De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1588]

Den anderden Januarii wordt Petrus Cornelius notarius van den Horn onse landsman van den Raedt to Embden ingelecht⁵⁾. Want die van Harverden⁶⁾ gelt den stadt Embden verlecht⁷⁾ tot bouwunge des raedthuyses, nene betalinge deden. Dan vaken und lange vertoch makeden horen creditoren, welcke tot oncosten getogen, wolden hores scades und vertoch acten hebben vuer die gedaene affscheden und bewijs als die Raedt hoer meermalen hadde geven. Petrus des ongerne doende amptshalven, want sijn overicheit was, worde bij sin edt daerto vermaendt und gyfft der acten attestatie, dat die creditoren horen scaden worden rekenen und betaelt hebben. We dan ock Hindrick Paulinus, notarius und secretarius publicus, to

5) Gevangen genomen.

6) Hier zijn bedoeld burgers van de stad Herford in Westfalen, die geld voor den bouw van het Emder raadhuis te leen hadden gegeven. De Emder Kämmerei-Rechnungen van 1585 gewagen hiervan. Zie mede Emder Jahrbuch, IX, 1, blz. 100. Vriendelijke mededeeling van Prof. Dr. F. Ritter te Emden.

7) Beloofd, toegezegd.

[p. 615]

Haverden vuldoende, ock die kosten tot 400 eder 500 daler erleggen moet, daer Petrus attestatie van gedaen hadde. Sulckes vor den Raedt comende, worde sie hoeres tardi meminis¹⁾ beschuldiget, und overtuiget, und beschuldigen⁺ Petrum, dat he sulckes neit in hoer presentie als 2 parten hadde attestiert, dan den ene part to wille gedien, weere daeromme an ehere und gudt hoer vervallen, want sie wol dienen muchten dan niet ener part allene. Dit verwonderden voele, dan beschuldinge weerdich. Nochtans mustet het myt voerbeden van erbaren vromen borgeren verschuldiget worden, dan niet verdediget, daer Alrick Sluyter und Artopeius²⁾ na rechte nichtes mishandelt twesen affirmierden. Dan men muchten sulcken niet mesteren, und die vremdelingen solden swigen. Weere he erschenen west myt partien, solde ock ongunst verdient hebben und tot tijdt die betalinge uthgestalt, und die costen vergrotet hebben.

In anfang des yaers 1588, als bij oldes myt een sprickwordt becandt: Dat yaer 88, dat is dat ick betrachte, schudt dan daeryn nene wonder, soe vergaet die werelt gaer onder; worden die predigeren to Embden myt den meente eenstemmich um een gemene vastelldach und gebeden intstellen und tholden up den 14 Januarii, als men doch up den Sondach het avenmael des maents uthdielden, wesende stedes die anderde Sondach des nije Juliaenschen³⁾ maents. Und dat uth grote marckelicke orsaken, soe buytengemeenten als inlandtschen betreffende. Want in Polen twe konigen gekoren weren, Sweden soen Sigismundus und Maximiliaen keysers Rodolphi broder, und myt wapenen tegens anderen tvelde stonden, in upwachtendt des Turken und Moscoviter. Daerto het blodige orlich in Vranrick tusschen den Gwisianer und konick van Navarren um successie des croens und bestedigunghe des Pawschen Spansche inquisitie, dar nu dappere slagen geromet worden dorch den Duytsche ruyteren van Godt verlenet voer den Narvarreo und religie.

1) Voor meminisse.

+ fol. 522.

2) Vgl. boven dl. I, blz. 471, noot 2.

3) Dit was natuurlijk niet de nieuwe, maar de oude tijdrekening.

[p. 616]

Ock die torustinghe van orlichscepen in Spannien, Flanderen, Antwerpen, tot honderden tegens den Engelschen, Hollandtschen, Zeelanders, daer reede die amirael uth Antwerpen myt 4 scepen an ener Hollandtsche den klock voer den scanze¹⁾ up den Scelde allene gebleven, niet⁺ allene affgekeret, dan ock mastloes und sulven het ene been mistede, hefft wijcken moeten. Und in Nederlandt een grote twidracht stondt um die suverreyne regerunghe und annemunghe des Majestaets van Engellandt Elysabeths, daer graeff van Lycester nu rede weder vertogen was in Engellandt²⁾, und men to Brugge um vredehandel solden tusschen den Spangerden und Nederlanden dorch versoeck des Majestaets, als van den konick van Spannien beclaget bij keysers, vorsten, konigen, als orsake allene des rebellie sijner ondersaten, die tot hem inclinierden und myt nije tyrannie solden overtogen worden, als 13 yaren vrihiet³⁾ in ider huys gunnende, sonder nochtans exercitie holdende, um alsoe het vurstenverbundt tegens sancte Spansche ligae to brecken und den Majestaet van bijstandt tbloten, we dan ock die grote duere tijdt alle landen swaer gewest, und Vreslandt, Duyslandt drachtelicken gebleven was sonder peste und andere watersnoden, daer die Ommelanden nu dijckloes und raedtloes in stonden. Dit was der uthheemschen medelidtmaten der kercken noedt. Alsoe was der beider broderen und graven, als heren graven Edzart und grave Johans, twist vermeret myt inneminge van Stickhuysen, und grave Johan van Oldenburg wolde ock Jeveren beholden tegens grave Edzart und grave Enno, myt Spansche partijen ongemenget. Daeromme die kercke to Embden myt den Muntsche predicatie und instellinge vremde predicanten gescoret worde und alsoe het inlandtsche verdarff besorgeden. Soe ys die bedeldach⁴⁾ solennelicken geholden myt vasten, dat die dienst gedueret hefft van smorgens vijff uren tot den

1) Hier is in het H.S. een woord opengelaten.

+ fol. 522.

2) Leycester vertrok 6 December 1587 van Vlissingen naar Engeland.

3) H.S.: vrihiert.

4) Biddag.

[p. 617]

avendts 4 uren, in grote antall, dat beyde kercken het volck niet laten konden; in groter eendracht und iver; daer soe vole secten, partien und libertineren buyten weren. Und hefft dominus Menso Alting sijn lectie genomen uth anderde boeck Chronicorum in 20 capittel van Josaphats exempel, daermede anwijsende die gemene noet, voer welcken mede sorgen solden, als niet vijanden an hoer tom bloede, dan nochtans een gemene perikel twachten, tdragen hadden, daervan uth vremde landen verlopene munniken tot hoeren meente ingevallen weren sonder orsake scoringe, twidrach anstichtende, nene meenschap begeerden, noch gebruck der sacramenten makende⁺ myt den kercke. Dan sochten nochtans der armen gelden tot hoeren besoldunge und onderholdinghe uth horen gemeente to Embden, die nergens nene orsake geven hadde, in guede orde stondt und lange tijd gefloreret hadde, ock myt neringe und scipvaert begavet was. Dit alles solden men myt inganck dusses yaers wol erenstlicken betrachten, want grote veranderinge voer ogen weren, und Godt tbidden was um een guede standt in kercken und politien, rijcken und landen terlangen. We dan to Meppen een grote peste grasseede na uthtocht des graven van Muers volck und ock to Dansick erfaren worde, van 100 personen des dages, und koren in groter weerden van 45 Polsche guldens.

Popco Everardus hielt brudtlach van sijn soen an des Verlkers dochter¹⁾ myt groet pracht und praell, nodidigede und liet weten alle caspelen in die Ommelanden als secretarius und mede rentemester, we ock Dyeest²⁾, alle ingesetenen becandt, dat een yder hem wolde und muste bedencken myt hoeneren, gansen, swanen und dergelicken, we ock myt wijn. Soe Fermsum een aem wijns tosende in dusse commer und watersnoet. Soe

+ fol. 523.

1) Bedoeld wordt het huwelijk van Everhardus Everhardi d'Embda gehuwd aan Fossien Veelckers. Zie hierover Feith, Ommelander borgen, blz. 74.

2) Bedoeld zal zijn de toenmalige stadsrentmeester Johan van Diest of Deest.

[p. 618]

overst commerlicken worden senden, wolde he weder gedachtich sijn; dat het kremeren myt halve aemen nicht baten solde; dat die borgeren na gedaene costen noch voer overighe waren, honeren, gansen und swanen wol 200 daleren wolden instellen, soe men to marcket brochten; dat nener der Raedt jae hoffluyden sodanigen profijt hores amptes genetede noch ansien hadde. Want Popco stellede sommigen vrij van scattinge und beswaerde anderen, sijn landen allenthalven gevrijet, und wat he boerde, worde sonder rekenscap doende verteret¹⁾ wol dusse 8 jae teyn yaren lanck. Evenwol was daer nu nemant in den Landen, die hier tegens spreken muchte offte wolde, offte hadden alle hoere gaysyen²⁾ und gaven darvan myt scatloes eder commissioenen. We Aylco Winken nu 3 perden als hovelingen van konde voeden, Popco Uffkens, die provest van Schilwolda myt Aysso Phebes, over den⁺ dijck committiert, den meente niet spareden myt lasten und scatten, dat men hoeren dienst verdroetsam, nene guede raedt gebrucken konden, die allene um hoer gewyn dachten.

Onder dussen tijdt komen wederomme uth den hove van den Hartoch, Jochum Ubbena, Johan Wyfferinck, die provest van Schilwolda und Aepko van Ewsum als des Stadts unde Landes gesanden, und brengen mede den Johan van Gouda, gewesene syndicus des Stadts, nu tot lutenandt als successor van Johan de Mepsche to sittende, die lange tijdt bij Parma gelegen hadde. Daerup een landsdach uthscrivede um den commissioen anthoeren, doch niet tegenssproken solde moten worden. We hoer reyse gefaerlicken gewest, want sie angesocht up den wech, dat Aepco van Ewsum in sijn clederen gescoten, nochtans ongeseriget weder to Gronnigen gecomen. Alsoe hefft nochtans nene grote troest noch hoepe gehadt van alle hoere versoeck, der Landen ontlastinge und bijstandt, dat men meer dan 3 yaren scattinghe hadden vertiert, tot 24.000 gulden und nene gelt medebrochten,

1) H.S.: verkeret.

2) Gages.

+ fol. 523^v.

[p. 619]

voelmeer die scattinge musten continueren und verhoegen in sulcken watersnoet und dijckloesicheit des landes, in den water swevende. Dusse doctor Johan van Gouda was van Joest van Cleve ingehalet in des Westendorps¹⁾ plaetse, een seer Catolicker, Roemscher, konigscher, wederpartijunge man. Howol olt, niet gehilcket, worde niet seer gelevet, dan bevreset, dat he den Stadt und Landen myt besettinge tot den inquisitie worde brengen und den stadtholder Verdugo dapper bijwesen. Want die Lutenandt presentiert den Konick meer als die 4 hoefmannen, die den Stadt verediget blijven stedes. Und dit ys die darde lutenant van yaer 1536 aff; na Merten van Eeren²⁾, Johan de Mepsche tot dusse yaere 1588³⁾; we Popco Everardus die anderde secretarius na des fursten van Gelders tijden bisher, daer Everardus die vader onderscriver eerst gewest dat secretariusampt langes beseten, mannen van nener geleertheit, dan erfarenheit. Daer nu Petrus van Maerhuysen ock secretarius und Wilhelm van Sandt syndicus gebrucket worden. Und Johan Crijt pastoer to Westerwijdtweert pensionarius der Landen in raeden gebrucket worden.

⁺ Van persoen tot persoen worde die stemme gesocht um alnoch an den Majestaet in Engellandt tsenden, um die landen tperspectieren tot huldinghe als landtsvrouwe, die bisheer als socia die wapenen verdigede. Und ys to Bremen van Egbert Clant, Johan Rengers ten Post, Galte van Amsweer, in Oestvreslandt van Ulrick van Ewsum, Hayo Manninga, Aylko Unsta, Abel Eppens, wie ock tvoeren na des Caroli 5 huldinge, ondertekent an den syndicum tsenden. Actum den 17 Januarii anno 88, we dan noch Johan Rengers to Helm und Eme Tammen ondertekendt.

Anno 1588 voer Niejaer alle confiscatie⁴⁾ weder verniet

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 122, noot 2.

2) Maarten van Naarden. Vgl. boven, dl. I, blz. 77, noot 4.

3) Dit is ten deele juist; Eppens vergeet echter den luitenant Gerardus Mulert, 1538-1540, zoodat Johan de Gouda de vierde luitenant na 1536 is geweest.

+ fol. 524.

4) H.S.: conficatie.

[p. 620]

und tot nie hueringe mijn huysfrouwe beropen, und nene reden angenomen van cortinge der schulden, want wij nene versegelunge hadden over onsen landen dan handtscrifften, worde des niet als collusie achtet sonder eedt doende, und Hermen Konick was nu sijnen to bove bevrijet, we ock salige Jacob Hilbrans arffgenamen und anderen, Derck Scaffer, borgemester to Gronnigen gewest; und tegens den anderen strengelicken executiert um gelt thebben. Daer men nu die scattinge verdubbelden und dem ampsluyden¹⁾, tapperen und scipperen mede instelleden und dwongen tot contributie van 10, 12 gulden na hoer guederen tot een halff yaer myt grote murmuratie. Dan gehorsamen musten. Alsoe ock in Gronnigen ider huys stellende up een Embder gulden scattinge, tot die nije strakettunge um hoer stadt dubbelt tmaken, tegens des graven Willums anslach²⁾ nu openbaer, und den buytenscanzen onder den staedt van Verdugo gelecht. Daer Johan de Mepsche gewesene Lutenandts soen, Rolefft, hopman over 200 vrijgesellen gestalt worde, um die sake trouwelicken we sijn vader tdienen. Overst het report der heren uth den Hove bleff styl, als dat men die scanzen Oterdum, Nijeziel wolden overweldigen, dae noch nene tijdt und gelegentheit to was, und men den vrede niet trouweden. Want Scenck allene in Sticht van Coln, Bunda³⁾, Andernach, Linst⁴⁾ hadde ingenomen, und andere scepsrustinge anginck, we dan ock in Vranrick de Gwisianer geslagen offte doet geacht worde. In laesten Octobri anno 87 was to Brusel een edick als van den Koninck geordiniert over creditoren und debitoren myt⁺ 19 articulen verordenet, woe die sick in dusse troebelen und in den vogelweydtsche und waterige landen jae verbrandt, verneelde guederen behoerden tholden, um niet tot executie tdriven den debitoren, soe inlandtsche weren offte versonet weren, dan stedes hoer guederen solden mogen weder antasten myt betalinge der gelden, sculden

1) Ambachtslieden.

2) Vgl. boven, blz. 355 vlg.

3) Bonn.

4) Linz.

+ fol. 524^v.

[p. 621]

und costen eder ock corten tegens horen scaden offte ongebruckede landen, welcke weder versoneden omme dusse genaden van den Koninck to genieten tot der overicheit kentenisse und tolatunge, und neit anders trichten solde wesen. Also ys dit edyck populaer gemaket und nije tabulen gestalt, daer men eerst den Staten mede beschuldigen, alsoff men geestelicke guederen allene sochten, niet den religie, tegens den tyrannie der Spangerden, die nu den renteners hoer buylen besnijden, in een partie und sake, soe um Pawstdoem erstanden ys. Dit achten weinich die Gronniger creditoren, die uth die landen nene renten wolden quijten, voel weiniger die confiscatoren, mombuer des Konincks, als Cornelius Kempis uth Dockum, een smydts soen, in vole wateren gevysschet, Johan Hermens eder Draper, Hermen Peterssoen, een roeskam¹⁾, heel uthgecofft²⁾, sijn naem van den moder dragende, Hindrick Suydewints huysfrouwe suster, dar he nu an Tyade to Nansum dochter verehet³⁾ den meene sake vijandt um bate willen sick bewijsende, ock een Gronniger hopman van 8 gestalt west. Die darde ys Evert Eelts, des domini Johan Elts pastoers bloetvrundt und broder onder 4⁴⁾.

In Oestvreslandt worden nije turbatien meer bevreset uth die twe gemeenten⁵⁾ der Ubiquitisten und Reformierden, die uth den Hove stopedet worden und seer trosseden⁶⁾ van den Grave wegen. Und ock Styckhuysen besettet bleve, tegens grave Johan, die nu up jacht sick liet sien und to Teunge⁷⁾ in cloester den prediger Mensonem verwachtede den 22 Januarii und sijn onderredunghe geholden hefft. We dan ock grave Johan van Oldenborch vedderen sick tegens grave Enno, um Jeveren myt soldaten tbesetten, starckeden uth die belijunge eenes

1) Scheldwoord voor paardekooper.

2) Uitgekocht, failliet.

3) Gehuwd.

4) Nl. onder 4 broeders.

5) H.S.: gemeneenten.

6) Zich verhoovaardigden.

7) Thedingen.

[p. 622]

cupers, als tot verraedt becofft und quartiert ys worden. Onder des worden 44 scepen myt volerhande waren uth Embden in Delffziel voerbij Oterdum vrij caviert van twe hopluyden, als Groetvelts lutenandt und Peter Rose und Watertappes volck, worden uth Embden privandiert und up Nesterlandt foriert, myt 5 jachten verstarcket, daer Oterdum nichtes jegens doen konde. Want nene scepen⁺ bij hoer eder up den Emse verbleven weren. Onze Ommelanden overst weren allenhalven van hoer dijcken geblotet, sweveden in den wateren, beholden die hoge dorperen. Marne und Hompsterlandt hadde sick myt sauegarden vrijgecofft desmales een vierdell yaers taxt grave Willum betalende. Hiertegens myt verbedende die sauegarden ontfanget Verdugo uth den Marne, Halffampt¹⁾, Midagerlandt²⁾ durch sijn hopman Prenger 2400 gulden und moten des wekes betalen een yaertaxt tot lenunghe, servysen, dat gras landes gerekent up 14 Gronniger stuver, daer die borgeren uth Gronnigen um spotteden, und ock um hoer osseweiden sauegarden winnen musten. Daermede dusse partijen benae in suspitie van respondentie geholden worden um den meente heel to vernielen. Gronnigen overst sumede neit sick to starcken, myt hoer nije straketten om den stadtsbolwercken tslaen; hebben den voercop allene to horen wille, versorgen sick myt alle waren und coephandel, soender edtwes thantieren in landen, offte van den olderman³⁾ Sicco Wyfferinck executiert, die sijn slupers up alle dorperen instellede. Soe die boemsluyter vor Delffziel niet anbrochte, dan om gave oversach und rijck worde.

Die rumoren uth Vranricke weren onseker, als die Duytsche ruyteren, ommegecofft eder besoldet van den Konick, tot vrede trachteden na nederlage der Gwisianer. Koniginne van Engellandt versochte affscheet myt Nederlandt, accordt myt den Spangerden, eder hoer verbundt vast, eder vijandt twesen, daerbij die grote armije der scepen beveerdiget, und men dit yaer 88 seer bevreseden.

+ fol. 525.

1) Onderdeelen van Hunsingoo.

2) Onderdeel van het Westerkwartier.

3) Olderman van het Gildrecht.

[p. 623]

Grave Edzart, grave Enno, myt die anderen broderen grave Johan, grave Gustave¹⁾ etc., we ock die gemael, weren idtsondes niet weinich becommert myt het dispuet des Muntes predigen und der Reformierden ordinarissen²⁾ to Embden. Daerto ock sick vermeerde der broderlicke twist overmydts Stickhuysen overweldunge, we ock des verwerunge van Jewer myt den grave van Oldenborch, soe trecket hoff van Adwerick na Embden yn, und versekeren haer huysen myt offitieren niet intstellen. We men ock to Embden den Raedt dachten to veranderen, tot grave Edzart sidt meer geneget, und vole borgeren weigerden vensteren in den nije heren stallinge van 2 daler 5 stuver ider, tot honderden tgeven to Adwerick, dusse yaer 87 getymmert unde verdiget. Dan liever hoer armen besorgeden, dat daer nener bedelen solde offte⁺ muste in Embden. Want men nu verleden yaer tot den huyssitten armen hadden uthdielet over die elvenduysent keisergulden und des wekes over twehundert gulden musten in den gasthuysen anleggen. Dit worde meest vor der borgeren doren gesammelt, 5 eder 6 mael ommegaende. Daerto was in bedenunghe des avendtmaels laestleden ghegeven 500 gulden und 80 gulden in den buydel dorch den dyaconen upgesloten. Und die up den Munte vermeenden ock hoer armen to generen, overst sindt tot dusse dyaconen overgeven worden up scryfften. Want die borgeren sich heel van daer onthilden.

To Gronnigen wort wechgerucket Albert Eelts, droste van Oltampt, domini Johan Eelts pastoers broder, in dusse tijdt dorch sulcke ampten, we ock Evert Eltes, in vetter standt gecomen, anders bena arm und bloet van guederen tot 6 broderen³⁾. Dusse overst wolde sick neit in den keerskoep inmengen, mogelicken des geldes begerlicker, tsamen sonder kinderen behalven Evert, gelevet, nu in pest begrepen als die eerste mede; daer to Dansick bij hondert dagelickes verstorven. Onder

1) Jongere zoons van graaf Edzard II van Oost-Friesland.

2) De geordende predikanten.

+ fol. 525^v.

3) Vgl. blz. 621, noot 4.

[p. 624]

welcken mede solde west sijn Johan De Mepsche, de olde hovelinck up den Ham¹⁾, nu verleden harverst darwars vertogen tot sijne medeconsorte der Wederdoeperen, waermede he sonderlinck behafftet²⁾, die disputierscap bedenet, legatien gedaen, tot onse reformatie nene bijstand makede, een guede older van 60 eder meer verstorven. Daervan die sone Johan de Mepsche die junger und 30 yaren, ongehilcket, onse reformatie standtafftich starckede, we ock Johan Houkens zalige swager dede, dan myt schulden beladen. In Westerlandt³⁾ overst bedenede Johan Mepsche myt Awma, Hindrick Clant, Gensema, Syndico, het recht tusschen.....⁴⁾ in ballingscap, we men warven⁵⁾ hilt, soe vake greetmannen an hoer beropen worde.

Die verscheyden rumoren, soe uth Vranrick der Duytsche ruyteren halven verspreydet worden, we ock uth Hispanien van des konicks Philippi doet, die nu 61 yaren olt solde wesen, we dan noch van den vredehandel in Flanderen to Oldenburch in den Vrijen⁶⁾ tusschen den Majestaet und Hollandt, Zeelandt, myt hartoch van Parma traden und thandelen, waerto men ock den hartoch van Oestenrijck, hartoch Ferdinand⁷⁾, in Nederlant gubernuer thebben uthriep, sindt in dusse tijden soe verscheiden und onseker geholden, dat men bena van die hele sake⁺ nichtes gewisses faten muchten, want die ruyteren in dre regementen gedielt, Duytschen, Swytsers, und Waelen. sindt die Duytschen 14000 tperde und 25000 tvoete, die Swytsers 20000 tvoete, und die Waelen 25000 ock tvoete tot 84000 gerekent, tot een seker scrickunge der Gwisianer

1) Dit is den Ham in het Westerkwartier bij Aduard. Deze Johan de Mepsche was een volle neef van den bekenden luitenant der Hoofdmannenkamer Johan de Mepsche, die het slot den Ham bij Loppersum heeft bewoond.

2) Besmet.

3) Westerkwartier.

4) Hier is een woord uitgevlakt en daardoor onleesbaar.

5) Warven zijn vergaderingen der redgers of grietmannen. Er was een Westerwarf of bijeenkomst der grietmannen van het Westerkwartier, een Oosterwarf voor de redgers van Hunsingoo en Fivelgoo.

6) Eppens bedoelt Aardenburg in het Vrije van Brugge.

7) Eppens bedoelt den tweeden zoon van keizer Ferdinand I.

+ fol. 526.

[p. 625]

und des konicks Hindrick, und victorie van den Navarreo soe sie overcomen weren. Overst die overste hartoch van de Donu¹⁾ ommecofft und an des Konicks gemaels suster belovet und den sijnen 2 maent solts betaelt, hefft die versagunge bynnen Parijs in vroude verandert, als Cornelius Jochums betuyge, in 4 weken uth Parijs comende, den konick Hindrick siende als een sonder harde man, dat men nu den Navareum niet achteden, want die Waelschen sonder den Swytschen allene dienenden. So clinget des Konicks doet van Spannien overall, als orsake makende dusses vredehandels, daer huys van Oestenrijck mede tom regement sick naeste worde achten, diewijle des Konicks kinderen, als een soen van den Fransoesen dochter und 2 dochter van den Maximiliaen und Konicks suster Maria, noch junck weren²⁾. Overst nichtes sekers wachten kunden um des religioens sake, inden die Majestaet uth Engellandt niet waeckede. Hiermede ys to Gronnigen die confiscatie to linderen uth den hove an dessen lutenandt D. Johan van Gouda und hoffman gewesen vor den, so supplicieren wolden. Und ys myt dit jaer up Februarij ruchbaer geworden anno 1588.

Den 6 Februarii ys eerst des lutenandts doctoris Johan van Gouda commissie voer Stadt und Landen up een uthgescreven landsdach geopent und gelesen worden³⁾. Und aldoe sindt Aysse Phebes und Wilrick Eltkens to

1) Daarmede bedoelt Eppens vermoedelijk Fabian von Dohna, die in den herfst van 1587 aan het hoofd van Duitsche en Zwitsersche troepen in Frankrijk viel, om den koning van Navarre en de Hugenoten te hulp te komen. Hij moest zich ten slotte door de handige kunstgrepen van Hendrik III en de strategie van Guise terugtrekken; van omkooping was geen sprake. Vgl. Ranke, Franz. Geschichte I, 422 vlg.

2) Eppens vergist zich. Uit het huwelijk van Philips II en Elisabeth van Valois waren twee dochters gesproten, Catharina en de meer bekende Isabella; uit dat met Anna, de dochter van keizer Maximiliaan II en Philips' eigen zuster Maria, was geboren zijn eenige zoon en opvolger Philips III.

3) Hier volgen deze woorden, welke echter zijn doorgehaald: Sonderling aldoe die publicatie der uthgewekene guederen afgestottet und gecassiert uth den hove, und solden die gewekenen wegen koepmans gaswijs incomen und horen renten, hueren weder boeren.

[p. 626]

Embden gecomen, um tversoeken mede raedt und daet der uthgewekenen egenarffden um den Oesterdijcken trepareren und landt uth den wateren tsluyten. Alwaer die confiscatie een grote wederwille makede, als die vijandt die fruchten solden willen geneten, we nu 7 yaren lanck van onsen und anderen genoten hebben, und alle soldije uth den landen gehalet des wekes, tot een yaer taxt tot 20 vendelen soldaten in soe vole scanzen, om het landt heer. Dusse lutenandtscap ys myt een groet gasbodt bestediget worden. Und sindt die uthgewekenen hiermede seer verfrouwet worden und noch beters verwachtende,⁺ wowol men nene publicatie hiervan deden. Dan worde geacht een versonunghe twesen um landt uth den watersnoedt tredden. Dat alsoe van Johan Eylars tho Fermsum, van Doede van Amsweer und ons meest verstaende, worde an Gijsbart Arens und anderen in Gronnigen angegeven, und Dode Tyarckes und anderen in Oltampt ys in scryfften kundich worden. Overst Johan Rengers to Helm achte des niet directe dan oblique to versoeken an den Majestaet eder den Excellentie, meer als an grave Willum, um der Vresen ongunst, eder sijnen roem thebben offte gewynn te wachten, soe hem nagedacht worde, enich gelt gelovet twesen, soe daer bestandt myt Oterdum konde gemaket worden um die dijcken tmogen wederslaen up den olden voet, als het hoegeste landt Anders worde Johan Rengers tom Post hoveling up landes costen an grave Willum ttrecken bestemmet und vertrouwet to warven um bestandt.

Den 18 Decembris anno 1587 ys Sygismundus konick van Polen bynnen Cracaw gecroniget worden und Maximilianus des Keysers broder uth Polen verdreven, und wijckende geslagen und, soe men secht, in een stadt belecht, bestormet, gewonnen, van den groten cancellar uth Poln mede doet geslagen¹⁾, daer Parma 2000 ruyteren to hulpe wolde gesandt hebben und men pawstdoem daer weder uprichtet und starcket solde hebben.

In Hollant verstarff daetlicken Abraham Wouters van

+ fol. 526^v.

1) Vgl. boven, blz. 522, noot 4.

[p. 627]

den Majestaet commissie hebbende an die uthgewekenen uth den Ommelanden und Gronnigen, um Gronnigen to reduceren myt practiken eder gewalt, und van Johan Rengers to Helm instituert, kan sijn legatie neit endigen, worde van Rengers und anderen geacht, want he een leerar und prediger buyten sijn beropinghe als curioselick getreden thebben, daeromme ock wenich effectuert. Overst Rengers anslach und raedt worden bij den raedt Sijner Excellentie voer gudt geholden um die Ommelanden intonemen na sijne raedt voergedragen. Und ys Abraham gestorven in den maent Novembri anno 87.

