De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1589]

In Augusto verleden yaers²⁾ worde graef Edzart affgecandt het process tegens den graef van Oldenborch over Jeveren³⁾. Soe trecken die dre soenen, grave Enno, grave Johan, grave Christoffer na den Keyser, vorts na Spannien. Und ock to Parijs gewest, als die Gwysianer worde ummegebracht, gecoppet, verbrandt und die assche in den riveert gesmeten. Und soe die twe vertoveden to Baden⁴⁾, worde gehort, dat graef Enno myt een dener sij to Roem gesien. Und nu to Paesschen⁵⁾ to Franckfort wederkerende, worde sulcke uthtoch seer bij die onderdanen und adel verdacht geholden. Sonderling want men die kercke to Embden dorch den Heshuysium seer onrouwich dachten tmaken und Sijn Genade nu ock het

2) 1588.

3) Vgl. boven, blz. 576 vlg.

4) Baden-Baden.

5) Paschen viel in 1589 op 30 Maart.

[p. 729]

process tegens sijn broder graef Johan bij den Rijcke hadde verloren um Stickhuysen weder to leveren. Soe gaudieren ock die adel und egenarffden over die nije landen bij Auwerick. Worden ock partich¹⁾ die borgeren to Auwerick over hoere nije landen, tot tuynen over menschen gede(n)cken togericht. Waerover Hermen Enens to Embden⁺ van Occo um sijn oetmodelicke gestalte supplicatie worde enige dagen lanck ingeholden up den borch, want men wolden neen tegenredent lijden. Darvan werdich die copie hier bijtstellen.

Wolgeboren graef genedichste heer, Ew. Genade sij onse plichtwillige und gehorsame getrouwe dienst jederzeydt zuvoeren bereydt. Genedich here. Wij ondergescreven konen Ew. Genade in onderdanicheit clagent onvermelt niet laten, welcke gestalt wij nu verscheidentlick supplicando angehalten, belangende die neuwe zugemaeckte landen, thunen und werffen een genedichlick vatterlick affscheedt zu overcomen. Is daer up laestelick jegen allen zuversicht niet anders (leyder) erfolget, dan dat E. Genade (gelick ons corts vergangen dagen van den edele Henrico Erpenlicke, Genaden amptman angesecht), alnoch persevereren und vulharden, als neemplick, dat en yder van die emmersach²⁾ landes, jeder warff und tuyn jherlickes ons doen³⁾ vorleggen und betalen solt, welckes so ons um viel reden und orsachen durchausz niet mogelicken. Als haben wir vorgemelten Erpentlicke onse beswarnisse montlick daerup verstendiget, ock selve Ew. Genade in onderdanicheit zu vermelden geheten. Weyl dan Ew. Genade dagelickes myt vielfaltige swaren geschefften behoefft, dat wij up eenvoldichste (als wol behort) onse nodruft montlick und persoentlick neffens enen redelicke und geschichten beystandt niet angeben conen, noch mogen, noch darjegens zu behoerlicke audientie und defensie gestadet, und inmiddelst in gringste neit bedacht myt enige wederwilligheit zu beyegenen, dan viel meer

1) Verdeeld.

+ fol. 569^v.

2) Emmersaet of amersaet, een landmaat.

3) H.S. heeft een onduidelijk geschreven woord, dat ook als ‘daler’ kan gelezen worden.

[p. 730]

ons (soe voel ummers mogelick und behorlick) in alles gehoersam erzegen, versoken, bidden und begeren daeromme in aller onderdanicheit seer demoetlicken Ew. Genaden als onses natuerlicken genedigen arffprincen um recht und gerechticheit wollen erschijnen, und zu dussen differendt (off wij bij aventuer als slechtege eenfoldige leeken in misverstandt dissen betreffent gerathen) vier guede, wol erfharen, onpartijelicke commissarien verordenen, die onsen jegenbericht und gescaeffenheit der ganser saeken grontlicken und ordtlicken muchten innemen und verstaen, und folgens also daeryn moge voraffscheydet⁺ und erkandt worden, wes recht ys. Des wij alle die dagen onses levents myt lijff, lebent, gudt und bloet in fullencomener gehoersaem zuverdienen williger als williger, kent die Almechtige, die Ew. Genaden in graefflicke wolstandt und gesondtheit genedichlicken moet schutten und erholden. Myt een genedich vaderlick affscheidt hierup onderdanelicken verwachtent, Ew. Genaden plichtwillige und gehoersame getrouwe onderdanen, die ganse burgerscafft Ew. Genaden stadt Auwerich, anno 1589 Januarii 17.

Hiervan was die olde pacht eerst 6 cyferden¹⁾, facit 1½ scaep voer een emmersaeth landes, ock daerna 3 scaep, volgens 5 scaep, und nu laestelick 8 scaep, een seer beswalick canon jaerlickes betaelt bij grave Ulricks tijden. Ock noch een vereherunge tdoen angeboden myt 200 daler und daerto in transportatie die 50 pennick myt 8 scaep vor yder emmesaet landes to geven und to schencken, soe men alsdan mit guede versegelunghe in onsen holdende recht beschuttet blijven. Dit was presentiert anno 1588 den 11 dach Juli. Dusse apprehensie van Hermen Enens worde relaxiert dorch quade bedenckent, alsofft Enens die borgeren up hadde raden, und nu nummer clagen solden und vergeten. Overst Enens benene des tmogen doen, dan liet Sijn Genaden tom gueden quijt sulcke angedane injurie.

Anno 89 den 14 Februarii verstarfft to Lier Reyndt Alberda, borgemester van Gronnigen und praeses der

+ fol. 570.

1) Cifert, een kleine pasmunt.

[p. 731]

anholdinge der deputierden van die Ommelanden¹⁾, dorch hartseer verswacket. Lat na sees olderlose kinderen buytenlandes, dorch confiscatie van sijn guederen geblotet, als een Evangelisscher und sijnes dienstes an Stadt quade besoldinge, als sijn medecollega Derck Scaffer, myt Parma versonet, to Hoegerbrugge buyten Gronnigen sijn gudt bevrijet besittende was.

