De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat elfde boeck

der Engelschen tegens den stadt Gronnigen.

⁺ Myt wachtent und thoradent van anneminge des Majestaet van Engellandt is bisheer meer verloren dan gewonnen worden, dorch onsekerheit van regerunge, in nene kleine partie der Spanschen und soe daertegens wantrouweden. Daerup hartoch van Parma alle lindericheit tot voerraedt gebruckede, als myt Deventur bewesen und allnu in Wes-

+ fol. 471.

[p. 489]

terlandt blogede. Und nu heele Omlandt¹⁾ in sauegardie verwachtet worde um myt intocht nene vernelinge tbillicken, offte die gemoderen weder to versonen. Dat ock die Gronniger hoer ossen vrij weideden in meer antall als in vredetijden, tot und over die vijffduysent ossen uth Holsten gedreven, und vrij becomen hadden. Und men Delffziel wanwaerden²⁾, dat die vrijbuyteren uth den zie den Vresen, Hollanders affhaelden grote buyten und Dielffziel inbrochten, als van den Rispel³⁾ coepvart upgenomen tot nene kleine ransoen, und allene myt Gert Smyts potscip solde gewaeret worden. Dat dan tom spot genomen worde und nochtans dem Emse sluyten wolden und nene scepen an Embden uplaten. Alwaer nu die meente in clagent und duercoep gebrocht, hoer nodrufft nicht muchte offte konde geneten sonder tolzedelen thebben, ock van een vierdiep⁴⁾ broets und vort molt und rogge, daer men alto voele hadde uthstediget overall. Want dan ock to Embden die Ubiquitisten um een kercke opentlicken intendierden, den Munte verdroetsaem geworden, versoeken die 2 predigers D. Menso und Gerardus in persoen und request nene turbatie twillen laten gesceden, vordat men hoer in hoer leer hadden gehort, und die jegendiel sick worde purgeren van valsheit. Overst Sijn Genade, to Embden wesende, vertrouwede sick des neit, liet des an sijn cancelar Mullar verstaen und ynnemen den 9 Maii und beloeffte guede dingen um vrede tholden, daer inlandtsche sake noetwendich periculiteerde tegens Pausdoem⁵⁾.

Ock worde juncker Johan Rengers voer graef Edzart und Raedt bevordert um anholdinge der scepen und sluytinge der Emse, woe die commissie so tbrucken verstaen sij. Dat hem niet tlijden stonde, solde antwordt van capteinen onderfraget worden, want Marten Sygers wolde

1) Misschien staat er: inlandt.

2) Slecht bewaakte.

3) Ten zuiden van Witmund.

4) Maat van een kwart ton.

5) Aan den kant staat, om hierachter te worden gevoegd, inbrochte. Dit geeft echter geen zin.

[p. 490]

niet erschijnen. Kater, Gert Smyt worden hoer lasterworden beschuldich over Embden gedaen, dat sie bynnen wesende inhilden; den 11 Maii versoch. Alsoe worde nu ock die Wedtzeer gewaret und Jae¹⁾ na Oldenborch. Doch die scipvart was lange upgeholden dorch 3 maent noerderwint und gaff een kolt durre voeryaert tot dusse dach Maii, dat nene blossem sick opende noch gras tonam. Dat dan ock alle bonen²⁾ ledich weren, soe vermochten nene steden und haven granen uthlaten, we ock die Elve. Daer captein Lut³⁾ nu to Amsterdam ilendt verstorven was, soe was upwaren ock langsam und slap, want men nu gewys graef Lycestrum verwachtede, verhopen derhalven die Embder scepen in dusse eerste reyse geleyde to geneten. Daerup juncker Johan Rengers myt capteinen sluyten solde.

⁺ Overst onder des kumpt beveel und scryfften myt convoy uth Hollant van millort Buckhorst, lutenant van Lycestro⁴⁾, dat niet allene alle Statenregerunge cassiert und aff sij, dan ock entlicken gesloten Wedzeer, Jae¹⁾ up scarpste tsluyten und ock den Emse tverdedigen myt meer orlichscepen. Want in Deventur grote commer worde, Sutphen armelicken stondt und in Vlanderen een kleine tunne

1) De Jahde

2) Zolders.

3) Vgl. boven, blz. 434, noot 2.

+ fol. 471^v.

4) Thomas Sackville, baron Buckhurst, sedert 1604 graaf van Dorset (1536-1608), was door de Boleyns verwant aan Elizabeth. Ook daardoor nam hij reeds vroeg een aanzienlijke plaats aan het Engelsche hof in en werd met belangrijke diplomatieke zendingen belast. Zoo werd hij in Maart 1587 in bizondere missie naar de Nederlanden gezonden om de hangende zwarigheden uit den weg te ruimen en de terugkomst van Leycester voor te bereiden. Hij bleef in de Nederlanden tot Leycesters terugkomst in Juli van dat jaar. Hoewel hij zijn zending getrouw had vervuld, was het hem niet gelukt de Staten ten opzichte van Leycester gerust te stellen. Daarom viel hij bij Elizabeth en Leycester in ongenade. Eerst na den dood van dezen laatste in 1588 werd hij weer in eere hersteld. In November 1589 was hij nogmaals gezant van Elizabeth bij de Staten. Hij volgde tien jaar later Burghley als lord-treasurer op en bleef ook bij Jakob I in hooge gunst. Vgl. over zijn zending in 1587: Motley, III, passim. Eppens noemt hem ten onrechte den luitenant van Leycester.

1) De Jahde

[p. 491]

rogge 24 gulden muchte gelden, und alsoe up dusse sidt des Rijnes und Maese, die landen verwustet, een grote hunger erstondt, dat Parma niet solde mogen dueren in den velde van Westphalen, als men dusse havens tohilt und nene tovuer stedigede. Alwaer het geruchte rede schol, dat die capteinen een golden kette hadden genoten uth Gronnigen um den Ziel intlaten noch now twachten tlande. Daertegens die van Bombel¹⁾ 44 scepen myt waren uth Hollandt na Masterick, Coln tbrengen theroveren²⁾, het convoy doetslaen, die copman hangen, die sciperen drencken und guederen prijs holden, als in teertunnen und andere middel brucket um kees, botter, koren tverdecken und den vijant totvueren. Dit allene up des graven van Honloe pasbort, gebrucket den 28 Aprilis, und alsoe worde graef Willum ock in Westerlant geacht als myt Hoenloe voer Memelinck³⁾ respondent. Und nu niet anders was als Engelsche regerunge, verwachteden uth Duyslant ruyter und knechten und den Lycestrum sulven uth Engellandt, makeden reede hoer leger voer Arnum, allwaer noch 18 tunne golts uth Engellant boven ordinaries togesandt was tot beter betalinge van ruyteren und knechten. Daer reede een generael collectuer in Hollandt gestalt was, und Grovestein to Bremen um krijchsvolck warvede. Dit dede wee um verluss des vijanden geldes, die sick niet wolden spiegelen an die landen, soe noch vrunden van den Pauwes, und sick meer bevresen musten, want sie den Pawsdoem uthgeveeget und neit dulden wolden.

Under des wort tusschen den 8 und 9 Maii, dat is up nije Pinxterennacht die Nijeziel angesocht myt haestige versammelinge uth alle scansen tsamen gebrocht, alsoffte die ziele wanwaret⁴⁾ worde, und die sauegarde orsake gafft van kunscap um des smorgens overtvallen. Dan

1) Bommel.

2) H.S.: eheroveren, oheroveren.

3) Medemblik, waar Sonoy het gezag van Leycester handhaafde tegenover Maurits en de Staten van Holland.

4) Vgl. boven, blz. 489, noot 2.

[p. 492]

beter gewachtet, verliesen die malecontenten niet weiniger und comen de gewonden to Gronnigen yn. Als reede geropen hefft mer steden und scandsen myt Oterdum tot hoeren wille thebben. Als men in Westerlant seer up die landtsdagen und raedsdagen contendieren um regerunge tholden offte nije heren tkeesen, daer Oestergoe, steden, Harlingen und soldaten na den Engelschen hoepeden tegens de um den Spangerden sick weder becommerden, woe voele ock tegens den Pauwest gedaen, als alle vestenisse affgesmeten, kloesteren vernielet, kercken verandert und to Franicker hogescole upgericht. Soe verblint ys de werelt in hoer verbundtnisse maken. Overst balde palenodien¹⁾ gesongen.

⁺ Der Ommelandtsche uthgewekenen legatie an Lycestrum, Aylco Unsta, Johan Starckenborch myt den sindico Jeronimo Verutio is bisheer verholden worden in verwachtent, wat myt der Majestaet worden muchte over die restande provintien Hollandt, Zeelandt, diel van Gelderlandt, Overijsel, myt die uthgeweken van de Vresche Ommelanden, we ock geholden worden die uth Flanderen ballingen, um hoer directelicken antnemen und weder instellen. Soe sindt die vorscreven gesanden niet vorders gereyset dan den vicegubernuer offte lutenant van graef Licester, millort Buckhort²⁾, soe dusse winter inlandts gebleven, to begroten und sick in protectie tgeven willen, up des graven van Lycestri ancompst. Und voele ock belovet um die Ommelanden to verdedigen und den stadt Gronnigen to bedwingen, die als een middel des verdarffs van Drent, Twent, Sticht und Westerlant bisheer geleden, den vijandt ondientlicken geholden worde myt tovuer van die gewassen und treck uth Embden, Oldenborch, Bremen, und het landt bescatten laten, des wekes een yaer taxt van 8000 keysergulden uth die hoge dorperen³⁾ getogen van der stadt Gronnigen.

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 445, noot.

+ fol. 472.

2) Vgl. boven, blz. 490, noot 4.

3) Vermoedelijk bedoelt Eppens daarmede de dorpen uit het zoogenaamde Hoogeland in Hunsingoo.