Anno 1588 den 20 Februarij laet grave Edzart Hayo Manninga dorch dominum Mylert und borgemester Claes Horn anseggen, dat om proces der nije landen he sick vorts uth stadt und landen van stegen und wegen uth sijn ogen und gebiede solde ontholden, want he to Spier¹⁾ over hem hadde geclaget. Hierup Hayo Manninga cortelicken myt handtastinge bedinget, dat sie beyden wolden Sijn Genaden antworden: He was die, die alle sijnen bij hoer gewaget hadde und gevanget gewest, grote perikulen gedragen, niet soe behoerde beloent tworden, und wat he geclaget, wolde he kundt und waer doen, want over 200 yaren weren hoer geslachte die landen gewest.

⁺ Uth voergedachte huldinghe des konicks van Polen Sigismundi soen uth Sweden, anders dan die Pawest, inquisitueren und Spangerden, Gwysianer gehopet hadden, want ock Maximiliaen, des Rodolphi keysers broder, een jungelinck van den Poln verfolget, belecht und gevangen ingetogen to Crakoy, und vervueret, worde die gemene sake des reformatie des Evangelisschen kerckes seer versekert geholden²⁾, und Sancta Liga geswacket, soe Duyslandt nu neit tvreesen hadde noch die Keyser gestarcket, die Navarreus und Nederland tegens hoeren vijanden bestaen solden konen. Soe anders gesecht worde, dat die Sancta Lyga den bundtheren tho Luneborch³⁾

1) Bij het Rijkskamergericht.

+ fol. 527.

2) Deze verwachting in niet vervuld. Sigismund is Roomsch-katholiek geworden en gebleven en Polen bleef een bij uitstek Roomsch land.

3) Vgl. boven, blz. 338 vlg., 342.

[p. 628]

vor twe yaren vereniget rontomme solde besingelt hadt hebben, und den Navarreum und Nederlanden hulploes gemaket dorch den Polen, die Duysschen ingebonden, van den Keyser affgeropen, den Pawschen hulpe togesonden. Daer nu reede die grote Duytsche rustunge, onduchtich gemaket myt verwachten, upholden, ummecopent, den Duytschen een grote smaetheit hebben angehangen in dusse yaere verleden. So screckelicken sulckes eerst was den Fransosen, alsoe spotlicken geworden, dat die veltoverster an den Gwisianer gecofft, die Swytseers hoeren capteinen onthoveden und den Gwisianer verstoltet synnen, ock Swytsers, Duytschen, tot an Mompelgart¹⁾ etc. hebben versocht, over die 60 dorperen etc. verbrandt. Daeromme nu die Duytsche bundtheren sulven twaecken hebben. Hieruth worde gedacht dat het olde wordt vervullet solde worden, dat yaer 88 ys, dat wij betrachten, dat daerin sal gescheden voel wonder.²⁾

Overst dusse winterstijdt was seer matich und natuerlick, und up den vorst worde die van Gronnigen gewarnet starcker wacht tholden bynnen hoeren stadt, daer sie doch ock willicken to weren, want sie noch besettinge leveden, noch den vijandt uth Westerlandt vertrouweden, sulven alarm makende, den Oltampsters verbedende nene sauegarden tgewynnen van grave Wyllum bij Winbrugge to Embden offte Claes ten Buer in Westerlandt, (want dusse solicitierende, worde die ene voer den anderen van grave Willum ontsettet), und den uth Oterdum verorsakede die kaspelen to besoecken enige gevangenen to ransonen, den borgeren uth die landen in den hoeren stadt kerende. Onder des grave Hermen³⁾, lutenandt⁺ van Verdugo bynnen Deventur, wordt den 10 Februarii gewaer, dat een bende Engelscher ruyteren uth Utrecht na Swol affgeveerdich und in een dorp benachtende, solden mogen versnellet worden, trecket in den nacht

1) Montbéliard in den Elzas.

2) Reeds voor meer dan een eeuw hadden de Duitsche sterrenwichelaars vreeselijke dingen over het jaar 1588 voorspeld. Vgl. boven, blz. 615.

3) Van den Bergh.

+ fol. 527^v.

[p. 629]

sulven persoentlicken tot 11 uren uth myt 13 perden, 250 soldaten, begript 30 gevangenen, 60 perden und den vendeleker doet myt anderen geslagen, weinigen ontlopen. Daerbij den venlicker Junghe myt vendel ontcomen¹⁾ ys. Daermede grave Hermen een vertrouwent meende thebben bij Spangerden. Thoe Amsterdam erstonden sick die partijen der Evangelisschen²⁾ topenbaren in spijckeren myt predigen, des overicheits consent niet soekende, welcke lijden konden, dat sie sick in stillicheit und vrede hilden bynnen hoeren huysen sonder opentlicke exercitien tdoen. Wie dan nu Johannes Ligarius ock to Worckum in dienst ingelaten, Oestvreslant verlatende, sin anhang sochte. Overst die overicheit sendet uth hoer soldaten, lat den versammelinge hoer uterste kleet³⁾ afftrecken und wa(r)net sie niet meer to erschijnen, soe lange sie in hoeren gebeden solden willen verblijven.

Myts dat die Oestersche dijcken ganslicken nu meer dan dre yaeren open gelegen und heel vervallen weren, dat inlandtschen und uthgeweken egenarffden ganslicken voer een nije Dullart sorgeden, sindt Aysse Phebes to Wartum und Wilrick Eltkens nu meermalen to Embden gewest, um tvernemen, wat hulpe, dienst men solden to gelick willen doen, und voegen sick den 20 Februarii allene bij Johan Rengers to Helm, als genoechsaem achtende um dusse legatie tbevorderen bij grave Willum in Westerlandt, eder ock vorder bij den Staten, dat men die Oestersche dijcken up den olden voet solden mogen anleggen, niettegenstaende den scanze Oterdum, soe myt woerden, breven, grote verhetunge geromet und gelovet worden. Onangesien Rengers ganslicken suspect und voer ontrow der gemene sake gefonden was in de verleden besettinge des Emses, dat sijn gudt niet confisciert, suster und broder to Helm des vaders wapenen, myt schildernissen van den Spansche heren sampt anderen hoffheren

1) H.S. heeft: oncomen.

2) De Lutherschen.

3) Opperste kleed. Het verbeuren van het opperste kleed is een bekende straf in de 16de eeuw.

[p. 630]

van den anderen sidt, in hoer graffnisse und behuysinge uphingen¹⁾. Und die uthwekenen ock neit twiveleden, Rengers solde niet erhoret, dan ock niet dorven sulckes van den Landen wegen voergeven. Dan sulvighen hadden andere onbedachte vrij mannen myt scryfften daerto erwylliget, soe men die kosten wolden vorsorgen, sulcke up trouwelickste to versoeken were, hier uth Johan Rengers⁺ ten Post scrivendts van reperatie des dijckes an Dode van Amsweer tsien ys:

Komende tot den principael inholdent beyder juwer Dode und Abel Eppens scrivendt, angaende die reyse an Sijn Genade grave Willum in Westerlandt, wegen der Oestersche dijcken, worde ick hiermede angeraden. Debeo quidem patriae omnem quam possum piam speram, etsi me absentia a familia, hybernum tempus, itineris tum terra tum mari pericula et diversa itineris incommoda absterreant, attamen et ego cum proprio militio et bonorum nostratumque consilio haec vobis iudicanda esse opere pretium existimam. Tom eersten, soe ys mij niet doentlick treysen eher ick julieden scrivendt sie, dattet gelt tot teringe in julieden off Abel Eppens handen sij; dan die reise wil kosten, und men weet niet woe cort off lange die gescheen can. Mijn broder Clant²⁾ hefft annis superioribus³⁾ ad Alansonum treckende 200 gulden uth sijn buydel vertiert, weder up hope, ja up Hoerkens verscrivent, dat gelt all veerdich was, tot seker onderholt tontfanget, dan so eludiert, dat he noch voelet. Tom anderen, soe solen wij niet conen reysen dan myt versekertheit, tweten dat wij convoy hebben, dar wij ons up vertrouwen, off dat wij van Verdugo lutenandt, hoffmannen to Gronnigen sauegarde und pasbort van alle beide hebben voer soldaten und anderen versekert tsijn in hen und weder reysen, daeryn onse namen wol solen inspecificiert sijn; dat men mosten hebben eer ick reyse

1) Vgl. daarover boven, blz. 474, noot 3, 487, noot 1.

+ fol. 528.

2) Egbert Clant, gehuwd in 1572 met Gratia Rengers, zuster van Johan Rengers van ten Post.

3) H.S.: superiori.

[p. 631]

und hierum, dat ick dar niet lange upholden worde. Tom darden angaende mijn persoen, so julieden beyde dat geradest duncket und um redenen, dat ick solde medereysen, soe gefalt mij wol een off beyde van julieden off wel julieden gudt duncket. Als die oncosten dar weren, sol wol seer nutte sijn, dat mijn broder Clant die darde offte die vierde were, off dat mijn broder Clant vor mij toech. Haec proposita vobis dijudicanda relinquo, umdat des teergelts gebreck sal sijn. Ick sege ock gerne, dat⁺ wij reyseden van onse samelicke Umlandtsche aldaer commissie hadden soe mogelicken; doch so niet mogelicken, dat wij dan van enighe voernempste in Fywelinge und Oltampten onse commissie und instructie hadden, welckes julieden daer vor mijn ancompst procureren und veerdich hebben, dat welcke beyde Ripperda mede muchte undertekenen. Die van Duerswolt solen doch up mijn vetter to Helm hoer dingen dirigeren, dar ick ock wol were myt tvreden, wen he dat recht driven wolde. Dan sijn gront is wat diep tvernemen und afftlangen. Mijn suster Elysabet Rengers is ten Post, die ock bij den van Fywelinge bynnen den Ommelanden voel doen can in deser sake bevorderinge, so julieden wes an hoer gelangen laten. Wolde julieden ock uth mijn begeerte bij Doeke Merten erlangen sijn advijs scryfflick in een opene zedel vor onse sake myt an Sijn Genade, dat solde voel helpen. Dan soe het niet vor ons were, salt voele scaden. Daerom moet men hem eerst proven und uthhoren sijne meninge; und die gudt is, versoken dan soedanigen scryfften. Interim forte pecunium ei dandum esset, ut hoc satiat. Julieden musten myt Abel Eppens und anderen dusse dingen communicieren und dat julieden dusse dingen tijdtlicken und wisselicken overdencken und beforderen, updat julieden eerst sekerheit van alle dinge hebben eer julieden mij verscriven, dat ick up geen scade und costen geyacht worde, dat mij in desen exilio niet drachlicken sal wesen. Dan als die dingen vast und gewisse sindt, ys daer balde gereyset van hier up Embden, so men vor den vrijbuters der Malecontenten ock gudt pasbort to water und to lande als vorscreven. Datum den 20 Februari anno 88, actum Bremen. Die Here sij myt ju. In heme-

+ fol. 528^v.

[p. 632]

licken ys mij togescreven, dat Johan Gennyp¹⁾ an mijn vetter was west, und men suspicierde, dat hem Helm geschenck was belovet, so he to wege brengen kunde, dat die dijcken gemaecket worden, dat niet so geloven ys. Want Helm scencken hatet mijnes erachtens. Dit ys selve, waerom Helm ons beyden Dode van Amsweer und mij Abel Eppens antwordet vor corten dagen, men muste inderecte handelen und de 2 gesanden niet weghlaten.

⁺ Soe hebben die uthgewekenen hoeren trouwen dienst verblijven moten laten und neffens dusse Aylt to Wartum und Wilryck Eltkens ock dussen Johan Rengers to Helm gestemmet um die Oestersche dijcken to repareren mogen. Alwaer tot oncosten hem togelecht syndt tom eersten hundert Keysersgulden als teergelt van Johan Eylers to Fermsum. Und hefft hierto willen medegeleyden Johan Winbrugge, rentemester, um bij grave Willum tot die collectatie van sauegarden tmogen confirmiert tblijven. Overst onderdes verswicht Johan Rengers neit, dat he um sijn egen saken an den Gubernuer, jae den Majestaet sulven wolde reysen. Daermede stemmeden Onsta, Ewsum, Manninga, um hoer heerlicheden tot feuden²⁾ to presentieren und sick alsoe belenen laten, welcke hoer doch reede affgetogen und tom diel bij den keerscoep vervremdet weren. Daerto soe Abraham Wouters dusse Rengers hadde angesocht um kundtscap van die Ommelanden thebben an hoeren Majestaet, hefft Rengers sick neit gemijdet to vertonen, woe men den vijandt Parma allene myt inneminghe der Ommelanden und besettinge hoerer frontieren, als myt 3000 tvoete und 500 perden gestarcket, den gansen quartier onder den Maese worden affnemen konen und myt sodanigen costen, soe vergeeffs up den Emse myt convoyscepen verspildet und uth die Ommelanden gewonnen, myt ock der kosten van Oterdum und Nijeziel vruchbaerlicken solden angelecht worden und den vijandt ontogen, jae den passe affnemende, und we die vijandt van trap tot trape was harwars vortgecomen, alsoe solde

1) Hij was destijds secretaris der Ommelanden en notaris.

+ fol. 529.

2) Leenen, dus van de Engelsche kroon.

[p. 633]

ock moten weder trugge gesettet worden. Und dat up der Ommelandtschen Staten naem, soe die Majestaet hierto allene wolde verleggen und uthsceten twe tunne golts, um welck to versammelen, in orde tholden, die landen to versconigen van brandt, roefft und verdarff, daer men daerna sick uth solden konen besolden als vorscreven, und die dijcken mogen maken, sonder emant tbidden offte antsoecken. Welcke drevoldige voernement den commissioen⁺ meer hefft commendiert, soe Rengers seede to hove reede approbiert twesen, und twivelede neit ock bij den Majestaet, soe nodich to beholden, indem die mede-Staten in Westerlandt ock alsoe stemmeden. Hierto hebben Luert Manninga, Ulrick van Ewsum, Aylco Unsta die kosten mede belovet, daer wij Emo Tammen, Dode van Amsweer, Abel Eppens ons van exempt hilden up den 23 Februarii anno 88, und ock van den to Bremen juncker Egbert Clant to Stedum, juncker Johan Rengers ten Post, Galto Amsweer, um alsoe voerttrecken. We dan ock an borgemester Onno Tyabberen erlanget worde den tonneboyger¹⁾ hem laten affcaveren. Overst die uth den Ziel doen Rengers noch blijven tot den 11 Martii und alsoe van Embden in Westerlandt affgetogen.

Alnu was noch het verdarff der dijcken groter geworden, dat ock den 22, 23, 24 Februarii stormede, to Embden up den straten water vloygede und den kaiunghe myt den sommerdijck ganslicken tobrack und vernielde. Daermede een yder noch verlangede um reperatie des dijckes, und voele uth dusse Oesterhorn vertogen na Adwert, und die landen in groter huere weder gebrocht hebben, want die sauegarden aldaer noch geholden worden. Die uthgewekenen vermeende uth dusse recompens und aequiteet der gemener besorgunghe voer vaderlandt und dijcken, dat tminsten die confiscatie solde cassiert worden, diewijle nu die nije lutenandt, D. Johan Gouda, Gronniger stadts syndicus gewest, dat hoechste recht an sick hadde und van sulcke saeke solde mogen dispensieren, soe en yder vermeende, Aysso to Wartum ock betuygede verstaen

+ fol. 529^v.

1) Het tonschip.

[p. 634]

thebben. Daeryn ys nichtes gehort, versocht und ock consentiert geworden, dan voelmeer sindt die commissarien voertgevaeren tot verhueringe der landen, und ons up den hilxvorworden gewesen, soe men daermede die halve guederen solden und wolden verdedigen, und den halve schulde ontslagen sijn, van Gouda alsoe gecandt, tusschen ons daerto doenende, dat he muste erscrecken, als he een Goese hoerde nomen. Daer enige anderen hoeren spot umme gedreven hebben, als dat he den⁺ Mepsche gudt muste maken, denwelcke he doch seer ongelick in sijn personagie blijven worde, und sijn lutenandtscap in onweerde brengen worde, wes Mepsche myt der uthgewekene guederen hadde disponiert an enigen personen, als Sicco Wyfferinck onse hueren, Brosema anderen. Ock soe Verdugo bevrijen wolde, musten alle van den Kempis inhueren, want Mepsche tonrechte Konincks guederen hadde dispensiert und darin gestraffet was van hem. Wat den gegeven was, muchte men beter holden hebben, we ons beantwoerdet ys up den 7 Martii up den camer tegens Kempis.

Up den 27 Februarii¹⁾ sindt in Vlanderen to Oesteende angescepet myt 8 orlichscepen die gesanden uth Engellandt als twe millors und een monsuer²⁾, um den langes geromede vredehandel myt den hartoch van Parma over Nederlandt to versoecken, und am eersten ys Parma affeysschet sijn commissie van dusse saken, daer allene um den religioen solde tdoen wesen und enige versekerunghe hebben musten, meer als to Gent van 2 yaren, to Antwerpen van 4 yaeren sonder versammelinge tholden, nu vrijer solden wesen. Und sulckes eysschende wordt die commissie niet sufficient gevonden um den religioen tmogen tractieren, dan was generalicken gestalt und daeromme uth Spannien in des Konicks naem bynnen dre weken een spetiale vulcomenlicke commissie tmoten und

+ fol. 530.

1) De gezanten kwamen iets vroeger; hun eerste brief is van 16/26 Februari.

2) De gezanten waren de graaf van Derby, lord Cobham, sir James Croft, dr. Valentine Dale en dr. Daniel Rogers. Hen vergezelde bovendien Robert Cecil.

[p. 635]

belovet to vertonen. Daermede die sake van den dach aff in voele verscheden geruchten gevallen ys, als dat die vrede niet to verhopen noch to vertrouwen was, und ock an den Majestaet gesanden sindt Monsuer, Kees und anderen¹⁾ um den vrede tontraden. Overst van den Majestaet soe bericht, dat sie die sake wol bedacht und versekert, horer sorge neit bedarvede und solden sick ock na den vredehandel stellen, so men an hoer niet versekert weere, sie dachte die provintien guede versekeringhe tmaken, meer als sie hoeren Majestaets gubernuer und capteinen gedaen hadden etc. Alnu erstondt ock die argelicke partie der Staten in naem des graven Maurys, Hoenloe und anderen, tegens captein Derck Snoe in Memmelinck²⁾ belecht to water und to lande, daeromme, als⁺ dat captein Derck Sno³⁾ nu langes den graeff van Lycester alleen myt eede verbonden, den Majestaet van Engellandt die regerunghe boven den Staten hadde ingewilliget und daerna allene sick richtede, want die Staten den gemeente niet behageden, ock ganslicken een hoefft sochten um den vijandt tegenststaen, jae ock myt den vijandt vrede tsluyten, soe die Majestaet des versekeren worde als hoer egen konickrijck daeran gewaeget hebbende. Overst dusse partie ys na een maent eder anderhalfft alsoe gestillet, dat die Majestaet bij hoer eerste vorworden wolde blijven, und die Raedt van Staten solde neffens den graeff Wilbe⁴⁾ in graeff Lycesters plaetse als overste den krijchsaken waeren myt graeff Maurys und anderen⁵⁾. Und worde geacht, dat het een Spansche vonde weere um Hollandt, Zelant in scoringe tbrengen, und den Majestaet tvervrem-

1) In Februari 1588 werden Leonard de Casembroot en Sebastiaan van Loosen, beide raadsheeren in het Hof van Holland, door de Staten-Generaal naar Engeland gezonden, teneinde aan de Koningin den vrede met Spanje af te raden. Vgl. Bor, III, 133 vlg., van Reidt, III vlg. Casembroot zal verborgen zijn in Eppens' ‘Kees’.

2) Medemblik.

+ fol. 530^v.

3) Sonoy gaf 29 April 1588 Medemblik over aan Maurits.

4) Willoughby.

5) Leycesters acte van afstand werd eerst in het begin van April 1588 in de Nederlanden afgekondigd.

[p. 636]

den van die Nederlanden. Overst hoer besettinghe makede hoer versekert und veerdige hoer scepen, stellede ordinantie over heel rijck um den vijandt tweren, daer captein Draco to water und graeff Lycester to lande die sake bevoelen was.

Die superintendent Doeko Martena und hopluyden in Oterdum, alsoe sie allene hoere scanze wachteden, musten lijden und ansien, dat die van Delffziel den copvaert uth Embden an sick convogierden, want sie nene scepen to water brengen konden noch boven 400 mannen neit starck daerin legen. Alsoe wederomme lieten die uth Delffziel den van Oterdum anhalen uth Embden, wes sie myt hoer jachten, waterscip und 100 soldaten verdedigeden. Wes alsoe niet gehalet worde, makede den suydelaers het clagendt, to water und ock alsoe den huysluyden to lande, sampt reysigen, soe up Gronnigen up het ijss sick begaven. We dan enighen van Wittewyrum, Garbrant Frericks soen und Arys van den Buer und anderen uth hoeren huysen onthaelet sindt up den 19 Februarii to water; want sie hoer sauegarden versumeden und nu over 1000 gulden erleggen musten. Daer vier dorperen Garrelsweer, Post, Woltersum, Buer allene in 4 maent 400 Keysersgulden upbrengen solden. Up den vorst overst, want die Oltampsters uth den Gronniger verbodt nene sauegarden wynnen wolden, wort Nortbroeck myt 70 soldaten angesocht in der nacht, becomen enige arme luyden, niet die rijcksten, want die verlaten worden, umdat daer verspedet worden enige anderen uth Embden als Wigbolt⁺ Clant, Nijevelt¹⁾ myt pasboerten versekert, alsoe dat die soldaten vermeenden een guede buyte erlanget thebben, soe lange dusse in Oterdum gebrocht, het pasbort vertonet worde, want in den afftoch die soldaten nene reeden horen noch antwordt geven wolden. Dan dwongen dusse gevangen alle up hoer hoesen, sonder skoen, bloetvoet

+ fol. 531.

1) Welke van de vele van Zuylens van Nijevelt, die in dezen tijd leefden, hier is bedoeld, is moeilijk te zeggen; vermoedelijk een der zoons van Willem van Zuylen van Nijevelt (1538-1608), die onder allerlei omstandigheden zulk een belangrijke rol speelde in de geschiedenis van den opstand.

[p. 637]

over ijss sick tveerdigen und nene sconen musten ommesoecken noch antrecken, dat onderweges myt doecken die voete togebonden, anderen des niet hebbende bloet daerdoer in Oterdum gevueret worden. We Clant sulven beyegent, hoer teergelt affgenomen, und, soe sij vrij hadden bekant worden, verswegen die soldaten niet, dat sie diesulvigen edelingen wolden geplundert und doersteken haddt hebben, all hadde die hopluyden daerover staen, dat sie alsoe uthgesonden myt pasborten worden frustiert und het heele kaspel muchten geplundert und die rijcksten vankelicken ingetogen hebben. Dat ock die hopluyden dusse edelingen uth den scanze musten geleyden und den soldaten myt noch enige vereheringhe stillen. Alsoe dat het swijgen hoer hier noch gewyn was vor hoer levendt, und uth dussen reyse van den arme Oltampsters meer dan 1000 gulden dorch Feycko Weemhofft notario erlangeden. We ock van een arm scipper, soe uth Delffziel na Embden upgenomen worde, wol 600 gulden hefft erlecht und ransonen moeten uth sijn armoet und verlech¹⁾.

Soe tot den principael dijck nene hope was, noch antwordt van Rengers gecomen uth Westerlandt, daer reede solde affstemmet sijn eder niet angegheven, als behorde, vermaende die tijdt und dwonge die noet het ganse landt Fywelinge, Hunsinge, Durswoldt²⁾ und alle kaspelen, dat sie eendrachtich myt aller macht den nije kaunghe weder musten up den 27 Martii angripen, we die Oltampster ock den sommerdijck an sick beholden, um hoer van bynnenwater to bevrijden. Daer nu dusse kaunghe den kaspelen bevolen solde worden, sindt daerto tom eersten commissaren bij gestalt als Gerardus Ahuis abt in Thesinga, proest van Schilwolde, Wilrick Eltkens, Claes Eenkens ten Post, Popko Uffkens to Syddebueren,⁺ Hilbrant Bauckens und anderen meer, welcke verordenet hebben, dat alle hundert gulden, als men seede, und licht

1) Verlech beteekent het dragen van kosten. Vermoedelijk bedoelt Eppens hier het gevolg daarvan, namelijk schaarsheid van vermogen, dus ongeveer hetzelfde als het voorafgaande armoet.

2) H.S.: Durswordt.

+ fol. 531^v.

[p. 638]

was tdoen, dan allene myt 500 scepen und in yder scip 2 mannen myt scufflen und enden sparren, um in water den dijck mede tvangen, bij den kaunghe erschenen syndt, die eerde van Hoegeheminghe, Vennen, ja van Lasquart¹⁾ und doer den sommerdijck gehaelet, und in corte dagen die kaunghe up een oestenwyndt boven water gestalt myt gemener handt und daerna den kaspelen togedielt und togemeten ys worden, um voert tdijcken und to hoegen voer soevole mogelicken up den sommerwater tsorgen solde wesen, dan sonder den olde dijck niet bestaen wordt. Aysso to Wartum, als dijckgrave van borgemester²⁾ committiert, doet versorgen und starcken dorch sijn Oltampsters den vorscreven sommerdick. Overst Docko Mertena laet dusse kaunghe up verscheiden plaetsen weder doersteken in den nacht myt uthgesteken brefft, dat men sonder sijn consendt und grave Willums beveel aldaer nene dijcken worden veerdigen, diewijle die kaspelen sonder sauegarden saten. Onder den partie der Staten voernemelinck und den verhoepede vredehandel erstaet ock een uploep der soldaten tegens horen hopluyden in stedlijn Horst³⁾, soe uth Hartorchbussche myt 16 maent solts worden angesocht overtgheven, uth den hopluyden raedt. Overst worden van den Staten myt vijff maent betaelt, bewaren horen stadt, scuppen den boden als een jungelinck wesende tot poerten uth, den brefft an een galgen geslagen. Die syndicus Yeronimus Verrutius und juncker tom Helm waren noch onversekert van enige costen an Alason gedaen myt upcopinghe van 8 tunne botters, als Gronnigen stadts⁴⁾ was tbetalen, offte een mon-

1) Gehuchten nabij de Oosterdijken in den omtrek van Oterdum bij de zee.

2) Nl. de burgemeesters van Groningen, als heeren van het Oldambt.

3) Vermoedelijk denkt Eppens aan het Limburgsche Horst. Maar juist deze plaats wordt nergens vermeld; wel kwamen onlusten onder de soldaten voor te Heusden, Hemert, Woudrichem, Bergen-op-Zoom en vooral te Geertruidenberg. Het schijnt, dat het door Eppens medegedeelde op Geertruidenberg slaat. Vgl. Arend, III, 1, blz. 338 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

4) H.S.: staets.

[p. 639]

nickenlandt voer intstellen und sie sick voer obligiert hadden, versochten hieran ons hoer versekeringe in omnem eventum; ider vat vor 31 daler angenomen maket 250 daler. Dit hadde ondergescreven Luert Manninga, Aylko Unsta, Emo Tammen, Ulrick van Ewsum, und daerna ock wij, Dode van Amsweer, Abel Eppens, up den 14 Martii anno 88; myt dem bescheide: so anderen in Westerlandt des⁺ mede cavierden van der Landen wegen vor hoer hoeffden tbetalen, soe sulckes den Starckenborch und anderen in gelicken geweigert was, und na Westerlandt van Winbrugge overgesonden is.

In Vranrick wordt des olden Lodowici van Condé soen, die prince van Condé, des konincks van Navarren vedder, vergeven, een besonder vijandt der Gwisianer und raedt van Navarreo, we ock des Navarrei¹⁾ lutenant.

Alsoe gebeeden die Gronniger tegens Paesschen²⁾ tbichten und sacramenten tbrucken, tkercken comen. Als nu in Flanderen to Honskoten³⁾ und to Roesden⁴⁾ twe an paelen verbrant worden, als sonder uth Leyden incomende, in boecken leseden offte hoer geloves rekenscap geven musten. Daer die ener to Honskaten, een Reformierde religioens 2 dagen allene daer gewest, begrepen worde. Die ander een Wederdopers secte gesticht und to Gent⁵⁾ myt trompetten affgeblasen, to kercken to bichten tgaen eder wijder nasoekent tdoen up den ongehorsamen; want die 2 yaren to Gent weren experiert, we ock to Antwerpen die 4 yaeren endigen worden⁶⁾ und den inquisitueren plaetse geven. Evenwol solden men na

+ fol. 532.

1) Hendrik, prins van Condé, de zoon van den beroemden aanvoerder der Hugenoten, die in 1569 bij Jarnac sneuvelde, vocht sedert zijn jeugd onder de vanen van Hendrik van Navarre. Hem vertrouwden de Hugenoten in den grond meer dan zijn neef, den koning van Navarre. Hij stierf den 5den Maart 1588; algemeen werd aan vergiftiging gedacht. Vgl. Duc d'Aumale, Histoire des princes de Condé, I, passim.

2) 7 April.

3) Hondschoote in Artois, thans in het Fransche departement Nord.

4) Bedoelt Eppens daarmede misschien Roesselare?

5) H.S.: Grent.

6) Eppens bedoelt de jaren, dat de Protestanten te Gent en te Antwerpen na de overgave nog mochten blijven wonen.

[p. 640]

den vredehandel wachten, soe dusse tyrannie up den 27 Martii bedreven worde. Overst to Gronnigen allene in form alsoe geboden worde sonder expeditie noch verdigenden, als noch den stadt niet mechtich myt besettinghe.

