De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat darde diel

⁺ der Vrescher historia tusschen stadt Gronnigen und den Ommelanden und anderen Staten und Engelschen. Dat 13 boek.

Dre godtlicke wonderlicke onvermodelicke veranderinghe hebben het gemene spreckwordt der astronomen beves-

+ fol. 565.

[p. 718]

tiget, daermyt men was scrivende und romende dat yaer 1588, dat ys: dat ick betrachte, soe daer niet geschudt groet wonder, moet gaen die werelt onder. Daervan eerste was die cronunghe der konunghe in Polen, tusschen Sygismundum uth Sweden und des Keysers broder Maximilianum uth Oestenrijck van der Pawes wegen und Spanschen. Daer dusse tegens vermoden balde gevangen, den Duytschen een vaste ruste versekerde, de Pawschen desperatie makede¹⁾. We dan ock die anderde anslach tegens den Reformierden Evangelisschen uth Spannien myt hoer onuthspreckelicke armije tot spot meer dan screcken gedegen ys, und myt 8 uren scarmusselinge vernichtiget ys worden dorch wederstandt des Majestaets Mariae²⁾, koninne in Engellandt. Voel onvermoedetlicker ys geboert die veranderinghe in Vranckrijck tegens den Sancta Lyga offte verbundt des heiligen, dat (is)³⁾ helschen geestes, up den 28 Decembris anno 1588 gebroken, tusschen den konick Hindrick van Vranckrijck und den Gwisianer, daermyt die konick Hendrik van Navarren ontvrijet, und die heele Christenheit verblijdet ys worden⁴⁾. Dat ock in heele Nederlanden, Vreslanden, nener sick neit ontvrijet achtede, want men hier dorch Duyslandt, Engellandt, Nederlandt und alle koninckrijcken willens eder onwillens weder den Pawsdoem egen solden gemaket hebben, soe Godt dit niet meer hadde verhenget dan die astronomi muchten versien hebben, soe des bij andere historien wijders verclaert ys. Hiertegens verbleff niet alleen Maximiliaen gevangen in Polen, dan makede den keyser Rodolphum den anderde⁵⁾ ock supplicierende. Den don

1) Zeker was de verkiezing van Sigismund van Zweden tot koning van Polen een nederlaag voor de Habsburgers; maar voor den Paus was de zaak betrekkelijk onverschillig, daar Sigismund even goed Katholiek was als Maximiliaan. Vgl. boven, blz. 522, noot 2.

2) Eppens bedoelt natuurlijk Elizabeth.

3) Dit woordje is door de uitgevers ingevoegd.

4) Daarmede bedoelt Eppens den moord, den 23sten December 1588 in het kasteel van Blois op last van Hendrik III op Hendrik van Guise gepleegd.

5) Rudolf II.

[p. 719]

Antonium, verdreven uth Portugal, myt sijnen soen¹⁾ weder upwaeckende dorch Engelsche armije, hulpe und bijstandt geveerdiget, ock Portugal weder antsoeken, und verwecken den Barbarossen²⁾ tegens den Spangerden, daer Engelschen wol 300 seylen, 30000 voetvolcks myt captein Draco in corte maenten affveerdigen willicken³⁾.⁺ Und daer tot die konick Hindrick in Vranrick uth verachtunghe und seker perikel sijnes levendts comende, tot sijnen dignitiet und versekeringhe voer den rebelligen papisschen Gwisianer, doet den Haman, dat Mardochto⁴⁾ besceret was, und wordt myt den konick Navarreo vereniget, den Engelschen vertrouwet, und in den Rijcke in trouwicheit bestediget, als he sulven, niet onverstandich, dorch den moder⁵⁾ gewarnet sick vor den Gwisianer twachten; stellet sick um den Gwysianer lutenant des Rijckes tmaken, doet hem doetlicken in Blees⁶⁾ myt sijnen broder⁷⁾ doersteken als een verreder des Rickes und sijnes Majestaets, seggende: Nu byn ick eerst konick. Und alsoe ys die moder Katrina Medices na corten dagen verstorven in Januario anno 1589. Hiermede ys ook hartoch van Parma, gubernuer over Nederlandt, niet allene myt sijn upwachten der Spansche armije sijner anslagen onseker worden und ock in gelt vercortet worden, dan ock tegens sijn vijanden swacker geworden und inlandtschen

1) De bekende don Emanuel, die later huwde met Emilia van Nassau.