[p. 493]

Alnu weren enige adel, wens goederen bij der keerse vercofft, gesynnet die jurisdictien offte rechstolen tot leen tgeneten van der Majestaet uth Engellandt, tegens den stadt Gronnigen, und restitutionem to versoeken, na luydt de constitutie anno 1525¹⁾ und ock tho Upstalsboem in 3 und 23 artikel²⁾ landtrechtes begrepen, des Johan Rengers to Helm duytlicken pretendierde und anderen folgen worden um den huysman na Oestvresche manier tom dienstbaerheit tbrengen. Daer alnoch egenarffden het recht sulven egen hadden in hoere clauwen³⁾ und vercortet solen worden, soe niet vorcomen wort.

Uth Engellandt kumpt tijdunge, dat niet allene in Spanien sij nu duere tijdt, dan ock dat die Engelsche captein Draco van den Spansche orlichscepen 5 hebbe genomen. Daerto die Hollanders 3 Duenkerckers to sincke gescoten und 4 gevangen becomen in den hoveden und den tovuer benomen⁴⁾.

Dusse voeryge onnatuerlicke kolde und staende norderwindt meer dan 3 maent lanck makede alle gewassen langsam, die boemvruchten onseker, die winterkoren int sceten⁵⁾ veranderlicken. Want to Embden den 12 Maii sne und hagel des nachtes soe voel und dick lach tot den middach, dat men van kolde up straten niet dueren

1) Eppens bedoelt hier vermoedelijk een warfsconstitutie. Er is evenwel onder de warfsconstitutiën van 1525 geene, welke door hem kan zijn bedoeld. Men mag dus aannemen, dat het jaartal 1525 foutief is.

2) Terecht wordt hier door Eppens aangehaald art. 23 van de Upstalboomsche wetten van 1323 (gedrukt bij Von Richthofen, Friesische Rechtsquellen, Berlin 1840, blz. 107). De aanhaling van art. 3 is foutief; er kan geen ander artikel dan 23 zijn bedoeld.

3) Clauwen of kluften zijn onderdeelen der rechtstoelen of rechtsgebieden. De bediening van het rechtersambt ging jaarlijks uit de eene kluft in de andere over. De kluften waren weder verdeeld in gerechtigde heerden. Zie Feith, Ommelander borgen, blz. 35.

4) Drake had in den herfst van 1586 een reis naar den Haag gedaan, ter voorbereiding van den zeeoorlog. Vgl. Motley, History, II, blz. 241 vlg. Over zijn heldendaden in het voorjaar van 1587 op de Spaansche kust, t.a.p. III, blz. 90 vlg.

5) Opschieten, opkomen.

[p. 494]

muchten als Vastelavendt worde sijn¹⁾. Dat men nu drochte, dan natticheit, noch wormte und nu kolde na der Egyptsche plagen yaerlickes erfarede, und een algemene duere tijdt beleveden. Evenwol vulharde die Papissche, Spansche, Inquisitische vijandt und tyranne, soe sijn egen bondtgenoten Luck, Coln, Gelder, Cleve, Westphalen erfaren, swaerlicken myt honger vergaende.

⁺ Der tweer broderen kinderen van Ewsum²⁾ na der vaderen doet und hoerer vaderlicker guederen upslach³⁾ bij der keerse thoe Gronnigen in sulcke nouwe, duere und periculosche orlichts partijes tijden in gerichte executiert, blotede hoer samelicken van alle landen, heerden, heerlicheiden in die Ommelanden, soe Christoffer van Ewsum to Baffelt⁴⁾ und anders voel beseten, und Wigbolt van Ewsum ridder und heer van Nijenort egenarfflicken tobehoerden. Dat van Wigbolts kinderen overich sindt Caspar van Ewsum, hopman in die scanze Oterdum, myt sijn broder Balsar, veneleker den 15 Maii sijnes broders gemaket, und noch die 3, niet wol bij synnen genoempt. Daerto een dochter offte suster myt b⁵⁾ Frerick to Genelt⁶⁾ bij Ulryck van Ewsum⁷⁾ hoeren vedder bijwoende, utlovet⁸⁾ myt die anderen vedderen⁹⁾ Onno

1) Alsof het Vastenavond was.

+ fol. 462^v.

2) Eenige der kinderen van Wigholt en Christoffer worden hier vervolgens genoemd. Mr. Rutgers geeft in zijn gedeeltelijke genealogie van het geslacht van Ewsum (Inventaris van het familiearchief Ewsum) enkel een stamboom, voor zoo verre deze noodig is tot verduidelijking van bedoelden Inventaris. Een volledige stamboom van dit geslacht ontbreekt, doch zoude uit de mededeelingen van Eppens hier en op andere plaatsen van zijn kroniek kunnen worden opgemaakt.

3) Waarschijnlijk beteekent het verkoop.

4) Nl. het huis te Raskwerd. Vlg. Feith, Ommelander borgen, blz. 145.

5) Hier staat een b, misschien = broeder. Bedoeld kan dan zijn de derde zoo juist genoemde krankzinnige broeder, die Frederik heette. Vgl. fol. 477 van het H.S. hierachter.

6) Jennelt. Christoffer van Ewsum († 1583) was heer van Jennelt; hij had een zoon Ulrich. Men leze dus: bij Ulrick van Ewsum to Genelt.

7) Ulrich was een zoon van Christoffer van Ewsum.

8) Verloofd. H.S.: utlo; de verdere letters zijn bij het inbinden afgesneden.

9) Onno was nl. een zoon van Christoffer.

[p. 495]

⁺ van Ewsum, verleden yaer geslagen, diewelcke alle sijne guederen dusse nichte hadde in testament togestelt uth gratie van eestyfftunge, soe wort die broder Wigbolt van Ewsum in eelichtplicht myt die sulvyge nychte vereniget. Dat voele een verwonderinge makede und alsoe die geslechten weder verbonden sindt. Hindrick van Ewsum und Melchior van Ewsum sindt affgedaen, die eerste tpeerde gestortet und die ander myt den vader in Oterdum soe gesecht ontslapen. Und alsoe bij graef Lycester een gemene restitutie der guederen versoeckende und hulpe verwachtende na der landen privilegien und statuten.

Die vorighe bovennatuerlicke kolde und noderwint van 3 maent verandert sick den 14 Maii und wort een seer natuerlick voctich meyweder, seer gewonschet voer den huysman. Alsoe worde Embden privandiert myt 15 scepen rogges und moltes, dat men den meente neit myt veerdiepen allene bedorvede biddenswijse bevrijen, tot huyses onderholt buyten Embden, dat men tho Gronnigen niet alsoe voerwachteden den poerten, daer die rogge van 6 daleren tot V daleren affsloch, want men Delffziel open und vrij liet. Und captein Gert Smyts soen inhalet worde myt Berent Mullars waren. Und solde heten den Emse gesloten myt Jae und Wedzeer. Overst weinich geacht ys, dat ock die Gronniger vrijbuyter het geweer¹⁾ van den Wedzer upgenomen, tom Ziel ingehaelet den 15 Maii, und sick myt gescut tom water rusteden. Alnu worden daer legeren bij Arnum und Breda in Brabant van den Engelschen gelecht, daer die Parma volck, uth Sticht van Munster affgecofft, na closter Marienborg und Minden verweken in commer und krancheit, und verneelden alle plaetsen, dat nener der ingesetenen over 2 mijle anwachten muchten und in honger verstorven. Dit konde alle nabueren heren dulden und dragen tom screch vor der Spangerden. Wat worden sie erfaren, soe men hoer⁺ mechtich worden als affgesechte vijanden des Pauwest, daer men alnu dusse Westphaelschen als medelidtmaten und bundtgenoten des Roemschen Stoels alsoe onbarm-

+ fol. 444.

1) De verdediging.

+ fol. 473.

[p. 496]

hartelicken tractierden und overtogen myt brandt und roeff, moert, und wol affkeren konden, dan niet musten, ock den clageden beteren und 18000 rickdaleren hebben moeten upbrengen um den tegenstandt gedaen. Want diese malecontenten aldus ummegedreven worden, als tom vorwacht dier versammelingen uth Saxen, offte des duere commer tijdts halven. Wordt Reyderlandt ock niet onbevreeset gelaten, dat graef Johan van den Ort¹⁾ sijn huysluyden in den landtweer tho Thiel²⁾ tom wacht uthsendende und instellede den 17 Maii, want die malecontenten umtrent Grevelingen und Reen van Marienvelt ommeheer sweveden und Vreslandt drouweden. Und in Westvreslant grote partije, onenicheit und wantrouwent befonden worde und reede die Nijeziel angesoch was und als gewonnen to Gronnigen myt vroluckunghe uthriepen. Und Verdugo sick soe na Gronnigen inmakede und balde weder vertoch uth Gronnigen. Daer hem alnoch dappelicken die besettinge geweigert worde, als hoer stadt allene verdedigende und sick an Deventur, Sutphen spegelende, daer alle uth vertoch und in grote elende bestondt, dat ock die mesteren mede versageden voer het verdarff des landes und stadt.

Aldus was alldinck in een wonderlicke onsekerheit, stillicheit und lang verwachtens eder toradens des tokumpst und rustinge van graef Lycester uth Engellandt. Dat allene enige ruyteren und soldaten uth Engellandt tom prael seer gerustet und zieret myt flueel, roede rocken, guede peerden und wol gewapent als 300 na Amsfort durch Utricht myt 4 vendelen voetgangers in leger yntrecken und dagelickes sick starcken uth alle steden. Daertegens lat Parma versammelinge doen bij Deventur, hefft een brugge over den Isel gelecht up den Velu. Verdugo mulstert 600 to Steenwick, nadat het voer Nijenziel vorgeves und mislucket was, die ock na Deventur solden myt die uth Westphalen, soe anders niet up Westerlant versocht worde um den blogende partijen in den landen.

1) Leeroort.

2) Vgl. boven, blz. 485, noot 1.