Die Gronniger laet niet aff die Ommelanden in stedige scattinge tholden, woe groet die watersnoet ock was und die kosten van dijcken vallen worden. Dan solden alle 9 dagen een yaer scattinge erleggen, ordinarys die bisheer in 14 dagen opbracht worden boven enigen servisen und kaspelskosten, want alsoe worden die kaspelen beswaert myt 3 scattinghen. Grave Willum eysschet ock dorch Claes ten Buer van alle Auwerder¹⁾ meygeren hoeger huer und verswaerdt die sauegarden, ock uth die Ommelanden. Daeromme ock sommigen nichtes betalenden. Aldus den Mert geëndiget in temelicke matige droechte. Die April meer nats, und soe die Mey van beiden wat, worde gesecht tvullen den sack. Item want nu een schaltyaer²⁾ was, so soldet het sijn een balt³⁾ yaer, dat ys vroe yaer, een gudt voeryaer doet sorgen het naeyaer. Overst van den 10 Aprilis meer dan achte dagen seer windich, stormich, regenafftich und kolt, daer die biesten uth, nu reede den 17 Aprilis een vat roede botters to Embden gelevert ys worden.

Die soldaten des Dinxdages voer Paesschen⁴⁾ uth Oterdum⁺ tot enige getall myt 2 yachten van Oldersum, myt den tonneboyger van Embden in hoer jachten, daelwaers den 2 Aprilis affvarende, benachten to Knock und to Betteweer, daer die Embder captein Willum van Solwart voer den Delffziel sijn volck uthsettede, sonderling een vrouwe, als Bartelt Syssinck natuerlicke dochter, to Embden den predigers molesterende in hoer onsinnicheit und myt almosen onderholden, hoer vrunden weder togesant, und alsoe den up den Ziel und uth Reyda kundt geworden, waer die soldaten sick gelecht. Rusten sick

1) Aduarder.

2) Schrikkeljaar.

3) Snel, vroeg.

4) Paschen viel in 1588 op 7 April. Dinsdag vóór Paschen is dus 2 April.

+ fol. 532^v.

[p. 641]

balde den 3 Aprilis, Wonsdages voer Paesschen, na den Knock myt 300 soldaten. Alsoe, dat sie uth Oterdum myt gescut gewarnet, reede van onder und boven besettet worden, und soe ontsedt uth Oterdum gekeeret worde, und enige myt jachten overquemen tot 73 soldaten, waeronder mede west ys Bouwe Lippen van Woldendorp, een verdorven huysman uth Loppersum. Moeten sick myt hoer jachten na Betteweer onder den torn versekeren, dragen up wat privande, dat sie hadden, und wat daer int kaspel to gripen was tot 20 broden, 3 emmeren myt supen¹⁾ und water. Haelen hoer scepen upt landt onder den torn, graven voer den kerckdoer, setten und leggen sick tegen den vijandt. Daertegens die vijant uth den Ziel dorch grave Frericks²⁾ beveel holden sick in huysen, an mueren, und wachten, woe sie emant muchten uth den kercke und torn gewaer worden; soe dat het geruchte to Embden an den droste erscallet, dat dusse partijen sick in des Graven landt legerden. Sendet sijn voetknechten vorts, dan vorgeves. Allnu was die post reede den 4 dach smorgens in Westerlandt an grave Willum uth den Gret gescepet, 20 gulden tvracht gevende. Docko Mertena sendet dre soldaten als in een landtscip offte boet an den torn myt pulver, dan neit leverende, verlopen daetlicken und laten boet drivende. Daermede die belegerden hoeres trostes onseker geworden, scieten und verweren sick dapper van den torn und uth den kercke, alsoe, dat sie niet dachten uptgeven, hetsij myt groff gescut bescoten worden, und men hoer bestormeden, gelick sie nemant vorbijsien wolden. Dat daer ock 12 doet gebleven sindt und tot 30 gewondet sint worden, jae myt stenen smijtende. Overst die privande was weinich, het pulver niet voele, het ontsedt onseker, want die wint contrarie die scepen, soe nu den 5 Aprilis geveerdiget⁺ myt 400 mannen lettede, dede hoer up den 4 Aprilis des Vrijdages³⁾ upgeven in bijwesent van Ocko Vrese droste,

1) Karnemelk.

2) Graaf Frederik van den Bergh.

+ fol. 533.

3) Dit moet 5 April zijn.

[p. 642]

dat sie solden laten geweer und die 4 yachten, sonder ransoen vrij sijn, in dre maent niet tdienen. Und alsoe accordiert, worden die bevelhebberen hoer geweer geschoncken und wol tractiert, die soldaten een tunne biers ghegeven, in scepen na Oterdum gesonden, want sie sick geweert hadden als krijsmannen. Overst grave Frerick beholt hier weinich danckes. Want Watertappe¹⁾, hopman van den Ziel, wolde dat laeste myt hoer wagen und alle ummegebrocht, het weer den Graven olde Goessche art bewesen sijn gunst, als een ontrouwer²⁾. Dit den soldaten kundt gedaen, antwoerden kortlicken: men solden hoer weder langen het geweer, den torn und kercke inlaten, sie wolden alnoch den laetsten man myt hoer wagen. Dan grave Frerick wolde sijn reputatioen onvercortet achtet hebben, wat gesecht solde geholden worden. Und alsoe weder uth Oestvreslandt affgetogen. Is die tunneboyger wederomme aldaer voer den Ziel um Embder guederen als Berents Campen und Wyferinck wynnen³⁾ in een Hollandtscip up tcaveren myt noch andere scepen, soe anders in den Delffziel ingehaelet, den stadt Embden van tollen, accijsen vercortede. Und komen onder dussen vloet van den Knoeck overscepeden, eysschen dat Hollandtsche scip an sick, willen dat ock die tonneboyger vor den Koninck solde stricken⁴⁾. Die captein antwordt: het weer sijnes heren stroem und weren sie hem tmechtich, he dachte des niet tdoen, und solde sick der borgeren guederen ontholden. Daer grave Frerick antwordt: die soldaten solden hem doen stricken. Und alsoe up hem vuerende, und swack van volck als 17 personen, blijfft allene boven, als hoer beters vertrouwende, wordt doetlicken gescoten, des avendt in Embden gebrocht. Den wijn tom Ziel ingehalet, ys daer wol geteeret⁵⁾ worden, als Hollandtsche prijs achtende, onvrije bodem onvrije

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 412, noot 2, dl. II, blz. 239, noot en 503, noot 1.

2) Eppens doelt hier op den afval der van den Berghen.

3) Wijnen.

4) De vlag strijken.

5) Gebruikt, genuttigd.

[p. 643]

gudt¹⁾, anders van ider last gudts 4 daleren scattende. Des 6 Aprilis verstarfft die captein Willum van Solwert, tot nene kleine hoen und spoet des stadt Embden, dat men convoygelt upsetteden und nemant bevrijeden und⁺ den Emse sick toegende, na des keysers Maximiliani bulla anno 1494²⁾, soe grave Albrecht van Holland³⁾ den stadt Gronnigen und Ommelanden den Emse vrij uptvaeren tvoeren hadde togheegent, und den kophandel vorbij Embden solden driven, varende, vrachtende, als to Gronnigen vertonet konde worden, ock den Gronnigers solden moten mede tostaen. Alnu was Verdugo up den Ziel, welcke dusse roechlosicheit seer mishaget hefft. Daeromme Johan Wilken und Alryck Sluyter den 13 Aprilis na Gronnigen gesonden um hierup affscheet tvorderen van anholdunge der scepen und borgeren guederen und den gewalt an den captein gedaen. Und wort to Embden noch neffens den tonneboyger een scute togericht myt noch 24 mannen tbeleggen und gescut, um alles in tconvogeren und uthtvrachten, Daervan convoygelt ingestellet, tunne solts 5 stuver und so vort van alles. Alnu was den 8 Aprilis het onsedt uth Vreslandt voer Bettewer und vervullen die scanze Oterdum weder, leggen sick to Borsum an hoefft myt 3 orlichscepen, daer Scoecker captein, niet sonder sijnen buyte balde enige Oltampster huysluyden und guederen waren ilendt onversiens ontfangen, und soe niet up sauegarden gevrijet, sindt tsamen ransoent over die 2000 Keysergulden; soe die betuigen, die het ransoen verdongen hebben. Und alsoe weder den Emse verlatende na Westerlandt gescepet, und andere scepen convogerende nevens den tonneboyger und den nije captein, soe niet meer voer Delffziel muste sick setten,

1) Het bekende oude beginsel van zeerecht.

+ fol. 533^v.

2) Bedoeld wordt de privilegiebrief d.d. 4 November 1494, door keizer Maximiliaan aan Emden geschonken. Vgl. over deze kwestie uitvoerig Dr. G. Acker Stratingh, Het geschil over de regten van tol en stapel te Emden tusschen deze stad en de stad Groningen, in Bijdr. v. Gesch. en Oudh. v. Gron., dl. III, blz. 81 vlg.

3) Welk privilege Eppens daarmede bedoelt, is onzeker. Waarschijnlijk verwart hij Albrecht van Holland met Albrecht van Saksen.

[p. 644]

dan bij hem sick holden, ter tijdt die windt gudt was, want he den tonneboyger myt den Zielsters benae even gunstich achtede, soe die sijner mechtich hadden mogen wesen.

Onder des dat hartoch van Parma sijn commissie solde uthspannen eder bij sick laten verdigen up punct des religioens, wordt een verraedt up Ruygehille, Willumsstadt genoempt, een eylandt vor de Maese gelegen, und up Utrich meerder openbaeret, myt dat die verreder sijn mede captein anbudt 2000 gulden um Engelsche soldaten intlaten, soe doch Spanschen wesen solden, und tom Hage ingevuer gevangelicken¹⁾. Daeruth publiciert ys worden nene besettinge uth steden tveranderen uth den Engelschen naem, dan up nowste guede wacht holden. Hierto solden Parma scepen gedienet hebben Vlanderen, soe nu ock den 1 Martii den vloet uth Spannien twater solden wachten moten tot 300 seylen. Waertegens reede in Engellandt guede seker provisie gedaen was to water und to lande, und sommige het rumoer spreyden, als dat⁺ captein Draco vergeven solde sijn²⁾. Nochtans ys Memelinck³⁾ ontlastet, die partien accordiert, Derck Snoe trow gekandt worden und under Wilbe⁴⁾ overster in dienst beholden⁵⁾. Alsoe bij grote heren die trouwe weinich geholden worde, will sick die meente ock scamen alle bose daden tvolgen. Dat to Lier een mullers vrouwe hoer egen dienstknecht van 7 yaren myt urriurio vergyfft in brij, umdat he een mullen van grave Johan hadde

1) De Engelschman Robert Sacquet of Sucquet trachtte in het begin van 1588 de bezetting van Willemstad tot muiterij te bewegen en zich van de stad meester te maken. Zijn plan werd evenwel ontdekt; hij werd naar den Haag gevoerd, waar hij bekende, dat hij Willemstad aan Parma had willen overgeven. Hij werd ter dood gebracht.
Vgl. Bor XXVI, fol. 40 (457).

+ fol. 534.

2) Drake is eerst 28 Januari 1596 gestorven.

3) Medemblik.

4) Willoughby.

5) Sonoy bleef wel krachtens het verdrag van 29 April 1588 in dienst der Staten, maar men maakte hem het leven in Medemblik zoo onaangenaam, dat hij zijn ontslag uit 's lands dienst vroeg. Hij bleef nog tot 1593 met de Staten van Holland in geschil over zijn afrekening.

[p. 645]

erlanget, daer sijn mester to swack was meer to bedenen. Nu vor Paesschen den daet vulbrengende.

Het ys to beclagen, dat wij arme menschen soe swack und onbestendich, niet seggende van sulcken, dan ock uthgewekenen, lidtmaten der gemeenten, sonder commer, uth Embden up den hoepe van vrede und onsekere sauegarden hoerden ballingscap verdroetsaem worden, nu huysen to Embden tymmerden als Goesen Peters etc., und Derck Abels na Drente und Schilleham¹⁾ dede invueren und vertogen onder den Spangerden, uth die versammelinge Christi und daerto sulcke supplicatien bij vertonende, dat sie myt der goeserije niet tdoen hadden gehadt (als kerckenbrecken und verachtinge der ceremonien) und nu willicken sick onder nabuerlicke contributie wolden geven, als een besonder stuck tegens den rebelligen den Koninck denende, um sijn landen tbesetten und tgebrucken in aller gehoersaemheit, soe versochte he etc. des stadtholders Verdugo pasbort und geleyde, um alles sijnen uth Embden in des Konincks landen tmogen vrij inbrengen, upsetten und wonende blijven. Soe dit die Inquisitie sulven hadde voergestalt, solde niet anders dan een verlochunghe geachtet mogen worden, nu overst erbeden wij den vijandt sulckes an alle vromen tot een seker argernisse. Und alsoedanigen worden van nene predigers angesproken, beraedtfraget und vermaent. Want men die kerckendisciplin bena niet meer achteden offte gebrucken konde in dusse tijdt. Und alsoe to Gronnigen nu in Aprili anno 88 vercregen, dan neit vulboeret, noch alsoe angenomen etc.

Captein Taxius, overster in Sutphen, soe myt Verdugo ingecomen und up Herdeberge heyde²⁾ meer dan 16 wonden ontfangen int ontsedt van Gronningen tegens graeff van Honloe, wordt nu voor Borck³⁾ van Scencks volck gescoten und dael gelecht, soe uth Gronnigen gehort ys⁴⁾. Und aldus lange dapperlicken sick bij dussen partije

1) Schilligeham, ten z.w. van Winsum.

2) De Hardenberger heide in Overijsel, 1580.

3) Rijnberk.

4) Vgl. over den dood van Tassis ook beneden.

[p. 646]

in Westerlant und overall bewesen hebbende und een Duytsche geboren, uth Borck geloset, to Coln myt ock⁺ Hermannus van Cermy¹⁾ begraven.

Der Engelscher gesanden handelunge myt den hartoch van Parma der angestemmede vredehandel der religioens saken, soe en yder suspect, noch thoepen was, was bisheer verbleven, dar men ock van den plaetsen Antwerpen, Gent, Bruysel, Brugge onseker was, soe Parma noemde. Die Engelschen den 14 Martii tOestehende tot sick den tegendiel wolden verwachten. Wort nu in Aprili gehort in den velde in pallmen²⁾ twillen verspreken, und den vredehandel bisheer van den 27 Februarii vertogen begunnen, daer nu verscheiden ordelen soe gesacht und wedtscappen upgeholden worden, und beyder partijen armije to water upwachtet worde; daeromme ock achte Embder scepen umme Engellandt, Zelandt achterumme gelopen hebben, die hoveden scouweden, und de Hollanders Engelschen orlichscepen vreseden³⁾.

Den 17 Aprilis wast alsulcken Aprillen weder, dat soe voele biesten, als daer uth geslagen weren bij Embden, musten weder upsetten⁴⁾, und dat water up Nesterlandt an den dijcken stondt van stormen, wint, regen und vloet. Daermede die nije kaiunghe bij Oesterwirum geswacket und arbeidt onseker gemaket hefft. Und alnu scrijfft Rengers eerst uth Westerlant ant Oltampt, dat men bij hem solden senden twe vulmechtigen, offte he konde in den saken des dijckes niet gehort worden, als offte sulcken uth vijande landen meer autoritiet solden konen gewynnen, offte naemafftigen darwars solden mogen reysen sonder geleyde thebben. Daer die van Gronnigen nene sauegarden wolden den ondersaten tolaten twynnen und sulven verachteden. Dit ys die roem und grotachtunghe van Rengers to Helm.

Anno 1588 den 4 Aprilis verstarfft die konick Frede-

+ fol. 534^v.

1) Wie de bedoelde bevelhebber is, is onzeker.

2) Vermoedelijk voor parlement d.w.z. onderhandeling.

3) Vgl. over dezen vredehandel uitvoerig Motley, III, blz. 162 vlg.

4) Op stal zetten.

[p. 647]

rick¹⁾ in Denemarckt, een pilaer der Nederlandtscher saeken, neffens den Majestaet van Engellandt Elisabet, in gueder older, dan dapper den Duytschen dronck togeneget, laet na een soen²⁾ reede gekronet in Norwegen und voer konick erkosen na sijn vader, solde nu ock to Hamborch hebben worden gehuldet.

Ock ys Petrus Dathenus, des princen van Oranien prediger hen in Prusen bij Dansick standtafftich in sijn bekentenisse verbleven, verstorven in Januaryo uth alle moyten und van sijn vijanden vertogen, na luydt sijn apologia³⁾. Ock um des konick van Spanniens levendt worde ock getwivelt und verscheiden gespreydet, als den 15 Octobris verstorven, doch um die slappe regerunghe der partijen van hartoch van Parma und Staten und de swevende vredehandel⁺ van den maent Febuario, bisheer alnoch verblivende als myt posten tsenden, makede aldinck bij heer omnis onseker, want alsoe die partijen malcanderen onderdanen sauegarden, pasboerten, und geleiden gunneden und gelt affscatteden, worde die sake voer nene orlich geholden. Niettmyn rusten sick die Engelschen in Engellandt, Hollandt, Zeelandt vor sick.

Die Gronnigers sumen ock niet, stopen und staen an den scanze Oterdum wederomme tbeleggen, nie scanzen tmaken, het water tweren, den Oesterhorn tredden. Daerom Verdugo sulven up den dijcke und kaunghe present, lat scanskorven uth Wolt⁴⁾ und Drent na Slochteren anbrengen und voer Oterdum vueren, gebudt Hunsinge und Fywelgen tcomen scanzen und dicken. Want vole ontwillick weren um perikel, worden die soldaten

1) Frederik II van Denemarken stierf inderdaad op den door Eppens genoemden dag.

2) Christiaan IV (1588-1648), welbekend uit den dertigjarigen oorlog. Hij was geboren in 1577.

3) Dathenus stierf blijkens zijn epitaphium den 17den Maart 1588 te Elbing. Het bericht van Eppens is een aanwijzing te meer, dat Bor, die 19 Februari 1590 als Dathenus' sterfdag opgeeft, zich vergist. Vgl. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming enz., 2de druk, blz. 130 en de daar aangehaalde bronnen.

+ fol. 535.

4) Duurswold.

[p. 648]

daerto ordiniert dages vor daler tarbeiden, daer Berendt Reiners, Tonnys Gerrydts, Aylso to Wertum commissarii gestalt, und anderen den olden niet achteden. Die Marna overst und anderen weigerden und deden onschult, als myt egene last beladen, scanzen, quade dijcken, alsoe niet konden den Oesterhorn helpen. Ock worde het dijcken ontraeden, want men het heele landt worden verliesen, soe men den olden voet niet weder konden becomen und dat naeste hoechste landt solden moten uthgraven, daer in hondert yaren dre mael die Oesterdijcken weren ingesettet, uterdijck verloren, Marwijckhoeff¹⁾ na Termunten verbroken, tot beholtunge was bedwongen, und nu niet konde erlanget worden, noch arbeidt betaelt, noch vrijheit erlanget, offte grone swaerde²⁾ tvynden, und alsoe tom steendijck solden moten comen, waerto rede verloren olden terbrocken kercken, closteren Oesterwyrum, Grijsemonneken, Termunten³⁾ ener kercken denen solden konen, und up een ander yaer den tijdt wachten, hetsij myt verhandelinge an grave Willum offte veranderinge der regerunghe.

Juncker Uncko Manninga to Lusborch verstarfft ock in Aprili in groter demoet und waere erkentenisse Godes, als dat he niet meer een juncker sich achtede, dan een broder sijner onderdanen, und sijn gemeente myt egene prediger versorgede und styfftede ock uth Norden, soe den Ubiquitisten niet anhengig wolden sijn. In tijdt sijnes levents soe achtede he den Luterschen, noch den Reformierden niet alsoe, offte Sweckfeldum⁴⁾, we ock Albadum⁵⁾ to Coln voertreckende, dat ock die predigers to Norden in den begraffnisse straffeden, alwaer sijn begraffnisse was. To Embden droste gewest, liet een groet

1) Dit zeehoofd, waarschijnlijk genoemd naar den Gelderschen stadhouder van Groningen Jasper van Marwijck in het begin der 16de eeuw, is niet meer op de kaarten te vinden.

2) Zoden.

3) Grijzemonniken en Termunten is hetzelfde klooster. Eppens wil hier zeggen: het klooster Grijzemonniken en een kerk te Termunten.

4) Vgl. boven, blz. 585, 611.

5) Vgl. boven, blz. 587, 611.

[p. 649]

process der nije landen tegens den Grave achter sick des⁺ Knypens tichten¹⁾, alsoe dat die partije des adel tonam und in olden affgynck.

Om dusse becommerlicke und verdorven tijden worden in alle standen bevonden voele kleimodige menschen, die ock in hoer welstandt sick trosten kunden. Waervan een dapper geleerder man und prediger tho Pylsum²⁾ myt namen Wyardus, van gueder vrundtscap und rijck genoech, ock wol gehilcket an besten gheslachte uth Norden, mede voer praeses geholden to Eylsum³⁾, onder grave Johans gebeede, pastoren. Vermaent en yder, dat men besonders solden bidden voer ener, die in groter anfechtunge was myt den Satan, dat die Here den wolde trosten und bijstandt doen. Gevraget, wel he were, antwoerde: He muchte nu niet genomet worden. Und ock alsoe to Pylsum sonderling sin medehulper und dener des woerdts mede ansprekende, blijfft evenwol in dusse versaecheit tot den 18 Aprilis up een Sundach, staet smorgens up van sijn huysfrouwe, als den dienst wachtende in der kercken, und omwanderende, versluyt sick in sijn camer und aldaer sick verhangende, ter tijdt die kerckendienst angaen solde. Die vrouwe hem nasoecket und den doer vindt gesloten und nemant openet, laet sie den open smijten und alsoe het elendige exempel siende, settede hem up sijnen stoel, alsoffte he befangen ontrucket weere⁴⁾. Overst het geruchte ys overall anders gespreidet tot grote bedroffenisse der gemeenen Goedes, und lasteringhe der wedersacheren⁵⁾. Overst van den overicheit verboden nichtes ovel darvan tspreken, und myt grote droffenisse tor graffnisse bestediget worden. In gelicken exempel was ock to Wirdum an een huysman corten tijdt tvoeren gespoeret, we ock bynnen Embden, welckes in stillicheit meer verdecket ys worden, dan straffwijse statuert, want

+ fol. 635^v.

1) Dit zal beteekenen: op beschuldiging van Kniphuysen.

2) Ten n.o. van Emden aan de Oostfriesche kust.

3) Ten oosten van Pilsum.

4) Door een beroerte getroffen en gestorven was.

5) Vijanden.

[p. 650]

het der synnen swacheit und melancholie worde togeschreven.

D. Johan Eelts¹⁾, pastoer alnoch to Sunte Merten, ock sijn grote verhardunghe und vijandtscap tegens den Reformierden, wordt am verstande alsoe geslagen und geswacket, dat he voer en onsynniger und rasende mensche befunden worde, van nemant wolde offte konde trost ontfangen. Woe stoltmodich sick ock broder Arent to Jacopijnen²⁾ und anderen geestelicken, als Jaspar Voss uth den Dam myt anderen, sick stelleden, um den gemeente up concilium van Trent tdwingen und den onwilligen verbanneden, den doden begraffenisse weigerden, den vrunden tot oefferen und zielmissen bedwongen dorch den dwanck van confiscatie, dat ock enigen uth Embden over hoere doede vrunden tot sulcke superstitien bedwongen worden mede tdoen als anderen.

⁺ Overst in die Ommelanden worde sulcke dwanck meer geroepen dan upgedrongen. Want up Sandt alnoch een pastoer, her Albert genoempt, bisheer den kercke waerende und destijdes den Reformatie niet ontkennende, laet alnoch sulcke superstitien verblijven, dat ock Here Aylkens, een older man van 88 yaren und egenarfde uth Oterdum, bij sijne sone Bonne Herens in den Heren ontslapende, up Sandt sonder enighe superstitie ys ter eerden bestediget worden, und allene een lichpredich gedaen. We dan ock over Egbert Clant, een junck hovelinck van 27 yaren to Usquert, uth Oestvreslandt sijn saeken doende up Sandt bij Fecko Umpteda kranck geworden und verstorven in Aprili und ock aldaer den uthvaerdt geholden, wordt die pastoer versoecht, dat he alle Papissche diensten over dusser persoen wolde nalaten. Antwoerdt: dat he des wol solde doen konen, alleen het witte koercleedt muste he anholden, und sulckes musten de frunden dulden. Overst in versamelingen der vrunden und nabueren

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 178, noot 3 en 422, noot 3.

2) Het Jakobijnenklooster te Groningen, waarover G.A. Meijer in Archief voor de gesch. van het aartsbisdom Utrecht, dl. 32, blz. 1 vlg., 299 vlg.

+ fol. 536.

[p. 651]

toe Umptdahuys¹⁾ verclaert die pastoer duytlicken, dat die vrunden sick niet hadden tbedroven over den hoveling, want he in waere fundament und erkentenisse Christi gegrundet harwars was gecomen, und hier ontslapen waerafftich een arffgenaem des ewigen levents twesen muste.

Wie nu dusse ballingscap voele verdroetsaem worde uth benoutheit hoerer guederen, alsoe wordt Eppo Bauckens van Heveskens, een egenarffder und der vrouwen van Hinten zalighter Ewsums susters²⁾ redger ten Dam und Fermsum gewest, und in Westerlandt sick myt advocaetscaep und andere commissien onderholdende, worde nu rectoer der scolen in Harlingen³⁾ bestellet. Und solde guede besoldinghe geneten konen van 400 Keysersgulden, soe die huysfrouwe dusse standt beters worde nadencken.

Die van Delffziel sumen in dusse vrijheit des Emses niet myt hoer scuten und jachten um myt list dre Hollandtsche, Engelsche scepen in den zie overijlen und tverrasken, sick stellende als copluyden, daer Jacob Thomas captin bij gewest, erovert up den Wedzart⁴⁾ een Engelscip⁵⁾ myt 10 goetlingen. Und vorts up den Elve nasokende, bekomen een boedtscippe van 50 lasten und ock een boyger myt kostelicke gesmijden. Alwaer bij wesende⁺ die copluyden uth Mechelen, Vranfort und ock een Portugliser myt een coepmanssoen tot 4 personen, nadat sie het scip erovert und mechtich weren, overboert setten und verdrencken, umdat nemant den rofft solde mogen verantworden, soe van Franckfort na Hollandt gescepet worde. Und die Portugliser een backarother⁶⁾ to Embden nasochte, und alnu int hemelick verborgen myt hondertduysent und seesduysent gulden verstorven ys in Embden. Daer die Raedt nene inquisitie offte executie up lenen wolde over den companie, und alsoe een protestatie over den stadt Embden doende, hier hefft sijn levent verlaten.

1) Het stamhuis van het geslacht Ompteda te 't Zandt.

2) Clara van Ewsum, gehuwd met Frederik Ripperda van Hinte.

3) Volkomen duidelijk staat dit woord er niet; er is doorheen geschreven.

4) Wezer.

5) Engelsch schip.

+ fol. 536^v.

6) Bankroetier.

[p. 652]

Und sulckes ys ock erfaren over ener Hans Buss genoempt, een styffter der nije predicatie up den Munte und aldaer den eersten sulveren scael verlenende, ys ock to Staede bij den Engelschen¹⁾ vorvluchtich geworden, alsoe dat to water und up marckeden die coephandel sorgelicken gedreven worde. Und sulcke scepen myt guederen sint int laeste van Aprili tom Delffziel vrij ingevueret, und dusse scepen, daetlicken geveerdiget und belecht myt soldaten tom orloch, makeden sick allnu den Emse open und egen, kereden den van Oterdum yn, werende alle tovuer, legerden sick ten Knock. Und alsoe captein Scocker up verleden reyse wol gefisschet hadde up den Emse bij den Oltampsters, alsoe nu wederomme convogerende, worde dusse gescepen tot sees tegens Scocker to water geveerdiget, und doen hem up meermalen wijcken und blijven onder Oterdum, leggen sick an Reyde, varen den Emse up und daell. Overst want Scoecker allene myt een pot niet mechtich was, nu reede hem een scute affgeyacht worde voer Loegen, und in den brandt gesteken ys worden myt verloess van 4 goetlingen, sindt die soldaten daerafft na Gredt vertogen und in Vreslandt gescepet und den Scoecker allene gelaten, bys dat noch groter scepen den Embder vloet affgetogen²⁾ und tom dienst gerustet voer den Zielsters den 22 Maij ys vertogen, und na Westerlandt geseylet, den scanze Oterdum up sick gelaten, want Verdugo dusse Scoecker alsoe upsechsich was, dat he een beeker vull golts uthboedt, wat captein hem konde levendich offte doet anclampende leveren. Diewijle dusse Scocker enigen soldaten van den Ziel verleden yaer na Amsterdam hadde gevanckelick gebrocht und aldaer gehangen sindt worden alle. Aldus Oterdum verlaten siende, und nene onsedt to water hebbende, sumet Verdugo niet sijn scanzen voer Oterdum to verdegen, die nije halve⁺ mane³⁾ in den water antleggen, und bij nachte tarbeiden laten, want die van Oterdum myt jegenscansen het dages wercken periculoes makeden. Dit alles tot groten nadiel

1) De Engelsche court aldaar. Vgl. boven, blz. 269, noot.