Die juncker van Oldersum, juncker Here, na 3 maent sijnes ehestyfftens tom huyse Assen²⁾ der Kettelen gesloten, verstarvet buytenlandes up dusse tijdt, und sijn testament sulven gesloten tegens des vaders verordnunge, wort die herlicheit tusschen Plettenborch, den moder, und den junge egemael, soe wol als tegens grave Edzart in quaestie getogen, die om arffnisse Sijn Genade als leengudt achtende, bij grave Ulrichs tijden voer een leenman angenomen. Soe doch dit huys tegens Greet mede tom Graven erkoren worde. Daerom Ocko Vrese⁺ het huys van graef Edzers wegen myt 50 soldaten up den 6 Februarii upeysschet, daer die heer van Knypes, juncker Ike, het huys inhilt. Und na meermalen myt den anderen gesproken, ys durch bescheedt und Keyssers mandaet gestillet worden, und myt Plettenborch tegens den junge weduwe in quaestie gestanden um 12.000 rijcksdaleren. Die verstorven juncker Here ys in Westphalen tor graffnisse bestediget. Hiermede ys dusse stamme van Oldersum uthgestorven, an vremden gecomen, daervan die twe broderen Hector und Boyge myt broderlicke twist die heerlicheit rede gescoeret hadden.

Den 21 Aprilis verstarff juncker Assa van Middelum, grave Edzarts tafelfrundt, myt sijn guederen nuttelicken, sijn dochter scaedelicken, soe an juncker Zenen und Ulfert prediger gehilcket³⁾ und hoer in onsinnicheit 200 grasen

1) Dit slaat op de gevangenneming der Ommelander Staten in 1577, toen Reint Alberda burgemeester van Groningen was. Vgl. Rutgers, Gron. Volksalmanak voor 1896, blz. 192 vlg. Zie ook Gron. Volksalmanak 1910, blz. 167.

2) Vgl. boven, blz. 702 vlg.

+ fol. 570^v.

3) Volgens de genealogieën, te vinden in het H.S. van Fred. von Wicht, had Ast van Midlum twee dochters, nl. Gertrud, gehuwd met jonker Ulrich van Jemgum, en Hyma, gehuwd aan den Pommerschen edelman Martin von Rexin. Dit stemt dus niet geheel overeen met de mededeelingen van Eppens, tenzij men in jonker Zenen (er kan ook gelezen worden Jenen) den jonker van Jemgum wil zien.

[p. 732]

landes ontmakende in die gasthuysen¹⁾ to Embden, grave Edzart 10 grasen legiert van testament to becrefftigen doen; wolde allene na middach myt 12 paren bestediget sijn, und en yder 1 kan wijns verordenet, sonder clocken klanck, want he sijn costen bij borgeren coffte. Die swager²⁾ juncker van Jennen na corten to Embden comende, achtet testament nullum twesen, van wansynnyghe sonder orsaken gesloten.

In Maio verstarfft ock hartoch Julius van Brunswick³⁾ in gueder older und vredelicke regerunge, bij Rijcke de olste furst und mede gewaldich van scat. Laet nae een soen, beter in religion und anders instituert⁴⁾, als nu D. Melleus Brunsinga⁵⁾ uth Dam und Edzart Grevinghe nouwelicken hoer commissie hadde exerciert. Boudemont⁶⁾, ener uth Vlissinge, bij den Princen tijden mede raedt in Hollandt meest Spansche partie und Papissche partie drivende, was dussen vorsten hartoch Julio angenaem und bij den ordenen to hove neit geleeden, solde nu ock moten explodiert worden. In Oestvreslant verstarff ock juncker Claes Vrese den 12 Maii, olt van 80 yaren, den olden Grave angenaem, nu overst weinich to

1) Onterven ten bate der gasthuizen.

2) Hier in de beteekenis van schoonzoon.

3) Hertog Julius van Brunswijk stierf den 3den Mei 1589.

4) Deze zoon en opvolger was Hendrik Julius (1589-1613).

5) Vermoedelijk dezelfde als Dr. Melle Brunsema, die in 1596 door de regeering van Stad en Lande werd benoemd om te Groningen lezingen over de Instituten te houden. Vgl. Jonckbloet, Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen (Gron. 1864), blz. 27.

6) Met hem bedoelt Eppens waarschijnlijk François de Baudimont, secretaris van den Prins van Oranje, sedert 21 October 1578 griffier van Friesland. Hij handhaafde met groote energie de rechten van het Hof, werd daarom uit Friesland verdreven en ging in 1584 naar de Spaansche zijde over. In 1586 spoorde hij in een pamflet de Friezen aan om vrede met den Koning te sluiten. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, 48, 79, 423.

[p. 733]

hove geacht wort, achtet yaerlicken thebben renten 14.000 gulden, soe bynnen als buyten lands, an Aylt Vrese und Arent Vrese und seen kinderen verarvet, bij Keyser legitimiert. Waeromme ock huys to Ottum¹⁾ hem ontarffvet ys van den broder, want die vrouwe een dienstmaget uth Westphalen den geslachte tcorte gerekent, niet ehelicken dusse dre sonen dusse Claes Vrese gewonnen hadde.