2) Barbarossa is de bijnaam van twee heerschers van Tunis in de eerste helft der zestiende eeuw; maar in Eppens' tijd regeerde in Noord-Afrika geen vorst van dien naam. Toch zal hij stellig aan de Berberstaten hebben gedacht.

3) Dat is niet juist. Antonio had in Portugal weinig succes. Hij stierf 24 Augustus 1595 te Parijs.

+ fol. 565.

4) Zinspeling op de bekende geschiedenis van Haman en Mordechai. Esther II, 5 vlg.

5) Katharina de Medici, die echter den 5den Januari 1589 te Blois stierf.

6) Blois, waar de Staten-Generaal vergaderd waren.

7) Daarmede bedoelt Eppens den kardinaal de Guise. Guise's broeder Mayenne is niet met hem gedood. Hij zette den strijd tegen Hendrik III, later tegen Hendrik IV voort, maar onderwierp zich in 1596 en stierf in 1611.

[p. 720]

beswaerlicker, als he uth alle provintien, Hennegow, Artoys, Lussenburch, Flanderen, Brabandt, tom diel uth Gelderlant, Stycht, Drent, Twent, Ommelanden gelt sochte, jae den vijanden tegens den anderen sauegarden verlenede, alsoffte bena nene vijandtscap to rekenen was over den ingesetenen der landen. Dan wes men myt verraedt, ummecopinge, verraskunge an steeden, scanzen konden anrichten und affkeeren, dat was die meeste beraedtslach. Soe worde ock stycht van Coln, Munster in verdarff medegetogen, van wegen des Beygers.

Alsoe worden voer Wesel den vijandt niet eenmaell het roff van ossen und koygen weder affgedreven. Dan Merten Scenck haelet tot sick yn Lochum het convoy up Deventur und Zutphen, soe seer commerlicken leveden, soe overich darin gebleven 2 borgemesteren gevangenen, und geleyde geslagen offte verstroyget; daermyt een last rogge in Deventuer gelden konde 160 daler. Soe nu den knechten nene servijs konden doen, dages 3 stuver, verteeren alles und vertogen uth Deventur und Sutphen.

In Gent worden noch enige als Wederdoperen und Evangelisschen gehangen, sommigen verbrant; ock ener der hopluyden uth Mildelborch wordt levendich in een iseren penne up een staecke gestalt van die inquisitueren uth Parma beveel.

⁺ Anno 88¹⁾ den 2, 3, 4 Decembris duerede het onweder heel lange, dat meest die Ommelanden dorch den Oesterdijcken, soe nu heel weder vergingen und doch niet recht angelecht, myt water bevlogede, boven dat grote screckelicke regen, soe den sommer duerde, die gewassen verdarvede, die hoygen up den velde dede verblijven, nu heel mede verdrenckeden, evenwol die biesten upstalleden und tom seker verdarff bewaereden. Soe was ock Oestvreslandt van dusse verdarff niet gevrijet, und soe Ommelanden beter hadden versekert west, ock heel solden hebben overlopen sijn und in water geswevet hebben. Want men

+ fol. 566.

1) H.S. heeft abusivelijk 89.

[p. 721]

benae nene achtunge op dicken hilden, dan wes die droste und Jasper Lisinck bestelleden eder geboden myt holtinge toe verstarcken. Onderdes moest heel landt noet lijden, woe groten dijckscat und paelgelt bij Jasper ontfangen worde.