2) Hierboven staat tusschen de regels: langeneeff.

+ fol. 537.

3) D. i. een schans in den vorm van een halve maan.

[p. 653]

des landes, want doch vorgeves arbeidt worde sijn und die meente boven hoere sware scattinghe sulcken graven und arbeidt musten dragen und betalen. Und grave Frerick myt den genoempde commissarien musten mesteren lijden.

Und alsoe Johan Rengers to Helm swarlicken, als he scrifft, hadde erholden, dat men solden myt grave Willums consendt den olden dijck angripen, soe worde dit nu van Verdugo niet geachtet, wolde myt gewalt vort. Die uthgewekenen adel in Westerlandt myshagede des ock, als daer nene scade van volende, noch Rengers dusse roem gunnende, noch het gefaer des landes gelovende, vermeenden, dat die uthgewekenen to Embden van Rengers daerto verleidet weren. Overst des Rengers puncten und vorworden weren alsoe onseker, ondienstlick und vremdt gestalt, dat men doch een vredelicke inlandtsche raedsdach daerover wol dapper twachten hadde, want als men twe zielen an beyde sijden van Oterdum solden leggen, und an den ene sidt na Westen die dijck in rechte brengen worden und ock tot verstarckunghe van Oterdum 2000 daleren um holt thebben tot een dwenger tleggen, worde sulckes van Johan Gennyp bij ons to Embden bericht, dan in landt niet geacht; want nene ener ziel in Oterdum muchte open blijven, offte het weer, dat men Scermerster und Slochter sielvest van Delffziel na Oterdum worden brengen und leyden und sulcken waterschedunge maken, dat alle Dorpsterziel up Dampsterdiep solde blijven. Und Verdugo alsoe Oterdum achtede, dat het neit twinnen solden wesen, und myt honger rede muchte becommert worden, want men nene varsche wateren aldaer inscepen konden, und die commissarien van alle privande na rede wol 4 weken to Embden verbleven und uth Oterdum gekeret worde in dusse inruminghe des Emses voer den Gronniger orlichscepen. Und men dagelickes mer ontsedt van scepen verwachten, dan langsaem to hopen was, soe alldinck in stillicheit myt den vredehandel alnoch geholden worde.

⁺ In Engellandt wakede men evenwoll in vrede alsofft open orlorch worden solde, want aldaer, so Johan Gert verhaelde opentlick to Embden, weren gemulstart tvoete 19000 und 24000 tperde myt 180 orlorchscepen, und alnoch

+ fol. 537^v.

[p. 654]

in arest holdende anderen tom dienst, waer die Majestaet den capteinen sulven to geredt, dat en yder sick willicken und veerdich holden solde, ock den vijant tversoecken, soe he neit in Maij worde dat hoeff beden, daer reede grote crancheit und starffte die uthtocht lettede. Alsoe doen ock die Hollanders, Zielanders, rusten sick, wachten up horen vijandt, den Schelde besettende. Up sulvyghen tijden was Merten Scenck benae den....¹⁾ wertlick vreslick uth Bunne to Francfort up den misse gesien, nu den 28 Aprilis bij den Majestaet van Engellandt, als he den palsgraeve Casmiro hadde gesproken.

Die roede vaen van Verdugo hadde in tlandt Cleve enige karen upgenomen, geladen myt allerhande costelicke waren und smijden, soe men meende grave van Hoenlo tohorich, nochtans copmans wijse myt Verdugo pasbort versekert, vermenende een roefft twesen, want daer kostelicke sulveren und golden geschyr myt smijde begrepen, ock uth kercken gerovet, myt ock andere malynghe²⁾ der Majestaets wapenen in Engellandt, als twe handen an enen sweert holdende als bundtgenoten waertekent. Komen die copluyden to Gronnigen und bij Verdugo up den Siel eder Fermsum, als he 14 tersundt³⁾ sulveren tafelbreden solde tom sijn andel geneten, und vertonen het pasbort aldaer. Soe verclaert Verdugo alsoe, dat sijn handt, wordt, gelove und trouwe solden wesen vast, al waert ock den grotste vijandt vertrouwet und het cassiert ontset solde worden, daeromme nu die goederen weder ontvrijet und den copluyden gelaten, und geboden alles vrij twesen.

Alsoe ock sick verclarende jegens een inwoner van Embden, dat he solde wachten und ontfangen van den here D. Mensonis Altingen wegen een guede dronck wijns tot sijnes kundtscap und gueden gunst, als van harten hem gunnende, als een gueder gelerder man wesende, soe he hem vaken hadde bewonschet, dan niet wetende offt Menso des eherynnert sij. Welckes die borger anne-

1) Hier staat een onleesbaar woord, iets als hell, here.

2) Schildering.

3) Misschien voor dozijn.

[p. 655]

mende, hefft van Verdugo dorch interpretem alsoe relatiert. Daer die hoeffjunckeren hem belacheden, seggende: Wij verwonderen ons deses heren hierom, soe doch sulcke predigers ketteren synnen, und anderen mannen, die men voer warafftich holden kan, grave Edzart und Ocko Vrese.

⁺ In dusse maent worde vervullet het gemene spreckwordt: die Mert droge, die April nat, die Mey van beiden, dat seylet selden. Alsoe dat die Mey vuchtich warm und ser natuerlicken een salicken yaer belovede, dat men des in 20 yaren und meer niet erfaren hadde und nu reede in alle landen alles overflodich und gudtcoep was, alle commer und benoutheit gebetert. Die last rogge van Dansick¹⁾ daer gecofft voer 31 Polsche gulden, die vracht 8 daler, myt oncosten nene gewin geven konde, dan verluss, alsoff um 50 tcopen und alle nije gewassen reede in grote guede hoepe stonden, het maersscap suvels ock niet mer dan 40 daler gerekent und noch vallende was. Dat dit alles in sulcken enen yaer Goedes wonderwercken to achten weren und niet genoech verwondert konden worden.

Den 25 Maii verstarfft ock Willum Dreves, mede uthgeweken uth Gronnigen, goltsmyt sijnes ampts, alsoe kunstich und vernoempt, dat ock verleden yaer een werck van 5 voet hoech den Staten vertonet und vercofft worde voer 4000 rickdaleren, tsamen gerekent tot 9000 Keysers gulden und den Majestaet van Engellandt eder grave Lycester geschencket ys worden, in sick hebbende payments sulver 800 rijcksdaler, voeler yaren arbeidts gecostiget. We dan ock in Poln Johan a Lasco een werck gelevert voer 1000 daler²⁾ und nu weder veerdich enige

+ fol. 538.

1) H.S.: Danck.

2) Dat moet natuurlijk al eenige jaren geleden zijn. Johannes a Lasco, geboren in 1499 te Warschau, keerde na volbrachte studiën te Leuven en Bazel in 1526 naar Polen terug. In 1537 begaf hij zich naar Mainz, in 1540 naar Emden, waar hij superintendent der Oost-Friesche kerk werd. In 1548 en 1549 bezocht hij Londen in het belang der reformatie aldaar. Het volgend jaar wegens het Interim uit Oost-Friesland geweken, begaf hij zich wederom naar Londen, waar hij gedurende drie jaar aan het hoofd der vreemdelingen-gemeente stond. In 1553 dreef hem de Katholieke reactie weer naar Oost-Friesland terug. In 1555 vinden wij hem in Frankfort. Daarna moet hij naar Polen zijn teruggekeerd, waar hij in 1560 is gestorven. Vgl. over hem Dalton, Joh. a Lasco, vertaald door Van Oosterzee (1885). Zijn relatiën met Oost-Friesland verklaren zijn bekendheid met Willem Drewes. Diens leverantie zal dan vallen tijdens a Lasco's laatste verblijf in Polen.

[p. 656]

stucken van 6000 gulden. Und also dusser saken halven na Esens gereyset, verstarfft aldaer und to Embden weder gebracht van sijn kinderen, hefft also boven dussen 2 mael den ballingscap uth Gronnigen geendiget, und des tijdes den heren van Nijenort seer gevallich, und stadt Gronnigen mede patrocinierende in hoer privelegien, die eerste und nieuste verweerden van der Reformierde religie tplanten in Gronnigen, bij idermeentlicken wol gelevet und angenaem stedes west.

Dusse ampsluyden ten Dam, we ock anderen up anderen dorperen, als hoedemaker, dat he wolle up Drente gecofft, lakensnijder weinich lakens van Embden gehalet, cupers bandholt tscepe ontfangen und myt die inlandtschen verhandelt hadden, sindt den olderman in broke condemniert van die Hoeffluyden, we dan ock die scatborer voercoep tdoen geordelt ys worden, umdat he koren und garste tot betalinge sijner scattinge in dusse winter⁺ anno 88 van die huysman hadde angenomen. Daerenboven hefft die stadt Gronnigen bij hartoch van Parma solicitiert und vercregen die renten van closterkercke ten Dam tot Gronniger scoel, voer Jesuiten in Fraterhuys bij den scoel intstellen¹⁾, alsoffte die Dampster myt enen kercke wol versorget, nene renten meer van noden hadden, und den anderen kercken wol muchten erholden. Daer aldus die handtieringhe vercortet, nene inwoneren blijven worden und het closter heel myt den transs nu reede gesleten und den Spansche gardiaen to

+ fol. 538^v.

1) De goederen van het Augustijner klooster te Appingedam werden in Mei 1590 door Burgemeesteren en Raad van Groningen aan de Jezuieten te Groningen afgestaan. B. en R. hadden deze goederen tot dat doel van den hertog van Parma ontvangen. Vgl. H.W. Spijker S.J., De Jezuieten in Groningen en Ommelanden, in Gron. Volks-Alm. 1908, blz. 156 vlg.

[p. 657]

Broren in Gronnigen¹⁾ geschencket was, solde balde volgen²⁾, dat Dam voer neen dorp tholden solde wesen, voel weiniger den Gronnigers solde mogen tegenstaen um neit tcomen tot die dominatie over het heele landt.

Die Oestersche dijcken worden alnoch dorch den meente over heele landt bearbeydet, dat rijck und arm aldaer musten 3 dagen arbeiden, eder dages een daler senden um arbeyders twynnen. Welcker niet wonnen worden tom arbeiden, makeden den commissarien guede besoldinge, dat Berent Reiners und anderen ontsettet, die provest van Schilwolda und Hermannus Cornelius, gewesene abt to Wittewirum substituert sindt worden, want die uth Oterdum sick daertegens werenden myt sceten und scanzen. Dat daer ock voele gravers ummegecomen und geseereget sindt worden und evenwol neit bestaen kan.

Die van Lochum sumen niet myt hoeren anhang die straten to besoeken, slaen den rode und blauwe vaen van Verdugo volck, becomen rofft, und Gronniger roskamme peerden³⁾, haelen koygen und ossen van Deventuer, woeseer dat men ock um den vrede noch handelende was, und Westerlandt und Ommelanden an beyden sijden onder sauegarden geholden worden van Verdugo und graeff Willum, die armijen uth Spannien myt 400 scepen verwachtet worde, und Draco myt 200 scepen tegens affgeveerdich, Hollandt, Zeelant, Engellandt wol gerustet stonden tegens soe to Duynkercken, Sluys, Antwerpen was upwaeckende tot der Spanscher armije, als in crancheit, swacheit des volckes gelettet.

Die sommer dusses yaers 88 was in Maio seer vuchtich warm und daeromme vruchbaerlick, we dan ock volgens Junius, dat nichtes an gras, koren, suvel mangelde und guede coeps worde tot nene kleine clagent der coepluyden, want nu in Brabant dat gecofft worde voer 40 gulden, dat verleden yaer hadde gelden konen 500 daleren. Item die gulden up 1 stuver gekocht worde, als van 60 gulden

1) Vgl. boven, blz. 549, 575 en 583.

2) H.S.: volget.

3) Paarden van paardenkoopers.

[p. 658]

voer 60 stuver gerekent ys worden. Het suvel was van 50 daleren tot 39 daleren gevallen¹⁾.

Johan Garbrans myt sijn capteinen Gert Smyt, Berent Kater und anderen beleggen weder den Emse und weren den uthtocht²⁾ van Delffziel, Reyda und allenthalven,⁺ woe voer Pinxsteren³⁾ seer vrij gedreven worde, und en yder na Gronnigen muchte scepen. Daer noch bij gecomen ys Merten Sijgers und Westfresen myt 2 hopluyden um den scanze Oterdum tstarcken und myt 5 goetlingen to versekeren. Onder des hadde die vijandt up Pinxsteravendt sin anslagen up Dockum, Sloten in Westerlandt und Aemfort. Dan die anslagen mystende, sindt die verraders begrepen und quartiert worden. Die gilde der glasemaekers to Embden konden niet dulden und lijden, dat in Lucas van Buss glasen to Norden gemaket ingesettet solden worden, worden van den Raedt vermaent sulckes voer ditmael tdulden. Dan die gilden daer breff und segel van eysschende, nimmer bet tgescheden laten, worden affgewesen und die glasen laten insetten, myt dem dat men swingeden⁴⁾ enich arm mester sulcke glasen solde kopen konen, und um sijn gewin daer verhandelen, dat, den Gronniger gilden na, tho Embden neit geleden will worden boven den Raedt sick tverheven.

Die vredehandel wort openlicken uthgescreven van Antwerpen, als dat men triumphtekenen bereydeden, und den 20 Junij worde afflesen. Tho Gronnigen broder Arent, een Minorita Jesuita⁵⁾, scamede ock niet den vrede to verkundigen als gesloten und Godt tdancken, woe liet dat het ock sommigen der regenten gevallende was, als Verdugo und sijn gelicken, die den meente noch niet sparen wolden. Daer nochtans in Westerlandt nene bestandicheit van gehoeret, die scepen up den Emse nichtes

1) In H.S. volgt het woordje: in.

2) H.S.: utht.

+ fol. 539.

3) Pinksteren viel in 1588 op 26 Mei.

4) Dwong.

5) Dat kan natuurlijk niet; men is niet tegelijkertijd Minderbroeder en Jezuiet. Beneden, blz. 666, heet broeder Arent een Dominikaan, wat hij ook was. Vgl. Spijker t.a.p., blz. 149, noot 1.

[p. 659]

van nageveden, und Oterdum reede verstarcket, noch van commissarien versichtiget ys worden myt munietien tstarcken. Und up Wesell verraedt gedacht ys worden, und Verdugo myt grave Frerick und anderen hopluyden ilendt verschenen, uth Fermsum und Landen vertogen ys, und het dijcken niet mogen bijblijven und sijn gasbort up Ripperdahuys¹⁾ na liet blijven. Daer ock uth Westerlandt worden gesandt 4 gesanden um den puncten des vredes overtdragen voer Vreslandt, als vrije executie des religioens, bewaringhe der privilegien und vremde natioen tlanden uth, offte nene vrede tkonen annemen, soe die steden und Landtscap gesloten. Hoewol enigen anders wonscheden uth verdroetsamheit und untrow der regenten, die den vrede onder die voeten dragen, liepen tho landen uth. Und ock hier Konincks castelen vernelet und alle closteren uthgerodet weren, nummer weder to repareren stonden. Aldus die vredehandel van den maent Februari gedreven tusschen den Majestaten, worden twe saken suspectiert. Dat men alnu gewaer worden, dat des Pauwest, geestelicken, inquisitueren und Jesuiten koenheit und⁺ vermetenheit, stolticheit und wreetheit, um allene die herscapie in kercken und politien over alle majestaten, vorsten, heren, steden, stenden thebben und tgebrucken, des konincks van Spannien Philippi und des konincks van Vranrick...²⁾ dorch den Gwisianer und den hartoch van Parma sijnen authoritiet mysbruckende, alnu onversadelicken und alsoe tweren und to stueren muste sijn, dat ock Rijck myt conniventie des Keysers niet seer meer achtet worde. Soe worde die vijandtscap benae niet meer tusschen partijen geachtet uth die grote slapicheit van regeringhe, daerna tenderende, dat men die meente solden mogen overtrecken und inbinden, want die meente den eersten staet van regerunghe acht holdende, und daeryn benae bevestiget, dat nene regenten macht und authoritiet onendtlicken behoerde twesen sonder vorworden, conditien, eedt und gelove, als alles doende und gebie-

1) Het stamslot der Ripperda's te Farmsum.

+ fol. 539^v.

2) Hier in het H.S. is een woord open gelaten.

[p. 660]

dende, wes hoer behagede und vordelicken ys. Soe was nu het regement meest an den meente und Staten gecomen und alle gelden und ancompsten van den meente tsoecken, die nu ock seer verdroetsaem und upsessich worde tegens die heren und regenten. Daeruth die majestaten niet anders schenen tsoecken dan den geestelicken gewalt und koenheit intbinden, und den meente weder, als een verflogen swarm imen¹⁾, intkorven und onder horen autoritiert weder tbrengen, updat die monarchia und olychargia²⁾ nene aristocratia noch democratia meer solden konen lijden und dulden, und van den geestelick allene gedreven twesen. Dat ock die deneren des woerden Goedes, nene Lutheri, nene huys meer geleden noch gevonden worden. Daeromme die heren keerck und politien allene an sick versochten thebben und tholden, und myt dusse verdroetsame und suspecte vredehandel den meente³⁾ heel dachten onderttrecken und uthtmargen, um in gehorsaemheit tdwingen. Dat ock een juncker, edelman, nemant sijner onderdanen anders achtede als sijn slave twesen, den he ghebeden und verbeden, dwingen und holden wolde na sijn dienst und gevallen. Daeromme die heren vorsten, Staten, und konigen eendrachtelicken van die meenten gehatet und verachtet worden, bena in die heele Chistenheit.

Den 14 Junij⁴⁾ verstarfft die princesse grave Willums stadtholders gemael, des princen Wilhelmi van Uranien dochter uth Franrick van Borbon⁵⁾, voer een yaer eerst gehilcket⁶⁾, als in den 3 graet verwandt, myt een onrijpen⁺ craem geswacket, als Grave na den landtsdach alle steden Harlingen, Bolswart, Franeker und anderen steden versochte, tot enicheit vermaende. Und den 15 Junij

1) Bijen.

2) H.S.: olycharia.

3) H.S.: meen.

4) Bor, bk. XXIV, fol. 107 zegt: 13 Juni. Vgl. ook Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 126 vlg.

5) Dit is onjuist. Anna, de gemalin van Willem Lodewijk, was de oudste dochter van Willem van Oranje en Anna van Saksen, geboren te Brussel 5 November 1563.

6) Vgl. boven, blz. 572 en 585.

+ fol. 540.

[p. 661]

bynnen Leverden ter aerden bestediget off na Hollandt tvueren¹⁾.

Het versoeck des vredehandels kumpt to Embden summaerlicken.

Extract van die propositie und versoeck gedaen bij die deputierden uth Engellandt an die deputierden van die Catholicke Majestaet, myt andtwordt van denselven, die welcke den 22 der verledene maent Maii synt gesonden an die Catholieke Majestaet.

(Volgen de artikelen; gedrukt bij Bor, Vervolgh der Nederl. Oorlogen, boek XXIV, fol. 86.)

⁺ Onder des lecht Johan Garbrans und Merten Sijgers myt die anderen capteinen still up den Emse, wil nemant seer gerijven myt pasboerten na Ommelanden treysen dan sijn bekanden. Die malecontenten und uth Oterdum versoecken den copman und ingesetenen, soe to Wener marcket versochten, begripen enigen und ransoneden den.

⁺ Actum den 24 Junij anno 1588.

Edele, hoechwijsen, hoechgeleerden und vorsichtighen wijsen heren, her lutenandt, hoffmannen van wegen Konicklicke Majestaet van Spannien, onses genedichste heeren. Erschijnet die huysfrouwe van Abel Eppens, und gyfft nochmaels demoetlicken to erkennen, dat nadem sie alnoch van wegen het affwesent hoeres huysheeren van mumberen und commissarien Cornelys Kempis etc. van Konicks wegen wordt moliestiert, um enighe contributien und hueringhe van hoeren huysheren landen und guederen to erleggen und to betaelen. Dat hoer des ganslicken onmogelicken ys tdoen, und ock na reden billichheit, jae ock um medelijdent hoeres persoens und achte kinderen ten guede behort gequytet und ontladen tworden.

Want tom eersten ys notoer und openbaer, dat die huysfrouwe van Abel Eppens Vroucke Louwens een temelicke arffnisse van landen und gelden van hoeren vader und moder ontfangende und an hoeren eheman inbren-

1) Wat dit laatste beteekent is niet duidelijk; immers de begrafenis had te Leeuwarden plaats.

+ fol. 540^v.

+ fol. 541.

[p. 662]

gende, dusse achte yaeren lanck meer in scattinghe, lenunghe, servijsen, graven, scanzen und kaspelskosten tho Wirdum hefft uthgelecht und dragen moeten dan des Abell Eppens landen und hueren hebben wynnen und upbrengen konen, want men uth scatregister to Wirdum rekenen sal konen, dat die huysfrouwe van hoer heert hebbe betaelt wol achte und dartichhondert Embder gulden; alle die periculen und verdarff des landes myt hoer kinderen mede dragende bisheer.

Daermede dan ock noetwendich hoere egen landen und gelden vercortet sindt worden und nene meyger sulcke lasten uth die landen vruchten tdragen gerekent kan worden.

Ock ys Abel Eppens daermyt in grote beswarnisse und schulde gecomen, dat he sijne dre susteren Engele, Eyske und Bauwe hefft uth huysinge und landen moeten uthkopen und affdielen. Daermyt he uth die vormunderscap sijner verstorven vrunden to Merum und in Zierijp, we ock myt dat testament van Anna Tyaens und anderen in schulde gereden und gecomen, welcke die huysfrouwe geholden und genodiget ys die helffte mede to betalen;⁺ maket alnoch umtrent 1600 Embder guldens, soe de van des huysfrouwen landen, als van Abels landen moeten und behoeren betaelt und verrichtet tworden, und den huysfrouwe dubbelde scade inbrengende, soe sie hoer angebrachte boelnisse solde hiermede vercorten und misten¹⁾.

Tom laesten ys waerafftich, dat dusser eluyden ehestyfftunghe na Langwoltmeer landtrechts wilkoer ys gesloten und geramet bij vrunden raedt, daermyt die huysfrouwe niet allene in hor statueren hoer egene guederen veregent blijfft und behort vrij tbeholden, dan ock hoeren huysheren landen und guederen alle halff und halff sal mach eysschen und beholden, landtrecht gebruckende und genetende. Soe derhalven dusse suppliantsche Vroucko Louwens myt hoer achte kinderen soe onderdenlicken dusse achte yaren lanck sulcke swaere scattinghe van

+ fol. 541^v.

1) Aan den kant staat: Und alsoe hier hoer ingekochte boelnisse vercortende, wort tot dubbelde schade gedrongen. Und hefft billicken to clagen.

[p. 663]

3800 gulden hefft erlecht und gedragen, daerto hoeren vaderlicke und moderlicke arffnisse ingebrocht und daer meer schulden und lasten van dragende und betalende dan des emannes guederen konen upbrengen und vervullen, men swijge noch aldaer boven alle sculden und swaericheiten enige conterbutien und hueren van Abel Eppens landen an den mumbers tbrengen offte schuldich twesen, und die huysfrouwe na Langwoltmeer wilkoer sulcke arffnisse sal mogen ontscheiden und beholden. Soe versocht und begert die suppliantsche Vroucko Louwens demoetlicken, dat derhalven die edle, wijse, hoechgeleerde heren Lutenant und Hoeffmannen dusse sake tusschen den mumberen und den suppliantsche der onpartinente hueringhe halven alsoe wolden insien, dat den moder myt hoere achte kinderen des vaders andiel van landen, arffnisse und guederen muchte ten gueden und besten belenet und geschencket worden, und der contributien und hueren van den mumbers intentiert gequytet und ganslicken worden gekandt. Soe doch die vader van nemant angeclaget, und alnoch onerhort in noutrale plaetsen sick buyten landes in stillicheit erholdet, und wat van hem gesecht offte geacht wordt, ys allene uth⁺ die opentlicke publicatie des religoensvrede van hem gemaect¹⁾ und gevolget na des hartogen Mathias versegelde placaten van des Konickx wegen, und van Stadt und Landen destijdes tot dussen troebelen mede ingeropen und ingetogen, soe den heren hoff und raedt in den gespreck tusschen Stadt und Landen geholden anno 78, 15 Martii, sijn naem der vrede halven wol bekandt ys west, und nu alsoe een olt graw man wordende, van wijff und kinderen moet affblijven. Des die hoechwerdige heren Lutenandt und Hoeffmants hoeres ampts halven van wegen Konicklicke Majestaet voer Godt und alle vromen to dienst und danck solen weten und beleven thoe richten und den vrouwe myt die 8 kinderen sulcke hueringe quyt und losgevende. Des Godt almechtich belonen wordt etc.

⁺ Summarie van der Spansche armade in scepen anno 88.

+ fol. 542.

1) Dit woord is in het H.S. onduidelijk, er kan ook staan: gemeent.

+ fol. 543.

[p. 664]

(Volgt een beschrijving in getallen van de armada en hare bewapening, vrij wel overeenkomende met de beschrijving gedrukt bij Bor, boek XXV, fol. 4 en 5.)

Den 12 Julij anno 1588 to Embden bij der straten vertonet, hetsij van den mester des werckes publiciert eder van een mester gedichtet und nagedacht, eder tot warnunghe emelgiert, eder tot spot sulcker macht und oncosten, soe sie irritiet¹⁾ offte verspyldet worden, vorgeves nochtans to achten ys, wat Pauwess dorch sijnen vermach und kan anrichten und uthrichten, als Godt mede solde⁺ verhengen und tolaten. Die nochtans dorch sijne onendtlichke macht und wisheit in Junio dusse gewalt dorch storm und wint balde het konen und weten to verstroygen, dat die heele armege niet allene sij verstroget, dan in voele havens verdreven, niet alle muchte gesammelt worden, daer nu meer dan dre yaren lanck over to geredt²⁾ was. Und sijn verraedt in Scotlandt up 4 castelen niet gelingede dan begrepen, heer und knecht gecoppet und quartiert sindt worden, soe nu kundich namaels in lange openbaer kan worden.

Want nu langes myt erfarenheit was geleret worden die Nederlandtsche regerunge craffloes twesen, worde die gemene sake noch niet meer behartiget na luydt een gemene refereyn, aldus ludende:

Wij hebben een landt sonder heren,
Elck stelt und rovet licke seer,
Wij hebben een orloch sonder strijdt,
Een grote honger sonder duere tijdt.
Grote deven sonder scande,
Die verdarven onse landen.
Papen off goes, ropen³⁾ ys die loese.

Item van dusse kommerlicke natte tijden tot verdarff van alle vruchten der landen, und den huysman in den Ommelanden uthputtende, worde alsoe van olden gesproken over gudtcoep des rogges: Een gudt roggeyaer

1) Ongeldig gemaakt.

+ fol. 543^v.

2) Uitrusten, gereed maken.

3) Het duitsche raufen, plunderen.

[p. 665]

doet die rogge holden, des anderen yaers wol sparen, up darde sal men sie wol bedarven und haelen.

Van des pastoers Johan Eelts tho Gronnigen doetlicken affganck.

Die stadt Gronnigen hadde een grote wille over den instelling des nijen bisscopsdoem van Johan Knijff. Und waren blijde over sijn affganck¹⁾, alsoffte an den naem und persoen meer gelegen was dan an het ampt und dwanck welcker und woe die Spansche inquisitie muchte gestarcket und ingevueret worden. Daeromme soe wordt D. Johan Eelts pastor van S. Merten, nu langes van yaer 1566 aff wol respectiert als een pastoer, dan doet den vervallen Pawstdoem meer bynnen Gronnigen onder den borgeren verstarcken in alle superstitien, ceremonien, begraffenisse van doeden, bichten, zielmissen, sacramenten drange, als bysscop Knijff nener tijdt hadde mogen gebeden⁺ und invueren tholden. Daer dusse nu sijn papen alle myt drouwinghe van verbanninghe yn muchte doen gehorsamen, welcke Knijff niet myt besettinghe der Hochduytsche offte Walsche soldaten onder den corneel Caspar de Robels soe seer vreseden. Want des tijdes alnoch enige Reformierde religioens hoer vrijheit gebruckeden, alsoe dat gedwonge dienst sick sulven doet letten und egen wille doet volgen, dat ock die gemene borgeren nae hoeren revolt und uthdrivunghe der Reformierde borgeren und vankenscap, een eendrachtigen gehorsaemheit und willighe slaverije tot den Spansche inquisitie bewilligeden und leveden. Und nener der Reformierden enich vrijheit beholden hadde, daer dusse pastoer D. Johan Eelts niet stracks sijn mishagen over hadde. Alsoe dat he nu meer dan 3 yaren lanck myt apoplexia geswacket sijnes lichaems, hoeffts und tunge niet mechtich, allene myt sijn naem die luyden konde bedwinge tot Pawstdoem. Nochtans in sijn vorige yaeren des ontuchtigen levens neit onschuldich betuyget worde, myt een sonderlinge haet tegens die Evangelisschen onsteken, al seggende: He hadde nu eerst die Patres recht gelesen und verstaen,

1) Bisschop Knijff stierf 1 October 1576. Vgl. boven, dl. I, blz. 230.