⁺ In die Ommelanden gaen ock aff die olste van adel, als Hermen Clant tho Uthhuysen, 70 yaren olt, wens dochter an den lutenant van Verduges regement, Antonio Cakel, gehilcket²⁾, ock sijn older bij sulvighe partie endigende, als sie den Landtscap und deputierden affstonden, den stadt Gronnigen plaudierden. We dan ock Joest Leuwe van Peyse, des Jurgen Leuwen vader und Hermen Sickunghe huysfrouwe sijn dochter wesende³⁾, stonden eerst die gemene sake soe in Drent als mededeputierden bij, weren ock buytenlandes verweken. Overst balde um hoer grote guederen sick wendende, versonen sick vader, soen und swager myt hartoch van Parma, geneten hoer guederen, musten den vijanden in vaderlant in politsche und religioenssaken behagen, laeten alle kerckenceremonien in die begraffenisse van Joest Leuwe gescheden. Ock ys mede verstorven Thomas Vinckenborch, nu raedtheer in Gronnigen, ertijdes hopman onder hartoch van Alva, een verwoerster des tijdes in Hollant; solde myt een swaere doet in sijn swaere older ontscheiden sijn. Als nu allenthalven rumoren van rustinghe gehoert und mede gehoepet worden bij die uthgewekenen tho Embden, und men Gronnigen solden bedwinghen, worde up den 1 Martii niet verswegen van Luleff Roelffsen, Hindrick Buttell, Johan Mullar, we ock van Gert van

1) Uttum, in Eemsland ten n. van Emden.

+ fol. 571.

2) Dit huwelijk is in de genealogie Clant door J.A.R. Kijmmell (Alg. Ned. Familieblad, 1905, blz. 297 vlg.), alsmede in de vele genealogische aanteekeningen betreffende dit geslacht, welke in het Rijksarchief te Groningen berusten, niet bekend.

3) De verhouding is aldus: Joost Lewe is de vader van Jurgen Lewe en tevens van Wobbe Lewe, de vrouw van Harmen Sickinghe.

[p. 734]

Kampen, dat eerste beste middel weer Ommelandt tvernielen, dijcken, zielen inridtsche, we reede was, die biesten to lande uth, jae ock ju huysfrouwe laten vertrecken myt alles. Want crijch moet hoer recht hebben. Een arm landt, rijcke stadt. Daerna van nijes begynnen. Want die vijandt was om landes vruchtbaerlicheit in landt gelocket, niet om Gronnigen, dan arm und bloet gemaket solde die vijandt Gronnigen ock niet meer achten. Dit was die raedt um sick thelpen, allman tverdarven und ock in sick onmenslick. We dan ock onmogelicken sulcke gemeente ergens tmogen bargen een corte tijdt lanck. Soe antwoerde een borger to Embden Johan Gerts: Dit ys woll een menslicke wisheit und ladunckentheit, dan Godt kan anders wenden, we reede myt der Spansche armije erfaren und nu an den konick in Vranrick bewesen was, und in Poln alles van Godt beter gewendet⁺ was dan menschen conden dencken, we dan ock bynnen dusse stadt Gronnigen¹⁾ an den corneel Casper die Roeblees myt een ure tijdts veranderinge erfaren was, dat die besettinge ock hoeren oversten insloten und stadt vrijmakeden. Daerto was Bortolt Entens exempel becant boven aller oversten vorsichticheit, dat he myt soe vole legeren und scanzen und volck den stadt Gronnigen hadde besingelt an den poerten to. Und die naeste huysluyden an die scanzen melckeden und waerden hoer huyswerden myt scapen, koygen, vette biesten, jae eynden und hoeneren, alsoffte daer nene leger noch soldaten weren in de landen und an hoer doeren. Want Entens²⁾ myt gelt uth Lant volck in disciplin erhilt, seggende, die deputierden und Staten solden gelt scaffen, die huysman solde

+ fol. 571^v.

1) Dit doelt op de gevangenneming van Robles te Groningen in 1576. Vgl. boven, dl. I, blz. 233.

2) Deze loftuiting op Entens klinkt in den mond van Eppens zonderling. Zij is ook in strijd met wat Eppens zelf vroeger herhaaldelijk (o.a. boven, dl. I, blz. 210) van Entens' optreden in de Ommelanden en elders mededeelt. Nergens staat, dat hij de boeren met groote welwillendheid bejegende. Maar mogelijk was Eppens na Entens' dood deze dingen wat vergeten en zag hij het verleden als tegenstelling tot den tegenwoordigen toestand wat rooskleurig.

[p. 735]

onverdorven sijn, all solt hem den laesten soldaten myt hangen costen. Contrarie ys beyegent den corneel Norys Engelsche, daer yder soldaet rovede, haelde, vangede, brande, wat und wel he wolde, und landt bloet makede van ynwoneren und ock myt brant, und lant musten verlaten. Und Wigbolt van Ewsum ock Oterdum niet konde an sick beholden, want he die naeste caspelen myt Asinge Entens myt dwanck und brandt vernelede und daerna nichtes uth die landen hebben mogen geneeten, dan van den waren utgesloten, die meer dan dre eder vier tonne golts uth die besettede landen yaerlickes scatteden, und den huysman partije eder anders lieten wonen und blijven tot lange yaeren vulhardende. Want een verlatene landt doet ock alle steden verliesen und overgaen. Want die vijant int velt ys mester, soe ock een verlaten bloet velt offte landt verdrijfft den mester van velt. Sonderling daer myt landes scattinge und uth handtieringe, imposten, licenten, tollen die orlogen moten in Nederlant gevoedet worden. Uth sulcken raedt sindt die sauegarden in Vreslandt tusschen grave Willum van Nassouwen, und Verdugo in Gronnigen ter contrarie nu anno 1588 erdacht und geholden worden. Alsoe bitter weren die uthgewekenen borgeren alnoch tegen de Landen myt hoer curisiosicheit buyten horen beroep. Wat dan, doe sie mesteren sint in Gronnigen gewest, dan allene die Stadt uth Landes onderganck twillen verheven. Up dusse tijdt was water up den 24 Februarii over landt ingelopen, dat men uth⁺ Oterdum na Gronnigen, over alle landen na Loppersum, Uthwierda muchten myt scepen varen und die biesten uth commer und verdorven vor versmachteden und verstorven bij duyseden, hoewol myt rogge, gemalen koeren, koecken van raeffsaet¹⁾, 100 3 daleren tcoepen, die biesten gevueret worden, und anderen middelen sochten. Evenwol musten die huysluyden die winterscattinge ontrichten tot den vijanden soldien, offte worde up den overigen in die hoege caspelen verdubbelt, dat yder gras landes dusses verleden yaers taxt sij west 10 eder 12 arensguldens na

+ fol. 572.