[p. 497]

Und alnu weren Elve, Wedzer, jae Emse seer gesloten in dusse brede allgemene commer und duere tijdt, dat men nu uth Poelen als een algemene spijscamer die Nederlandt,⁺ Engellandt, Franckrijck een overvloet van koren uthgaff ock guedes coepes, die last to Dansick up 38 Polsche gulden gerekent, tho Embden 74 daler, tho Gronnigen 170 daleren, het maerscap suvels 50 daleren, und soe na advenant molt, haver ock bonen alles duercoep. Want die gelden hoech gesettet und gedreven worden to Embden, die rijckdaler van 32 stuver tot 48 stuver, die leuwen Hollansche daleren van 30 stuver tot 37 stuver, die krone 61 stuver, die ducaet van Portugall 7 keyser, 5 stuver. Und stondt nu die meeste gewalt in den vijandt die privande afftsniden up vorscreven riveren, und was nu Embden weder ontsettet, dat men het graffscap niet alsoe hongerich myt vierdiepen¹⁾ tometeden, alsoffte laeste vorhanden was. Soe hadde men passeren laten, dat juncker Johan Rengers superintendent alles durste vrijgeven, wat²⁾ die tollcamer wolde und muchte uthlaten. Overst nu den 19 Maii wendede sick dusse sake, dat die tollcamer gherne wolde vrijgeven und uthlaten, wes juncker Rengers wolde uthstedigen, und ys het quatier up een tunne den ingesetenen van dorperen allene vrij geven worden. Welckes reede den borgeren mishagede und anderen wol geviel.

Die ricksten huysluyden in Gronnigen off Ommelanden kereden sick weinich an dusse duere commerlicke tijden, want die waren und suvel seer voel gelden muchten; holden gasboeten, maken warscopen in groter overvloet und kostelheit. Alsoe dat den 14 Maii anno 87 Tyasse Hayens soen Hayo Tyassens huys und hoefft duer betaelt, sijn warscap up kostelickste geholden to Loppersum, sick in flueel cledenden, daer die huysfrouwe een dochter uth Gronnigen van Hille Knottes nene landes besedt gesien, niet meer als 1000 gulden tom bodel worde upbrengen. Und alsoe stelleden sick voele in die Ommelanden, liet

+ fol. 473^v.

1) Vgl. boven, blz. 489, noot 4.

2) H.S.: want.

[p. 498]

den arme gemeente um scatten sorgen und clagen. Daer Wrytzer ten Holte, commelduer van Osterwyrum¹⁾, myt anderen die middelars worden geacht die scattinghe beter to verlicken; want vole sick onder Popco Everardi vrij bedongen, und der meente worde upgelecht des weekes meer dan een yaer scattinge in lenunge, servysen, kaspelscosten und wachten etc.

Under des worde in dit yaer dorch Cornelius Kempis, Johan Draper, Evert Elts, Johan van Ballen, hoffman, als commissarien van Hartoch commissie hebbende aller uthgewekenen guederen, landen, huysen to verhueren und to confiscieren, neit gesparet, um in orlorchs onkosten weder antleggen. Achten en yder als rebelligen, soe niet der Reformierde religie renuntierden und in Pawsdoem reconcilieerden, dorch des Hartochs permissie allene, niet dorch emant anders. Want men daer den clageden hen⁺ weest und dwongede, als salige Ringe Elema, salige Ballo Froma to Wirdum und ons mede, eder hoer arffgenamen. Daer Verdugo den dochteren van zalige Mello Brossema to Zaweer²⁾ uth sick bevrijede allene, und dit alles sonder proclamatie, beschuldinge offte ineysschunge eder audientie gegunnet. Als men nu die meeste adel, Ewsums, Jarges, Manninga, Unsta guederen und borgen und Entens to Middelstum landen alles myt der kersecoep hadden vercofft voer gringe pennygen onder hor partien als richteren und coperen myt besloten poerten, in dusse orlorchtijden und verwoestunghe der dorperen und ondrachtelicke scattinge, teringe und andere tochten, dat men die schulden offte renten niet betalen muchten, und alsoe anslogen und heel confiscierden. Daermede die borgeren in Gronnigen benae heren der Ommelanden worden und niet allene egenarffden, dan ock hovelingen sick stelleden. Jae gringe geslechte worden verheven und die olsten vernedriget und arm gemaket. Want sie niet allene die landen mechtich weren, dan dorch hoeren olderman³⁾

1) Van het huis der Johannieter Orde te Oosterwierum.

+ fol. 474.

2) Zandeweer.

3) Van het gildrecht.

[p. 499]

alle cophandel uth den Landen gekeret, ock den huyssman verboden het gewas van koren den anderen uet tmogen vercopen, soe um voerder meer gedaen worde dan den granen. Und van Sicko Wijffering bepenet worden, jae nene volen tcop dan to Gronnigen, um landen tbeslaen, hielden alle waren up een seker settede prijse, woe willicken dat het ock wesen muchte in dusse tijdt. Daer meer uth Gronnigen vervueret worde dan tho Embden vrijlaten.

In dusse sulvige maent wort Arnum in Gelderlant van Holtepenne doer verraedt enes naemafftigen borgemester aldaer tom verdarfft sijner und borgeren walfaert angesprenget, dat des smorgens die porte wort van den borgemester opengedaen, als Marten Scenck verwachtende myt ruyteren tot een anslach tmaken. Als nu rede Holtepennes voetvolck voer den stadt lach, und die ruyteren niet so balde anrijden konden, soe gaet die ronde omme und vindt den port open up des borgemesters trouwe, welcke daerup angesproken, sluyten sie die poerten niet allene, dan worden gewaer, dat die vijandt, neit Merten Scenck, aldaer een halve ure tlate anrijdet, und den borgemester angegrepen, wordt dusse anslach openbaer und die stadt beholden.

⁺ Dusses yaers onnatuerlicke kolde und langdurende und weygende norderwindt ys tvoeren gedacht. Overst alnoch up Heren Hemelvartsdach¹⁾, wesende den 24 Maii, und tvoeren den 23, und we ock den 25, ys daer niet allene een seer kolde regen erfaren, dan ock harde colde, rijpen befunden, dat biesten in den weyden sick niet wol bargen und die menschen neit sonder vuer und winterklederen muchten tvreden sijn, noch buyten in lucht sick vrijlicken sonder arbeidt erholden. Und die winterkoren verbleven staen niet boven voet lanck, nouwelicken scetende, daer sie anders muchten bloyget hebben und vulcomen sijn. Und also stonden alnu eerst alle bomen in hoer bloetsum²⁾

+ fol. 474^v.

1) Hemelsvaartsdag viel in 1587 op 25 Mei. Eppens vergist zich dus in den datum.

2) Bloei.

[p. 500]

und gedijgeden weinich. Alsulcken yaer bevindt men ock angetekent up yaer 1482¹⁾, dat daer sindt west onwederen, blyxum, donder, regen, vloden van wateren, storm, wint, dat men den sommer van den winter niet hefft onderscheden mogen. Het koren, wingaerden und andere vruchten sindt niet gecomen tot gueder rijpicheit. Und des tijdes was ock die munte upsettet, een gulden up 60 stuver, vuerijser 5 stuver, die anders allene deden 17 stuver und die vuerisers 5 stuver. We nu ock die rijckdaler to Embden 48 stuver, konick Philips 51 stuver, 1 Fransche croen 61 stuver²⁾. Overst dit yaer 87 was meer droege dan natte und seer kolt und het suvel konde gelden maerscaep in dusse maent 50 daleren, dat ys die tunne 42 und die keesen 8½ daler. Kleine wichte was mindercop, het pont 36 witten etc. Die rogge was to Dansick gudtcoep van 36 Polschgulden und overvlodich, und quam noch overvlodiger uth Polen, dat Dansick die rogge nit solde boven mogen, noch die scepen uth und yn den haven vart hadden, soe voelen weren daer, niet allene die 600 scepen uth Hollandt in Hollandt angeholden, dan ock anderen van Embden, Hamborch und Engelschen, die nu Dansick versoeken als horen spijsecamer. Anders muste Nederlandt versmachtet hebben. We rede allene provintien erfaren hebben, daer een punt broet to Gent gelden muchte 3 Brabantsche stuver und to Embden 8 punt um 3½ stuver gecofft worde. Die Majestaet hadde van den scepen becomen 30.000 rickdaleren vanwegen den Ransow sijner restanden van den Staten und ock den injurium den legato gedaen, an hartoch van Parma gesunden, und daer Nederlandt sonder pasbort angetastet und van clenodien spoliert. Dit worde⁺ een orsake geacht van anholdinge der Hollandtsche scepen und torustinge sijner orlichscepen, die alnoch ongebrucket verbleven.

Dusse ballingscap van 7 yaren worde idermenlicken

1) Namelijk bij Eggeric Beninga, Kroniek van Oostfriesland (Uitg. Harkenroht, 1723, blz. 381). Eppens zal deze kroniek gekend hebben.

2) Er staat d. en daar doorheen geschreven st.

+ fol. 475.

[p. 501]

verdroetsam ock um die ontrouwe und sorglosunge regerunghe der Raden van Staten, capteinen und oversten, int gemeen an der Evangelissche sidt, want die heren weinich um den religie achteden. Und conform hilden dan die meente, iverde meest ock in onverstandt tot die Wederdoperije, soe niet Reformiert, dan alle den Pawsdoem affseggende. Daermede voele huysgesinde, sick als noutralen stellende, reede weder onder den vijandt intogen. Want men overmydts den Pawsdoem niewe persecutie dapper und wreder instelleden, dan sick moeten conform und in stillicheit holden, dragende nabuer gelick. Onder sulcken worde nu ock befunden Derck Scaffer, borgemester in der tijdt des turbatie van Gronnigen¹⁾, een seer vermaerder man in sijner regerunghe der populaerheit und erenstaffticheit, ja discretelicheit mede tusschen questie van Stadt und Landen, als ener der olsten, vernempste und beschedenerste, die ock borgemester in den yaer 1555 dede inscriven dat nije gesette van doetslach bynnen Gronnigen²⁾; dat die ock weder starven solde. Und konde, wolde ock sick niet affbidden laten van enigen uth den Raedt, voele matronen, voer een naemafftich borgers sone, die een dener up Windthuys³⁾ in drunkenscap den hals uthsteken hadde, ontloeset muchte worden, dan hengericht. We dan ock in tijdt dusser Reformatie die sake wol voergestaen, bisheer die ballingscap gedragen, nochtans voer twe yaren uth sijnes naems gunst sijn guederen vrij gecregen bij den hartoch van Parma myt weinich supplicierent. Vertrecket nu weder yn na Gronnigen, stellet sijn woninge to Hoege

1) Derk Schaffer was burgemeester in 1564, 1565, 1568 tot 1575 en 1580. Met de turbatie zal Eppens het verraad van Rennenberg bedoelen.

