De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat twalfte boeck

der Vresche Historie der Nederlandtsche Engelschen tegens den stadt Gronnigen.

Also graeff van Lycester in Engellandt tot gubernuer als vice-rex gestalt und andere capteinen weder gesant in Nederlandt, sumet Merten Scenck met twaken tegens den bisscop van Coln den Beyger, und verrastet sijn

[p. 608]

hoeffstadt Bunna 5 mijlen boven Coln des smorgens myt upganck der poerten up den 15 dach Decembris anno 1587 up Midwintersnacht, myt 2000 mannen aldar veerdich int velt holdende und 18 mannen darbynnen¹⁾.

We dan ock to Jever een cuper, scraede²⁾ ampsman, aldaer wonende, wort begrepen, als van grave Enno daerto becofft vor 20 daleren, dar he 5 an ontfangen, Jever in den brant up tijdt eder vorst³⁾ antsteken, waerup grave Enno myt den sijnen wolde verdich wachten um Jever to beclimmen und intenemen als van den konick van Spannien hem belenet, nu van grave Johan to Oldenburch uprecht worde inholden. Daervan die climledderen up den Vredeborch veerdich van dussen gesien solden wesen und nu sonder pijn hadde bekennet voer den overicheyt und juncker in landt. Daer noch anderen meer als Raven, raedtsheer, und suspecten begrepen worden und die stadt wol bewaert hilden. Und daerto die voernempste huysluyden to Jever ingeropen, hoer dussen anslach ondecket, versochten, dat sie wolden trow und holt sijn, scencket hoer 4 tunne biers und 2 aem wijns, welckes die meente samelicken hebben uthgedroncken. Und grave Johan myt tranen sich beclagede dusses onraedt sijnes vedders grave Enno, wat hoer beyegenen muchte. Worde balde myt 50.000 mannen bij hoer sijn als een trouwe overicheyt bij sijn ondersaten behort⁺ tdoen. Tho Adwerick overst, want daer 4 soldaten doer wanderden um na hoer vaderlant treysen, uth den scanze Oterdum van Docko Merten vrijheit erbiddende, worden van die borchknechten nageyaget, 3 gevangen und ener doersteken, in den water laten bloet leggen, daer men nene ander orsake hoerden, dan dat men den uth den scanze alsoe vijandt was. Die grave van Oldenborch worde angesocht myt notarien um scypbrekunghe van 50 eder 60 vat botters, welckes Sijn Genade voer drijffgudt egen behilt, daer copman und scipper tegenwordich hoer gudt

1) Vgl. Motley, III, blz. 151.

2) Armoedig, verloopen.

3) Bepaalde termijn.

+ fol. 519^v.

[p. 609]

bekenden und eysscheden na Keysersrecht in titulo de naufragiis und Caroli V Ricksordinantie¹⁾, und men to Spier²⁾ Sijn Genade daeromme verclagen worden um recht to geneten. Want he die protestatie niet achtede, noch emandt daerto raden wolde eder insinuatie doen.

Erenst Mulart, droste to Lingen, die olste und eerste captein dusser orlogen, to Hasselt droste, daerna hopman to Harlingen onder Arenberch, waer he de heren van Batenborch³⁾ twater begrepen, und also tom droste up Lingen gestalt und sick wol versekert, dat he ock 9 kinderen vader een dochter tom boedel medegaff 18.000 rijcksdaleren, in Gronnigen gehilcket⁴⁾, und overall den grave van Benthum upsestich gewest, we dan groete roven vaken angehalet, als noch nene ander gedaen hadde, was nu in den maent December verschreven na hartoch van Parma eder na Deventer to trecken myt 12 perden. Wordt in den velde angetroffen van die uth Lochum und persoentlicken myt 9 doerscoten, dat allene 3 der deneren weder to Lingen incomen und Mulart doet ingehalet und alsoe uth sijn regement ontsedt.