1) Raapzaad.

[p. 736]

hoecheit der kaspelen taxt. Wel nene hoy hadde und bieste behielt, muste het hoy, soe het was, copen. We dan Christoffer Ripperda tot 30 koygen meer dan 200 daler und scattinge daerboven gecostiget heff. Want die landen nu ock dijckloes in den Oesterhorn open legen, duerde dusse inloep des waters alnoch tot 23, 24, 25 Martii myt stormen und wint, dat ock die bowte¹⁾ wantrouwet worde, und alnu enige vulmechtigen, Johan van Gennyp uth Duerswolt und Wilryck Eltkens uth Heveskens, in Westerlandt an grave Willum, soe sie sauegardengelt solden betalen, ock den dijck musten tegens Oterdum weder veerdigen. Dit worde alnu ock sonder der uthgewekenen uth den Ommelanden raedt offte consendt alsoe gedreven. Dan niet meer erlanget dan den kaunghe bij cloester Oesterwyrum²⁾ tmogen verbeteren und veerdigen. Want dat werck an den olde dijck worde desperiert noch togelaten. Soe was dit ock noch nene menschen mishaegelick, dan den sulvigen Gronnigers, alsofft men den vijanden dienden tegens sick sulven, die men doch niet konden weren. Onder dusse tijd und in beyder partijen sorchlosicheit offte onmacht gescheden daer enige overlopinghe uth beyde scanzen Oterdum und Delffziel, die daer an Michael Haeck, overster in Oterdum, verclaerden, dat daer swacke und van weinich soldaten die wacht in Delffziel vaken geholden worden, sonderling als sie myt jachten und scuten to zeewart wachteden up buyten und Hollandtsche scepen und coepluyden, soe vaeken geboerde, und den hopman Watertap³⁾ rick makede. Soe men hoer geleveden, sie wolden Delffziel sonder perikel innemen und⁺ gewinnen myt weinich hulpes. Um dit to ondervynden, gyfft Michael Haeck myt ener eder twe sick in der duyster wynternachten an Delffziel an die oestersijdt an die poerte und homeyge, bevindt den toganck gelegen twesen, ock dat die grafften niet diep van wateren, noch die bolwercken hoech weren, ock sonder ledderen tbestijgen,

1) Het gewas.

2) Bij Heveskes.

3) Vgl. boven, blz. 503, noot 1.

+ fol. 572^v.

[p. 737]

sonderling an dusse sidt, daer men doch nene wachte offte swacke upsicht stellede. Daeromme sulckes myt grave Willum wijders to beraedtslaen, trecket he na Vreslandt und stellen soedanigen anslach, dat graef Willum ock in gelicken enige scanzen an die westersidt, als Emetyll¹⁾, Nijenort, Northorn, Adwerderziel, Stentyl (want in dusse tijdt was landt myt meer scanzen bevestiget dorch den Gronnigers und vijanden, als Wedde, Bellingawolda, Nienziel in den Dullarsdick, Swaegsterzijel, Fynserwolde, Mydtwolda, Overtocht, Reyda, Grijsemonneken, Nijenhuys, Oesterwyrum, Westerscans voer Oterdum, Fermsum, Delffziel, Watum myt volck uth verscheiden vendelen belecht, daervan die hoepluyden genoempt worden Resewick lutenant, Reinis, Herema, Jochum Ubbena swager up die Soltcampen Ulfert Prenger up Tammingahuys²⁾ und Dicksterhuys, Antonius Crakeel³⁾, grave Hermen und grave Frederick van Bergen up Nijenort und Watertap vorscreven, up landes lenunghe to erholden) liet ondersoecken und verkondtscappen und also tijdt und dach bestemmet myt meer volckx in Oterdum sendende. Wort den 9 Martii Emetyll myt gewalt ingenomen und die kleine besettinge doet geslagen, 27, als men myt scepen und uth scepen van die togerichte marsen⁴⁾ den scanze bescoet, dat nener sick weren kunde⁵⁾. Waernae up den 10 und 11 Martii Michael Haeck ock verdich solde wesen in der nach an den Delffziel. Want die Gronnigers worden sonder twivel uth Delffziel und Fermsum hoer onsedt verscriven voer Emmetyll tcomen. We ock gescheden ys, dat vole soldaten uth alle scanzen gelichtet, benae allene 30 soldaten in den grote scanze Delffziel verbleven weren, und Watertap hopman to Gronnigen conversierde, als ock die boede in Delffziel gesandt

1) Enumatil, aan het Hoendiep ten z.w. van Zuidhorn.

2) Bij Hornhuizen.

3) Vgl. boven, blz. 733, waar hij Antonius Cakel wordt genoemd.

4) Mastkorven.

5) Vgl. over de verovering van Enumatil door de Staatschen en de andere krijgsbedrijven in het voorjaar van 1589: Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 144 vlg.