2) Eppens is hier in zijn mededeelingen onjuist. De nieuwe ordonnantie van Burgemeesteren en Raad van Groningen in zake doodslag is van 23 Maart 1551; in dit jaar evenmin als in 1555 (zie noot 1) was Derk Schaffer burgemeester. Misschien beteekent de zin, dat op zijn aandrang de burgemeesters van Groningen deze ordonnantie hebben gemaakt.

3) Bedoeld zal zijn het Win- of Wijnhuis.

[p. 502]

Brugge up Ovelgunne, dat ys Groneborch¹⁾, in een sommer- offte landthuyskijn, als privatus sin olderdoem daer starckende, dan dat he to Lier bij der kercke Godes, in gehoer Godtlickes woerdes, een beter verlossinge tijdtlicke offte ewige wolde verwachten. Welckes sijn persoen niet hadde betamet um der ehere halven, und den sake des religioens ganslicken argelicken worde, als dat die oldersten und meesten niet meer onderscheet makeden, waeromme sulcke elende was angerichtet, und des vijandts tyrannie nu sulven mede billickeden und gherne bijwonenden.

⁺ Alsoe was nu niet allene die regerunghe der Staten in Westerlandt myt graef Willum van Nassouwen, des graven Johans soens van Nassauwen, princen Wilhelmi broders, vedder, die soe vole oems, graef Adolff van Nassouwe, graef Lodewick, graef Hindrick, graef Johan und den Prince sulven Wilhelm van Uranien, um die gemene sake verloren hadde, in grote suspitie gecomen. Want men wedersidt die landen in sauergarden stelleden und alle dorperen weder lieten bewonen, und conversieren onder den anderen, dan ock malcanderen hoer arsten und doctoren tosenden myt credentien, und ock guederen lieten passeren na Gronnigen. Ja graef Willum stellede sijn jach up na Drent yn voer Gronnigen na Roen, sonder grote geleyde offte sorge hebbende. Ock worde enige besettinge van soldaten uth die landen verschicket ter tijdt die Nijeziel angesocht van Verdugo, die steden myt Oestergoe sick heel na den croen van Engellandt begaven und verclaert hadden²⁾. Daer up Asselum Eyssinga³⁾ president sijn report doende van graeff Willum myt enigen der Staten, Abel Frankena, Vogelsanck, Camminga etc. to huys besettende, inleggende und nene breven des Majestaets willen laten openen. Enigen to Stadt und Landen verwesen und soe na den Majestaet verlangede, van landt-

1) Ten N.O. van Groningen. Vgl. hierover J.A. Feith, Groenenberg - Euvelgunne, in Gron. Volks-Alm. 1910, blz. 158 vlg.

+ fol. 475^v.

2) Vgl. boven, blz. 486, noot 5.

3) Hessel Aysma. Vgl. boven, blz. 76, noot 1.

[p. 503]

dach versloten sindt. Dan den suspitie ys gevolget een openbaere geruchte, dat graef Willum myt sijn Staten an der Spangerden steden und landen hadden willen overdragen. Als Verdugo nu to Steenwick sijn mulsteringe makede van 600 mannen den 18 Maii und vort uth alle scanzen der Ommelanden, sonderlingen mede den hopman Watertappe¹⁾ van Delffziel myt 100 soldaten, na Nijeort versamelede bij den anderen tot 1200 mannen, trecket Verdugo van Nijenort in den Juwer²⁾ in Sovenwoldingerlandt, alsoffte he enige restanden van sauegarden worde ynhalen. Onder des hadde graef Willum die slotelen van der stadt Leverden erlanget, sijn soldaten voer enich poerte gestalt, tegens wille der borgeren, soe reede in wacht stonden und des meer gewaer worden, maken overall alarm, versoeken graef Willum, sick verholdende nochtans erschinende, vragen die orsake, willen mede wetich sijn. He antwordt niet anders; Quades solden sie niet an hem, als van Nassouwe geboren, daer nene scelm gevonden, besorgen, dan muste in dusse tijdt enich gelegenheit offte vrijheit gebrucken tegens den vijandt. Overst het perickel was voer den doer, die meente verenigen sick myt den soldaten, holden starcken wacht, besetten gelick die poerten, ontfangen die slotelen tot der Engelschen dienst, laeten graff Wyllum in Leverden berusten, wort nichtes daetlickes bedreven. Up den 23⁺ Maii vertrecket Verdugo weder na sijn scanzen und in sijn besettinghe, als men rede to Embden hebbe gehort, und worde gescreven: Leverden, Dockum, Sneck etc., ock Oterdum weer over, worde van Verdugo besettet, bij also dat hartoch van Parma hadde die religie 15 yaren lanck vrij ghegeven, alle daden vergeven und vergeten. Overst woe partijech het hadde west, allnu was dar bena nemandt, die sick wolde marcken laten. Und alnu vorderde graef Willum die Majestaet breven um sick to verclaren, welcke myt hoere resolutie und nomunge van partijen weder overgesonden weren tot beter versekerunghe.

1) Vgl. boven, dl. I blz. 412, noot 2.

2) De Jourc.

+ fol. 476.

[p. 504]

Soe Eysselus Ayssinga, president, rede uth Hollandt wedercomende, guede trost und hulpe up graef van Lycesters ancompst belovede¹⁾. Daer men nu ock hoerden, dat ruyteren und knechten uth Duyslant versammelt 14 dagen na Pinxteren uptrecken worden na Vranrick an den konick van Navarren, und ock in Nederlandt. Und Wesel in hoer grote noet und commer van privande van Maerten Scenck, Norys und graef van Moers sindt ontsettet und privandiert worden tegens der Spangerden belegerunge, die bisheer den stadt hadde uthteret und nu vijandtlicken drouweden.

In Embden was ock alsoe geraden, dat voer ancompst eniger weinich scepen nene huysman meer konde uthcrigen off vrijgeven worde dan een vierdiep, und was juncker Johan Rengers versekert, wat uth Embden gelaten worde, muchte he ock wol vrijgeven. Overst na ancompst wendede sick dusse manier. Wat Rengers vrij liet, konden men nu ock uthlaten. Daeromme die scipvaert upgeholden blijff bij Logen verleggen tot antwordunge, offte men den Emse wolde verstaen in genere dan spetie, dat ys den varsche Emse twaren und niet onder²⁾. Daer men nu Gert Smyts soen inhaelden und benemen wolde, doch van graef Edzart an Verdugo verscreven worde, sijn inwoner und borger twesen. Und men rede anders an Reyde over liet steken, als Rengers to Embden bij sin factoren Jasper Lysinck und Wybbe Lysinck und anderen wol tractiert und in haven ontfangen worden, tot grote naredent sijner eheren und persoen. Dat ock Lutgen Frerick gesecht worde, offte he ock Rengers secretarius weer worden, als he tot sijn huys 20 kanne wijns hadde vertiert myt sin anhang, Arent Smyt etc., den 22 May, und seer bescencket worde. Und recht west weer hem huys und geselscap tverbeden, als die die elendigen und gemene sake een verrader was. Overst Rengers

1) Vgl. over de Friesche zaken in het voorjaar van 1587 en de houding van Willem Lodewijk in dien tijd Wagenaar, Het Leven van Willem Lodewijk, blz. 93 vlg.

2) Lager naar zee.

[p. 505]

achtede des weinich, up graef Lycester sick beropende.⁺ Claes ten Buer worde nu gehort in Frerck Rijcken plaetse van collectuer twesen der geestelicke closteren und anderen guederen renten uptboeren, gestalt twesen in den Hage bij den millort Buckhorst, lutenandt van graef Lycester. Und dat in wederwille van onse meest adel, die des an sick wolden holden und up Johan Winbrugge vermeenden tbrengen als generael landts rentemester. Daer Claes ten Buer een older man, van alle guederen geblotet, und sijn huysen vernielet und destruert, wol grote scade tclagen hadde, und men doch onder den adel die geestelicke gueder verdielen solden willen sonder gemene bate, dan tot hoer egener vuldaet van scade.

Die van Bremen laeten ock horen gesanden den 24 Maij na Hollandt, den Gubernuer tmoyte, van Embden afftrecken om dem Wedzert vrij thebben van besettinge der Hollandtsche orlichscepen, we ock graef Edzart dorch notarium Wyardum dede versoecken. Nener van beyden wolde sijn profijt mysten um die gemene sake, soe die vijandt allene van Bremen und Oldenborch sijn voetsel verleden yaer gehadt und nu versoeken muste, sonder welckes he neit in velde solde mogen blijven.

In het ontsedten van Wesel ys niet allene Wesel privandiert, dan ock die brugge over den Rijn myt scepen geslagen in stucken tbroeken myt anvart van scepen, und die Spangerden voele geslagen und verstroget, sonderlinge soe in Westphalen gelegen hadden dusse winter und grote tyrannie und gewalt gepleget, dat daer meer als 1200 sindt geslagen, vole verlopen, und in commer verstroyget. Dit ys dan begyn west der Engelschen gewalt tegens den Spangerden, we dan in Westerlandt die anslach gemistet hefft, und graeff Willem in grote verachtunge gecomen, we Unko Manninga hem ock warnet, Starkenborch hem onderfraget, und pasboerten cassiert sinnen.

Egbert Clant to Scermer hadde ock des graven Willum egene pasbort um weder int landt twonen und tblijven, die der Gronniger vijantscap niet vresede, dan sijn arffgenamen in Vreslant vresede, soe van hem tosonden niet confisciert tworden. Doch um den religie nene achtunge

+ fol. 476^v.

[p. 506]

hielt, na den Franconisten¹⁾ und Wederdoperie inclinirende, woe lange he ock myt sijn broder Johan Clant, to Larrelt pastoer, dusse ballingscap conversierde.