Want nu die Emse den Gronnigers open was um thantieren, want die orlichscepen und capteinen in Hollandt affdancket worden, als Johan Claessens, Nues, Nuys,⁵⁾ verdorven halt, Gert Smyt, Kater, weren die vornempste borgeren to Embden uth Gronnigen und laten caveren na den Ziel myt soldaten wol 20 scepen myt waren. Welcke soe die uth Oterdum niet mechtich weren up den Emse to keren, lat Docko Mertena 27 soldaten myt jachten uth Oterdum over landt varen na Post, Woltersum,⁺ Buer um die waren und borgeren uptnemen up

1) Bedoeld zullen zijn de Constitutiones criminales Carolinae van 1533, met name art. 218. Vgl. hierover Mr. J.A. Feith, Het Ommelander strandrecht, ‘Uit Groningens verleden’, blz. 94 en 106.

2) Voor het Rijkskamergericht.

3) In 1568.

4) Er zijn in dien tijd meer Groningers met een vrouwe Mulert gehuwd. Vermoedelijk word hier bedoeld het huwelijk van Evert Lewe en Willemina Mulert.

5) Dat is natuurlijk tweemaal dezelfde.

+ fol. 520.

[p. 610]

Dampsterdiep, we se dan tvoeren den 22 Decembris ock huysluyden hadden ingetogen und die kaspelen alle in sauegarden bedwongen, nu up den 25 Decembris in plaetse der borgeren verrasten 36 soldaten van Scoenvelts vendel to Fermsum, soe ten Buer in den harbarge benachtet weren, alle gevangen na Oterdum ingebrocht, sindt myt hoer jachten und 9 doetgeslagen, alwaer mede ys west mester Reynts soen Barbiers Otto, een mudtwilliger lose bowe. Want sie neit weiniger verwachteden dan hoer vijandt uth Oterdum, die overall nu muchte scepen in dussen waters noet und landt tot sauegarden bedwongen hielden. Die Gronnigers, vrijbuerten bisheer genoempt, nu vor soldaten willen geachtet sijn; was to Gronnigen een grote Hollandtsche buyte van den Embder scipperen dorch Johan Wilcken affgekendt bij Verdugo stadtholder, want vole duyseden wert was. Daeromme in ongedult geraden, verbinden und verspolen sick, dat die verloser solde in den Dam in der nacht offte avendt ancloppen der borgeren doeren. Wel¹⁾ hoer opent die dueren, solden sie datlicken doersteken. Des doende wordt daer een vrouwe doersteken, und een burger verweret sick, dat het geruchte over den Dam gebracht een uploep der borgeren makede. Daer enigen ock geslagen und sommigen na den Ziel ingevueret to galgen verwesen sindt und dergelicken overmoet musten die inwoneren vaken dulden und dragen.

Die vermeende vredehandel worde nu onde(r) die torustinge der scepen myt hartoch van Parma versocht van wegen den Majestaet uth Engellandt, daer 4 gesanden uth Westerlandt we ock anders gesandt sindt worden²⁾, und vor alles die religioens executie to bedingen, myt versekerunghe van steden to becrefftigen und Spansche regerunge aff, eder nene vrede tstedigen, und alsoe sick verclaren vijandt eder vrundt myt clare orsake des orliges, sonder enige valsche decksel meer tbrucken, besonder ock dat huys van Nassouwen niet vercleinet dan verhoeget

1) Wie.

2) Naar Engeland, niet naar de vredesonderhandelingen te Bourbourg.