[p. 738]

und uthgelaten na Watum, den Michael Haeck in den⁺ handen vallende, betuygede. Want he solde die scanzen warnen, dat Emmetyl was ingenomen van grave Willum, soe 2 nachten daeryn verbleff. Ock was Michael Haeck een antiker¹⁾ offte kunstenar bijgedaen, die myt pulver een instrument an den poerten solde konen scruven, als ock gescheden, daermyt die poerten solden gesprenget worden und dat solde die loese alleene wesen um anttrecken. Want men nene volck wolden spylden vor sulcken vasten scanze. Daeromme Michael Haeck meer dan 3 uren lanck myt 400 mannen an und over dick²⁾ verblivende in der nacht tot den morgen, valieert³⁾ het instrument, offte niet alles verdigen komende, wort die homeyge dael gehouwen, enigen weren doer den graff gecomen boven up den scanze, benneden⁴⁾ allene 14 mannen up den wacht staende. Soe ys die anslach ruchbaer myt den dach. Die hopluyden roepen meest: Treck aff, treck aff!, anderen: Treck an, die scanze ys onsen. Is gewonnen werck ter tijdt vrouwen, jungen und tegenwordige soldaten van den vesten smijten und sceten, dat daer alleene 2 sint an die poerte gescoten worden. We dan ock ener Johan Folckens, ock in den scanze denende, geraket doet bleff. Hadden hier allene 2 eder 3 ledderen um volge tmaken bijgewest, boven den versekeringe van sprengen⁵⁾, solde Dielffziel neffens Emmetyl sonder gevaer hebben west ingenomen. Als dit nu to Gronnigen gehort worden, makede grote verslagenheit to Embden, grote verwonderinge als onversiens gedaen, und daerna so scameden sick hopluyden, soldaten und alle, die daerbij gewest und van hoereden, dat men alsoe sick het gewonnen geluck verruckloseden. Und die Gronnigers verwonderden sick sulven, dat sie alnoch gesparet worden und niet uth Landt und den Emse ontsedt weren. Jae die Westerscanzen

+ fol. 573.

1) Een mechanicus wordt bedoeld. De man heette Pirola, vermoedelijk een Italiaan. Vgl. t.a.p. blz. 145.

2) Aan en op den dijk. H.S.: an over und dick.

3) Failleert, mist.

4) Vermoedelijk = bonden; beneden geeft hier geen zin.

5) H.S.: sperngen.

[p. 739]

weren versaget und solden alle hoere scanzen hebben verlopen und die scattinge musten mistet hebben, und sulven tot benowtheit, jae als men meenden, tot verdrach solden komen moeten. Want Verdugo niet to Gronnigen was, versammelen die Gronnigers hoer volck, vrijbuyters und uth andere scanzen, to Winsum, ter tijdt Verdugo⁺ weder yncomende, myt volck, corbijns¹⁾ und gescut up den 20 Martii uth Gronnigen na Adwert uptrecket, verstarcket die omliggende scanzen, maket noch to Lettebort een nije scanze, we dan ock up Soltcampen tdoen willens, dan van grave Willum tvoerengecomen ys. Onder des worde die gemeente dorch dusse uptocht der Malecontenten heel bescadiget. Waertegens grave Willum die meente versconede, als myt sijn sauergarden bevrijet, dat ock die heele Ommelanden wonscheden, dat graef Willum het heele landt dorch Delffziel hadde mogen heerich und mechtich sijn, overmydt dat grote swaere scatten und uthteren der soldaten, want alles allene van den huysman affgedwongen worde. Hiermede worde ock heele Oltampt in sauegarden, jae ock Westerwoldingelandt onder graef Willum angenomen, myt sulcken geding, dat die ingesetenen ock to Embden voer hoer huyses nodrufft in egener persoen over den Emse solde passeren mogen, na luydt grave Willums pasboerten, voele personen hier und in den Ommelanden verlenet, we ock enigen Gronnigers, vijandt eder vrundt, voer gelt um een Keyssersgulden to vercrigen bij Claes ten Buer ontfanger van het sauegardengelt. Datwelcke bij den commissario der lycenten Jacob Utenbrock und Syrt Symerma²⁾ diewelcke eerste die luyden warnende, dat sie na luydt sijn commissie niet alsoe muchten geleydet worden, nempt daerna den luyden des graven Willums pasboerten aff und langet hoer die sijnen van die Generale Staten wegen, als boven grave Willum wesende und tom laesten ock van personen 5 Keysersgulden und hoer waeren, jae huysraedt verlycentende, als Albert Starckenborch myt sijnen kisten

+ fol. 573^v.

1) Karabijnen.

2) Vgl. boven, blz. 722, waar hij Sinnema wordt genoemd.

[p. 740]

und screnen topenen beyegent ys, 10 daler tbetalen up den 22 Aprilis betalende, daerna een grote beroerte hefft verwecket niet allene tegens grave Willum, dan ock up den Emse. Als Johan Tijmens und scanze Oterdum des graven pasborten respectierden und des commissarie commissie⁺ upgescreven worde van¹⁾ grave Willum, umdat he Gronnigen an die ene sidt solde bedwingen und men hier an den ander sidt myt tovuer starckede, offte dat die Utenbroeck der Staten beveel wetende, sijn gewyn myt Berent Kater, dorch Eyse Jacobis verwachtende, um to Gronnigen thandelen myt grote verhandelinghe. Want dusse companie was groet, dan verdecket, und graef Willum hoenlicken was, dat sijn naem und pasboerten van sulcken commissario worden upgenomen und cassiert sonder sijner mesteren advertissament. Des wast den commissario een gringes, dat he discretie tusschen uthgewekenen vromen wolde holden und die daer handtierunge dreven, offte sie musten 5 gulden erleggen, hoewol he ons grotes belovede, dan tom laesten wenich vuldede. Und ons ock Sebastiaen Wibben²⁾ pasbort van 3 namen ontholdende was, seggende: het was tvoele. Daeromme he ock van voele quaelicken tractiert worden myt woerden over sijn wilt, ontuchtich levendt und spelent und dobbelendt, und voles copende und verterende, dat niet to rekenscap muchte gebrocht worden, und alsoe van yder getogen worde und grote clachte makede.

Na het angefangen regement in Vranrick, worden alle staten und menschen heel vertrostet dorch den vortganck der beyder konigen³⁾ tegens den Gwisianer, want die vredeartikelen bij idermentlicken gelovet worden, dat die

+ fol. 574.