Nae gedaene slach vor Wesel und overgewonnen roff van koygen, peerden, uth Westphalen mededreven, liet Scenck weten und gebeden ider koe vor 1 gulden, het peert um daler tlossen und den huysman weder vrij tocomen⁺ solde, und soe ock in alles wat die vijant gerovet. Daeromme die droste van Bevergerne in Munster warnet, wort voervluchtich, want he die Spangerden in den landen hadde inforet und geleyde gunnet tot verdarff der landen und gunst der malecontenten.

Die uth Oterdum garden und wachten up straten und wegen, worden in Rysum besedt, und Albert Coners myt 5 begrepen in den yacht ter Knock gesettet und den Ziel ingefuert, gevangelicken als lutenandt van Onno van Ewsum und nu dienende under Caspar van Ewsum hopman, Balsar van Ewsum vendelekar, myt den broder Frederick van Ewsum²⁾ tsamen in den scanze Oterdum. Want graef Willum ganslicken in onacht voer graef Georg van Lalein gelick befunden, worde enich perdercoper nagesocht, die up graef Willums pasboert 60 perden hadde uthgevuert, we men ock befunden over ander waren dat Reydtdiep onbesocht tlaten upgaen, und angeholden sindt, jae prijsen gemaket.

Die meente was overall der Staten regerunghe niet allene verdroetsaem und haettich geworden, dan beschuldigeden ock die 4 Graven vann ambitie und wantrouwicheit, dat sulcke arme heren sick vermeenden mesteren tstellen und den Engelschen als uthheemschen verongunstigeden, daer

1) Franconisten zijn aanhangers en geestverwanten van Sebastiaan Franck (1499-1542), die een onsectarisch Christendom predikte en dus eenigermate verwant was aan de Wederdoopers. Hij was een vroom, waarheidlievend en verdraagzaam man, die in zijn tijd door alle partijen werd bestreden en gehoond. Zijn werken zijn ook in het Nederlandsch vertaald en werden tijdens den strijd tegen Spanje veel gelezen. Een tijdgenoot en geestverwant van hem was de door Eppens herhaaldelijk genoemde Schwenckfeld.

+ fol. 477.

2) Vgl. boven, blz. 494 vlg.

[p. 507]

sie sulven sonder landt, luyden um gelt meer sorgeden dan die gemene sake behartigeden, und sulven nene inlandtschen to holden weren, als graef Maurys, graef van Moers, graef Holloch, und graef Willum van Nassouwen in Vreslandt als persoen sick holdende, nichtes doende noch bewijsende myt hoerer aller anhangen¹⁾. Daeromme graef van Lycester van der Majestaet wegen myt groten verlangen gehoepet worde up den 28 Maij myt den eersten Westen, dan noch onbestandich windt, zielreede was, und gesecht myt 5000 perden, 12000 tvoete²⁾.

Ock up dusse sulvyge wordt die gewesene borgemester Reyndt Alberda³⁾ angesocht van den hartoch van Parma dorch een naemafftige myt gewisse commissie, dat hem sijn guederen solden vrij geven sijn und vrij incomen, soe he mede wolde und konde raden um des stadt Gronnigen onvermodige, onordentlicke, vijandtlicke regerunge over die Ommelanden, niet tot des Konicks besten offte dienst dan tot egene vermetenheit, to bedwingen und to remedieren myt enich beste middel sijnes raedts. Und solde alles guedes tot Sijn Excellentie vertrouwen. Daerup⁺ die borgemester antwoerde: he were up sulcke raedt noch niet seer bedacht west, daerto soe were sijn conscientie tegens Godt alsoe gestalt, dat die vrij wonunge in sijn vaederlant hem swaerder worde vallen. Daerup resolviert, dat he und alle die het begerent weren, hoers gewetens solden vrij leven und blijven in guede versekerunghe uth des Konincks authoritiet und beveel sulven, niet allene des Excellentie van Parma.

Alsoe staet tgeloven, dat graef Willum, graef Maurys ock sindt angesocht und bena bewogen myt groter tosage und belofftenisse, soe men der Engelsen muchten uthsluyten⁴⁾. Und in Vranrick die Hugenoten het velt innamen und nu reede enighe an den Majestaet in Engellandt ge-

1) Deze opmerkingen van Eppens over de stemming der bevolking in deze dagen verdienen de aandacht.

2) Leycester kwam den 6den Juli 1587 uit Engeland in Zeeland terug.

3) Hij was burgemeester van Groningen in 1564, 1565, 1577 1578 en 1580.

+ fol. 477^v.

4) Daarvan is evenwel niets naders bekend.

[p. 508]

screven, den graef van Lycestrum niet to senden, dan een anderen tsubstitueren, die dusse sake noch muchte onerfarener wesen. Wie dan Verdugo ock Albert Coners datlicken relaxiert sonder ransoen und dem Ewsum gescencket ys worden als conluderende. Evenwol lat Verdugo affsteken und meten het olde Geldersche blockhuys¹⁾ an water gelegen voer het ander, um het water to bedwingen, ja het castiel to benouwen und Gronnigen tmogen sluyten, soe het nodich were, na Fermsum intscepen, eder een voerscanze tholden up sorge van nije belegerunghe. Dit ys up den 1 Junij alsoe gedaen um die arme gemeente tot werck dringende boven die grote sware scattinge, daer all scanzen van onderholden worden. Evenwol versochte Claes ten Buer, dat Johan Rengers den Oltampt solde upseggen het stuverscat van ider koe der maents, makende 50 gulden in Winbrugge handen gebrocht. He wolde na luydt sijn commissie myt brandt und andere strengicheit beter contentiert wesen. Daermede die meente neit weinich verslagen ys, als een onbedicket landt bruckende, in des vijandts gewalt sittende. Hieruth worde orsake genomen die geestelicker guederen ordinantie an den graef van Lycester twillen laten confirmieren um den Claes ten Buer und yder tmogen gebeden und alle commissien casseren, als tegens landes vrijheit becomen, dien doch die guederen behoerden to disponeren, na luydt die gestalte⁺ ordinantie, dat nu Hayo Manninga, Johan Rengers Dode van Amsweer, Eme Tammen und Abel Eppens meest noetwendich worden versoecken und overscriven in Vreslandt. Alnu worde uth der stadt Ham betuyget van een borger, dat²⁾ juncker Johan Rengers uth sijn commissie soe vole hadde overgewonnen, van arffgudt vermocht he niet und nichtes, dat he binnen Ham een huys und

1) De hertog van Gelre heeft te Groningen nooit een blokhuis gebouwd; zelfs was het uitdrukkelijk door de Groningers bedongen, dat zulk een huis niet te Groningen mocht worden opgericht. Bedoeld zal zijn het blokhuis van graaf Edzard. Vgl. J.A. Feith, Wandelingen door het Oude Groningen, VI en VII, in Gron. Volks-Alm., 1896 en 1897.

+ fol. 478.

2) H.S.: heeft dan.

[p. 509]

heerlicheit Bevervuer an der Lippe¹⁾ an sick gecofft solde hebben vor duyseden²⁾ rickdaleren. Welckes woe voer pasboerten van den coepman sij gewonnen, laten wij blijven, als boven sijn 1200 gulden yaerlickes sick to erholden hadde. Daeromme he wol over sijn menichfoldige pasborten beschuldiget, worden nochtans den 1 Junij 34 wagenen, als nene pasborten hebbende, van Marten Sygers amirael upgenomen tusschen Oldersum und Embden, und up Borsummerhorn to water gedreven, meer dan 10 last rogges to scepe gebrocht. Nu muchte rogge gelden weder to Embden 76 daler. Des verbleven die scepen myt rogge noch na Logen beleggen, want men alles uth Embden lieten gaen. Daer nu rede die Bremers hoer scepen an den stadt becomen hadden, myt profroes³⁾ uphalende sonder tegenweer der Hollansche capteinen und orlichscepen. Dit vermeenden die van Embden ock hoer tmogen vrijen, soe anders het hoytevaren niet topenbaer und gewoentlick was, dat ock die meente und alle anderen wonscheden, dat Merten Zygers alle uthvuer becomen hadde und noch antaste myt scepen, wagen, peerden und vuerluyden die onvrij⁴⁾ na den vijandt gevrachtet worden, soe sie hoer stroem muchte vrij hebben und scepen ontlossen und duerte linderen.

Alnu wort gehort allenthalven, dat die Duytsche ruyteren tot 12000 myt 6000 tvoete na Franrijck uptreckenden werden an den Hugenoten konick van Naverren, daermede die Nederlantsche sake in stillicheit verblefft, als heyl uth Vranrijck verwachtede. als middel waerdorch Spangien konde allene bedwongen worden. Daer nu captein Draco myt sijn orlichscepen 19 April den heele vloet van over die 40 Spansche scepen van privande onder Calis Malis⁵⁾ weren erovert, vernelet und verbrant

1) Van den aankoop van deze heerlijkheid aan de Lippe door Rengers is verder niets bekend. Of wij dus alleen op gezag van Eppens zulk een aankoop mogen aannemen, is twijfelachtig.

2) In het H.S. staat hierboven: 1100.

3) Eppens bedoelt waarschijnlijk par force.

4) Zonder paspoort.

5) Cadix.

[p. 510]

eder gesoncken, als uth Engellandt gescreven, und vort den Indische vart solde vorwachtet worden. Dusse Draco hefft die 1 aleam geworpen des Spanschen und Engelschen orloges, daer die doet des Scotschen koninne die versegelunge van was. Und gelovet worde die Nederlanden⁺ angenomen. Hiermede den 1 Junij worde die Engelsche stapel van Embden na Hamborch gelecht myt 6 scepen¹⁾, und verlaten Embden um het perikel des copvarts und vereninghe des konicks van Denemarcket myt den stadt van Hamborch, des keysers Rodolphum myt gunst achterstallunghe, daermede die packers, slemenners, arbeiders weenden, borger huysen myt tollen und accijsen der stadt verclenet und tom eersten affgenomen hebben.