+ fol. 544.

[p. 666]

und doe he an den kercken to Embden dienst und plaetse begeerde, was he vervueret gewest. Alsoe doende, dat men den koninck van Spangen vreseden und den Pawsdoem eenlicken solden und wolden weder instellen. Overst aldus verhardet in sijn voernement und ongunstich des Evangelii gebleven, tot een temelicker olderdoem gecomen van 67 eder 70 yaren, und die krancheit verstandt und sprake wechnemende, hefft bena dre weken lanck gelegen als den starvende gelick, soe men secht zieltoegende, nemants hoerende offte andtwoerdende. Dan soe he edtwes sprekende was, offte horet worde, was het: O konick van Spannien, soe emandt dij noch sien und spreken muchte. Tom laesten nene raedt noch hulpe van doctoren und mesteren gehadt, verstarfft D. Johan Elts, borgersoen und hoeres naems bekandt Elts, pastoer meer dan 25 yaren gewest und persona personatus geacht na der Gronniger gewoentheit, dat hoer upperste pastoer moet wese een doctor, licentiatus offte een persona personatus, dat ys, die meer dan een gemeen priester, getituliert und hoechgewijet ys, um den Pawslicken standt voerttrecken, soe men doch sulcken titel neit vindet onder anderen. Wort to S. Merten begraven anno 1588 up den⁺ 23 Junij und ys lange tijdt getwivelt um in sijn plaetse tkeesen¹⁾. Sommigen stemmeden up broder Arent, Dominicaner²⁾, een uthermaten vorvechter in het Pawstdoem, van Jesuyter secte, offte ener offte ander der anderen priesteren und pastoren. Overst want die scole to S. Merten ock myt Jesuyten solde worden bestellet um den joeget an Pawstdoem twennen, is die koer des pastoers alnoch onseker gebleven, sonder twivel acht nemende up die intoch der Spansche armije up Engellandt und Hollandt, Zielandt. Des pastoer broderen und arven hebben sick neit seer der arffnisse verblijdet, want van sijn grote incompsten yaerlickes des lenes worde ock een groet wilt levendt geholden und het overyge ys den biddel-

+ fol. 544^v.

1) Vgl. over Eelts, dl. I, blz. 178, noot 3, 422, noot 3, dl. II, blz. 650. Wat Eppens over zijn testament mededeelt, is alleen hier te vinden.

2) Broeder Arent heet boven (blz. 658) een Minorita Jezuiet. Vgl. aldaar, noot 5.

[p. 667]

orden to Gronnigen togekeret worden dorch sijn testament, dat allene een 100 gld. eder 200 den vrunden ys togecomen.

Up sulvyghe tijdt und dach ys ock verstorven Albert Praedineus, des olden rectoers Regneri Praedinei soen, ock een temelicken olders, den vader nergens gelick, allene privaet levende, myt een studtvoet¹⁾ manck wesende, gehilcket an Gert Westerwolts dochter, Arent und Volckert Westerwolts suster, nene religioen behorigende muste bichten, den priester gebrucken myt sijn affgodt des consecreden brodes offte van eherlicke begraffenisse affgesloten tworden tot bescaminge der vrunden, und alsoe ock myt offer und zielmissen up den 23 Junii anno 88 ter aerden bestediget worden.

Melchior Clant, des pastoers soen tho Larrelt, ener van 5 broderen, was mede to Antverpen geprediger gewest, nu overst to Sneck een rector scole, we Eppo Bauckens to Harlingen gestalt. Trecket myt sijn vedder Casper van Ewsum, hopman, des zaligen heren van Nijorts soen, na Leverden myt den anderen um den bruchlach aldaer van Melchior Clandt to bestedigen und tom meesten diel geleydet myt 47 soldaten offte mer. Worden van een hemelicke hinderholt der Malecontenten uth koren hercomende, na verlatinghe sijner soldaten, angesprenget und gevanckelicken begrepen. Und sulcke in Leverden gesien und gehort, folget Wigbolt van Ewsum sijn vedder balde na um to ontloesen myt welcke ruyteren. Want daer die vijandt noch starcker bij huysluyden und dorperen sick verhilt, wordt ock Wigbolt²⁾ mede begrepen und gevanckelicken na Stenckwick onder Tamminga und na Drente in scanzen und to Coverden gevueret. Und Melchior Clant und Wigbolt van Ewsum syndt na corten⁺ tijdt myt kleine ransoen van 200 daler und 500 ontloeset worden. Overst Caspar ys to Coverden verbleven up des Verdugo verscrivendt, als hem sulven willende sien und spreken, we ock myt den anderen gedacht worden, dan

1) Horrelvoet.

2) Wigbolt van Ewsum Jr.

+ fol. 545.

[p. 668]

tijdtlicken syndt verransoent, als dusse van den 13 Junii na 3 weken worden vrijgelaten und Caspar alnoch beholden ys tot den 15 Septembris.

Van dijcken tegens Oterdum.

Voergenoemde commissarien hadde nu endtlicken den Verdugo persuadiert, sonder raedt des gemene landes, noch den uthgewekenen achtende. Want ock Johan Rengers to Helm in Westerlandt nichtes vermuchte persuaderen, dat men aldaer vrij solde mogen dijcken up den olde voet, dat het nu tijdt und noet was den scanze Oterdum myt een halve maen buyten tdijcken und landt van water tbevrijen, myt allemans und eendrachtigen mach. Want dusse tijdt ock temelicken droge was und een vulyaer tverwachten stondt, dat die meente boven sulcke swaere scattinge des weekes een yaer taxt betalende, und an beyden sijden contributien doende voer die sauegarden, ock dusse oncosten der dijcken wol konden und musten dragen und sulven bearbeiden. Soe worden tom eersten van die pastoren, kosteren und scatboerers die namen van alle ingesetenen, rijck und arm, an die commissarien in registeren upgescreven und overgeven. Na welcke die commissarien het volck quartierende und hoer werck affgepalet und verdielet hebbende, doen togelick arm und rijck, handtwerckers und huysluyden des dages tor arbeidt in dusse maent Junii bij den dijck und dat nije werck antleggen, tcomen 700 eder 800 personen. Verordenen den, dat vier und vier personen solden elckes edtmael veerdich und uthgraven, daer men graven konde, ten mynsten een roede breet und lanck van 20 voeten gemeten, und sees steeken diep, und dat 4 dagen lanck, makede van 4 personen vier sulcke roeden graffs bynnen dijckes uthtegraven. Offte, soe hier nemant erschenen konde offte wolde, muste yder persoen daeges een daler, sommigen tom gringsten een Keyssergulden, betalen und erleggen. Want dan alsoe onder den scanze Oterdum gedaen worde, dat dar enigen gescoten worden, sindt die luyden onwillicken west. Und die commissarien soldaten wynnende¹⁾ offte anderen arbeideren, vorderen sulcken

1) H.S. wijnende.

[p. 669]

loen voer het arbeidt, und stelleden het getal na hoeren gewin, dat men van Berendt Reyners betuyget, dat he dages mer dan 200 hebbe, we ock die anderen geachtet⁺ worden, bynnenhilden¹⁾ und meeste landt tot contributie dwingeden. Dat ock Berent Reyners desvals ontsettet²⁾, die gewesen abt van Wittewyrum in sijn plaetse committeert worde bij Aysso to Wartum, Waelke Lutgens, Tonnys Gerryts, Wylryck Eltkens und provest van Schilwolda. Want dit dmeeste sommer duerende was und die hoytijdt anstaedt, und myt Julio, Augusto die regen sick vermeerde, und landt heel in water swemmede, want nene oestenwinden weygeden, is dit werck niet allene verloren arbeydt gewest, dan ock alle die hoechste beste landen doen vernichtigen myt uthvueren, uthdelven und spytsen³⁾. Daer ock die van Oterdum buytenscanzen makeden um landt und gravers tdoen ruymen, vernichtigen het werck myt doersteken. Soe sindt daerenboven die kaspelen bij Dampsterdiep bedwongen, die bynneste kaunghe dycker, hoeger und gewaldiger tmaken, dat daermede het water konde geweret worden, diewijle die zeedijck und halve mane niet vermoechte affveerdiget worden, woe voele scanzcorven und andere gevlochten holt in maren, tochten, diepen, sloten worden gevullet und ingesettet. Onderdes sumeden men neit die Schermersterziel ttymmeren und doen veerdigen in Duyrswolt, dar van holt van Terapel, Drente und anders hen tsamen gesocht ys worden. Und Johan van Gennyp nu um kleetholt⁴⁾ to tcopen committiert worde. Dit solde alle becostigen Scermersterzielvest, welckes nu langes myt water belopen, van inwoneren ontlopen, ongebruckelick was worden, daeromme sulcke ziel niet van hoer konde becostiget worden, dan endtlicken den landtscap ys tometen und upgelecht worden, ock uth reeden mede, want daer holt up den ziel van Embden gehalet an het castel up

+ fol. 545^v.

1) Binnengehaalden, inden.

2) Afgezet.

3) Graven.

4) Hout, doorgaans planken tot bekleeding.

[p. 670]

den Ziel ock bij Entens tijden was verbrucket worden. Overst sulcke und dergelicke costen und rekenscappen liet die Stadt over die landen passeren, sonder enige communicatie, dat ock Johan van Gennyp sick des scamede to bekennen.

Van juncker Doecko van Martena¹⁾.

Soe lange juncker Doecke van Martena myt 2 anderen hopluyden nu langes een yaer den scanze Oterdum verdigede, was het strophen up den Boven Emse und to Lange matiger offte nichtes bij dat tvoeren was. Want Johan Garbrans ock sulckes niet tolatende was. Overst die Malecontenten sumeden niet, soe sie den van Oterdum myt waterscip betreffeden, want sie alhier hoer water tot brouwen musten halen, voerdat sie een waterback anrichteden und hoer ransoenden. Nochtans Docko van⁺ Martena ondertijden enighe soldaten tolatende up hoer vijandt twachten, lat 13 soldaten den 4 Julii uthtrecken, gripen den juncker Roleffs van Munster soen, ock juncker Rolefft genoempt, als onder Verdugo voer Bunne denende, und sijne vader to Embden versokende, um na Oterdum tbrengen. Die vader tijdlick gewarnet, versocht an Claes Horn borgemester hulpe, sijnes soens halven, niet seggende, dat he denende was. Daeromme ener Swarte Rolefft an den tunneboyger gesonden, vermaendt den captein, dat he sal up wachten und sulcke soldaten. Und alsoe savents to 10 uren affcomende, sendet 14 soldaten haer tmote, scut myt groff gescut. Overst sie, sick treffende, weigeren, vermenen die Embder jacht een hoytevarer twesen, um die ock to versoecken. Dan siende soldaten wesende, worde een busschescutte gescoten und die scipper, we dan ock 2 soldaten der van Oterdum, alsoe dat die 11 gevangen to Embden ingebrocht, und langes geholden tom laesten sijn vrijgelaten myt kostpennick betalen tot in den maent Augusto. Alsoe dat een vremdeling uth Waslandt²⁾ offte Vrancrijck sijn gelt weder gelanget ys worden, soe die Embders van den doden hadden affgenomen,

1) Vgl. boven, blz. 546, noot 2.

+ fol. 546.

2) In Vlaanderen.

[p. 671]

die des in den scanze wolde overlanget hebben. Dit was meer gedaen, dat die van Oterdum den Embder tunneboyger niet achteden myt hoer gevangen, dan dat die Malecontenten hoer captein van den sulvige tunneboyger doerscoten up scip voer corten dagen, umdat he niet stricken wolde vor den Zielsters. Overst Doecke van Martena ys uth dusse dienst des krijges beropen worden uth Oterdum und Raedt van Staten gemaket, als een edelman uth Vreslandt. Und in Augusto die scansck verlatende, wordt een ander benoempt, Michael Haeck. Als nu die scanze Oterdum meer bescanzet und beholtet worde myt grote oncosten der Vresen, umdat het water gestemnet worde myt het dijcken. Ock was nu het vysschen den scanze benomen, dat den scanze grot gewin gaff myt botte, scullen, ael und anders, und die soldaten neringe gaff bys die wateringe gestemmet. Und die ebbe niet mer so hart ginck dorch den olden ziel und gaeten, soe nu geopent und holt daeruth gewonnen hadden, und nene ziel meer tnomen was.

⁺ Alsoe nu die kundtscap overall quam, dat die Spansche armije vorhanden was und niet seer verstroyget was, wort Johan Garbrans myt Merten Seygers, als die groste orlorchscepen hebbende up den Emse, van die anderen capteinen affegeeysschet um tcomen in Hollandt up 9 Julii, ten eersten tegens Duynkercken um hartoch van Parma scepen intkeren tot 200 plaetboemde scepen und ock boten, die nu langes veerdich gelegen den armije uth Spannien upboedet hadde und nu verwachtende was uth Buscayen, als den laesten Maii uth Spannien affgeseylet myt 150 scepen¹⁾. Daerup weren 30.000 soldaten myt heren, paepen, munneken, wijff, kinderen und perden, eselen, um nie volckeren tplanten. Up den Emse sindt nijes committiert und gecomen Johan Folckers, Johan Tijmens Scocker, een be-

+ fol. 546^v.

1) Inderdaad is de Armada den 28, 29 en 30sten Mei 1588 uit Lissabon uitgezeild. Zij telde niet 150, maar 130 schepen. De bemanning der schepen bedroeg ongeveer 8000 matrozen en 2000 galeislaven; er waren bovendien 19000 man Spaansche troepen aan boord. Telt men die allen te zamen, dan komt men ongeveer tot het door Eppens genoemde cijfer van 30.000. Vgl. Motley, III, blz. 252 vlg.

[p. 672]

sonder vijant der Malecontenten, Aucko Tyekers, Gert Smyt, Berent Kater, Doetgijn van Dockum, potten und wydtscepen hebbende. Den 13 Julii savents to 9 uren kumpt van buyten yn uth den Sluys¹⁾ versteken, als een vorboede geacht van die Spansche scepen, een galey myt voele volckes over dartich remen bruckende, und vaert alle dusse orlorchscepen und capteinen vorbij onverhindert, lecht sick sommige dagen voer Reyda. Daerna gevaren in Delffziel und upgelecht, als die captein sick onderstont het regement van den Emse und zee sick to egenen, buyten consent des stadts Gronnigen und den stadtholder van Verdugo, die hem des niet wolden consentieren. Und lecht sick in den Dam, wort geacht een Italianer twesen, als van landt noch grote besoldinge to geneten. Overst sijn commissie worde niet seer angenomen.

Van des Keysers gesanten tusschen beyde graven broderen.

In Oestvreslant was langes grote twidracht tusschen heren und adel, gemeente und mede der broderen grave Edzart und grave Johan, als adels vrijheit, staetscaep des landes, beswaringe van scattinghe, instellinghe vremdelinge tom raede, veranderinge der religioen, stolticheit der officieren den landtscap nene rekenscap doende, egendoem der nije landen, verbedunghe der windemoelens und vercortinge der olde vrijheden, voer alles die inneminge van Stickhuysen²⁾. Und bij den Keyser adel beschuldiget, dat grave Edzart myt den adel niet konde raedt sluyten, als in den Calvinismo versoepen, daer Sijn Genade sick den Ausbursche consessie tostellede und den Heshuysium Ubiquitistam to hoeve in hadde, dem Pawsdoem niet seer ongelick, und reede ock myt grave van Oldenborch um Jeverden bij Parma agerende was. Hieromme⁺ sindt affgesandt van den keyser Rodolpho den 2, die graff van der Lip, Symon, myt den fursten van Brunswick, sijn substituyt, um dit alles to verlicken broderlicken und vrundlicken tusschen den partijen. Und komen

1) Sluis in Vlaanderen, in 1587 door Parma veroverd.

2) Vgl. boven, blz. 578.

+ fol. 547.

[p. 673]

den 8 Julij voerbij Styckhuysen to Lier, myt 25 perden in kleiner antall. Und grave Edzart beyegent hoer aldaer, bij Claes Vrese intreckende. Grave Johan was bij den Keyser verdragen, dat he neit wol bij verstande, niet duchtich was tot regerunghe des landes, als van doctoren und Hayo Manniga meest regeret. Laet sick opentlick sien up den yacht: Siet nu ju doden Grave. Und den commissarien up den Ort ontfangende, bewijset sich heel anders, nempt den commission an, will sick in alles laten verlicken, dan allene Stickhuysen wedereysschede, seggende, dat hee en geboren und bestelder graff niet weniger begeerde twesen als sijn broder. Und wolde sijn broder in gringste neit vercorten, noch sijn broders nacomelingen, noch die meente um sijnentwillen in onvrede raden laten, dan gewagen ock vor den Standen des Rijckes tegens sijn broder sijn recht to verdedigen. Versochte gelicke regerunge, gemene staetscap der junckeren und adel, gemene landtsdagen, gelick raedt und vuldaett plegen, vor alles Styckhuysen weder yn thebben und andiel thebben van Embden. Noch ock sijn part landen neit talienieren an vremden arven, dan an sijn broder und kinderen, dan allene die mobilien twillen laten in testament als hem gudtduncken solde. Graef Edzart antwordt onbestendich, myt verdroetsaemheit der commissarien, seggen: Wat sal graef Johan meer, kan ock emant van ons beter doen, die den heren also hebben nageredet, sindt straffwerdich. Tom laesten wordt het beraedt grave Edzart gelaten, na een maent sijn antwordt scryfflicken van Stickhuysen tverlaten off neit tdoen, offte van den Keyser die decisie to verwachten. Graef Edzart vermeende, graef Johan solde hem in Lier beyegent hebben, want he soe nagefolget was. Die Gravine erbodt sick tot alle dienstlicheit, soe he alle regerunghe wolde affstaen und sick laten genogen myt omtrecken up alle huysen, daer Sijn Genade alles solde genoech gedaen worden. Om dusse vredehandel hadden die predigers to Embden gerne een gemene bedeldach gestemmet, dan grave Edzart weigert des van hoer tlaten doen und doen des nochtans vor sick to Embden alleen. Und de commissarien, to Embden alleen een⁺ edtmael wesende, und van die borgerijen 3 vendelen in

+ fol. 547.

[p. 674]

geweer gestalt van Holtenpoerte¹⁾ tot an sloet, het een grote sware regen dit alles doen vernichtigen, dat men up den straten niet muchten blijven, und die borgeren ganslicken onlustich makede, als incomende totdat sie boven gaen, durende myt regen und donder. Tot dusse oncosten hefft graef Edzart sijn huysluyden onder ampt van Embden laten upbrengen scapen, swinen, haver, als offte daer een venell knechten een maent lanck solde logiert worden to Embden up huys, dat doch kume²⁾ een edtmael hefft gedueret, und verbleven soe weinich personen. Nochtans ys daer uthkundiget overall 2 stuver brabants op yder gras landes tot dusse costen tbetalen, daer die 100 gulden solden upbrengen 5 daleren tot torff, want der heren torff niet konde uth Meer³⁾ comen. Und hoewol to Lier und Embden die torff gesettet was om den voercoep up 10 und 6 daleren, ys des to Embden onbestendich gebleven. Overst graef Johan hefft sulcke oncosten to Lier niet gerekent, vordat die heren commissarien weder vertogen weren up den 2 Augusti.

Die Spansche partije liet alnoch allenhalven uthropen van den gefuerden vredehandel to Brussel, Brugge, dat alnoch voor Midtwinter solde vrede sijn, tweten soe die huldinghe des Keysers broder Maximiliani in Polen, nu gevangen, hadde an den Spansche sidt wol gelucket und mogen becofft worden. Daerto ock die verraderije in Scotlandt mogen vortgaenck gewinnen, welckes alles die die Heere Godt hefft verhuydet und sijn gemeente bescuttet. Daerto den Majestaet Elisabet doen waecken und sorgen, dat captein Draco myt weinich scepen, tot 7 scepen allene, den vijandt ansoeckende onder Vranrick bij Calis up den 29 Julii anno 1588, und 3 scepen in den brant gestoken, laten anvaren tot den vijandt und voerts noch myt 37 gerustet, doet den vijandt verstroygen, vertrecken, scut den amirael den mast aff, voele in den

1) De Heerepoort te Emden wordt soms ook Holtenpoorte genoemd. Vgl. Eggeric Beninga, Historie v. Oostfriesland, blz. 354, noot.

2) Ternauwernood.

3) Waarschijnlijk de venen bij een der Oostfriesche plaatsen op -meer eindigende. Mogelijk ook bedoelt Eppens moor, veen.

[p. 675]

gront und enigen eherovert in sijn haven, den Wicht¹⁾ ingevuert, myt grote heren, edelingen und volck besettet, und het gescut der voel, dat ock het gelt, sulver, golt overmaten sij gewest. Soe an hartoch van Parma und dusse vloet scepen solde gelecht sijn sovenhondert tonne goldes, als 70 mylonen goldes, een myloen ys 10 tunne goldes. Daerto sindt daerna in Zielant ock scepen eherovert und voer Calis ener gesoncken, daervan 700 mannen allene 100 sint gebarget worden, und tlanden in Duynkercken gecomen, we ock die Hollanders hoer gewonden⁺ und crancken van den gevangenen in den Sluys gesandt hebben, die anderen gevanckelicken bewaret, we ock in Engellandt seer voele, dat dar meer dan 14000 mannen solden ommecomen sijn, soe mede verstorven und noch na Scotlandt hedt lant ommedrivende, vercolden und versmachten moeten, sonderlinge in water gebreck hebbende als stickende, tot den maent Augusto, als Eppo Vechter den 10 Septembris uth Engellant verkundiget und verstaen hadde. Die onder Engellant van 160 scepen getellet weren tot 84, solden aldaer in Orchonis²⁾ west sijn alleen 50 scepen omtrent. Alsoe die Pawschen Spanische partien up alle plaetsen heel versekert weren und Christenen heel versageden, alsoe ys balde die sake verandert, dat Godt die sake meer hefft gestueret sonder menschen macht, dat daer nene 40 Engelschen solden ommegecomen sijn, beholden dat een Engelscher captein besettet van die Spanschen und overtogen und geclampet, liet sijn pulver in sijn scyp angaen, dat he myt sijnen und die vijanden samelicken ommequemen. Want in Engellant was gelovet und gesworen niet to clampen myt den vijanden, dan scetende sick weren, noch enich scip den vijandt intlaten dan liever myt scip verbrant worden, want die Engelschen vermuchten sick best myt wenden und keren wreken an horen vijanden, wol dremael dan die vijant eenmael³⁾.

1) Het eiland Wight.

+ fol. 548.

2) Waarschijnlijk de Orkaden. Vgl. beneden, blz. 694, waar sprake is van de ‘Orchidis’.

3) Het is moeilijk dit verhaal van den ondergang der Armada te toetsen aan de van elders bekende gegevens. Vgl. Scheltema, De Onoverwinnelijke Vloot; Motley, III, blz. 246 vlg.; Tilton, Die Katastrophe der Spanischen Armada en vooral Laughton, The defeat of the Spanish Armada.

[p. 676]

Dusse armije uth Spannien solde hoer mach eerst ontfangen hebben myt hartoch van Parma torustinghe sijner scepen, volck, peerdenthomen¹⁾, als 40000 starck wesende. Overst wort voer Antverpen, tom Sluys, Duynkercken ingekeret und gemoetet, dat he nicht muchte bij den Spansche armije komen tegens danck der Hollanderen, Zeelanderen, die tvoeren up den vredehandel wachtende, den Majestaet niet vertrouwende uth Engellant, ganslicken nalatich, onveerdich, in corten dagen sick torusteden und desen havens alle besetteden, dat daer nemant uth muchte, daer allene 3 eder 4 scepen uthmuchten up een vloettijde. Und nu rede die Spansche capteinen tegens den Walen, Duytschen gespolet hadden und verloren den voertocht, sick weigerden tegens den vijandt tsetten als onmogelicken uthtcomen, daervan enige capteinen van Parma solden doersteken sijn worden, ock anderen gehangen worden und meestendiel um gelt becommert weren, want die besoldunghe⁺ bij den Spansche armije upgeholden und waerafftiger mede vercortet und verloren was, und uth Spannien to verwachten, soe men anders nergens ontsettet solden worden tot dusse 40000, und nu twe yaeren lanck heel in stillicheit sick geholden und gelecht hadden.

Updat die nije lutenandt Johan van Gouda²⁾ tho Gronnigen wat nijes muchte anrichten und sick becandt maken, verordet he, dat na dusse dage bij den keerscoep nene heerlicheiden, gerechticheiden van der adels wegen solden upgesettet und vercofft worden, bij und nevens den landen, die vaken om halve weerde vercofft den schuldeners niet konden stillen offte vulldoen. Und dan solde nochtans nemant vor die jurisdictie mogen gelt eysschen und upbeeden, want sulckes den gemene man niet tobehoerde tbrucken, dan solden an den Koninck vervallen wesen, die

1) Wat deze paardetoomen hier beteekenen, is niet duidelijk. Wellicht bedoelt Eppens eenvoudig paarden, evenals men een troep voetvolk naar het aantal bajonetten en een vloot naar het aantal zeilen of kielen telt.

+ fol. 548^v.

2) Vgl. boven, dl. I, blz. 440, noot 3, blz. 545, noot 1.

[p. 677]

sulcke regalia ganslicken an sick solde beholden. Daermede Nijeort und gerichte van Vredewolt van den keerse getogen¹⁾, den van Ewsum noch nagelaten ys worden.

Den 17 Julij weigerde Johan Garbrans niet scrifftelicke pasboerten tgeven voer die vergastinghe van Arent Gijsbers dochter to Embden tverhilcken ganslicken libertineren, daer anderen sijner geleyder nicht konden andelich sijn, die den sake tostonden²⁾ und hor commer musten daerover misten, daer die anderen passeren, repasseren muchten na Gronnigen und ock grave Willums pasboert vertonen muchten und genochsaem erlangeden dorch Claes ten Buer. Den 19 Julij die capteinen van Delffziel, Kleyenborch und Slijpman, halen an Watum Hollanders, Westvresen, und soe vaken hoer eventuer versocht, worden weinich van den captenen gekeret. Alsoe dat captein Doetgijn ock sulven up den 12 Septembris to Warffum sij ingehalet, daer he, myt 8 goetlingen belecht, den vijandt niet wachtede myt convogeren van Bremen na Westerlandt, offte alleen gelaten was.

Den 26 Julij trecken in der nacht uth Oterdum in Oltampt to Fynserwolda um Oltampt tot sauegarden tdwingen und becomen aldaer allene Harcke Alberda, scriver van Egbert Clant gewest, droste³⁾ in Oltampt, dan worden weder veryacht und verslagen, 5 doet und 7 gevangen myt een veneleker, welcke Hercke hefft moten kosloes vrij maken und noch betalen 600 daler, erlecht up den 11 Septembris. Und alsoe sindt daer mer Oltampsters ransoent, meer dragende dan het van sauegarden gerekent muchte worden. Und dat om der Gronniger⁺ willen, dat sie vermeenden alsoe hoer landes vrijheit van copen und vercopen den Gronnigers niet suspect tmaken.

Den 29 Julij kumpt Johan Rengers to Helm weder uth sijn commissie der dijcken halven uth Westerlandt to Embden, spreckt nemant an, wordt ock niet angesocht,

1) Werd dus niet gerechtelijk verkocht.

2) Bij de zaak betrokken waren.

3) In 1578 en 1579 was Herman Clant drost van het Wold-Oldambt en Harcke Alberda schrijver. Egbert is dus waarschijnlijk foutief.

+ fol. 549.

[p. 678]

blijfft to Alandt¹⁾, vort na Bremen gereyset den 8 Septembris, um alsoe uth het geruchte tblijven van sijn vorige commissie vor den vijanden bedent.

Alsoe onder decksel der sauegarden die Malecontenteu uth Steenwick dorch Westerlandt wachteden up alle steden um copluyden, borgeren tgripen, worden daer 35 soldaten begrepen, to Leverden ingebracht und bynnen corten dagen daervan 33 up enen dach den 27 Julij van enen scarprichter onthovet worden. Want sie die straten onvelich makeden und den huysluyden ganslicken bedwongen niet tmelden. Und ener mede begrepen, de genoempt worde Burenplager, die niet onsach gevangene tcopen, vrow und mannen²⁾, und soe sie niet konden genoech loven und geven, alle dede sulven vermorden³⁾ und doersteken. Ock was daermede een borgemester, daer voel gelts vor boden worde, dan niet bevriet worde. Hiertegens worde Caspar van Ewsum und ock een prediger myt andere gevangenen weder gedrouwet ock ummetbrengen. Overst Verdugo hefft des niet willen consentieren, dan geboden, dat men quartieren holden solden und opentlick handelen.

Alsoe het voeryaer het matelicken vuchtich was und daeromme vruchtbaer gehoepet, soe het in den maent Julio, Augusto, Septembri als onweder, regen, wint gewest, dat die hoygen in den velde sint bestaen gebleven lange tijdt, in Oestvreslandt landen blanck geworden, wegen overgelopen, dat Occo Vrese droste liet weten, dat nemant solde den anderen wegen und vart weigeren over landen. Und in die Ommelanden vole landen sint onbruckelicken gebleven, we ock in Reyderlandt, Overlegerlandt, Esinger und to Widtmonde. Und die landen bij Dampsterdiep hoer hoygen in den meeden⁴⁾ tsamen gebrocht, up den winter hebben moten wachten thalen, twater offte up iss. Und noch niet gudt wesen muchte

1) Klooster ten noorden van Emden.