Die stadt Gronnigen was onderdes vorsorgig tegens horen stadtholder Verdugo um nene besettinge intlaten, noch contributie tdoen, dan allene wes uth dLanden des wekes alnoch konde gehalet und affdwongen worden myt servysen, lenunghe, kosten, sauegarden und anders, des wekes een yaer taxt makende, ider gras 2 Gronniger stuver na die landes ordinantie. Und want to Gronnigen het bolwerck was gesoncken, erstaet daer een groet erschrecken in den stadt Gronnigen. Die borgemesteren komen des nachtes sulven up den wacht, alle vremdelingen worden up den raedthuysen geboden tcomen, soe 15 yaren olt weren, sonderlingen die Westvresen, soe goederen up lycenten angebrocht, musten alle ilendt vertrecken uth Gronnigen, jae ock nene gudt tovueren, want het marcket to Gronnigen tseer vervullet worde. Den 1 Decembris vermeendt graef Edzart den kerckentwist tstillen, myt dat ene part den anderen niet solde lasteren voer die gemeente, soe doch ener sijn leer straffbaer befunden, eerst muste verdedigen. Daermyt muchte die Mundtprediger alnoch neit gestillet worden, dan dede den borgeren meer upwachten. Want ock in Duyslandt die Ubiquitisten niet soe meer in Saxen und anders geromet worden. Hierover worden die kaspelen myt hoer upgedrongen predigeren noch meer vervremdet van het gehor und ging na anderen kaspelen. We des ock Ocko Vrese mysvallich was und grave Edzart ock verdroetsam, soe alnoch die Emse myt orlichscepen belecht, nichtes⁺ konden offte wolden uthrichten, dat den stadt Gronnigen muchte scadelicken wesen und den uthgewekenen dienstlicken. Sindt dusse sommer und in den harvest capteinen up den Emse gewest Berendt Kater, Gert Smyt uth den Dam, Aucke Trebbers, Aryen Droge, Johan Tijmens und anderen. Daervan Berent Kater, quasi amirael, heel anders myt den besettinghe in Oterdum radede. Want van den Staten een lycenstmester, Jacob Utenbroeck, uth Utricht

+ fol. 566^v.

[p. 722]

myt een contelluer¹⁾ Sicke Sinnema²⁾, beyde van weinich yaren tot 50 yaren trekenen, solden nu alles vrij geven voer gelt up den Emse und ock een yder persoen up 2 gulden na Gronnigen und 3 gulden van Gronnigen vertollen laten und 1 last rogge 10 daler 12 stuver Brabants. Soe nu den 30 Decembris sick bij Gert Smyt eerst settede, was dit grave Edzart und stad Embden verdroetsaem, als voer Embden up den Emse een toll leggende, worde dit hartlicken verboden. Graef Willum overst gaff ock sijn pasboerten in die Ommelanden boven sauegarden tmogen reysen, und al dit respectierde die commissarius neit, dan nam die luyden sulcke pasboerten aff, ter tijdt die uth den scanze sulcke guederen upwaerden, und daertegens des commissarii pasboerten uth grave Willums beveel ock niet seer respectierden. Soe worde dusse ordinantie weinich bestandich, noch vruchtbaerlicken bevonden. Sonderling als die commissarius myt lose luyden in Embden und up scip wol bancketierde und myt spelen, dobbelen sijn tijdt tobrochte, konde dit niet voer die gemene sake dienstlick wesen. Want hiermede alle vijanden meer gedeent worden dan enige getrouwe lidtmaten, die ock hoer egen renten, hueren niet solden halen sonder pasboerten vor gelt. Daertegens Johan Ridzens ten Dam und andere borgeren to Gronnigen des vrijghegeven worde und malcanderen tunne biers tosenden. Und Johan ten Buer hem 10 daler affgewonnen hadde, we ock anderen, und romeden, sie konden en yder pasborten vercrigen, und worde geheeten up scip tcomen. Soe vertovede he nochtans meer dan 6 dagen in Embden, den Golden Romer tom herberge holdende, dan andere plaetsen soeckende und dan to 8 uren rustende. Soe heet alsoe die commissarius Slaep-noch³⁾. Und denede allene den he gunnede, soe mennich mael beyegent ys und up den 12 Aprilis tot 16 erfaren ys. Overst Eysse Jacobs, Polsche und anderen hilden toganck.

⁺ Over dussen handel wort ener begrepen Tijmen Claes-

1) Controleur.

2) Onduidelijk in H.S.; er kan ook gelezen worden Siuk Sonnema.

3) Natuurlijk een spotnaam.

+ fol. 567.