1) Tusschen fol. 573 en 574 is een los vel van kleiner formaat ingebonden, waarop een acte, waarbij Eppens en zijne zusters aan Peter Gerryts en zijn vrouw Alijt 18 grazen land onder Uitwierda voor 35 Groninger stuiver per jaar voor drie jaren hebben verhuurd, d.d. 6 Juni 1562. Eigenhandig van Eppens. In dorso eenige aanteekeningen van hem over schapenteelt enz., gedeeltelijk weer doorgehaald.

2) Gewoonlijk Seb. Wabben of Wabbens genoemd.

3) Hendrik III en Hendrik van Navarre hadden zich in den strijd tegen de Ligue na den dood van Guise vereenigd.

[p. 741]

konick van Navarren, konick Hindrick, als naeste in den blode eerst tot den croen na Konicks affganck solde gerechtiget sijn; dat beydersijdts der religie halven tegens den andere nichtes vijantlicken solden voernemen, want konick van Navarren opentlicken liet uthgaen, dat men nene gelove emants konden indwingen myt wapenen und gewalt, dan vorderde allene gehorsaemheit voer den konick van Vrancrijck; dat alle steden, soe die reformierde religie hadden und exercierden, stedes solden beholden; dat die van adel in hoer egene vrijheit die religie solden mogen veranderen und exercieren; dat konick Navarreus voerscreven lutenandt des rickes Franrick und van leger gestalt des konschen rebelligen¹⁾ soelde doen bedwingen; die steden soe reede gewonnen und noch twynnen solden bij hoere religie blijven; dat nemant solde in sijn conscientie gedwongen worden; dat men myt den eersten⁺ godtvruchtige, vredelevende, geleerde mannen solden erkesen und enicheit in die religie tstellen. Des solden alle ondersaten in beyde religien onder een bescuttinghe geholden worden²⁾. Worde ock voor waerafftich gesecht, dat die konick van Vranrick an sijn tafel solde gesecht hebben: Waeromme mach mij die Pauwest ock neit in die ban doen, als Engellandt, Denemarcket, Duyslant und andere heeren, die hebben dorch den ban vrede in hoer rijcken und landen, want sie sindt pauwest und konick togelick; soe worde mij ock vrede³⁾. Nu worde ock gehort, dat to Alckmaer een vrouwe myt visioen eder speculatie hebbe an een prediger geclaget hoer becommernisse, als van geest angesocht, seggende: na 18 maent van Januario aff anno 88 solde in Brabandt, Flanderen, Hennegow, Artoes het evangelium weder vrij

1) De rebellen, die zich tegen den Koning verzetten.

+ fol. 574^v.

2) Het tractaat tusschen Hendrik III en Hendrik van Navarre, waarvan Eppens den korten inhoud ongeveer juist mededeelt, is voor een jaar gesloten den 3den April 1589. Vgl. Mémoires de Mornay, I, 906, aangehaald bij Ranke, Französische Geschichte, I, 467 vlg.

3) Het is hoogst onwaarschijnlijk, dat Hendrik III iets dergelijks zal gezegd hebben; wel was hij sedert zijn verbond met den koning van Navarre natuurlijk zeer tolerant in godsdienstzaken.

[p. 742]

geprediget worden. Die prediger trostet hoer und secht: Ick solde ock sulcken geest begeren thoeren. Und alsoe in sijn studiercamer Danielem lesende, secht die geest na anderen woerden: Dat gij daer leesen in Danielen van den grouwel wech thauen, sal balde vervullet worden, dat gij to Gent und Brugge dat und anders Godes wordt solen vrij weder predigen up den canzeler. Fraget die prediger: Waerbij salt ick geloven? Antwoerdt die geest: Ick vervuere ju neit tot een affgodt, dan tot die waere scryfftuer. Dit ys over een yaer voer die veranderinge in Vranrick ock to Embden alsoe verhalet worden.

Des ys nu in Aprili gehort, dat hartoch van Parma, sijn volck na Vranckrijck insendende und up den frontieren wachtende, bij Camerick hebbe 8 bende ruyteren verloren und twe regement voetvolckes, soe den Gwisianer solden thulpe komen¹⁾, und hoewol hartoch van Parma enighe onsedt vor Deventur und Sutphen to privandieren affsende, und den stadt Gertruydt ten Bergen myt gelt ommecoffte, als sie myt 8 vennelen rebellierden tegens den Staten, und onwisselicken van Staten und graeff Maurys worden bescoten up den 28 Aprilis, und ontfanget hondertduysent gulden tot hoer besoldinge, tot groten nadiel der Staten und spot mede. Daer Villiers und andere capteinen voer gescoten worden²⁾. We dan ock die scanze Beeck bij Barck³⁾ in sticht van Coln ock erovert worden, dat van 150 soldaten alleen 7 overgebleven sindt, is dit volck nochtans heel weder wech vertogen uth Gelderlant, als men grote vrese droech voer Westerlandt und andere steden to beleggen, und een verraedt twinter reede in

1) Van een nederlaag van Parma bij Kamerijk in 1589 kan men nauwelijks spreken. Integendeel hebben de door hem naar Frankrijk gezonden troepen zich bij Mayenne weten te voegen; zij namen o.a. deel aan den slag bij Ivry den 14den Maart 1590.

2) Eppens vergist zich hier. Reeds den 10den April 1588, dus een jaar vroeger, was Geertruidenberg door verraad in handen van Parma gevallen. Vgl. Wagenaar, VIII, blz. 281 vlg.

3) Rijnberk, dat zich eerst den 3den Februari 1590 aan Parma overgaf.

[p. 743]

Leweerden gestifftet was¹⁾. Und die meente overall een⁺ groet weeclagent up und over alle Staten regeringhe makede, und alle gelden, scatten verterende vorgeves, umdat men nene hoefft erkenneden noch annemen wolden, verstaende den konick van Engellandt offte Fransoes verwachtende. Darvan volgens gehort ys worden, dat die Gwysianer heel uth den veelde sij geslagen van den Konick, dat alle steden an den Konick sick verenigeden, tho Parijs den Hindrik Velloys²⁾ nu gerne voer een konick erkennen, und van beyde koningen upropen laten, niet hoenlicken to reeden, noch widers to verbannen. Als die Sorbonisten³⁾ hadden upropen laten, hem tmogen rebellieren, wapenen antenemen, und contributie up die meente intstellen.