2) H.S.: maken.

3) H.S.: vermoden.

4) Madelanden, hooilanden.

[p. 679]

in den water upgewassen, want die zielen nene water uthlieten und nene oestewynden weygeden. Dede den landen vervallen, maket het suvel rijsen van 37 daleren⁺ tot 55 daleren het maerscapen. Overst gelick die granen und koren, rogge, weyte guedecop geworden to Dansich, die last up 50 daler gerekent, soe ys ock het sommergewas van haver, garste, rogge in Drente, Westphalen na Sunt Jacobi¹⁾ wol gewonnen, und in Vreslandt ock ingevuert worden in Augusto, die 14 dagen guedt weder verlenede. Und alsoe alnoch dede den groten scade und commer des hoyges verlichten und het suvel vervullen. Dat nu uth die bittericheit des grases und kolde vuchte den biesten dede tucken²⁾. Und an vette ossen ock mangel worde und een gallick yaer tbesorgen was.

Uth verscreckent der Spansche armije lieten die Staten uth den Hage den capteinen up den Emse erenstlicken weten und gebeden up den 12 Augusti an Johan Folckers amirael, dat sie den cabe des graven van Oestvreslandt, staende op Rottummeroge³⁾, myt Borckummer torn solden ummesmijten und die zeetunnen wechdoen, um den Spansche vloet den invaert up den Emse tdoen benemen, alsoffte sie aldaer eerst solde willen stranten, und dorch den hoveden⁴⁾ gecomen in den Noertsche zee, niet liever Engellandt ansochten solden willen. Ock dat sulcke grote scepen van 700, 600 lasten den Emse niet inmuchten, soe muste dusse sake in onseker kundtscap verrichtet sijn. Daer ock hartoch van Parma niet muchte to zewart bij den vloet uthcomen. Die Amirael doet den tunneboyger allene warnen, dat sie sulckes solden iden doen, eder sie musten des verrichten. Overst die raedt und stadt Embden lieten sick des niet angaen, als sick noutralen verclarende und holdende, sindt hier ock twivelafftich, laeten uthsien, die daer sorgede. Alsoe die Amirael sijn capteinen dit werck bevelende, doet sulckes Gert Smyt uth den

+ fol. 549^v.

1) 25 Juli.

2) Kwaad doen.

3) Dat de graaf van Oost-Friesland een kaap op Rottummeroog had, is niet van elders bekend.

4) Het Nauw van Calais.

[p. 680]

Dam bevelen myt captein Scocker. Overst want Gert Smyt, een inlandtsche woll becant, meest verongunstiget worde und myt dussen vor geweldigers, rovers, deven, moderaers up den straten gescholden worden, muste Gert Smyt buyten Embden sick ontholden, hoewoll nene scip van oesten und van westen daeromme buyten onseker was, dan worden van kundigeren geleydet und warnet, dat die capbe aff was und dre tunne ingescoten. Dit hadde men myt voerraedt und bedachheit wol beter mogen besparen und niet vernichtigen, doe die kundtscap niet seker was, soe die vrese niet tgrote was; want alle die capteinen voer een Spansche scip niet hadde mogen sick verweren, dan verloren hadden west. Gert Smyt dede⁺ sulven hier nichtes to und was seer verslagen, umdat he een inlandtscher des muste doen, welckes Scocker sonder omsiendt verrichtede. Hauwen den cabe aff, stolten¹⁾ sie, und sceten den tunne yn, die sie muchten hebben upgenomen hadt. Dan crijgh holt nene orde noch wissheit, daeromme gelucket ock alsoe, und ys die scade gerekent wol over die 3000 gulden. Daeromme die Raedt van Embden uth beveel des Graven laten in laesten van Augusti dorch Petrum Cornelium uth die Ommelanden notarium myt getuygen an den Johan Folckers amirael protestieren van sulcken gewalt und scade, und dachten die scade niet tlijden. Sommigen achten, dat het tom schijn geschede um den borgeren halven, want die soerge was niet so groet, offte die scade solde groter worden hebben, hadde die vloet up den Emse, Wedzar, Elve sick willen setten um tliggen offte twinteren und sick tstarcken, all hadden sie niet gekeret worden. Offte was den Raedt liever, dat niet van hoer sulcke konde gedacht worden als hoeren ryveier in gefaer stellende. Overst die Amiraell antwoerde, dat het sijn mesteren warck was, die weren mechtich sulcke scade tverrichten, und were nu nene scade, diewijle die noet neit was in werck gecomen, daer Oestvreslandt ock niet solde omme gelacht hebben, imdem sie myt den Spanschen niet heel eens

+ fol. 550.

1) Vermoedelijk voor stotten, omverwerpen.

[p. 681]

worden sijn. Na dussen wordt die ene cabe weder to Embden upt mercket, we ock tvoeren voer 2 yaren weder getymmert up den 4 Septembris und daer weder gerichtet, und van het overblijffsell noch die ander ock doen versammelen und veerdigen.

In Engellandt was alles wol bestalt und myt wisheit des Majestaets und todoen van Lycesters, gewesene gubernuer in Nederlandt¹⁾, dan ovell tractiert und verdacht gemaket myt het verluss van Deventur, dat noch suchtet und claget, want die borgeren vertrecken, nene 300 gebleven weren, dan allene papisten und lichtveerdige geesten. Overst hier beter tosiende, hadde meer dan 80000 mannen in wapenen gebracht in dre legeren, und groter getall in hinderholt gestalt, alle havens und sloten wol besedt und versorget, dat men ock den vijandt wol gewogen was myt alle macht van Parma und Spannien. Die alhier⁺ den Majestaet van Engellandt und Scotlant gevanckelicken begrepen, in den waers²⁾ in Spannien ommegedragen hadden tom scowspill myt dusse upscryfft an hoer Majestaets beldenisse gehangen: Ex Hispania ad Anglam und affectas Europae tu quod Romanas valuisti spernere leges Hispanico disces colla subdere jugo³⁾, und ys an des Amiraelsscip ock gemalet west. Jae dochteren und junckfrouwen rede in Spannien gelevert und vercofft vermeent thebben. Jae tvermoden, tvernichtigen wes niet Pawslicke religioen solde subiect wesen. Daeromme wijff und kinderen mede gevueret nie plantinge und colonias tstellen, daerto papen, monneken medegevueret, um den religie doen exercieren. Und Engellandt erovert, was Nederlandt verlaten, ontbloetet, myt partijen brandende heel verloren west⁴⁾, als den langduyrige orlogen sonder victorie verdroetsaem geworden, die teynde pennyck geweigert dem

1) Leycester's verdienste wordt hier stellig door Eppens overdreven. Hij stierf reeds 4 September 1588.

+ fol. 550^v.

2) In schijn, in beeld.

3) Dit latijn is niet geheel in orde. Maar de fout kan even goed bij Eppens als in Spanje liggen.

4) H.S.: welt.

[p. 682]

hartoch van Alva, nu huys, hoff verliesende, den growmonneken veryagende, weren nu den swarte broderen den Staten egen worden, want die scattinge was voele, dat ock een ellen laken uth nene winckel muchte vercofft worden, offte muste een stuver in Hollandt, Zeelandt betalen, ock die 12 pennick van alle incomende waren, guederen, ossen, etc.

Dusse vorsorge was in Engellandt den graef van Lycester am meesten bevoelen, und wakede dapper up den scanze, dat he nene trouwe arbeidt sparede und nene perikel scouwede, to water und lande alles bij den Majestaet doen gescheden und affveerdigen; dat daer meer dan 300 scepen tom orloch weren beredt, und den vijandt modelicken antroffen und waernamen, dat ock den grouwel over den Spansch armije wassende was, soe vroe men Engellandt hefft gesien. We die betuygen, soe gevangen alleen mordij und schelm roepen over den hartoch van Parma, als hoer upeysscheden und niet geholpen hebben verrader van Godt, den konick in Spannien und hoer aller etc.

Het sij nu uth dusse grote bemoygunghe des krijchshandel, eder den verhoninghe in Nederlandt geleden myt ondanck, offte ock anders geswacket worden und doch een guedes older geworden, is graef van Lycester in dusse onrouwicheit tom ruste gecomen in Engellant, christelicken ontslapen int laesten van Augusti anno 88¹⁾.

Die langduerygge process der graeff toe Oestvreslandt und der graeff van Oldenborch um die herscapie van Jever, soe van die wolgeborne vrouwe......²⁾ in testament den Oldenborch was ghegeven und hoer belenunge genomen⁺ onder huys van Burgundien und to Bruysel endtlicken verclaert muste worden, wel die naeste solde wesen, want ock den graeff van Oestvreslant vaken belovet was in kinderdoep und ander milde thosagen. Soe was graeff van Oldenborch die possessor rede bij der vrouwens levendt gestalt, und nu myt soldaten besettet, dat men vaken

1) Vgl. boven, blz. 681, noot 1.

2) Hier is een woord opengelaten. Er moet staan Anna; zie boven dl. I, blz. 91 en 92.

+ fol. 551.

[p. 683]

voer turbatie to vresen hadde. Dusse process und actie ys gecidiert und gekandt worden den van Oldenborch to, und graeff Edzart aff, daermede Oestvreslandt nu besloten und bepalet¹⁾ ys myt den Emse, Westphalen, Oldenborch und Iverlant²⁾ und den Oceano, dat dan den graeve Edzart grote gaven und gelden gecostiget hadde, und alle plaicten³⁾ to hove neit hefft gelden mogen. Soe des den 2 Augusti to Bruyssel gekant ys worden und den graeve anboden worden, is die boede wol ontfangen, nije gecledet worden und 100 rijckxdaleren tot sijn loen und ancompst genetende, und daermede het gescut van alle sijne huysen toe Oldenborch, Apen, Jeveren und anderen laten affgaen, dat men des to Embden hefft horen mogen. Und sijn angenomen soldaten van alle huysen und up den meente leggende affgedancket; in Septembri und na Oterdum getogen, alwaer nu Ducko van Martena venel verandert, een nije ingelecht ys worden myt torff, munitie und andere privande invuerende uth Westerlandt; Wernerus Boechkoper commissarius gestalt in des Mathias plaetse um privande und nodrufft tdoen versorgen onder den soldaten, welcke verleden yaer, den Johan Rengers to Helm angenaem und seer gevallich, ock myt den cophandel sijn neringhe hadde gemaket tot den vijanden, als kundich ys west. Und benae het sijnen quydt was, nu in een vette commissie gestalt, die noetlicke scanze an sick hadde und vaken in gevaerlicheit gebrocht was um des voeraedts commer und benoutheit.

In dusse maent Augusto und Septembri was Merten Scenck doende myt anneminge van volck um Bunne tonsetten, Barch⁴⁾ to verdedigen. Und solde eenen scanze Bekum ehrovert hebben, als die grote scanze vor Bunne was upgeven myt commer van privande, soe ock in den stadt folgen worde, soe niet onsettet worde. Daeromme den Scenck uth Westerlant 600 soldaten togeveerdiget,

1) H.S.: beplalet.

2) Jeverland.

3) Pleidooien.

4) Rijnberk.

[p. 684]

we dan ock uth anderen plaetsen gesonden worden. Solden sick starcken tot enich onsedt tdoen, daer Verdugo uth⁺ Vreslant den sommer gelegen alnoch meer hulpe und bijstandt van hartoch van Parma ontfangende, Bunne vermeende to ehroveren und alsoe Vreslandt laten in rouwe blijven. Die nu meer in sick twistende weren, dan dat sie dachten sick to versekeren tegens den vijandt, die nu to lande sijn gewalt worde wederomme uthvueren und toleggen up Gelderlant, Stycht und Vreslandt. Daeromme die van Gronnigen ock in nener manier hoer rigoer tegens den uthgewekenen myt confiscatie, myt uthsluytinge und bedwang van wederroep und verlochunge tdoen van den Evangelio tot den Pawsdoem, eher emandt muchte bij hoer conversieren und vrijheit gebrucken. Alsoe, dat die vrouwen nene geleyde bynnen den stadt Gronnigen togelaten worde um hoer saken myt vrunden tverhandelen, dan uth den stadt verwesen buyten den poerten sick musten erholden. Soe agert¹⁾ Derck Huygen vrouwe tegens Aysso to Wartum, item Butto Awelsma to Uthhuysen ock sijn huysfrouwe, umdat sie to Embden sick verholden hadden. Ock Christoffer Daems in Johan Julsinck huys sick muste verholden als swager, niet uthgaen. Ock den junge Jacob Hilbrans, nu to Helpen wonende²⁾, beyegent, und meer erfaren hebben. Want Jacob Hilbrans myt Johan Tema dener ingaende voerbij den wacht, worde van anderen becandt und die wacht beschuldiget, ys daetlicken weder to poerten uthgeleydet worden. Dat ock enige borgeren, als sie hoerden dat daer uthgewekenen dorch die vrouwen solciterden um weder intcomen und doen nabuer gelick, sindt sie voer den Raedt getreden, die sulvigen gewarnet, dat sie sulcke uproerige und verstorers des vredes niet consentierden intcomen, offte sie musten daervoer tosien und wacht holden. Alsoe worde dat recht na den persoen gevellet, dat het affwesent der uthgewekenen ock den borgeren

+ fol. 551^v.

1) H.S.: aget.

2) Zoon van den bekenden Groninger burgemeester, die bij het verraad van Rennenberg omkwam.

[p. 685]

angenaem und overicheit verdacht gemaket, een ewighe ballingscap hoer medeborgeren todachten, und in den doet haeteden und in alles vercorteden, soe to Embden, in Rijck plaetse, sick in stillicheit hilden, und ock aldaer niet gelevet worden um den commerlicken standt des tijdes. Hiermede muste die vromsten und nene handtierunghe drivende sick tvrede stellen. Jae die adel worde ock neit seer respectiert, wens goderen myt den keerscoepen vertogen worden an den borgeren in Gronnigen. Daeromme juncker Aylco Unsta van Wessinga dorch sijn vrouwen vader Hayo Manninga het drostampt up den Greet van grave Johan beleent und bevolen ys worden in des drosten⁺ plaetse, die nu verhilcket resignierde, na Westphalen ys ingetogen und alsoe den Unsta een guede onderholt hefft gelucket¹⁾, die bisheer tho Uphuysen up grashuys van Houwerda den vrouwe in hilxvorwarden hor levendt lanck sick myt landesgebruck seer wol und ehrbarlicken wiste to behelpen, seggende: Die Here Godt hefft ons wol gedaen, dat ons demodiget hefft, want wij leren nu huysholdinghe und anderen dingen, daer men niet hefft um gedacht. Und ys des Unsten bestedunghe des drostampt²⁾ bestedigt geworden den 29 Augusti anno 88.

Den 29 Augusti kumpt to Embden myt 10 deneren die gesande van koninck van Navarrae uth Denemarcket, ock een junger heer, een vrijheer genoemt Fywe³⁾, wol 4 yaren to hove gedenet bij den konick van Vranrick, nu bij Navarrae, wens naeste vrunden president weren to hove. Gaet up den straten myt fluelen stucken, trecket und ilet vort nae Hollandt, als hem die wijn toe Embden gescencket worde. Was myt grave Holloch und juncker Johan Duwort amirael na Denemarcket caviert; die orsake was niet openbaer, dan um Navarreae saken thelpen bevorderen. Was ock guedes hoepes und stolten gemodes.

+ fol. 552.

1) Te beurt gevallen.

2) H.S.: dorstampt.

3) Welke Fransche naam daarin schuilt, is niet duidelijk.

Van anstoet des kerckes to Embden.

Anno 1588 up den 8 Septembris verstarfft die olste

[p. 686]

dochter¹⁾ Margreta in Sweden, geboren anno 1559 als ener van 10 kinderen. Daervan noch 5 broderen leven: Enno, Johan, Gustavus, Christoffer, Carolus und dre dochteren. Und solde to Embden van Auwerick tom heren begraffenisse bestediget worden. Nu was Caspar Heshuysius niet alleen thove een wedersaker des kerckes to Embden um Ubiquitisterije, dan graef Edzart hadde ock ener, Prato²⁾ genoempt, myt den affvallige mester uth Embder scolen bestediget tot predigers to Embden up den Nije Munte, in naem der Luterschen, als men sie wolden noempt sijn. Dusse vernemen nu gewiss, dat het nu die gelegenheit hadde, den kercke to Embden vor dit mael mogen tbedenen, soe anders neit tbeholden tegens die predigeren Mensonen, Johannem, Gerardum³⁾ und borgeren wille. Daeromme graef Edzart een mandaet den 9 Septembris smorgens to 8 uren affsendende uth Auwerick, dat die predigeren solden sick ontholden uth den kercke up den 13 dach Septembris, wesende een Saterdach, vrij van kerckendiensten, umdat sijn hoeffprediger aldaer solde die diensten verrichten over den verstorven dochter. Welckes den predigeren behandet, gaen Menso,⁺ Johannes to 9 uren, nemant der borgeren raedt fragende, dan up bevolen ampt van heren, borgeren bestediget voer vole yaren und bisher bedenet denckende, gaen up den raedthuyse vor den Raedt, vertonet het mandaet van Heshuysio gebrocht, dat sie, alnoch deneren wesende, hoer dienst niet konden na Godes beveel affstaen und laten ynckomen wulven huylingen⁴⁾ und valsche leerars, um hoer gemeente to verstoren, die dienst hinck neit an dagen, dan an die meente und kercke eder plaetse, daer

1) Namelijk van Edzard II van Oost-Friesland.

2) Johannes a Prato, een uit Engeland gekomen Luthersche prediker, door graaf Edzard in Februari 1586 tot predikant aan het toen geopende Luthersche godshuis benoemd. Hij stierf 1588. Vgl. T.D. Wiarda, Ostfriesische Geschichte, III. S. 184; Reershemius S. 277.

3) Menso Alting, Johannes van Pilsum en Gerardus Eobanus Geldenhauer; de laatste werkte in Emden sedert 1584 en vertrok in 1591 naar de Paltz. Vgl. Reershemius, S. 494. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter.

+ fol. 552^v.

4) H.S.: vulwen huylingen. Het gehuil der wolven.

[p. 687]

men die diensten verrichtenden. Die Raedt myt Ocko Vrese begeerden, dat men des solden und wolden scryfftelicken stellen und na middach wedercomen und overlangen. Welckes na middach ock gescheden ys van alle 4 predigeren, alsoe hoer menunge twesen eendrachtich. Onder des worde Johan van Pilsum beschuldiget als gesecht, dat men wal vor uproer muchten sorgen. Gaet tot den droste¹⁾: Wel sulckes van hem erdacht offte gehort, soe he nemant der borgeren gesproken, offte men hem des nadachte als den Hoecheit tcorte gesproken, soe erbodt he sijn voet aldaer tegens den anclager. Onder des kompt ock die affvallige mester aldaer voer drosten doer und lat vragen um bij den droste tcomen und tvragen, wat he doen solde myt singen und in den kercken. Antwoerdt die droste: Wat he doen sal, wordt hem to weder gedaen; dan wel hefft hem gesandt? Lat dorch den maget antworden: Die prediger Prato²⁾. He gae hen huys und blijve van mijn dueren tlopen, het sal hem wol kundt doen worden. Onder des worden die predigers ock verboden tegen den 13 dach, des Saterdages, van beide partien het lick tvolgen van den droste. Dan komen meest die Lutherschen als van Uphuysen, 2 van Norden und enige anderen. Allene Johan Clant van Larrelt was bij den predigeren Menso etc..

Dit antwordt scryfflicken ontfangenden up den 11 dach Septembris, wordt ilent een bode daetlicken na Auwerick gesonden um dusse inconvenient tstillen und doen verlicken. Kumpt noch een harde mandaet des 12 dages Septembris sdages, dat men bij lijffsstraffe und hoechste ongenade sick der cancel und kercke up den 13 dach solden ontholden. Dit die prediger weder verantwordende, als hoer ondoenlicken tlijden und totstaen, weren sie ock gewegen³⁾ hoer bloet voer die meente tstorten, soe nodich were, die kercke und diensten neit tverlaten, het weer die borger hoer den dienst und edt wolde verlaten und affdancken. Dit die Raedt horende, wort heel verslagen,

1) Hier ontbreekt het woordje: vraagt.

2) Hier verwacht men: Antwordt.

3) Geneigd.

[p. 688]

⁺ seggende myt nichtes den borgeren hieromme tvragen und raeden laten, sie solden sick sulven noch een ure offte 2 beraden, wat sie doen offte laten konden. Antworden eendrachtich, dat sie neit anders konden und ganslicken ontsloten, dat levent tverlaten, soe hoer die borgeren niet affdanckede und verlaten wolde. Nu Heshuysius myt den sijnen reede veerdich und versekert up die Nije Munten, dat sie solden in den kercken myt Jacob mogen singen und die diensten doen, roemden des bij den borgeren und anhang, und lieten alsoe ock weten. Die borgeren dit horende, weren heel besorget, wat daeruth worden solde, murreden voelen, dachten diep. Nu worde van droste gesecht myt wapenen het lijck to ontfangen vor Nie Porte, nu sonder gescutten voer Boltenporten twesen, tom laesten in tblijven und niet sick tsien laten up den straten, dan allene die olste dapperste borgeren und vrouwen tom graffenisse gebeden. Daerna die Raedt, heel bedacht wesende, scriven und senden Johan Wilken und Paulinum savents den 12 Septembris to 9 uren noch na Auwerick, um sulcke mandaten afftdoen, eder besorgeden een quaden stant in Embden. Die adel to hove, als junckeren van Rysum, Knypes, was dusse sake ock heel verdacht, wolden niet folgen het lick. Soe antwoerden ock die borgeren, niet in den kercke tgaen; anderen spreken anders. Dar solde meer uth folgen, dat weer gewiss, vordat men den kercke solden verlaten und Heshuysium daeryn laten predigen; want hiermede worden sie tot allen tijden hoerer dagen mogen eysschen soender widerseggendt, soe sulcke sake offte anders beyegende; een consentiert muchte ock neit widerropen worden, sonderlingen tegens den heren. Weer ock eenmael wat togelaten als onbehorlicken gebeden, dat men behorden to weigeren als onrecht twesen, muchte daerna niet verdediget worden, dan musten geholden worden, als recht und waerheit verlaten thebben und meer scande dan ehere werdich geacht.

Johan Wilken und Paulinus to hove comende, als Heshuysius ock daer to 11 uren volgede uth Embden, komen smorgens den 13 dach Septembris smorgens to 8 uren to Embden weder. Brengen affscheet, dat nener der beide

+ fol. 553.

[p. 689]

parten aldaer solde predigen. Und alsoe tovreden gestellet,⁺ kumpt Heshuysius myt het lick to 1 uren namiddach an den Boltenpoerte. Die ordinaris sanger Johannes uth den scolen myt anderen mestern gaen singen vort¹⁾ lick, dragen 32 trossen²⁾ myt 32 wapenen und brengent int begraffenisse, als juncker Knypes, juncker Maurys Ripperda, juncker van Rysum, die Gravinne und dochteren leydende. Grave Edzart myt 2 sonen, grave Gustavo und Carolo, volgeden und die Raedt myt Heshuysio und anderen 5 predigeren. Und niet een verndel ures verhardende bij den begraffnisse, dat noch burger noch vrouwe in den kercke quam, die gesloten und bewaert wordt, gaet grave Edzart ilent na huys; aldaer doet Heshuysius sijn vermaen na sijn manier. Onder des was kerckhoff vul gemenes volckes, we ock up alle straten und dringeden seer in twesen, dan weinich sijn daermede ingecomen. Die heren nu und Raedt in den kercke comende, vinden aldaer die 4 predigers in den kercke, Menso vor den canzel. Het lick bestediget, lat D. Menso fragen, wat Sijn Genade gelevede tpredigen, van hem tpredigen laten. Wort van den droste geantwordt: het solde blijven bij het laeste affscheet, dat nener solde dienst doen aldaer. Die borgeren, soe folgen solden, konden nene orde holden, meenden in den kercke tgaen, dan worden buytengesloten und was tlate um die grote volge van volck. Die tunnedragers, slemenners verluydeden alle dagen den doden tot den begraffnisse 5 dagen lanck und hadden in den torn dages een tunne Oldersum bier van den amptscriver van huys Embden, offte sie wolden niet luyden. Hiermede ys die kercke beholden und die partijen affgekeret, die bynnen den stadt reede gewonnen meenden. Ys benae soe vaerlicken anstoedt west, als het was myt Interim van den keyser Caroli V geboden³⁾,

+ fol. 553^v.

1) H.S: tvor.

2) Toortsen. Vermoedelijk zal moeten worden gelezen torssen of tortsen.

3) Het Interim was de voorloopige regeling der kerkelijke aangelegenheden van Duitschland, in 1548 tijdens den Rijksdag van Augsburg door gematigde Katholieke en Protestantsche godgeleerden ontworpen en door den Keizer goedgekeurd. Zooals na de groote overwinning van Karel V te verwachten was, was het voor de Protestanten weinig gunstig; alleen betreffende het avondmaal en het priesterhuwelijk waren eenige concessiën gedaan. Iets gunstiger dan het Augsburger was het door Melanchthon opgestelde Leipziger Interim. Beide vervielen natuurlijk door het verdrag van Passau van 1552 en den godsdienstvrede van Augsburg van 1555.

[p. 690]

aldoe was die olde Gravinne gunstich, die overicheit conneviert und die borger heel iverich, daer nu het iver verloren, die heren ongunstich und die Raedt gedielet myt den droste und anderen libertineren, die nicht achteden woe und wel daer predigen solde. Dit hefft Godt alsoe noch erholden dorch der predigeren enicheit und stoltmodicheit.

Dat lick worde ock van 4 junckeren: to Oldersum, here Ulrick van Ewsum, juncker Jochum Rypperda........¹⁾ gedragen van Boltenpoerte aff tot in der begraffenisse.

Als hartoch van Parma sijn leger reppede na verstroygunge⁺ der Spansche armije, hefft he sijn eerste anslach gemaket na Zeelant up den stadt und vestenisse Tolen, um Bergen daermede to bedwingen. Dan alle anslagen lucken niet, und verraderije gaet niet vort. We ock Harlingen in Westerlant tentiert solde worden myt die licentscepen uth Gronnigen, die in Vreslandt uth und yn vrij myt licent scepeden. Und hefft sulcke anslacht myt sulvige scepen an den captein Doedtgijn, convoger van Bremen offte Wedzer comende, niet mislucket. Want uth den Lauwers van Gronnigen komende, weren die scepen myt soldaten belach, hebben Vressche vladgen, begerende mede na Harlingen und anders convogiert twesen, und komen den convoyger onder gescut, vallen over und ehroveren sijn scip, een scutte myt 8 gotlingen, slaen und stecken, dat daer allene 5 personen overbleven, und sulven ock mysteden woll 60 personen. Und die gevangenen na Gronnigen gebrocht; up den 12 Septembris alsoe bedreven. Hiermede syndt alle lycenten in Westerlandt na Gronnigen upgeheven, und vorder suspect geholden. We dan ock myt die sauegarden erfaren ys

1) Hier is de plaats voor een naam open gelaten.

+ fol. 554.

[p. 691]

worden. Myt dat die Spansche armije geweret was, worden die Gronnigers ock meer verblijdet dan bedrovet, want sie ock hoeres herscapies ontsettet solden worden, neit allene tegens die Landen, dan ock myt inquisitie und besettinghe beswaeret worden. Hieruth worde praesumiert, dat men die confiscatie begeerden afftstellen, und die uthgewekenen bedachten ock. Want die meente nichtes bij den adel hadde bewesen und ock mede vijanden weren, dat het beter weer myt den stadt Gronnigen to verlicken, laten het Spansche contract¹⁾ blijven und landes statuten erholden, nemant myt dwanck tom religion holden eder brengen. Soe solden die Spansche inquisitie sampt der Vressche regerunghe mogen uthgesloten worden, die doch beyde tot der Ommelanden verdarff ganslicken besloten weren, als des Landes und Stadt vrijheyt benijdeden und ongerne solden lijden, dat dusse partijen versonet worden. Dit ys alsoe up den 18 Septembris van groten luyden⁺ vorgeslagen um tdoen die sake brengen tot compositie onder sick, ansiende woe egen dat Oestvreslant geholden worde, und allenthalven nene ballingen geleden worden, und die verlosinge allene van Godt thoepen und to bidden was, und lijdelicke, sonder verlochunge die beste middelen soeckende, um vaderlant tsalvieren myt dijcken und zielen to versekeren, als Stadt und Landen een corpus gestalt worden, die doch bij der vorolderen tijden den stadt Gronnigen over sick hadden laten upcomen und wassen, und alle steden bij heren und vorsten meer respectiert sijn worden dan enighe platte und oepene landen. Und na orloch moet doch vrede gemaket worden, soe sindt eerst die verbonden tusschen Stadt und Landen upgericht worden.