[p. 723]

sens, scatborer uth Loppersum, Mepsche dener gewest, myt grave Willums pasbort, mydt dat he een lichte vrouwe vor sijn huysfrouwe twesen overvuerde an Johan Tijmens captein Borck bekennent, welcke Cort Israels, juncker Johan Rengers dener, bijgelegen hadde, nu na die Ommelanden an Cort Israels mede meende ttrecken. Dit worde alles van den commissario quitierdt, dan myt 20 daler bij Scocker captein geloeset, want he grave Willums pasbort misbruckede. Albert van Haeren, Hilbrant van Harens soen uth Gronnigen, want he na den vijant togelopen uth Lierort, verbeden van die landtsluyden und langes mede in Oestvreslandt up wegen und coepluyden verwachtet. We ock an mijn huysfrouwe sick, up den wech van Lier tot ons comende, meende tleggen, wort myt sijn medegesellen up den Wedzert van Bremer tonneboyger daelgelecht und sijn hoeff affgescoten. Niet anders solde ock hebben worden tractiert Homme Haykens, Hayco Edzens soen uth den Dam, bij den vijandt denende, und up Duenbroke¹⁾ een huysman in der nach 1200 gulden onthalende, wordt van grave Johan nagescreven an Verdugo. Doet restitutie, anders voer diefftoch to straffen. Aldus was die disciplin swack. Overst captein Doedtgijn van Dockum, caverende copmansgudt, wordt up Wat overijlet van die uth Warffum, dat scip ingenomen und na uthlandt gewondet gevueret, myt anderen twe onthovet worden, want to Leverden die 33 soldaten hengerichtet worden²⁾. Overst een captein Verdorven Holtgijn worde ock begrepen³⁾ up die eylanden, dan myt ransoen ontloeset. Up den 10, 11 und 12 Decembris vorscreven yaers dorch des hoegen water gelegenheit versoecken die van Oterdum myt 2 yachten, daer Bouwe Lippens, een verdorven huysman van Woldendorp, leydtsman bij was, na Fermsum, Dam, Post, Thesinge tot an Gronnigen und Westerwijdtwert over het landt varende, offte sie inlandt-

1) Een voormalig klooster, op korten afstand ten oosten van Bellingwolde.

2) Vergelijk hetzelfde verhaal boven, blz. 711.

3) Vgl. boven, blz. 717.

[p. 724]

sche soldaten weren over scattinge tmanen. Ondertijden sick in huysen und bij huysen verholdende, versoecken enige onwilligen tot Graven sauegarden an. Overst up Dampsterdiep begripen sie 25 personen bij Garrelsweer und brengen sie gevangen bynnen Oterdum. Hiermede⁺ worden niet allene alle kaspelen bedwongen boven des watersnoet und swaere scattinge int landt tot sauegarden an grave Willum, dan yder privaete huysman borger in Gronnigen was willicken, niet buyten Gronnigen sonder sauegarden tgaen, we heren deneren in Gronnigen¹⁾ und borgeren, overicheit van Claes ten Buer lichtelicken vor gelt worden togesonden. Und alsoe genetede ock Verdugo uth Vreslandt des maents 16000 gulden, daertegens graef Willum allene des maents halff yaer taxt uth dorperen uth der Ommelanden.

Occo Vrese lat wol verbeden nene pasboerten twynnen bij den commissario up den Emse, overst niet lange daerna worde Johan Wilken raedtsheer ener togesandt um na den Ziel ttrecken. Und want nu in den winter enige dagen harde vorst was und alle orlorchscepen van den Emse in Oterdum musten verwicken, worde lange tijdt die passe vrijgelaten und uth den Gret na Delffziel gescepet, und tom laesten den scipper alle verdacht makede und den vart benam. Soe worde sulcken verbodt meer bespottet dan achtet.

Onder dussen tijdt worde Gronnigen versocht myt inleydunge der Jesuyten und hoere leere²⁾. Want die borgeren die besettinge heel tegensstondt, soe hadden die borgeren ock hier nene behaech an. Hoewol dusse bij Verdugo to hove conversierden als Waelschen und nochtans in Sunte Walbrugges kercke predigeden und hoeren regel den simpelen voerstellen, dat men des weekes dremael musten vasten, sonder lynnen tgaen, erenst tbidden, tmysse komen und vaken to bichten. Dit duchte vole alle tkindts twesen und vole neit doentlicken, noch geloveden daeruth salich tworden. Dusses ordes worde geacht twesen broder Arent, to Jacopijnen monnick, een

+ fol. 567^v.

1) Misschien staat er een ander woord.

2) Vgl. boven, blz. 376, noot 1.