[p. 611]

solde hieryn worden. Hartoch van Parma overst erboedt sijn puncten, dat 15 yaren lanck nene inquisitie solde oeffendt worden, want en yder in sijn huysinge onbesocht solde blijven, dan alle castelen solden weder uptymmert worden und die closteren repariert und overall Catholicke⁺ regerunghe. Dit weren als onverhandelicke puncten, daer men nene vrede uth hopen konden. Overst die noutrales, libertini, Sweckfeldianer¹⁾ und Albadaisten²⁾, die nene ministerium groet achten, weren die meesten in raede, und vornempste van steden, daruth dan twidrach besorget worde. Onder des sumen die Gronnigers niet, daer ock mumber Cornelis Kemps uth Westerlandt van Dockum, een smytssoen, myt sijn bijsitters niet van weten wolden, laten alle dengenen, die myt hoeren landen onder des Konicks mumbar gewesen weren, die landen voer Nije yaer myt den dener upseggen, die soe lange uth was, dat he to Wirdum Ballo Froma und Abel Eppens huysfrouwe up Heilige Konigendach³⁾ het mandaet vertoende, und Kempis up Lichmissen⁴⁾ sijn process uthstellede, niet meldende enige orsake. Onder des ock wordt gehort, dat Camerick sij van den Huugenoten konick Navarreo ingenomen van den Spansche konick Catolicken, beseten bij Alasons inneminge⁵⁾.

Die gefangene 36 soldaten worden datlicken myt maentsolts gevrijet uth Oterdum van juncker Docko van Mertena overster. Die huysluyden overst, howol onder sauegarden besittende, worden tot groter contributie beholden, als Garbrant Frericks soen und Arys Evers bij Buerstertyl, dan van die uthgewekenen tot accordt verhandelt, want dorch onweder verbodt den Gronnigers, und versoeck an Winbrugge, was niet verwittiget in Oterdum. Die nochtans van 4 dorperen Garrelsweer, Post, Woltersum, Buer,

+ fol. 520^v.

1) Aanhangers van Schwenckfeld. Vgl. boven, blz. 607.

2) Aanhangers van Aggaeus Albada. Vgl. boven, dl. I, blz. 120 noot 4, dl. II, blz. 484, 607.

3) 6 Januari.

4) 2 Februari.

5) Dit gerucht was onjuist. De koning van Navarre heeft Kamerijk in 1587 niet veroverd.

[p. 612]

in water swevende, van 4 Novembris bedinget sint worden up den 23 Decembris, als sie gevangen worden den 22 und 25 Decembris, und moeten tot Mey betalen van 6 maenten 350 Keysers gulden, daer Johan Claessen, Wigbolt Clant borgen vor instellende.

Tho Embden nam die kerckendisciplin noch dagelickes meer aff durch die verscheiden predicatie der vermeende Lutterschen tegens den Euangelisschen Reformierden, soe onder den borgeren myt prachten¹⁾ und prale und den dochteren, als onder den gemene myt doetslaech und vechtendt tusschen die soldaten up den borch, als anderen borgeren, jae ock emannen²⁾ horen vrouwen stotteten und wondeden, dat in 14 dagen wol 4 doetslagen bedreven worden und ontliepen. Die predicatie worde soe van grave Edzart, sijn gemael und grave Enno gestopet up den Munte, dat men myt lasteren und schelden den tijdt⁺ meest tobrachten. Daeran die onderscoelmester Jacobus van Osenbrugge als muysicker van Hans Evers vaciert, die aldaer gringer staets und naems bij een canonico myt sijn syngen als clarcken bij den straten die kost soeckende, voer sextae classis mester und in choer verordenet, wordt ontsettet up Pinxteren³⁾ anno 87 uth choer um sijn onwijsicheit, daermede he 20 gulden vercortet in sijn diensten und ampt. Voeget sick daetlicken up den Munte tsyngen und provet sick mede um to predigen in huyse und up dorperen, daer men Lutterschen inlaten wolden, und hadde sick nu langes bij den Evangelissche gemeente erholden und verbonden myt gebruck der sacramenten. Hieromme sick nu bij den sijnen van sulcken suspitie willende bevrijen, wort he up Christi geboertes tijdt mede tom dienst up den Munte inlaten tpredigen, daernewens sick verclarende, dat he vervueret west were und die rechte leer vorstondt und mede bekennede tegen den, die Lutherum hoenlicken und onrecht narededen. Welckes an den consistorio gebracht, daer nu ock Jacob Alrycks,

1) H.S.: plachten.