Dyt ys een bedenckent und voersorge geworden, segge ick, onser aller grotste adel ballingen, soe noch guederen vrij hadden und het hoere uth den confiscatie wolden befrijen, die dusse orlogen meer um die vrijheit, jae ick mach waerafftiger seggen, um hoere egene hoecheit tvermeren und grote schulden doen lichten und letten van

1) Vermoedelijk bedoelt Eppens daarmede geen bepaald tractaat of privilege, maar eenvoudig in het algemeen de verhouding tot Spanje.

+ fol. 554^v.

[p. 692]

der executie, hadde angelecht und bijgestanden. Soe doch die Spansche inquisitie alleen behoerde die enichste orsake geacht tworden defensive, und daerto offensive den waren religie, waere Godes diensten und ordinantie in scolen, kercken, politien, als Staten des landes doen stellen, vermeren und verbeteren. Des niet doende die adell, is hoer und den Ommelanden beyegent dat wordt des propheten Sachariae int 8 capittel¹⁾, dat voer dusse dage und hieromme des menschen arbeidt vorgeves was, we ock der thieren, und was nene vrede voer trubsalen dengenen, ock soe uth und yn den landen togen. Dan Godt liet alle menschen gaen, en yder tegens sijne naesten etc. Overst vortan sal niet meer also blijven, secht die Heere dorch den propheet, want sie solen tsamen den tempel bouwen. Nu vermenen dusse van adel, dat men den polytsche und inlandtsche egene vrije stant, soe als doch nu nene provintie in ganse Nederlant meer was offt worde geholden, myt den stadt Gronnigen solde mogen versekeren, ock tegens der Spangerden inquisitueren und tyrannie, blodige placaten, welcke alnoch van 1535 nene plaetse hadde mogen crigen, soe die twist und quaestie van den stapel niet hadde onder gemenget worden. Soe men weder tsamen versonet worden, den Stadt borgeren alles nalatende, het Lant ondergevende als verheret und ock ontrow befunden, die exercitie uthstellende in den religie, totdat Nederlandt muchte victorie eder accordatie maken, soe weret Ommelandt in sijn geheel myt sijn statuten, und Gronnigen solde niet myt besettinge dorch wijdere clagent des adels beladen worden, dan hoeres rechts und possessie gauderen, und die religie dan mede gebrucken, soals andere landen togelaten, offte na egene statuten richten, um alsoe ock den Spangerden eendrachtiger to illuderen und den uthgewekenen alle neit wijders laten molestieren. Vorslach is gudt, volge⁺ quaet; want niet alleene noutraelheit des stadt Meros, Judicum 5²⁾, verflocket, dan ock hierdorch die vijand-

1) Eppens citeert hier blijkbaar uit het hoofd. Ten minste in Zacharias VIII is niets dergelijks te vinden.

+ fol. 555.

2) Richteren V, 23.

[p. 693]

licke partie gedenet, rechte sake affgestaen, verlochunge Goedes myt stilswigent, tot sijn egen privaete gemack, vordel ingelaten, und nummer tot een wolstandt des landen worden comen. Want die vijandt winnende, worde neit dulden enes stadts Gronnigen exemtheit¹⁾ und vermetenheit, die doch meer als suspect geholden ys und myt byttere partije reede ontsteken, hoer intentie niet worden affstaen und den geestelicken doen vernederinghen. Ock affgekeret, wat ehere und naem worden die dan hebben, soe sulcken bloet ondaden van den Gronnigers begaen hadden billicket und gudt gekant, niet anders, we die Israeliten die volckeren in tribuyt annamen und makeden sick gemeen myt hoeren und sonen to verhilcken, dieneden und ehereden hoeren affgoden, und deden affgoedtsche diensten, den waren Godt verlatende, und straffe up sick halende. Dit alsoe tot onderscheidt der saken allene gestalt.

Den 19 Septembris duerde alnoch het onweder, regen und storm, dat niet allene sommige koren verdorven und bonen buyten stonden, dan hoygen niet thuys konden halet worden to Loppersum, Post, Garrelsweer, Wyrdum, Tyamswer, Olinge²⁾, Garwer, dan int velt tsamengestalt, alnu niet weinich voer soltwater tsorgen hadden. Want die nije dijcke heel nu muste vergaen und to niete komen, sonderling die halve mane omme Oterdum, und die kaunghe alto swack befunden muste worden, soe die storm alsoe vulharde, und die plasregens het landt doch worden onder doen duycken, we reede in lege landt und na Steem³⁾ die biesten verbrocht worden. Hieruth worde gewisselicken een starffte der biesten gevreset und verwachtet uth den galle, want het landt eerst versolten, daerna myt regen verbittert, nu meer dan 2 maent nummer droge, moste doen scapen, biesten, perden vergallen und verdarven. Want suvel doch weinich was und nu wol 50 daleren tunne botters gelden muchte.

Hartoch van Parma volck van Duynkercken uptrecken,

1) Mogelijk staat er opentheit.

2) Gehucht bij Appingedam.

3) Stedum.

[p. 694]

plunderen dorperen und steden in Vlanderenlandt, tentieren ock den stadt Gendt¹⁾, we dan ock Antverpen up nijes gedrouwet worde, want die betalinge weinich was myt verluss der Spansche armije, den graff van Scouwenborch²⁾ na Bunme affsendende. Onder des⁺ kumpt tijdinge uth Spannien, dat men den 15 Augusti niet anders hefft aldaer verment, off Engellant was ehovert, und dat myt grote triumph geromet, als nu dusses tijdts in Septembri bena twiveleden, offte sie ock solden mogen der colde halven in die Orchidis³⁾ overbliven und mogelicken in honger unde commer vergaen. Dar ock huysluyden myt wijff und kinderen, eyden⁴⁾ und plogen mede uthgetogen weren, um die landen to bewonen und alles doen vernielen und vermoden. Soe niet verswegen ys tromen, und stroppen, haecken gesien sindt van Embder scipperen uth Spannien comende.

De scanse Oterdum, soe nichtes tor sake vole arbeidede, makede nochtans den Dullart onvrij tegens Oltampsters und andere copluyden uth Embden. Dat ock enige, Jacob Tolens verleden yaer bij Rengers angenaem, uth den Dam mede vertogen, myt laken hantierende, sommige schulden hadde in die Ommelanden, we ock van oldes uthstaende tot 1700 gulden, und sijn soen affsendende um des thalen, so to Embden verhandelt, wort die sone myt anderen ock sijn broder na Oterdum getogen. Overst die sone van 17 yaren verbarget sick in een sloet, wordt vrij. Evenwol het gelt reede meest vertogen, wort in den scanze nagesocht van die 3 hopluyden, und soldaten affgenomen. Want notarius sulckes versoechte ter tijdt grave Willum des worde tusschen hoer richten. Und niet lange vertogen uth verscreven van edelingen an Sijn Genade ock den syndico Jeronimo Verutio, Claes ten Buer umme

1) Als ‘tentieren’ beteekent ‘een aanslag beproeven’, dan vergist Eppens zich. Gent was sedert September 1584 in Parma's handen. Maar waarschijnlijk wil Eppens hier ‘kwellen’ zeggen.

2) Schaumburg.

+ fol. 555^v.

3) Stellig bedoelt Eppens daarmede de Orkaden. Vgl. boven, blz. 675, waar ‘Orchonis’ door Eppens is geschreven.

4) Eggen.

[p. 695]

voertstaen¹⁾ bij Sijn Genade und Staten in Vreslandt. Wort het gelt den Jacob Tolen togekandt, als borgergudt vrij to Embden verhandelt. Dan die persoen, vor Mennista und tegenpartie gewest ten Dam myt pastoer Voss, wordt ter contrare van grave Willum gescreven die gelden tbuyten²⁾ und Sijn Genade 300 gulden die vijffte diel totsenden, als die egener vermeende sijn gelt na luydt scrivendt tontfangen, moet daer contrarie dulden, onverhoert, woewol die notarius Johan Hayen sick twijdt hadde laten hoeren, dat men die helffte muchten bedingen, als die ander worde thogelanget, als sijn sake wantrouwende. Dit was an beyden sijden myt Sijn Genade segell und handt vertekendt, dede Sijn Genade nasage van quade process geholden, als dusse absolviert, niet horende den hopluyden, und den hopluyden und sick toegende sonder des copmans verhoer. Actum in laesten van Augusto anno 88.

Alsoe ock die broder uth den Dam Albert Tolens yae wol onder sauegarden geseten in den Dam moet betalen⁺ 100 daler, want die van Oterdum verstonden die sauegarden niet wijders als bynnen landes blijvende, ock neit na Embden geleyde gunnende, dan onder sauegarden offte pasboerten. Alnu was allene Oltampt noch buyten der Westfrisen und grave Willums sauegarden. Hoewol men hoer up licent alles lieten tovueren, ter tijdt captein Doede³⁾ myt diesulvige scepen uth den Lauwersche van Reidtdiep comende, uth Gronnigen hadden verrasket und ehrovert, und nu to Gronnigen beholden worde myt 5 personen allene van 30 soldaten, und tor rigoer getogen solden worden, soe Johan van Gouda lutenant niet geraden hadde die tijdt tdienen und neit rijp tdoen⁴⁾.

Overmydts dusse seer boven onnatuerlicke vuchticheit und stedighe regendt des gansen sommers sonderling dusser maenten Augusti und Septembris, dat voel hoyges

1) Verschijnen.

2) Ruilen.

+ fol. 556.

3) Bedoeld zal zijn kapitein Doede van Dockum; vgl. blz. 696.

4) Niet te doen, alsof de zaak rijp was.

[p. 696]

verloren, koeren ongewonnen ys gebleven in die Ommelanden, und allenthalven in alle waren botter, kees, speck een seer groten duyeren tijdt erstondt, die rogge van 47 daleren upghestegen in corten tijdt up 60, die botter van 37 tot 58 daleren maerscaep, und soe vort. Is nochtans meest weder die grotste commer geworden in den torfft und holt, dat die settinghe des overicheits niet geacht, nu een last torffs to Embden, Gronnigen muchte gelden 24 daleren und neit to becomen, dan in Westerlant betercoep. Daeromme die scanze Oterdum ock uth Westerlandt myt torff ys versorget worden, een scutte vull voer 7 gulden allenen. Daeromme die veenluyden in hoy und koren verleegen, nene torff uth veen tsamen gebrocht, konden niet leveren, offte leverende na hoer vercopinge, weren seer onwillicken, dat ock een Ochterbuerer¹⁾ pastoer, mede weigerich und weiniges vermogens, antwoerde: Solde he den torff leveren, muste he sulven commer lijden. Und worde een last torffs up 100 gulden Keyssers gebrocht worden. Want sie sulven hoer torff uth veen dragen musten to huys und meestdiell reede vernattet was. Tot voeryaer muste blijven, all wert dat men een harde, droge vorst tverwachten hadden. Dit ys alsoe up den 27 Septembris gestanden und arges to bedencken, wat Godes handt und torn over mensche, vee²⁾ und alle creatueren worden verrichten. Und reede die biesten to stalle stalleden eder heel verdarven worden, und starffte twachten stondt an menschen und vee.

Alnu hadde hartoch van Parma sijn leger voer Bergen up den Soem gelecht tegens die besettinge der Engelschen und graef Wylbe als overster daeryn. Stodt sick an Lillo.

⁺ Graef Wyllum bedencket den geleden scaden des convoygers Dode van Dockum up Wat verrasket, ins³⁾ to Warfum het scip ingebrocht, myt 8 gotlingen, sendet Michael Knop aff tscepe myt 800 mannen, tom diel to lande angesettet, die anderen na den Rijdt⁴⁾ ingevaren,

1) Ochtelbuer, ten z.w. van Aurich.

2) H.S.: veer.

+ fol. 556^v.

3) H.S.: in.

4) De Warfummerrijt, een riviertje.

[p. 697]

haelen und becomen sonder wederstant des convoygers scip weder und ock noch die andere bijliggende jachten und haelen sie vor Ostumhorn. Hiermede muchte men heel landt wol dortogen hebben. Want die huysluyden sick inhilden, onder sauegarden sittende, lieten den soldaten worden.

In Septembri den 14 dach ys die stadt Bunne weder verloren, den Beyger geopent, niet sonder suchtent und clagent der borgeren und stilsittendt der vorsten und Rijckx, den corfurst Trucksen vergetende¹⁾.

Alsoe volget kundtscap, dat die Spansche armije in Norwegen to Dronten sij tom diel angecomen tot 500 soldaten, verlaten scip und vloet, soecken geleyde bij den konick in Denemarcket um na Spannien tkeeren. We dan ock noch die reste onder Irlandt varsche water sokende, daer gevangen und drivende anstranden solde, dat men alnoch wenigen na Spannien vermeenden tcomen²⁾.

Den 25 Septembris in dusse vuchtige natte tijdt ys Hayo Sickens to Wolthuysen een melckkoe van 30 daleren affstorven, soe men meende in die lungesuchte, nu den biesten seer anhangig, und die geopent, wort befunden een grote hoep kleyaerdes myt wat steengruys gemenget bij den lungen liggen up middelryfft, alsoe groet als twe manshoeden, daer men 3 muerstenen solden affmaken mogen, gelick als myt vlij³⁾ betogen nergens an vast, tot verwonderinge van alle mensen, als seer onnatuerlicken und ongehoert.

Hadde die Spansche armage sijn intentie vullenbracht, worde nene partije verholen gebleven hebben, soe uth Melaen gescreven an den raedt tho Geneeff, in manier hier volgens in Octobri evulgiert.

1) Bonn, dat op het einde van 1587 door Schenck was verrast, werd sedert Maart 1588 door den prins van Chimay belegerd. In April sneuvelde hier Taxis. Den 19den September 1588 gaf Podelitz de stad op eervolle voorwaarden over. Vgl. Bor, XXIV, fol. 236, 278, XXV, fol. 328.

2) Inderdaad zijn er schepen van de Armada op de Noorsche en lersche kusten gestrand.

3) Dunne huid of vel.

[p. 698]

Die konick uth Spannien sal den konig van Navarra overtrecken, all sijn landt verheren¹⁾ und verdarven. Daerna sal he sijn krijchvolck den hartoch van Saphogen²⁾ overantwoerdten. Der Pawst und anderen, soe hem in Waslandt³⁾ anhengig, soelen hoer crijchsvolck den hartoch⁺ van Ferner⁴⁾ overantwoerden, myt welcken er den van Saphogen to hulpe comen mach. Die hartoch van Saphogen sal geen uthlandts krijchsvolck bij sick hebben. Overst Ferdinandt⁵⁾ sal hem myt Duytss volck to ross und tfuet to hulpe comen.

Der Romsche keyser sampt sijne fursten und bisscopen solen alle festen verleggen und wol verwaeren, datmyt die Protestierende den van Navarra nicht to hulpe comen und Franrick ergent overtrecken.

Die Switzer, so noch Catholick sindt, solen die anderen, soe Evangelische, onder sick tsamen verbinden, becrigen, updat sie hoer benabueren neit thulpe comen. Even to desen tocht soelen die Guisianer in Vrankrijck die Evangelisschen vermorden und umbrengen, und den gansen stam des Borbonschen geslechtes vertilgen.

Die van Saphogen sal voer Geneff trecken und die selve stadt myt sweert und fuer to grunde vertilgen. Soe dat verrichtet, sal he sick myt heres crafft⁶⁾ to den Catholicken Swytzeren geven und die anderen, soe sick tsamen verbonden, gans und gar vertilgen. Noch desen sal der van Gwise sampt den Swytzeren in Duyslandt vallen und myt hulpe und bijstandt des Romschen Keysers und den bisscopen die protestierende fursten und steden, soe Ausburgscher confessioen verwandt, to grundt verstoren und sliten. Und daermyt die van Gwise tot sulcken wichtigen handel geldes genoech hebbe, sal he darto der kercken-

1) Verwoesten.

2) Karel Emanuel I van Savoye.

3) Waadtland.

+ fol. 557.

4) Ferrara, dat destijds nog een zelfstandig hertogdom was. In 1597 is het bij den Kerkelijken Staat ingelijfd.

5) Ferdinand van Tirol, de tweede zoon van keizer Ferdinand I, gemaal van de bekende Philippine Welser (1529-1595).

6) Legermacht.

[p. 699]

gelt und yncomendt in Franrick hebben und becomen, doch myt den bedinge, dat die crijch tom eende gebrocht, dat he solches van der Evangelissche guederen nefen den sinst¹⁾ derselben wijder to stellen. Die cardinael²⁾, bisscop, abten und prioren in Franrijck solen tot sulcken crijge, nae jegelickes vermogen und yncomendt, myt gelt handtrekunge doen. To sulcken crijg solen ock die monneken und andere geestelicke persoenen sick scatten³⁾ laten, und togelaten wesen intscriben, soe sie starck und⁺ older halven alleen dienstlick sindt; niet anders gesche, als weder den Turcken,

Gert in die Waege, uth Westphalen in Gronnigen comende, und seer vermeret van guederen uth sijn gringe arme staet umtrent den yaere 1490 in Gronnigen komende und waegeknecht geworden, daerna sulven mester gemaket, lat nae boven alle een soen, Wessel Suydewint, een brouwer, ossenweyder, tnorden ten Dra wonende, een seer populaer man. Dusse myt sijn susteren behilcket an die grotste luyden van borgeren, und worden die voernempsten in Gronnigen, als Popco Everardus, Barelt Moltemaker.

Overst die soene van Wessel, Hindrick Suydewindt, ys reede in dusse tijdt und vor dussen turberen heell verarmet und bij executie sijn gudt onsettet worden, dat sijn kinderen van die vrunden sindt upgenomen. Dussen Gert in den Wage plegede alsoe tseggen, dat het Landt und Stadt nene 30 yaren kunde in vrede leven myt den anderen, offte sie musten partijen verwecken. Alsoe Wessel vorscreven dede den oldermannen der gilden verwecken tegens den olden stammen, die gherne myt die Landen in vrede und verbuntenisse verbleven, und ock erfaren hadden wat die vorige partijen affgerichtet hadden. Hindrick Suydewindt overst hefft sijnes voerolderen autoritiet niet beholden, dan myt onseker coephandel trugge gebrocht.

1) Met een rente.

2) Eppens bedoelt den kardinaal van Bourbon, den katholieken oom van Hendrik IV, die in 1589 pretendent voor den Franschen troon is geweest.

3) Dit woord is onduidelijk geschreven in H.S.

+ fol. 557^v.

[p. 700]

Sindt na dussen bijvallich gewest als tribuni plebis Joest van Cleve, ock gringes affcompstes, myt Luleffs Roleffs een hoedemakers soen, und anderen, soe mede up marcket den borgeren anhalende, daermede in den Raedt ingestalt, ock tom laesten myt sulcken stadtsregerunghe bedreven. Syndt die olde geslachten ontsettet worden und also nije yncomelingen bevolen worden bishier heer, als Popco Everardus, des Everardi van Embden soen, Jochum Ubbens, des Willum Ubbens, drostes van Embden, um die religioens saken als papist na Gronnigen vertogen, uth Larrelt geboren, we ock Frerick Moysteens uth Embden, item Derck Robers, Egbert Upkens bij Lier enes kosteren soen, nu secretarien, radt und borgemesteren, hoffmannen¹⁾ gemaket. Uth sulcken und dergelicken syndt erstanden dusse twidrachten und partijen tusschen Stadt und Landen, und tom diel den Spansche Papisschen partijen bijgevallen, und hoer egene medelidtmaten uth Stadt und Landen verwesen, dat also in 50 eder 60 yaren veranderen gemaket ys worden.

⁺ Up dusse sulvighe yaere 1588, uth langduerighe vrede und tobrengunghe der ballingen, daermede Oestvreslant in alle hantieringhe nu langes meer dan 30 yaren hadde togenomen, und heele landt seer vervullet myt volck und wol besettet und bebouwet was in steden, dorperen und herenhuysen, soe wort die grote kostelicke peerdestall van graeff Edzart to Audwerick in dit yaer angelecht, geverdiget und up zierlicksten togerustet. In sulvyghe manier folget und doet den graeff nae die juncker und heer to Knypens, juncker Icko, we ock sijn broder juncker Willum to Lusborch²⁾ dat huys verbetert und vermeret, dan boven allen laet die juncker Iko to Knypens een peerdestall ock anrichten, die meer dan teynduysent rijckxdaleren, ider daler tot 48 stuver aestimiert, wordt costegen, want boven alles worden die peerdecrubben myt koeper beslagen, und boven den stal sees herengemaken togerichtet etc. Tot dusse huyse

1) Leden der Hoofdmannenkamer.

+ fol. 558.

2) Lützborch bij Norden.

[p. 701]

worde wol gebrucket 500 grase landes, und daerup geholden 60 melckkoygen, 60, 70 ossen geweydet, alsoe ock peerden, voelen und noch andere jonge biesten meer anstellende. Hier weren und sindt over gestalt schulten, hoffmesteren, droste, scriveren, die wol onder sick hebben knechten, mageden tot 70 personen tsamen, vrij ongehilckede luyden, die daer ploegen, seygen, doersschen und arbeiden moten. Wes overst den hoygunghe angaet, tswelen¹⁾, meygen, thuys vueren und versammelen, moeten die ondersaten van dre dorperen, Ackum, Feldewert, Jennewert, Vixweerden, doen, stedes bereydt wesende und ock willicken, want het syndt des junckers egene landen und meygeren, und moten hoer besitten up hoer jungeste kindt becoepen, voer yder gras landes betalende 10 daleren offte meer, und daerna dan yaerlickes een halve daler, 5 gulden voer 1 rickxdaler, thuere betalende, soe lange sie leven, und alsoe dan weder gedaen. Soe overst emandt buytengeseten alhier noch enich egen landt inhefft, die kan niet meer thuere manen und boeren dan van een gras 2 scaep, dat ys 4 Brabantsche stuver. Daeromme dusse landen an den juncker Tydo vader und dussen juncker angecofft syndt het gras voer 7 eder 8 daleren alleen, want men nene huere muchten verhoegen noch verwachten, dan die 4 stuver. Und myt des junckers hoeffdienst stedes beswaret worden, we dan ock noch een uthhoff Tijdevelt genoempt ock muste bedenet worden van die meente in meygen, hoygen, swelen und thuysbrengende. Daerto ock over een lange wech yder heert muste haelen und brengen sees voerder torffs an des junckers regement, myt poerten, grafften, begraven, und we een kleine stadt betymmert behalven des junckers⁺ borch, soe voele scathuysen, scueren, kameren und andere huysen mach men daer nu vynden. Tot dusse bouwinghe hefft die meente der dre kaspelen dagelickes alle dagen moten dienen myt peerden, wagenen und andere hulpe, und daerto van ider gras landes betaelt 2 stuver voer hoffdienst, und wandt die koecken ock myt arbeydtsvolck

1) Hooien, eigenlijk het drogen van gras.

+ fol. 558^v.

[p. 702]

uthtieret was, hefft ock ider huysman ock gebrocht een sijde speckx. Dit alles myt dussen tytel, want¹⁾ sijn egen landt was altsamen sijn meygerluyden weren und up accordt verhandelt hadden, den dit tvoele was, muchte affvaeren, und die besitten verlaten. Overst die ingesetenen samelicken sindt stoltmodich, prachtich in klederen, und seer pompoes in gastboerten, dat men den juncker sulven myt sijn gesinde gherne ontfanget, und ock niet weigerich ys tcomen.

Overst allene moet alnoch die juncker to Knypens sijn anstoet und process wachten und waernemen tegens den graff van Oldenborch, graeff Johan, diewijle Sijn Genade nu myt die herscapie van Jeveren ys belenet und versekert geworden, dat ock dusse herscapie tot Jeveren behorich solde sijn van oldes heer, und daeromme dussen hoecheit niet dulden noch tolatende ys, ter tijdt myt recht sal ontsloten worden. Hieromme und andere saeken is die juncker Icko van Knypens in dusse yaere in Augusto van keyser Rodolpho die anderde²⁾ noch hoger veredelt geworden und banderheer gemaket, diewijle sijn huysfrouwe³⁾ genadige vrouwe genoempt, uth Lussenborgerlandt⁴⁾ van den herscapie Vogelsang gebortich, arffgenaem und vrouwe allene, die herscapie verdedigede, und dusse Keysers adelsbreff ys an den stadt Embden vertonet um vidimus daeruth tmaken. Overst die Raedt hefft des niet gedaen um graeff Edzarts willen.

Des zaligen juncker Hectors to Oldersum soene, juncker Hero, hadde ock een grote herscapie in Oldersum, und wordt nu myt sijn hilickunghe an die Kettelars uth huys van Assen⁵⁾ noch meer verhoget und benamet, doch nichtes seer versocht hebbende noch geleert hebbende in univer-

1) Onduidelijk geschreven. Misschien staat er iets anders.

2) De tweede.

3) Osiana barones van Elteren en Vogelsangh.

4) Luxemburg.

5) Hero van Oldersum was gehuwd met een dochter van Willem Ketteler uit Westfalen, die zeer rijk was. Hun huwelijk duurde 15 weken; toen stierf hij. Assen ligt in Westfalen, Kreis Beckum, van ouds een goed van het geslacht Ketteler of Kesseler.

[p. 703]

sitieten bij des vaders levendt. Und hefft ock alnoch sijn proces tegens graeff Johan to Oestvreslandt twaren um die halve herscapie van Oldersum van wegen des vaders broeder Boyge¹⁾ und victus²⁾ an den weduwe verlenet hoer levendt lanck myt den idtsigen juncker Caspar van Wenden arffgeseten, und daerna den graeff vervallen twesen, want die broders die anderen heel vijandtlick sulcke arffnisse ontmaket hadden in testamenten.

⁺ Overst die broder van Knypes, juncker Willum³⁾ to Lusborch, hadde ock alnoch sijn grashuysen onder Knypens, tot welcke honderden graslanden, konde jaerlicken thuere doen 4000 daleren.

Die suster Benelieff worde myt gelt affcofft tot 30000 daleren, daermyt sie Utersteweer⁴⁾ angecofft und andere landen. Die ander suster⁵⁾ worde an juncker Aylco Unsta to Wessinghe gehilcket myt 23000 gulden van den moder in der tijden, welckes alles wederomme anghearvet ys worden an den broderen.

Alsoe die Spansche armije meest gestrandet onder Ihrlandt tot 36 scepen, und 26 don monsueren⁶⁾ to Lunnen⁷⁾ synnen gevanckelicken ingevuert und nener vor dussen tijt in Spannien in Octobri anno 1588 gecomen weren, want dat boven onnatuerlicke regendt, storment, und onwederen van Augusto tot November alnoch vulharde. Daermyt in Vreslandt die landen verdroncken, die biesten up Michaelis⁸⁾ upstallet worden, und myt koeren sonder foer⁹⁾ der¹⁰⁾ meest solden moeten dorchbrocht worden,

1) Meer bekend als Boyocko van Oldersum.

2) Levensonderhoud. H.S.: victors.

+ fol. 559.

3) Wilhelm von Inn- und Knyphausen, heer van Lützborch.

4) Een landgoed in Oostfriesland tusschen Greetziel en Grimersum.

5) Hyme von Knyphausen zu Innhausen und Knyphausen huwde in 1575 met Aylcko Onsta tot Wetsinge, Sauwert en Verhildersum. Hun huwelijk bleef kinderloos. Vgl. verder: J.A. Feith, Grafsteenen uit de voormalige kerk van Wetsinge, in Gron. Volks-Alm. 1909, blz. 94.

6) Spaansche edelen

7) Londen.

8) 29 September.

9) Foer = voeder, waaronder soms alleen hooi wordt verstaan.

10) Door den winter.

[p. 704]

sonderling, want Ommelandt¹⁾ in den water swevede, und allenthalven grote benoutheit und commer onder die menschen in alle landen gehort worde. Soe ys in Vrancrijck der Gwysianer partie ock den Konick sulven upsettich worden, und den konick van Navarre doen meer starcken, die nu Nantes solde voer een haven onderschansen und nu eerst een parlamentsdach na 30 yaren doen anstemmen²⁾, we dan ock in Engellandt niet allene parlamenten geholden sint worden, dan ock daetlicke sulcke rustinge to water verdiget, dat don Antonius, uth Portugal langes verdreven, gestarcket myt 140 scepen und volck uth Engellandt tegens den Spangerden, nu geblotet van hoer armije wederomme worde ansoecken³⁾. We dan ock noch captein Norys in Zeelandt myt volck overgesonden ys um den graeff Wilbe in Bergen up den Zoem tontsetten, van Parma belegert myt 40000 tvoete und groten antall ruyteren, und benae nichtes mystede dan gelt, soe uth den Spansche armije to ontfangen solde west sijn. Daeromme Brabant up 15 tunne golts, Antverpen tot 5 tunne golt, Flanderen und andere provintien in gelicken van hartoch van Parma gescattet und myt besettinge affgedwungen, die meente het geweer affnemende. Worde Gronnigen ock tot contributie vermaent und die confiscatie, soe vermient worde tcesseren solen, van Cornelis Kempis, Traper, Ulger etc. weder angespannen, woe eelendich het Ommelandt stondt in den wateren und uthgewekenen nu na 8 yaren het hoeren mysteden, thoe⁺ Embden, in Westerlandt und anders sick als verlatenen in stillicheit erholden musten, offte myt pardoen und revocatie dorch eedes crafft den Konick niet allene tghe-

1) H.S.: Omne landt. Het Lat. omne landt = alle land, zal wel niet bedoeld zijn.