Alsoe worde ock gehort, dat die Engelsche vloet und armije 212 seylen sij, myt 12000 tvoete und 500 peerden in den Cranie arg grinieert⁴⁾ und Spansche scepen 32 doen verbrannen, und daer nene hinderhalt tmaken, want hieruth muste heel Spannien hoer holt und rustunge van scepen ontfangen, und alsoe vort in Portugal myt Don Antonio belandet dorch captein Draco. We dan ock die vorige armije van 48 scepen den Indische vart solde upgenomen hebben. Daerto soe kumpt to Embden an Egbert Hilbrans uth Spannien, in 25 weken uthgeseylet, nu up den 13 Maii bynnen, sijnde vul wijnen

1) Eppens doelt op de zaak van de la Rotta en de Morales, die te Leeuwarden werden gevangen genomen en onthoofd. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 160 vlg.

+ fol. 575.

2) Hendrik III.

3) De Parijsche Sorbonne besliste na den moord van Guise, dat de Koning daardoor met zijn volk had gebroken, dat dus het Fransche volk van den hem gezworen eed was ontheven en diensvolgens het recht had tegen hem in opstand te komen. Vgl. Ranke, Französische Geschichte, I, 465. Ook in de volgende jaren was de Sorbonne een der lichamen, die den strijd tegen Hendrik IV leidden.

4) Deze drie laatste woorden zijn niet zeker; de plaats is zeer moeilijk leesbaar. Misschien denkt Eppens aan de Canarische eilanden en wil hij zeggen, dat de Engelsche vloot op die eilanden plunderde (grinieert = ruineert?).

[p. 744]

und secken¹⁾, dat die 100 gulden wol 500 gulden gewonnen hadde, verclaert dat in Spannien grote anxt und noet was vor Draco, hoer steden alleen wat bevestigeden, wol in grote versaecheit und verdarff muste comen, soe die armije belande. Hoewol he die niet gesien hadde, und umheer van Scotlandt, Irlant varende, nu dor hoveden²⁾ vrij was gescepet myt consent der uthliggeren, als een Embder scipper. Dar nochtans verboden niet up Spannien tscepen, noch tovuer tdoen, dan ock in Engellandt vole Hamborgers arrestiert und dienen musten. Daermede die Nederlanden heell in groten hoepen verheven worden tot hoere verlossinge, und alsoe hartoch van Parma styl liggende nichtes meer uthrichtede. We dan ock graef Willum und Verdugo weders die gemeente myt sauegardengelt und scattinge bloteden. Overst woe commerlicken die winter was myt vueringe vuer den biesten und verstorven, die Aprill mede kolt was, soe ys nochtans een gudt voeryaer geworden, meer als emant muchte gedencken, myt soele regen, warm in den Maio, und hoewol die oesterkaunghe up den 20 Aprilis weder yngebroken ys und lant overlopen, sindt die hoylanden so wal als⁺ die weydelanden myt die bowlanden in die Ommelanden seer vruchbaer und vull befonden. Und in alles een affslach bevonden, die tunne botters 36 daler, last rogge 50 daler. Daeromme die kaunge weder angetastet tmaken myt scepen, die aerde anbrengende dorchden, soe ant oesten van Dampsterdiep belandet weren, want die doch den sommerdijck verlegen tholden. Darto weren commissarien gestalt Popco Uffkens, Johan van Gennyp, Wilrick Eltkens, Hilbrant Bauckens to Fermsum egenarffden. Die Gronnigers hadden die landen belovet to ontlichten van lenunghe enigen weken lanck, overst wat myt 3 weken besparet worden, ys in dusse manier myt dijcken und costen weder verdubbelt worden. We ock myt den Dampsterwal grote disputiet und arbeidt geworden ys myt het convendt van Thesinge, dan endt-

1) Waarschijnlijk = zakken. Of misschien = sect?

2) De Hoofden, het Nauw van Calais.

+ fol. 575^v.

[p. 745]

licken ock muste weder gemaket sijn. Und ys alle lenunge und scatinghe weder angestellet und moten betaelt worden, dat des weekes een yaertaxt tot an Mey van Nye Jaer aff was betaelt worden. Alsoe dat onse heert to Equert, 73 grasen, hebbe erlecht 43 daleren in dre maent tijdts.

Onder des groygen und bloygen die borgeren und anderen in Gronnigen, hantieren, reysen, trecken na hoer gevallen und gewynnen des huysmans gelt, als men dages offte edtmaels niet meer soldaten ter poerten inlieten, dan twehondert um diffidentie tegens hoeff und Verdugo van besettinge tstellen. Niet weiniger vertart¹⁾ stelleden sick die geestelicken, onder welcken Johan Crijt pastoer to Westerwijdtweert, ock commissarius gewest, nu pensenarius eder syndicus der Landen bij den abten und weinich hovelinck geholden, maket een bancket up Vastelavent²⁾ myt den abt van Rottum, Oldencloester, Hermanno van Dockum bij den Dam³⁾. Daerto ock enighe borgeren und borgersvrouwen, dochteren, Johan Arents to Cruysstede⁴⁾, Luert Huygen dochter und Vrijlinck huysfrouwe, und dat ock wol lange genoch in der nacht, dat ock die wacht in Jat⁵⁾ over die mueren uth curiosicheit het werck verdroetsaem worde, woe und waerom sulcke geestelicken sick alsoe verdeden. Und langes hoer geselscap upwachtende dorch vensteren, wast dat yder monnick, myt die personen niet achtende der mannen tegenwordicheit, als wol getractiert oversijdt⁺ spoleden, en yder vor sick, dreven hoer spoet myt den anderen; salve pater, salve pater, salve amirael, gij maket ons broderen gaende altmaell. Niet allene aldus gehort und gesien, wordt ock an den overicheit verclaget van die wacht. Overst want Crijto alles beneende und men hoer onwerdich hadden nagedacht, is daer niet folget.