In voerleden 2 yaeren reyse worde nu gehort van erfarenen des sulves reyses, dat captein Draco hebbe gesegelt und gefonden voer den Engelsche koninne Elisabet een wonderlick groet rijck eylandt, 30 etdtmalen zeylens zeens boven eylandt Canarie nortost yn, waeruth he becomen 1 man allene van 5 personen, myt 1 vrouwen naket, allene vor hoer scaemes bedecket, und lang haer dragende, dar een belde van golt in gewest van vole punden swaer, und solde vull volcks sijn ock myt konigen, groter dan Engellant, Scotlandt, myt vole riveren, hoech van barchte antsien. Worden affdreven, ter tijdt een vestenisse gemaket und versekert worde, den vrouwe wol tractiert liet se gaen. Aldaer worde nu ingevuert int lant nije volck als colonien myt koygen, peerden, gansen, duyven und andere manieren, hefft alle koren in wilde eten allene rouwe spijse, leven in speluncen; haec Lutgen Frederickes den 3 Junij anno 87 narrat²⁾.

Die kerckedisciplin tho Embden und over Oestvreslandt hadde bisheer wol 50 yaren lanck een grote naem und erbarheit in sick, dat men die gasboert soberlicken, clederen behorlicken, kerckendienst endrachtelicken sonder

+ fol. 478^v.

1) De Engelsche Court. Vgl. boven, blz. 269, noot. Wat Eppens hier mededeelt, is niet geheel juist.

2) Het is stellig onnoodig na te gaan, welk land met dit wonderland kan bedoeld zijn. Misschien is San Domingo gemeend, dat Drake in 1586 had veroverd en gebrandschat.

[p. 511]

idelheit up der straten; van der armen versorge ys niet seggen, want bena nene gelicken hadde, und vole duyseden uthdielet worden. Nu overst myt inmengunghe der vremde natioen und voelheit der Papisten, Malecontenten, Libertineren, samp den Ubiquitisten, soe alnoch up de Olde Munte hoer versamelingen hilden und up Pinxterendach¹⁾ hoer aventmael als vier hochtijden na den Papisschen und Juditsche²⁾ gewoenten uthdieleden. Den 4 Junii soe worden daer van den predigeren D. Mensone und anderen dappere vermanunge gedaen, sick laten dorch des hilligen geestes wercken, niet des vlessches leyden und regeren, und allweert dat nene overicheit des wolde letten und straffen, soe behoerde en yder vrome, christelicke huysvader sijn kinderen, gesinde daervan des avents tontholden doen. Overst den 5 Junij worde daer voer die Olde Munte up Nije Marcket in die Grote Strate voer drosten Ocko Vresen doere, noch vorts up Valderen, dre⁺ meybomen upgerichtet³⁾ myt cruyderen, kransen und meygen behangen, gesongen und gedanset bij in den nacht und ock voer die poerten, tot een eder 2 uren, van mageden, dochteren, knechten und gesellen, alsoffte des den predigers tom spot geschede, want nu meer gescheden ys dan ertijdes ys gehort offte gedacht. Und middelartidt worde het marcket offte karmes to Norden up Pinxterendach van borgeren und borgerschen uth Embden in groter dartenheit und overfloet van levent geholden, datwelcke den christenen niet so betamede. Doch alle die Lutersche Ubiquitisten pastoren straffeden des weinich und worde van Ocko Vrese droste gesecht: In der kroge kan juw pastoer ock wol leren. Und men doepeden die junge kinderen up den Munte myt bijstand vadderen und worde het kindt gefraget. N. gelovetstu ock dat onse gelove recht? Segget: Jae! Und den bosen

1) 4 Juni.

2) Joodsche (?).

+ fol. 479.

3) In Oostfriesland, gelijk overal ook ten onzent, was het gebruik op of omstreeks Pinksteren, in verband met het oude Meifeest, meiboomen op te richten. Vgl. Maronier, Het Pinksterfeest, blz. 6 vlg. Zie Aug. Lübben, Mittel-Niederdeutsches Handwörterbuch, in voce.

[p. 512]

geest worde myt den doepe uth den kinde tvaren geboden; soe dit gehort und gesien ys.

In des Graven hofft to Adverick wordt gehort, dat die landtgraeff van Hessen Lodewick¹⁾ hebbe enich gesande van den keyser Rodolpho, een graeff uth Beemen²⁾, in sijn hoff ontfangen und to gaste gestalt und alsoe in altercatie gecomen van enigen gemene Duytscher saken. We dan bena alle korvorsten besonden sindt, dat men Keyserlicke Majestaet meer reputieren solde, noch den Spansche sake affseggen, daer men den Duytsche bodum, Coln, Cleve, Gulick und Westphalen hoer overgaff und up ricksdagen niet gesloten muchte worden und alsoe van den Landtgrave sulven sij doersteken worden³⁾. Als men nu hoerden, dat die ruyteren tot 9000 und 9000 tvoete upmakeden und anrijden solden na Pinxteren und in Nederlandt benae diffidiert worde an die Staten dan niet an die meente, als de Engelschen verdroetsaem na den Spangerden int heemelicken overwolden⁴⁾, und den graef van Lycestrum seer verdacht hielden und makeden um verraedt van Deventur, daer men sick dapper mede plumden, und die Malecontenten uth Westphalen na Reyderlandt indringende weren. Und vole disputierens was um die angeholdene scepen myt koren und rogge bij Loegen liggende, daer Merten Seyger sick dapper in beswaert makede um sijn mesteren halven, dat hem up Lycesters gebodt neet gestendich was.

⁺ Na 3 weken upholdens der 44 scepen bij Logen myt rogge, worde daer van den gubernuer Lycester togelaten die scepen uptlaten. Overst want die Staten suckes niet an Merten Sijgers verscreven hadden, weigert he des totlaten, woe voele besendunge, tusschen boeden uth Embden van grave Edzart hem ansonden worden. Want men die vorige vorworden myt nichtes hadde geholden.

1) Landgraaf Willem IV van Hessen-Kassel (1567-1592). Blijkbaar bij vergissing noemt Eppens hem Lodewijk.

2) Bohemen.

3) Eppens is hier stellig onjuist ingelicht geweest.

4) Vermoedelijk had Eppens iets hooren verluiden van de vredesonderhandelingen tusschen Engeland en Spanje in den loop van 1587.

+ fol. 479^v.

[p. 513]

Waertegens die van Bremen die scepen uphalende, beloven 2 yaeren horen stadt tsluyten, soe men in Hollandt in gelicken deden und waerden, daer men meer uthleet dan hier to halen was. Up Embden solde nu neit stediget worden victualia uth Hollandt. Dan up Bremen vrij, dat men wol dapper tclagen hadden in sulcken populosen stadt und nu den 7 Junij een beter verdracht beloeven musten.

Den 7 Junij ock doen die uth Oterdum nasoeck up alle uthvart uth Embden sonder pasbort van Rengers offte hemelick van Merten Sygers gestediget, want Rengers to Oldersum bij juncker Dwenge¹⁾ to gast uth was, und becomen een scip myt rogge na Westphalen, daer die vijandt sick erhilt in commer. Overst die captein ener van Merten Sygers nympt sulcken weder, wort een serayandt²⁾ doetlicken up scip dorscoten. Dit also in Oterdum gehort, ilen de hopman Lambert Dickbien eder Berens und Frys Varvo³⁾ na Nesterlandt na den harbarge myt 50 soldaten, becomen aldaer den captein Lenart myt den sijnen, wort die captein doersteken und staen alle als vijanden tegens den anderen in affwesent van Rengers und muchten die upwacht van den soldaten uth Oterdum niet dulden. Men wolde ock niet gerne Gert Smyt bij Borsum dulden offte laeger dan ander affsenden⁴⁾, want he ock niet sparede den Oltampsteren, die allene hoer koescat van 1 stuver Brabants des maentes betaelden, umdat sie meer myt ½ tunne rogges muchten und konden winnen dan die scattinge kostigede, und Claes ten Buers commissie niet achteden van sware scattinghe, want sie meer den vijant onderworden und ock graef Willum hem niet respectierde, dat onse adel dan wol gevill. Aldus stondt nu die regerunge in kleine saken⁵⁾. Daer die adel nichtes herich was int lant nochtans klosterguederen wolden dispenseren und upboeren.

1) Von der Wenge. Vgl. boven, blz. 484.

2) Sergeant.

3) Frederik van Vervou. Vgl. boven, blz. 373, noot 2.

4) Misschien staat er: Loegen dan ander affsniden.

5) In geringe achting.

[p. 514]

Alsoe juncker Johan Rengers bij Wybbe Lysinck worde geladen um in hoeren gaerde buyten Boltenpoerte¹⁾ sick tvermeygen und woll tractiert. Daermede genodiget die gesande uth Engellandt, Italianer Horatius Platinus²⁾, vraget enich sijner vertrouden und becanden (want daer vole geladen weren): Welcker doch dusser borgeren sake were. Antwordt: Het weren die am meesten myt Rengers den handel bedreven, als Wybbe und Jasper Lysinck broderen. Wat make ick dan hier? und Rengers nagefraget,⁺ wes die wert were, antworde Rengers: Dit sindt die guede luyden, welcke onse broderen in Wezel mede tovueren und spijsigen. Vrage: hebbe gij sulcke versekeringhe uth Wesell und over dussen, des wolde ick gherne weten und sien, want also kan men wol van volen roemen, dan nichtes bewijsen.

Nach des junckeren doet Hectoche³⁾ to Oldersum verstarff ock Ewe van Jemmigen in dergelicke verteringe hoeres lichaem und worde weinich bij der meente bedancket, als to Norden den heren alles thodenende, daer he een dapper ricker man wol 2 eder dre landesbesitten erhilt und meer verterede als sie veroverden. Alsoe die juncker ock tho Eylsum, een older man, verstarven in corte dagen na den anderen uth den adel, wie ock in die Ommelanden geschach voer die turbelen. Daerto tho Canum und bij Wirdum slaen sick 2 partie in gringe sake ter dode, ock boeden des ongeluckes, we in die Ommelanden bij den Muyde⁴⁾ een junge frouwe Dever hoer mans moder vermoerdet und den mans vader doet wondet

1) Te Emden.