2) Eppens bedoelt vermoedelijk vergaderingen der Staten-Generaal; maar ook dan is zijn bewering onjuist. Er waren juist in de laatste 30 jaar in Frankrijk zeer veel vergaderingen der Staten-Generaal gehouden.

3) Inderdaad was Antonio in het laatst van 1588 bezig zich voor te bereiden tot een nieuwen tocht naar Portugal. In de lente van 1589 stak de vloot in zee; maar veel succes werd niet behaald, zoodat er van een verovering van Portugal geen sprake was.

+ fol. 559^v.

[p. 705]

horsamen, dan ock den Romsche Pawslicke Catholicke kercke trow und vast bij tblijven loven musten. We up dusse tijdt an borgeren und medelidtmaten der kercken Embden, sonderling Rolefft Isbrans und Isbrant sijn broder, des Johan Isbrans soens, erfaren ys worden, wol romende, dat sie den religie niet wolden affstaen, moesten den nabueren gelick sijn in borgelicke diensten und tochten, wachten, daer die predigers nichtes tegens raden konden, want die trost van onsedt heel mishoepet worde. Dat alsoe ock benae getwivelt worde, wat myt dusse nederlage der Spansche armije und torustinghe der Engelschen parlamentsdagen in Franrijck und Engellandt tom orloch eder vrede solde mogen twachten wesen. Sonderling soe ock in Sassenlandt van den Koervorst hartoch Christiano die kerck, scolen, universitieten reformiert und vereniget worden myt den Helvetsche kercken in punct des avendtmaels; daerover niet meer den anderen tlasteren und tverbannen, dan entlicken Philippi Melanthonis corpus doctrinae na Goedes wordt und des autoers egentlicke verstandt to erkennen und tbeholden tot fundament des Christelicken leers, daermyt die Ubiquitiet gestillet, verbannet und verdampt ys worden, want men gewaerlicken geloven muchten, dat die Pauwest hierup sijn fundament der Evangelisschen kercken tverscoeren heel gestalt hadde, und sulcke huyrlingen uth sendede¹⁾.

Ock ys in dussen yare 88 up den 26 Septembris Tilemannus Heshuysius to Helmelstadt²⁾, een vorkemper der Ubiquitiet und allenhalven in steden, landen, Bremen, Antverpen uproer³⁾ in kercken und scolen anstyffende, verstorven, daervan een sulcken gemene gespreck ommegedragen worde. Queritur cur Heshuysius decima ab urbe sit pulsus; causa erat seditiosus erat. We dan ock sijn soen Godtfridus Heshuisius bij graef Edzart to Embden

1) Keurvorst Christiaan I van Saksen (1586-1591) was in godsdienstige en kerkelijke aangelegenheden gematigder dan zijn vader August I. Door hem kwam de oude richting van Melanchthon weer in Saksen in eere.

2) Helmstadt in Brunswijk.

3) H.S.: urpoer.

[p. 706]

up den Nije Munte den kercken to Embden niet angefochten hefft willen laten.

Ock alnoch was der Staten vertrouwent und verbundt myt den Konicklicke Majestaet uth Engellandt Elisabeth niet alsoe bevestiget, dat die meente den Staten worden vertrouwen, dan meer haetende und verachtende als den meente uthsuygende, den vijandt favorisierende, lycenten nu aff, nu anstellende, nummer der orlorch worden ontlastiget sijn, offte voel meer overlegen, soe men den⁺ Engelschen niet heel het regemendt worden bevolen laten sijn. Daermyt die staetscap van alle landen muste upgeheven worden, we Parma nu reede sijn provintien myt egene partijen overweldiget und verbonden hilt. In sulcke verscheiden upsaedt ys mede tho Utrich begrepen worden Joest van Cleve, daer van der Gronnigers wegen und gemene saken sick holdende, ock allene na den Engelschen regerunghe sick wendende myt scriven und respondentie in Engellandt an ener Lutgijn Engelsteen¹⁾ genoempt, uth Westerlandt, ock der saken halven vertogen, ock verbannet geworden, daermyt he dorch upneminge van breven ys becant worden, und in bewaringhe geholden. Want die Staeten niet van sulcken wolden gemestert worden, noch ons um andere provintien tredden als Gronnigen, daer soe vole an gelegen was, und alle provintien scadelicken to water und tlande tclagen hadden. Alsoe was ock mede geacht des Joest van Cleven swager, Frerick Rijcken, die in dusse anholdinge vorweken und ontcomen ys.

In dusse tijdt ys ock verstorven die juncker Wigbolt van Ewsum, des juncker Christoffer soen van Gennelt, Baffelt, Rasquart hovelinck, juncker Onno zaligeren broder, nu corts verhilcket an sijn oems dochter Wygbolt van Ewsum, heer van Nijenort, wens huysfrouwe weinich dagen in den craem wesende, sindt sulcke junge eheluyden, als Wigbolt wesende 28²⁾ yaren olt, balde ontscheiden

+ fol. 560.

1) Daarmede bedoelt Eppens Luyttien Engelstede, een aanhanger der Leycestersche partij, die in 1586 ontvanger der generale middelen In Friesland werd. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, 90, 114, 431.

2) Er kan in het H.S. ook 38 staan.

[p. 707]

worden. We ock tvoeren grave Willum beyegent ys, alsoe dat Sijn Genade sick benae um sijnes hopmans Wigbolts affganck tom doede solde ontsettet hebben, als he benae niet den boden in een stadt worde gelovet hebben. Want die orsake des doets worde verscheiden openbaeret, als van een spoelhondeken, een windtgijn, worden gebeten, dat rasent gewest, hem angesprongen in der kercken den lippe hebbe geseriget und myt grote pijne dragende, onwetenlicken die gefaer niet wachtende, ock heel sij onhevet¹⁾, gesmoret eder gestorven sij. Doch anderen scriven to Embden an D. Mensonen, dat juncker Wigbolt christelicken und boetveerdelicken in den Heren gerustet. In alles ys sijn crancheit niet lange gewest und ock sijn huysfrouwe in bedde nach gesecht²⁾, soe sommigen betuygen.

Dusse juncker Wigbolt van Ewsum was tom hopman erwelet um sin staet tmogen onderholden, soe die guederen niet meer overich van den vader, in Gronnigen myt keerscop angeslagen, vercofft weren um gringe werdie.⁺ Des waren die Staten und graef Willum den uthgewekenen hulpelicken myt ampten tversorgen und gueder besoldunghe gevende. Want men geloveden bij loffweerdigen, dat Vreslandt yaerlicken vermuchte uptbrengen 12 tunne golts van hoer landen. Des worde Verdugo voer die sauegarden des mants betaelt 40.000 gulden, maket ock bena 5 tunne golts. Waertegens graef Willum des maent uth die Ommelanden allene muchte geneten een veerndel yaers scattinge, niet over twe eder 3 duysent gulden dragende. Alsoe weren dusse twe heren und stadtholderen myt den anderen enich um die meente tscatten; daeromme ock die uthgewekenen myt dussen hoer ontlosinghe heel onseker worden.

Den 27 Octobris verstarfft die prediger up den Nije Munte, Ubiquitarius Johan de Prato, uth Brabant van Antverpen herwers mede vertogen, een monnick to Prato vor Loven gewest, ock myt zalige Melchior van Amsweer

1) Weggenomen, gedood.

2) Goeden nacht gezegd.

+ fol. 560^v.

[p. 708]

to Antverpen in den kercke gedenet bij den Luterschen genoempt, bitter sick stellende tegens den Reformierden, van Amsweer ock affgeraden. Dorste seggen, dat die text des Nije Testaments were verandert van den Swingelschen, und sulckes van Allegonda¹⁾ befraget, hefft des niet konen erwijsen; und want destijdts die stadt belegert was, worde he allene van here Allegonda borgemester myt woerden straffet, anders opentlicken solde uthgewesen worden hebben, Dusse Johan a Prato bevordert in sijn crancheit Heshuysium van Adwerick, um van hem het viaticum mortis, dat ys consecrede broet na den Pawssche manier, in sijn crancheit mede tnemen; und ys hem gelanget worden, alsoffte broet hierto denede und neit in gemeente behoerde gedelet worden, tot verstarckunge und versekerunge des geloves. Weer Prato gelovich, wat sochte he een ander viaticum. Und also starvende wordt he tot tross²⁾ der predigeren bij den grafeliker begraffenisse hengelecht, tot nene kleine roem der wederpartien; daerup dan ock balde pasquillen gevolget sint.

Indoctus monachus perfrictae frontis imago.
Impius impastor mancipiumque gulae
Janus de Prato jaceo hic, iam libera gaude.
Embda tibi quoniam mors mea vita sunt. item
Dic unde, Alecto, pax haec affulsit et unde,
Tam cito turba minax Heshuysiana silet.
Seductor, Baalam, Sacri vastator civilis.
Vis verbo monachus seditiosus erat.

Overst up graffnisse van Hindrick Paulinus und Jacob Gerrijdts allene und den Luthersche gemeente bestediget tot 50 paren, sindt sommigen gewendt³⁾ und den anderen⁺ na den Munte laten wanderen, want in den kercke alnoch plaetse noch dienst gunnet worde. Daer dan Heshuysius niet anders dan een legende⁴⁾ van Johannes de Prato hefft verhalet, hem hillich, hillichste, alderhilste noemende, buyten den arffsonde, een uthnemende, vrom

1) Marnix van St.-Aldegonde.

2) Ten spijt.

3) Hebben sommigen zich in omgekeerde richting begeven.

+ fol. 561.

4) Spottend, omdat Heshuysius hem als een soort heilige beschrijft.

[p. 709]

und geleert gewest, sick myt nene secten, Wederdoperen, Papisten, Swingelianer noch Calvinisten als godtlosen willen gemeen geholden, noch in dit offte ewige levendt. Die deputierden der stadt Embden suppliceren und scriven an grave Edzart, dat vorder nene weder gestalt worde in dusse tijden, noch in sulcke verdachte sake, daer die Rickvorsten nu sick van affkerende, und ock die nabueren exempelen lereden, wat twist der religiosen werckede. Daer graef Edzart we ock anderen predigeren an hoer scrivendt und vorige supplicatie antwoerdet, dat he sulcke disputierent wolde achterlaten und die suptiliteiten niet meer annemen van de predigeren. Overst angaende den verstorven Prato solde die borgeren sick niet laten upraden van hoer 4 predigeren tot rebellie, als beter verstandiget, he weer den borgeren niet mogelick gewest, und muste sijn hoen dulden; wat andere fursten deden und den waerheit affstonden, roerde hem niet, die borgeren solden sick neit soe verleiden laten. Hiermede ys Heshuysius¹⁾ van Embden na Halberstat gereyset, den sijnen getrostet balde weder tcomen, und wel hoer gestellet worde guedelicken ontfangen, offte neit ock tvreden wesen unde nene twidrach anrichten dan cruys gerne dragende.

Up den 11 und 12 Octobris wort die scanze voer Bargen angesocht dorch todoendt des verraders noch Stenlee van Deventur myt sijne bekanden, een Engelsche vendelekar, als mechtich den scanze tleveren, und verheilet dit myt den grave Wilbe in Bergen, und maket sick tot den vijanden int leger voer Bergen bij hartoch van Parma, die tot versekerunge den Steenle befraget, offte men wol sulcken geloven solden mogen. Antwordt Stenlee: Jae, soe wol als mij sulven. Worde den vendeleker gelt geboden, weigert overst tontfangen, allene een golden kette worde hem anhangen. Daerna up den anslach myt 4000 mannen in der nach uthtreckende, worde he an handen tusschen 2 gewapenen myt blode sweerden in den scanze

1) Bedoeld wordt natuurlijk Godfridus Heshuysius, immers de vader was kort te voren overleden; vlg. boven, blz. 705.

[p. 710]

vrij geleidet und wort quasi welcomen heeten und weder ontbonden, totdat he compt tot de bestelde plaetse sijner versekerunghe, myt sijn nafolge tot 500 personen in den⁺ scanze comende, worden gewaer den hinderholt Aldoe die loese ghegeven und gevueret, worden meer dan 800 geslagen und voele edelingen und heren gevangen, tot Wilbe in Bergen gevueret, und naeste scansen overgevallen hefft doen Bergen ontvrijen und leeger upbrocken, und volck na Antverpen gevueret, we tvoeren gesecht um gelt tscatten¹⁾.

Verdugo voer Bunne worde angesocht um enige coepmanshandel dorch ener uth Gronnigen als bode, myt namen Aleff Varwer, welcke to Gronningen voer 10 eder 11 yaren eenen blauwe handt hadde uthhangen laten und daerover van den borgemester vermaendt etdwes anders uththangen, secht ener der hoeffjunckeren: offte het alsoe waer were, marcket derhalven, woe die Gronniger wol billicken voer blauwvingeren²⁾ sick erkennen und scamen moet. Und Verdugo ock alnoch den Gronniger weinich vertrouwede, dachte niet anders dan besettinge bynnen thebben. Daeromme Verdugo bynnen Gronnigen nu comende, wordt daer gemaket, alsoffte men veraedt vreseden, dat die borgemesteren des nachtes ock den wacht in den poerten versoecken und bescouwen.

Dusse tijdt hilcket juncker Jochum Ripperda to Dornum³⁾

+ fol. 561^v.

1) Wat Eppens hier verhaalt, is de geschiedenis van luitenant Grimstone, die met zijn landgenoot Grimstead aanbood Bergen-op-Zoom aan Parma over te leveren. Den 20sten October zouden zij de Spanjaarden binnen de stad brengen. Maar alles was een valstrik. De Spanjaarden werden door Willoughby zelf overvallen; bijna allen, die aan de onderneming hadden deelgenomen, kwamen erbij om. Ook om deze nederlaag brak Parma in den nacht van 12 op 13 November 1588 het beleg van Bergen-op-Zoom op. Vgl. Motley, III, blz. 316 vlg.

2) Blaauwvingers is als scheldnaam der Groningers onbekend; in den regel worden de Zwollenaars met dien naam aangeduid. Vgl. Bijdragen voor de gesch. v. Overijsel, 2de Serie I, blz. 202 vlg. Misschien staat de naam in verband met den klokkenroof van 1580. Vgl. Rutgers, Groningsche Volksalmanak voor 1895, blz. 178 vlg.

3) Hij huwde met Occa van den Cloester.

[p. 711]

an hoere geslechte und maken hoer process van Dornum, Petkum, Jarsum und anders enich. We dan ock juncker Heere van Oldersum in Westphalen an Ketelars geslachte dat huys und heerlicheit van Assen¹⁾ noch to den sijnen trecket, alwaer die heer van Knypes myt 12 zaelen²⁾ und 12 wagenpeerden in Graven ansiendt mede uthgetogen, als nu sijn eerste presentie des vrijheren standts vertonende und voel duyseden kostigen wordt.

Des zaligen Luert Grevinghen soen Edzart Grevinge, als bestelder hopman um nie knechten antnemen, wort up Wat uth Warffumscanze und Rijdt³⁾ upgenomen und to Gronnigen gebrocht gevanckelicken; uth Vreslant na Bremen sick willende begeven sonder convoy. Die Doctor Westendorp, Ulger Ulger als swageren und die moder to Gronnigen bij Verdugo sijner neit bevrijen muchte. Alsoe worde ock noch gevanckelicken beholden Caspar van Ewsum to Coverden. Alnu in Novembri senden die Staten een ander commissarium uth Hollandt up den Emse um lycenten twillen boeren, und ontfangen alles wat na Gronnigen und vijanden landen solde willen gescepet worden, van een last 10 daler, die menschen van Gronnigen comende 2 daler, uth Embden 2 gulden. Overst graef Edzart hefft des myt anslach verbeden laten, sulckes up sijnen stroem niet willen lijden, dan wat tvoeren myt gaven und geschencken tot hoytevarie was gescheden, dede sijn recht neit vercorten. Und makede den capteinen rijck, sonder⁺ bevorderinge der gemene saken. Aldus was ock hieryn der Staten regerunge onseker.

In eerste van Novembri na lange sittent und becostinge van mesteringhe⁴⁾ uth Westerlandt bestellet, wort die captein Doede van Dockum myt sijn gesellen in den Marne up uthlandt⁵⁾ wechgerichtet und die hoveden up staecken gestellet, als nu Verdugo to Gronnigen was ingecomen,

1) Zie blz. 702, noot 5.

2) Zadels, rijpaarden.

3) D. i. de Warfummerrijt, waarover boven meermalen is gesproken.

+ fol. 562.

4) Geneeskundige behandeling.

5) Het land buitendijks.

[p. 712]

tot wrackgyricheit der 33 to Leverden onlanges onthovet als stratenscenders. Soe dusse captein alleen na den Wedzeer hadde convogiert und nemant bescadiget und doch een vromer captein geachtet worde. Und dat in sijn swacheit, dat he up een stoele sittende ys affgehouwen worden, overmydts sijn wondinghe.

Die torustinghe van scepen worde nu niet allene in Engellandt gesecht geredt twesen, dan dat ock daer 12 gesanden van konigen, vorsten, heren, van den Turcko, konick to Thunis, witte Moeren¹⁾, konick Navarreus, coervorsten und anderen bij den Majestaet synnen tgelick gewest, um hoer hulpe, bijstandt anbedende tegens hoeren vijanden, den Spangerden und Don Antonium weder in in Portugal intvueren²⁾, alsoffte die gemene sake erenstlick muchte tom orloch offte vrede gebrocht worden. Want die Majestaet in Engellandt Elisabeth allene die voerstinne in die ganse Christenheit bevonden worde, we Debora onder den Israeliten, als aller vorsten harten in sorchlosicheit und verwiertheit van boese partijen versoepen weren, den Spangerden vresende, offte myt sijnen gaven, gelt, belofftenisse ummegecofft, jae dorch hoeren raeden vervueret worden um den Pawsdoem dorch den screckelicke und bloetdurstige partie und secte der Jesuiten in alle landen doen repareren, invueren und uprichten. Soe in Sweden, Oestenrick, in die Duyssche Rijckx und Rijnssteden Coln, Mens, Trier, hoer versammelingen makeden und collegia stelden, und vandaer in steden und scolen uthgebreidet worden.

We dan nu dusses yaers lange noch geraedtslaget, tho Gronnigen tSunte Wolburg een Jesuische pastoer in D. Elts plaetse tstellen, in die scoelen Jesuitsche rectoren intvueren und Fraterhuys tot hoeren collegium worde gehandelt thebben³⁾. Soe weren reede die syndicus Wilhelmus Sandt, Jacob Evers soen, we ock Joest Louwen⁺ soen ener alsoe befunden worde, den Jesuitsche secte inge-

1) Misschien voor Wtte Moeren, uit het Moorenland.

2) Vgl. boven, blz. 704, noot 3.

3) Vgl. hierover H.W. Spijker t.a.p.

+ fol. 562^v.

[p. 713]

smolten, und anderen hiermyt scowafftich¹⁾ gemaket nichtes tweigeren, wat den Romsche Papissche religioen und superstitie conform worde geboeden, und myt Konicks naem worde becrefftiget. Also dat die meeste borgeren opentlicken und in alle versammelingen van vrunden, nabueren een willt, vlesslick, vrij levendt in alle manieren an clederen und costen neit scameden tvueren, dat men van ontucht niet meldet. Daeruth die idtsighe stadtholder Verdugo opentlicken tot den gesanden Alryck Sluter und anderen van grave Edzart wegen gesproken van stadts regenten: Ego scio Senatores cum suis Ordinibus esse libertinos. Tantum curant Regi placere, et omnia quae mando, exequuntur et quidem hanc urbem Regi servant ad deprimendam hanc provintiam. Sicque sentiunt omnes cives. We dan Alryck Sluter, amptman van den Oert gewesen, den uthgewekenen niet wolde ongemeldet laten. We seer nu der Spangerden armeyge nederlage openbaer was und der Engelschen geromet worde, item hartoch van Parma des geldes commer hadde und alle landen uthmargede. Und dergelicken elendigen standt was overall, als die Staten ock niet enich onder sick noch den Majestaet van Engellandt heel bijstandich wolden sijn. Ock nu die lycenten upstelleden, dan affstelleden na den vijanden landen. We nu hier up den Emse ock van grave Edzart den sijnen niet toliet uthtscepen enige dagen lanck, soe sindt nochtans die personen vrijgelaten ttrecken und ock mede guederen tscepen. Van Gert Smyt captein gescreven an Berent Mullar, dat men waren und rogge wolden overstedigen up behorlicke licenten na Delffziel und geleyde geven. Soe die commissarius des mede gerne bewillige, niet der varsche Emse sick anmetigende. Daer myt Deventur, Sutphen noch herwars uth hoer commer musten vervallen, und die soldaten voele uth benoutheit muste verlopen, und alsoe vort. Evenwol sindt de mombers²⁾⁺ to Gronnigen des tstrenger tegens den uthgewekenen myt hoer guederen to confiscieren und meer an sick ttrecken,

1) Schuw, bang.

2) De regeering.

+ fol. 563.

[p. 714]

dat ock die lutenandt Johan Gouda, mijn huysfrouwe versconende, den Kempis hadde heeten stylle holden, nu van hem vermaent worde sijnes commissioens und conscientie, hem recht laten worden over Abel Eppens to Equert guederen. Want die kinderen und moder weren so Catholick und Romsche als die vader to Embden. Wolde entlicken in sulcken watersnoet und swaere scattinge des landes die huere hebben und geneten, noch schulden erkennen. In dusse tijdt up den 20 Novembris anno 1588 hefft mijn vedder Tamme Popkens sijn sponsalia geholden myt die frunden van Grete to Feddema huys in Closterbueren, over hoeren soens dochter, Hilke genoempt, 18 yaren olt, in eenen opene harberge, soe men des ter frundenhuys plegeden tholden. Soe gemeen was nu Landt myt den Stadt, dat men myt Gedeon neit achteden die onvergewalt der Gronnigers over die Landen, we he den Medianiteren up den dorsche niet ongewroken ansien konde, als hem die engel des Heren (dat ys Christus) daerto verweckede und daerover seer myt wondertekenen gestarcket ys worden¹⁾. Overst die Gronnigers weren nene linderige vijanden der Landen, we des tijdes die Medianiteren, die onthaelden²⁾ het gewas van Israël. Dusse onthaelen arbeidt, sweet, bloet und alle gewas sonder erbarmen myt dusse confiscatie und updringen der scattinge.

Graef Edzart was alnoch soe ongunstich tegens den kercke to Embden der begraffnisse halven, ock dorch supplicieren der borgeren um den Nije Munte tsluyten vor den nije verscheden predigers Heshuysii der Ubiquitiets halven, dat die gemael und Graffinne hoeren droste und hoffjuncker juncker Johan, to Pewsum nu myt juncker Nome³⁾ zaliger weduwe, een lidtmate der kercken to Embden, sijn gasbodt hilden, und verhilcket laet weten und anseggen, sick neit tlaten bestedigen van den Swingelsche predicanten, dan van den uth der Munten, we

1) Bedoeld wordt Richteren VI, vs. 11-19.

2) Weghalen, rooven.

3) Deze naam is zeer onzeker.

[p. 715]

dan ock neit kundich ys. Soe die adel sick des bevrijer will achten nene kercken ordinantie tplegen, soe wordt pastoer Johan Clant to Larelt daerto gebeden van den vrunden um den dienst van tsamengeven tdoen und trecket int ampt der deneren to Embden, den 24 Novembris⁺ anno 88. Graef Edzart nu to Embden comende, den predigers angescreven nene breven tmeer myt hoer willen verwisselen und sick vorts niet bet onderstaen sijn begraffenisse twillen ontheheren myt uthsluytinge sijner hoffpredigeren als Ubiquitisten, want daer jus patronatus mede hem allene tohorende was vercortet, als Sijn Genade des verstaende was.

In dusse tijdt und dach ys Cort Borchers ehestaet verandert myt een borgers weduwe, tot grote goderen gecomen, onse mede deputierde; daer Hermen Clants soen, Allert Clant to Holte, sijn wijff verlatende, myt een ander persoen vertogen was.

Den 27 Novembris doet Claes Habben den kerckenordunge tvoele tcort, myt den dat he een bijleggersche¹⁾, ongedeckede hovedes vole yaren geholden, myt clocken lat verluyden, in den kercken begraven, und wolde die lickpredige eder gesangen geholden hebben van den scoelmesteren up predichdach und singet uth depen noet²⁾ etc. Het ander worde inholden uth der predigeren raedt, als voer oneherlicker neit tplegen; het ander musten sie dulden. Want die kerckvoget hiermyt den legerstede³⁾ gescencket worden und Claes een wansynniger was und aldus het sijnen wanwaerde⁴⁾.

Dat 26 Novembris uthgesonden mandaet van grave Edzart ys up den Munte publiciert worden up sulvige tijdt und dach, meldende tusschen Calvinischen und Luterschen. Nu overst 6 Decembris in de Grote Kercke van Mensone affgelesen tusschen den Evangelisschen und den Ausburchsche confessioens verwanten um den anderen

+ fol. 563^v.

1) Bijzit.

2) Vermoedelijk de beginwoorden van een gezang.

3) Graf.

4) Slecht verzorgde, verwaarloosde.

[p. 716]

neit tlasteren, scelden noch twidrach tstichten in dusse landen und stadt, bij verluss hoerer diensten und arbitrale straffe. Und vorts myt den anhang scryfftlicken van Mensone ock geleesen, dat die Majestaet Goedes hoechlick sij tdancken, dat Sijn Genade graef Edzart alsoe sij dusse vorsorghe van grote onvrede tmijden inghegeven; und were twonschen, dat sulckes ock tvoeren bedacht worde, aleher hier in dusse trouwige vredelicke gemeente soe wijdt was ingereten die twidracht, daer die meente noch sie deneren nene orsake to geven hadden in dusse 60 yaren lanck. Und sie overst wolden idermentlicken in den protocoll gewesen hebben, daer men onderscheet makeden tusschen die Luterschen, soe leerafftich leeren und fundament hilden, mit den hadden sie nene strijdt, und den Ubiquitisten, oprorigen, onrouwighe gheesteren, myt den thandelen liet sie dit mandaet an sijnen ort und weerden blijven. Dit was in egene manier und worden scryfftlicken van Menso bij den mandaet gelesen, um niet tmogen begrepen worden. Actum den 7 Decembris II Adventus Sondach. Sommighen vermeenden neit tbehoren tkesen.

⁺ Anno 1588 in Octobri ys Ubelius Ipius, prediger des godtlicken woerdes to Winsum¹⁾ gewest voer 9 yaren, nu tho Dockum in den Heren ontslapen, als he meer dan over jaer in crancheyt des lichaems offte teringhe tbedde gelegen, duldelicken sijn krancheit tot laeste to hefft gedragen in gueder verstandt und wetenscap, biddende allene dat Godt die Vader um sijnes Soens willen hem genedelicken wolde in sijn rick upnemen. Den he nu meer dan 25 yaeren lanck in Oestvreslant, to Westerhuysen, hadde gedenet, myt Godes wordt den gemeente trouwelicken und in levendt uprechtelicken hadde voergedragen. We ock als een apostel in den Ommelanden onder der Spansche tyrannie den hemelicke meenten in versceyden kaspelen niet ongetrostet hefft gelaten, noch mijden willen. Und alsoe in gueder older gestorven und

+ fol. 564.

1) Dit is Winsum in de Ommelanden. Vgl. over dezen predikant boven, blz. 394, noot 1.

[p. 717]

sijn besoldunge van die Staten in Westerlandt ontfangende. We ock sijn soen, aldaer ock to Dockum in der scolen tom rectoer des joeges ys bestediget worden und den vader in diensten seer hulpelicken is west, und den moder trostelicken.

Soe graeff Lycester nu langes onder den nederlage was verstorven¹⁾, wordt daerna upgegraven und als een verreder landen und luyden in Hollandt, Zeelandt und Engellant des Spangerden gedacht tleveren, myt den amirael van der zee in Engellandt, dusse levendich quartiert und hoeres ontrouwes overtuyget, woe groten naem und achtunge sie west weren, und bij den Spangerden noch groter vermeenden twesen. Daeromme Lycester myt vergyfft sick sulven afflivich gemaket um den straffe tontvleden, welcke die ander hefft moten uthstaen und lijden, als to Embden in Octobri und nu 10 Decembris anno 88 gehoret worden²⁾. Een marckelicke stuck ock up yaer 88 tachten.

Captein Verdorven Holtgijn, soe bijgenoempt, van Vresen bestalt, wort van Amelandt uth een gastbodt verkundtscap, und gevanckelicken to Gronnigen gebrocht in Decembri, niet sonder captein Doetgens gang tgaen, eder bij Edsert Grevinck und Caspar van Ewsum gevanckelicken besitten.

1) Leycester stierf den 4den September 1588. Wat Eppens hier van zijn veroordeeling na zijn dood vertelt, is geheel onjuist.

2) Met ‘den amirael van den zee’ kan Eppens niemand anders dan Howard bedoelen. Maar er is geen sprake van geweest, dat deze van verraad is beschuldigd, nog minder dat hij levend is gevierendeeld. Hij stierf eerst in 1624. Er is echter wel degelijk van vergif en verraad gesproken bij Leycester's plotselingen dood, ook van verraad door Howard gepleegd.