[p. 725]

overmodiger¹⁾. Und alsoe een Jesuyt in D. Johan Eelts to Sunte Merten tstellen uth Coln offte Meens²⁾ to beropen, tweten Petrum Tymanni, commissariussoen to Loppersum³⁾, in Wirdum anno 1553 geboertich. Overst want die Spansche regerunge alnoch diffidiert worde, is sulcke affbleven, welcke die vader mishagede um sijn Jesuytsche leere. Hieromme begonnen ock paepen overall tvresen voer strenger disciplin und dat hoer vrouwen und kinderen voer concubinen, jae oneelicken solden gerekent worden, anders als bisheer weren geholden. Hierto stupeden ock enige Westphresen uthgewekenen, soe to Embden versierden und na Verdugo togen, um Westerlant up winter to besoecken, als Hans Roerde und 2 anderen. Want⁺ Gronnigen konde niet gehorsamen, soe men Westerlandt niet weer mechtich. Overst sie sindt balde weder uth Gronnigen verwesen, want die borgeren ock vor sick vreseden.

Um verwoestunghe der Ommelanden florerede Oestvreslant seer, hoewol in die Ommelanden voele sick verheveden boven hoer vermogen, myt warscapen⁴⁾ tholden, in pracht und overdaet, alsoffte in die Ommelanden nene commer was. Soe was nochtans myt Oestvreslanden niet to verlicken. Want to Manslacht⁵⁾ hefft een huysman⁶⁾, Tamme genoempt, sijn beheerde⁷⁾ landt overdragen und vercofft als 40 grasen landes, huerwijs voer 1 gulden eder 1 daler gebrucket het gras, voer 4000 Keysers gulden, daer het huys allene werderiget worde up 600 gulden und an anderen heerden getogen huerwijes. Und konde allene weyden 12 koygen, 2 perden. Tho Wirdum⁸⁾ Aylt Aylts Edzema soen doet ock verlatinghe van 30 grase landes, heren- und kerckenlanden tom egen-

1) Vgl. boven, blz. 650, 658, 666.

2) Mainz.

3) Zie boven, blz. 375.

+ fol. 568.

4) Bruiloftsfeesten.

5) Nabij de westkust van Eemsland in Oostfriesland.

6) H.S.: huys.

7) Land met een heerd, behuisd land.

8) Dit zal Wirdum in Oostfriesland ten noorden van Emden zijn. Er zijn gelijknamige dorpen in de provinciën Groningen en Friesland.

[p. 726]

doem und an anderen heerden beheerden laten, genetet 2600 gulden voer upstall und beholt huys und hoven allene, voer 600 gulden voer teyn yaren gecofft. Tho Westerhuysen V.¹⁾ Culesche besidt huys und scuere myt 40 gras egendoems und anderen landen beheerdet, sindt in kaspel an twe huysluyden vercofft voer 8000 Keysers gulden. Noch hefft Emo Tamminga swager sijn heert to Grimersum myt huys und scure vercofft voer 12000 Keysers gulden tot 70 gras gerekent. Want in dusse yaere anno 88 konde een maerschap suvels gelden 60 daleren. Sindt to Embden nu in Januario vercofft 5 koygen und een veerse voer 240 gulden, myt hoy, massche²⁾, stallinge tot up Mey; und konde croes melcks gelden 10, 9, 7 witten den winter over. Daeromme die verhueringhe van landen in Oestvreslandt worde gras landes gerekendt up 4 daleren to Loegen. Soe mijn vedder Merten Peters van Egbert Sijben gehuert heff, boven dijcken, wachten, tochten, scattinge tdoen und tholden tot 80 gulden thoe und voer die huysinghe 400 daler verscheten, soe lange die gebrucket worden, 4 yaren lanck. Anderen hebben in gelicken willen doen, dan van 100 gulden die huere yaerlickes tvoeren ontfangen, tweten 1600 daleren. Alsoe hefft grave Edzart willen laten verhueren die landen in⁺ Zielmunneken³⁾, ider gras voer 6 daler, tot 700 gulden, overst ys verbleven. Overst grashuys to Mariehove onder Awerick worde den meygeren verhuert um halff vruchten van 80 koygen, 60 scaepen, 20 swinen, 8 moerperden⁴⁾. Daervan muste to hove levert worden 8 vat botters, 4 vette calveren, alle lammeren, halff myt kesen, 1000 eygeren, 1000 cabuyssen⁵⁾, als grave Edzart die halve beslach myt landt tegens arbeidt und costen instellede und sijn koren affdielede. Dusse luyden sindt in dusse yaere uth versumenisse und des natticheits bena arm worden. Neittmyn worde to Embden up den 14 Februarii

1) V. vermoedelijk vrouwe.