2) Vgl. boven, blz. 478. Bedoeld wordt Horatio Pallavicini. Deze was een Genueesch edelman, die te Londen was gevestigd en door de Engelsche regeering als diplomatiek agent in Duitschland gebruikt werd. Ook in de Nederlandsche zaken speelde hij tijdens Leycester een rol. In September 1588 deed hij aan Parma in overleg met de Engelsche regeering een voorstel, waarbij aan dezen in verbond met Engeland de Nederlanden in volle souvereiniteit werden aangeboden. Vgl. Motley, III, 315 vlg.

+ fol. 480.

3) Hector, een verlatiniseering van Hicke, zooals deze jonker van Oldersum ook voorkomt. Vgl. boven, blz. 439 en 484.

4) Aan het Damsterdiep bij ten Post.

[p. 515]

voer dusse turbelen anno 80. Nu overst verstarff ock die pastoer, offitiael, her Gert Werningius to Middelstum, des lutenants Mepsche stedige und van Ewsum vrundt, als sick der gestelicke jurisdictie van sticht van Munsters bisheer ontholdende, und privatus gelevet, und der religioens saken mede wetende, dan niet seer bekennende. Und lat sin kinderen die guederen erfflicken, als een vrouwe holdende, nadat he een olde vrouwe hadde affsonet¹⁾. Und het kloster Schermer voer munnick nalatende, tot die hoechste prelaet als offitiael gekoren is worden, und myt guederen wol verrijcket to Rheen in Westphalen egen huysen getymmert, gelt angelecht und mede bij vrouwen geholden und kinderen gewonnen, voer welcken he prebenden und lenen becomen bij den adel vorscreven van Ewsum, het leen to Loppersum over den brugge vor een studient genetende. Ock verstarff jonge Luert Huinge, Wolter Huynge soen, in Westerlandt als het sijnen heel verteret, een capteinscap verwachtede und vermeendt worde thebben. Dusses vader Wolter Huynge dede Dijcksterhuys²⁾ myt alle die landen vercopen bij den keerse, tegens sijn egen swager Hayo Manninga, und muchte nochtans niet geneten; want die schulden groeter dan uth het coepscat dusses tijdts halven muchte gemaket worden.

Umtrendt den 17 Maij maket Verdugo een anslach na Westerlandt myt 1500 mannen, daer nu die landen open, die steden allene besettet, myt graff Willum respondentie⁺ bevreset worde uth sijn vole vrij ghegeven pasboerten myt guederen up Gronnigen. Item dat men die naetie benijdende die hoecheit, und den president Eysselum Aysinga als legaet van den Majestaet hadden ingelecht, sijn breven niet willen laten openen. Und landsdagen upgeholden und seer turbulent stonden. Und up dussen antoch versocht graef Willum die slotelen van die porte bynnen Leverden und besettede myt sijn gardisoen, tegens den borgeren und soldaten, die ene poerte hem miest

1) Afgescheept met geld.

2) Vgl. boven, blz. 474, noot 4.

+ fol. 480^v.

[p. 516]

dienstlick. Alsoe dat een hele gerucht overall schal, woe Westerlandt endtlicken sij overghegaen und malecontent¹⁾

Overst Verdugo verblijfft to Nijenort, rucket vort myt weinigen und lat 7 huysluyden vangen um vuldat der contributie hoer sauergarden, und alsoe nichtes verrichtende, keeren weder den 23 Maii, en yder na sijne scanzen. Hoewol nu dussen Verdugo sick heff ingeholden myt bevorderunge der besettunge in Gronnigen eder Dam vast, eder nije scanzen tleggen, soe wol dit nochtans een lange argewaen van spotterije²⁾. Dat als men ten Dam weder scanzeden, solde het scanzen verstoret worden und intoch gesceden myt witte vendelen und roede cruysen³⁾. Daertho geboedt ock Verdugo, dat die Gronniger die gehalede und gerovede klocken anno 80⁴⁾ nu weder doen solden veerdigen und brengen, ock uphangen laten. Overst die van Gronnigen achtens weinich und beropen sick vor Parma up den Konincklicke previlegium und tosage⁵⁾.

Daermede Verdugo weder uth Fermsum van junckers huys vertogen bynnen Gronnigen, und sindt eens, mach des oldermans boeck niet mesteren, woe commerlicken ock int landt stondt, dat men nichtes muchten uth die scepen an Reyda, Delffziel voer den huysman eder ampten⁶⁾ uthdielen.

We verleden yaer die vorsten myt den konick van Denemarcket die rijcksdagen wantrouweden bij den Keyser und der Spansche raden, und to Luneborch in enige conventie secrete dingen handeleden⁷⁾, alsoe nu ock tho Nimbrug tsamen wesende⁸⁾, wort daernae um die Duytsche ruyteren handelt tsammelen tot 9000 und 3 regement voetvolckes uth Swysserlant, und dan noch

1) Vgl. boven, blz. 504 vlg.

2) H.S.: spokerij.

3) De Spaansche troepen hadden destijds, zooals op tal van historieprenten uit die dagen is te zien, witte vaandels, waarop het Bourgondische kruis in rood.

4) Zie boven, dl. I, blz. 279, noot 7.

5) Van 1582.

6) Ambachten, bedrijven.

7) Vgl. boven, blz. 338, 342.

8) Daarmede bedoelt Eppens Naumburg in Saksen.

[p. 517]

uth Holsten und Denen 3000 ruyter und 3000 tvoete vanwegen der Engelschen, und wordt het versammelen⁺ lange vertogen. Die Saxenschen und uth landt tMijsen trecken vort den 25 Junij na Francfort um in Vranrick twesen bij den konick van Naverre¹⁾. Die Holsters wort verwachtet in sticht van Bremen to Weerden²⁾, waermede die verwekenen weder tot hoepe verwecket synnen, die nu heel weinich worden dorch verstarff, wederkerunge tot den vijandt und andere affvall. Onder allen ys die borgemester Derck Scaffer, een naemafftige uth Gronnigen, versonet, sijn guederen vrij to Hoegenbrugge up Ovelgunne ingetogen³⁾, aldaer getimmert, und verbleven privatus, laet varen religie und kercke, woe hoeges naems he ock sij west. Alsoe vulhardt Popco Bouwens uth den Dam in sijn ballingscap als een diacen, wens huysen dael gesmeten, buyten in commer geraden, starffte sijner beesten geleden und tom laesten sijn huysfrouw den 12 Junij puerpera⁴⁾, een kloecke vrouwe, verloren und myt 4 kinderen besitten gebleven; wens huysfrouw, onses geblodes, van Ph. Hoyken 1500 gulden bearvet worde allene und niet den Popco. Alnu worde ock Albert Knotte vrij pasboert gunnet van Johan Rengers, die sick bij den vijandt erhilt und deputierde west na Westerlandt reysede, sijn landt nu Hayo Tyassens overgedragen voer 2600 gulden die huysinge und biesten, und nu romede weder overtwillen, dan vrij ingetogen und verblijff bynnen Gronnigen. Und alsoe worde ock handel in tovuer myt weinich borgeren, dan alles na Gronnigen vertogen worde. Daer die van Oterdum myt breven van graef Willum worden bij ongenade ingelecht und van Lycester ock geboden, umdat sie to wijdt sick vertasteden up enigen reyseden, und ock gevanckelicken intogen des graven Edzarts ondersaten bij Auwerick um die ge-

+ fol. 481.

1) Deze Duitsche hulp is inderdaad voor Hendrik van Navarre van groote beteekenis geweest, al zijn de Duitschers ten slotte verslagen en teruggedrongen.

2) Verden.

3) Vgl. boven, blz. 502, noot 1.

4) Kraamvrouw.

[p. 518]

slagenen soldaten verleden yaer to versoent hebben. Und Albert van Pewsum uth Wolthuysen umme rekenscap bedwongen, daer Rengers myt Peter Cornelio notario als parten tusschen beyden die sake hebben verhandelt, weinich tot des juncker Rengers loff und eheren, want he twilde handelde in het vuer, levede dagelicken een vastelavendtlevendt myt den amirael, kledede sick koster¹⁾. Und sijn suster Margreta Rengers worde to Gronnigen duldet und wol geleden, dat ock een uth den Raedt gesecht: Dat ys het scip, welckes juncker Rengers to Helm mede tohort in companie, behalven wes van Bremen, Oldenburch tovueret worde.

⁺ Onderdes wort ener myt namen Johan Ommens, een armer trouwe scipper, begrepen van Dreen myt een 1000 loets, tot den pottebackeren ten Dam in sijn verdenunge verbarget, als he um pannen solde varen van Kort Borchers wegen. Dat sijn scip verbrannet und geplundert, in een lange venckenisse beseten, tot die grotste commer gebrocht ys dorch Rengers und den amirael Merten Zygers. Dit solde weder een schijn maken van justitie. Daer die van Oterdum den Lubbert Ulger notarium vanwegen der stadt Embden meer bespotteden dan achteden, dat men alsoe meer up hoer achteden als stratenscendes und rovers, die myt Rengers alles deden und die malecontenten logeerden, lieten passeren, und roven horen copluyden und allenthalven in Embden verransonen und ock tLieren²⁾ voer 5 gevangenen. Daer die junge heren die breyde hosen mede van drogen om hoer benen und hoer soldaten slogen, we nu ock gedaen van des amiraels volck, doer Lambert Dickbien hopman den captein...³⁾ sijnes doerscoten corporaels up Nesterlandt halven dorstack, dan noch geneset, um malcanderen die tovuer tbenemen. Want dan beyde partijen alsoe onverhindert dorch landt roveden und men het landt niet konden tegens den ener allene bevrijen, soe wort Alrycus Sluyter myt Johan

1) Waarschijnlijk voor kostelicken.

+ fol. 481^v.

2) Leer.

3) In H.S. is een woord niet ingevuld.