1) Zwak, verwijfd.

2) Vastenavond viel in 1589 op 11 Februari.

3) De zin is onduidelijk. Bedoeld wordt Hermannus van Dockum, abt van Oldenklooster bij den Dam.

4) Een heerd of boerenplaats bij Usquert.

5) De tegenwoordige Kijk in 't Jatstraat.

+ fol. 576.

[p. 746]

Dan hefft den borgeren up den wacht verstoltet tegens den geestelicken, seggende: Wat wij idtzondes lijden und doen, ys neit allene um monneke, paepen tdoen. Men willen, dat men bij gylden und borgeren contributie sal sammelen und maken um Sunte Mertenskercke to repareren und ingestorte gewelfften to verbeteren. Antwoerden eendrachtich, dat men Wittewyrummer renten und andere closterenrenten daerto anleggen solden und den borgeren niet beswaerlicken wesen boven hoere swaere wachten, dat alle vier dagen die wacht ommequam. Alwaer van Luleff Roleffzen ener Hermen Dubbeltbier to Embden in Berent Hondebeken und Johan van Norden twe jungen gasboert gefraget worde, wat die orsake was hoeres wachtens und gebruck der wapenen, offte um und tegens die Reformierde religie were, offte voer den Konick, eder tegens den Landtscappen, offte hoer uthgewekenen. Antwoerde: Als mij langes bedencke, kant ick ju neit hier seggen. Wijders gefraget: Weten gij neit die orsake, wij weten wol, waeromme wij hier sindt und onsen misten; die van Gronnigen hebben ons den stadt gesloten, dan neit uth den hemel, sie geven ons onse gudt und bewaren hoeren stadt, men can ock to Embden leven, als gij hier sien, daer alles vull golt und sulvers was; sulcke solde he weder to Gronnigen mogen inbrengen. Soe wort hieruth offte om andere sake der kercken reparatie und contributie affgeslagen, und in den rinck¹⁾ angegheven, soe sie hoer poerten wol wisten tverwaeren, moeste ock hoer stadt bynnen versekert sijn. We in andere steden gewonlicken, dat men ketten over und in alle straten²⁾ becostigeden myt borgeren contributie um vrede und versekerunghe voer emandt. Welckes den Raedt niet seer gevallen, voel weiniger Verdugo stadtholder behaeget hefft, dat men hem und den sijnen alsoe wantrouweden. Even-

1) De door de soldaten of wacht gevormde kring of carré, waarin mededeelingen aan de soldaten worden gegeven.

2) Eenige jaren later waren er te Groningen dergelijke kettingen tot afsluiting der straten, zooals blijkt uit een resolutie van Burg. en Raad v. Gron. d.d. 29 October 1605.

[p. 747]

wol ys dusse ordinantie verrichtet als enige borgeren opentlicken uthseeden: Ick schencke hierto den ene kette⁺ van mijnen, een ander een beter. Des was to Gronnigen grote commotie van gespens und onrow¹⁾, alsoffte alarm gehort und gesien worde, meest tusschen Craen- und Botteringhepoerte. Voele geloveden, vole achteden een figmentum twesen. Um dusse tijdt wort tom laesten Caspar van Ewsum dorch sijn vedderen Aepko van Ewsum und dusses broder, dan meest dorch die graeffinne van Benthum, an hartoch van Parma, als he van Coverden na Steenwick gevueret worde und die scarprichter ock reede verordenet was, und dat uth wraeckgyricheit van hopman Camminga over die 33 to Leverden affgehouwen van sijn volck²⁾, und dit perickel ontvrijet ys worden. Thoe Embden worden Frerick Koners, uthgeweken hovelinck, mede myt Wigbolt Iselmuydes gudt seer bestolen in Bastiaen Wabbens huys und van een korenboen dorch een erbare, als het schene twesen, vrouwespersoen, Nyelgijn van Norden genoempt, hebbende 4 dijge³⁾ tuchtige kinderen, die sick romede um Godes wordt verdreven twesen, und bij predigeren familiaer, alle predicatie hoere, und sacramenten to Bremen wonende gebruckede. Als sie ock nu 2 mael to Bastiaens harberg gelegen in den maent Novembri anno 88 und nu in Februarij het gudt uth kisten onthaelet, als golden ketten, parlen, sulveren stoep⁴⁾, scalen, tot 4000 gulden myt scryfften breven gerekent, und na Bremen gevueret, dachte noch tom darden mael gelt, Derck Lymborchs scat van teynduysent gulden uth Deventur gevuert, antsoeken, seggende to Johan Rengers ten Post: Mij dromet, dat Lymborch noch sal bestolen worden. Und worde erlicken geacht, alsoe dat sie sulven van dusse Rengers worde gebeden um dusse dieffstall mede acht tdragen, des sie ock, als medelijden dragende, belovede tdoen. Und verhandelt onder des enige clenodie, sonder-

+ fol. 576^v.

1) Onrust.

2) Vgl. boven, blz. 717.

3) Dege, degelijke.

4) Stoop, beker.

[p. 748]

ling die flouwelen mouwen, daer men die parlen hadde affgesneden und bij een vrouwe sien laten, we ock daer ock enigen clenodien bij goltsmeden vertonet. Overst dorch Rengers warnunghe vertreck dusse Nielgijn van Norden uth Bremen na Stade up Brunswick, Luneborch und na Kassel, allwaer sie myt die meeste guederen betreden¹⁾ und nagefolget langet²⁾ alles wederom, offte wijset waer het was. Dusse persoen was soe doegelicken geachtet, dat men na den daet ock hoer neit bedachten, dan anderen gasten jae Poelsche heren toscriven wolden.

1) Betrapt.

2) H.S.: langes.