2) Massche is dun bier.

+ fol. 568^v.

3) Midden in Eemsland, ten n.w. van Emden.

4) Merries.

5) Cabuuskolen, kappertjeskolen.

[p. 727]

eerst die keershuere¹⁾ ingestellet van Occo Vrese droste, dorch hoeffluden²⁾ erdach(t) over alle heren landen um Embden und darwars gelegen, we men doch gewontlicken sindt myt vercopinge der huysen tdoen. Und want die koyweyden commerlicken und duer worden geholden, sindt dusse heren landen noch hoger getogen, myt treckgelt upgesettet, dat ider gras worde verhuert 3 yaren lanck voer 7, 8 und 10 daler und over, dat die droste ock warnede und spracke: Gij borgeren, gij sult die landen hueren, niet coepen, gebrucken, neit egen hebben. Item Doctor Hindrick van Over vercofft een kleine huysstede van 30 voet breet und lanck voer 550 Keysers gulden. We dan ock Occo Vrese huysstede van 18 voet bret 20 lanck bij sin huys voer 600 gulden vercoffte, als men des bij Arent Smyt, staedtsamsman bij den borch, kan sien und verstaen. Daerna ock die hueshueren und camerhueren to rekenen um die grote mennichte des volckes in Embden und landtscap. Daeruth dan ock erfaren ys, dat men bij den huysman een koe rekeden tmogen renten halff vat botters, alsoe dat die bottercoperen to Embden verclaerden, dat sie van hoer mengesluyden, soe 24 koygen melckeden, ontfangen hadden 12 vat eder maerscap suvels; noch van ener, soe 18 koygen gelevert, 7 maerscapen; van den, so 30 koygen, 16 maerscap gelevert, anno 1588 up een sommer. Want noch ener in Embden mede verclaerde, dat een koe van Midwinter tot Mey up den stal hebbe rentet 30 daler und noch up den sommer 30 daler in melck tvercoepen. Diesulvige Tonnys Smyt betaelde van 3 koygen in die weide 25 daler, makede rekenscap, dat ider up den sommer worde renten 50 daler, hetsij die melck to vercopen eder tkarnen, als van⁺ 10 croes melckes, jae ock 7 eder 8 croes, tmogen karnen 1 pont botters und het supen³⁾ croes een ortgijn gerekent, overwindt des melckes werdie. Want pont botter 4 eder 4½ stuver Brabantsch is, daer croes melck ys 6 witten

1) Het verhuren bij afslag, ‘bij brandender keerse.’

2) H.S.: hoeffl.

+ fol. 569.

3) Karnemelk.

[p. 728]

allene, soe ock hoger, verlust die botter, woe nijer melck, woer meerer botter, soe he sulven van 16 croes 2 punt konde becomen; anderen betuygeden van 30 croes 3½ pont tmogen hebben. Und dit alles, want die koygen myt massche, draff¹⁾, gudt hoy und trochwater dapper gevueret worden, die koe up teyn tunne draff gestalt und hoy und weyde up 15 daleren, soe konden sulcke koygen dages geven tmelcken 16 croes melckes, 15 ock 14 croes. Dit hebbe ick hier aldus willen tekenen, want wij alsoe gesien, gehort und van loffweerdigen overtuyget sindt in dusse onse ballingscap van 9 yaren in Embden. Des men in die Ommelanden niet gehordt hefft, daer alleen een koe up een verdel wordt gerekent des sommers, want men sulcke vueringe neit plegede, noch sulcke olde landen gebruckeden, dan in 8 yaren gebroken und geploget worden, daervan het koren tmeer gerekent worde. Alnu in den winter um die grote natte sommer konde wederomme een corff vuil torffs gulden 7, 8 stuver und daer bet tot Mey 4, 5 und 3 stuvers. Soe ock een waem holts 5 eder 6 daler, soe anders gewontlicken was tcopen voer 1½ stuver und 2½ Keysersgulden.

1) H.S: darff.