2) Echtgenooten.

+ fol. 521.

3) 4 Juni.

[p. 613]

Alryck Sluyter raedtheren bij ingestelt weren van grave Edzart, wort Jacobus myt die ander predicker¹⁾ beropen tot verantwordinge sijner leer und affval. Und van domine Mensone opentlicken befraget, hefft alles nu geloechent, nu stoltelicken geromet und myt sijn egen woerden gevangen, als Bileams gyricheit soekende und vor Juda befunden, was hem Eutychenam fidem habere openbare, antwordt nicht anders: Die vurstinne hadde hem sijn bekentenisse affvordert, und soe he ock up den canzel gesettet worde, sie solden moten lijden. Antwordt een burger weder: Kumpst du daer, want Sijn Genade sal ons onse zalicheit niet beroven, der Duvel wordt dij daer weder affvueren. En ander vermaende hem tot sijn grammaticam tleeren und sijn beropinge twaren, nene uproer tstyffen, uth den Euangelio: Ehere onse Godt, vrede up erden, den menschen wolgevallen, muchten ock nene lasterreeden gesocht worden. Daer sijn medehulpen swigende, niet anders antwoerde: Die gedachte gelickenissen nemen sie sick neit an und weren thart, he wolde Godt bidden um den rechte verstandt dusser sake. Grave Enno den 3 Januarii to Embden komende als anderen dages, laet dominum Mensonem bij sick komen und laet hem bij sick ter maeltijdt.⁺ Die burgeren dulden sick. Nadat Bunna²⁾ ingenomen myt verrasskunge sonder bloetstortinge, allene 3 borgeren van scrick geslagen, soe sumet ock grave Wilbe³⁾ uth Bergen⁴⁾ neit myt sijn Engelschen und verbrandt Vulvoert, overvalt Herendal, becompt grote buyte, daer een copman gevangen myt 40 duysent gulden und 1000 (duysent) tom ranson upbrengen solde. Evenwol worde van den vredehandel geropen, dan weinich gehoepet. Sonderling in den stadt Gronnigen, die den prove uthstelleden over Menisten und anderen, soe niet bichten und tom sacrament gingen, und vole to Embden intogen. Dat landt evenwol bescutteden, in den water dijckloes und inrijdts

1) H.S.: predich.

+ fol. 521^v.

2) Vgl. boven, blz. 581.

3) Willoughby. Vgl. boven, blz. 259, noot 1.

4) Bergen op Zoom, waar Willoughby commandeerde.

[p. 614]

gemaket. Dencken sick neit an den partie tmorwen¹⁾ laten. Trecken nu vrij und vranck over um sick in alles tversorgen, want die winter none vorst gaff, die Emse open, uth Oterdum und Delffziel myt geleyde bij boerten anhaelden, wes sie bedarveden, dan tot grote duerte. Een quarte barnewijn²⁾ 30 stuver, die Rinsche wijn 12 stuver to Embden und to Gronnigen. Daertegens to Gronnigen een rijckdaler 51 stuver Brabants, dat tusschen Embden und Gronnigen die gelden ider daler 2 stuver Brabants verhoget offte nedriget worde. Een hundert specks 11 daleren ider 30 stuver Brabants gerekent. Des wordt nu vertoent een figuer uth Maersterlandt³⁾ van een herinck, die een roede strijpe als sluyger und gressche⁴⁾ latinsche gotische letteren up hoer rogge hadde tot verwonderinge, wat des duden wordt in dit 88 yaer.

1) Te laten vermurwen, overhalen.

2) Brandewijn.

3) Vermoedelijk Ditmarscherland of Ditmarsen, ten oosten van de uitmonding der Elbe.

4) Grieksche.