[p. 519]

Wilken an Verdugo gesonden van graef Edzart wegen, dat he sick des dorchtreckens solde ontholden offte muste een roederode¹⁾ stellen up sijne straten, die men landtdroste worden nomen, sloten, havens, wegen to bevrijen, niet sonder groter belastinge des huysmans myt scattinge; want men 2 stuver scattinge vorderden voer 300 soldaten, daer nene 50 betalet worden in Esingunghelandt²⁾ und Widtmonde.

Voer der ancompst van Lycester verblijfft Parma volck noch bij Wesel tot grote benoutheit der stadt und lecht den Slus an³⁾ in Vlanderen, bescut und bestormet dapper, licht lage⁴⁾ up Geldersteden und wort hem dorch Engelschen captein verraden Gelder, und geplundert int eerste Julij in der nacht, als men een roefft van Scenck verwachteden, tot der natie grote verclenunghe und defaminge⁵⁾. Und die Staten leggen hoer leger up den Langestrate myt 9000, und sommige ruyteren tot widerverwachtunge van Lycester. Und ock den ruyteren uth Saxen und die van Munster suveren hoer landen myt roede roede⁶⁾ und solden noch den soen van Brunswick verwachten myt ongunst der Papisten tot hoeren beschermheer. Die gewassen, hoewol langer onrip, nochtans seer overvlodich in die landen worden, de steden und Parma seer verstarcken⁺ in sijn groten commer und benoutheit des volckes, sonder bewegunge tversmachten laten.

Nadat dusse verraedt an Gelder gescheden, des anderen dages kumpt die graff Lycester over uth Engellandt den 23 Junij 't Dort und andere plaetsen, jae Sluys ock ver-

1) Rooderoede, een gerechtsdienaar.

2) Het land om en bij Esens in Harlingerland.

3) Belegert.

4) Hinderlaag.

5) Gelder werd einde Juni 1587 door den Schot Patton door verraad aan Haultepenne overgegeven. Het stadje werd de zetel van Maarten Schenck, die het tot zijn wapenplaats had gemaakt. Terecht merkte Leycester op, dat hem althans dit verlies niet kon geweten worden; Patton was geen Engelschman en door Hohenlohe tot commandant van Gelder aangesteld. Vgl. Motley, II, 312 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

6) Roede roede is hier een vurige, bloedige roede.

+ fol. 482.

[p. 520]

sichtiget¹⁾. Wil sick nene ehere bewesen hebben ergens, soe verordenet, dan dencket um onsedt van Sluys und andere dingen verrichten, soe heel langsaem dreven worden, we ock um den ruyteren, und vijandt allenthalven wakede myt practiken, anslagen, vorwachtent und tovuer. Die meente was blijde over dusse overcompst, die Staten worden verhatet und bespottet: Wat soelen die Staten hebben een groten, jae een groeten heyyae²⁾. Men noemden die Staten Maurisschen, van den grave Maurys myt sijn anhang graeff Willum, graeff Holloe und graeff Moers, und ock also in Westerlandt gescreven, dat dusse sick scameden voer Lycesters overcompst. Und ys nochtans in Westerlandt graef Willum bynnen Leverden myt moert und brandt angesocht dorch Verdugo, D. Westendorp, Cammiga und den olden Westphresche president, daer ener over gevarndel(t)³⁾ und gevangen borgeren begrepen in kundtscap, myt ener Ringelbast, und Geist als to Embden, to Gronnigen und allenthalven sick stellende den parten⁴⁾ gelick, und meermalen bij juncker Johan Rengers conversiert und myt pasboerten vertrouwet worden. Dussen laten sick in sulcken verraedt gebrucken, dat alsoe tijdt und noet eysschede een hoefft als dictatorem und gubernuer thebben, als en yder vermeende mester twesen. Und juncker Johan Rengers dat kleine

1) Leycester kwam den 6den Juli 1587 in Zeeland terug. Hij verscheen daarna met een vloot van zestig schepen voor Sluis, maar zonder iets van belang uit te richten. Ook een poging om van Oostende uit Sluis te ontzetten, mislukte hem. Daarna vertrok hij weer naar Zeeland en vandaar naar Holland. Voor 23 Juni zal bij Eppens Juli moeten worden gelezen. Vgl. Bor, Bz. XXIII, fol. 5 vlg., 14 vlg.

2) Wat Eppens daarmede bedoelt, is niet duidelijk. ‘Heyaer’ is een heet jaar, maar dat verklaart hier niet veel.

3) Eppens doelt hier op een zekeren Lauterbeck, die verdacht werd een spion van Verdugo te zijn en daarom in Friesland was gevangen genomen. Hij bekende een moordaanslag op Willem Lodewijk in den zin te hebben gehad en werd ter dood veroordeeld en den 6den Juli 1587 onthoofd. Vgl. Wagenaar, Het leven van Willem Lodewijk, 111.

4) Misschien bedoelt Eppens, dat hij zich tot beschikking van beide partijen stelde. Er kan echter ook ‘den posten’ staan, wat den zin niet duidelijker maakt.

[p. 521]

wal lettede, dan 20 daleren und 100 tboeren van lasten opwas¹⁾, Dat gaff vrijheit, dat nu to Gronnigen 3½ daleren een mudde rogge gecofft worde und coepluyden het verluss clagededen, dat kostelick levendt up scip und sijn anhang verwondert worde, als stedes 8 personen stedes ter tafel und meer tijdtlicken tractierende. Hadde scrivers, Cort Israels, dener, veltenkoeck, graef Johans coeck gewest, nu hier costelick torichtende, des maent 17 gulden verdenende, myt anderen als Borchert Scoer, Gert Potter, als boeden und andragers, die niet weniger dan 3 stuver van naem²⁾ in pasboert genoten. Und mede sick zierlicken³⁾ stelleden myt ringen in hoer vyngeren. We hoeren juncker an klederen, daer an leerder wanboys und hoesen 50 gulden in passement becostiget worde, und 18 gulden van breyde nederhoesen berekent und betaelt worde, tot nene kleine argenisse voer den vromen.

Der Duytscher ruyteren, woe langsaem sie toreedt, soe onseker weren nu alle raden der vorsten voer die meente. Nadat verleden yaer to Luneborch die dach geholden⁴⁾,⁺ was het geruchte um Romsche konick tkeesen, vermeenden den konick van Denemarcket Fredericum, offte die ruyteren voer den Evangelissche tlaten dienen, niet daertegens, hetsij den konick van Navarre thulpe in Vranckrijck, offte ock Lycestro in Nederlandt, offte ock den stadt Ausburch weder to reynegen van den Jesuiten⁵⁾, und den borgeren weder ontlastigen van keyser Rodolpho myt Jesuyten overtogen. Daeromme alnu to Nymburch in Mijssen⁶⁾ die vorsten Saxen, Brandenburch, Brunswick Hessen myt vole ruyteren up den 3 Julij versammelt, doen verdigen upsitten, und rijden 9000 na Franckrijck, und Ausburch berennet, und den 24 Julij noch 3000 na Lingen yn myt voetvolcks tot dienste der Nederlanden bij Lycestro, offte den Hollanders. Daeromme het gelt,

1) Te machtig was.

2) Voor ieder naam.

3) H.S.: zielicken.

4) Vgl. boven, blz. 338, 342.

+ fol. 482^v.

5) Vgl. boven, blz. 349.

6) Vgl. boven, blz. 516, noot 8.

[p. 522]

geweer, wapenen overflodich to Bremen uth Hollandt angevuert ys und alle rustinge veerdich solde sijn, niet anders als in Koninne naem und bestellinge Elysabets und niet der Staten. Die nochtans gelt meest scoten, (want der Staten naem was ongunstich, haetich und verdroetsam bij vorsten, steden, landen und alle steenden etc., want wort een rebellye geacht tegens hoege overicheit, woe tyransche ock sij de regerunghe, und wat privilegien daer ock weren, und potentaten schuldich sindt tholden). Onder des was in Polen een grote commotie um nije konick tkeesen in Stephani plaetse, sonder kinderen verstorven¹⁾, daer nu de Swede myt sijn soen, die Keyser myt syn broder hartoch Mathias²⁾, des Turckes³⁾ gesanden vanwege des Stephani suster eder broder soen versocht, die Moskoviter voer sick. Und wel van dussen worde erwelet, weren sie rede in legeren tsamen. Die inlandtschen dachten na den groten canzelar⁴⁾, die meest mester gewest bij Stephano und tegens den Moscoviter in den tocht. Daeromme die pontcamer⁵⁾ gesloten, die rogge

1) Steven Bathory is den 22sten December 1586 gestorven. Na een lange verkiezingscampagne is den 19den Augustus 1587 Sigismund van Zweden door de eene, den 22sten d.a.v. aartshertog Maximiliaan door de andere partij tot koning verkozen.

2) Eppens vergist zich hier. Niet keizer Rudolf's broeder Matthias, maar Maximiliaan was in 1587 de candidaat voor den Poolschen troon. Geboren den 12den October 1558, werd hij in 1585 grootmeester der Duitsche Orde in Oostenrijk. Hij werd in Polen verkozen door een minderheid, de partij van Zborowski, tegen Sigismund van Zweden, die de candidaat der aanhangers van Zamoyski (zie noot 4) was. Met onvoldoende macht viel Maximiliaan in 1587 in Polen, kon Krakau niet veroveren, werd geslagen en gevangen genomen door Zamoyski en bleef tot 1589 in gevangenschap. Eerst toen werd hij op aandrang van den Keizer ontslagen, maar hij bleef zich nog tot 1598 koning van Polen noemen. In 1602 werd hij keizerlijk stadhouder van Tirol; als zoodanig is hij den 2den November 1618 gestorven.

3) H.S.: Tuckes.

4) Eppens bedoelt den boven (noot 2) genoemden Johan Zamoyski, jaren lang de kanselier en vertrouwde raadsman van koning Steven Bathory. Hij was het, die de candidatuur van Sigismund van Zweden stelde en diens verkiezing wist te bewerken. Vgl. Schiemann, Russland, Polen und Livland bis im 17. Jahrhundert (Serie Oncken) II, 360 vlg.

5) Te Danzig.

[p. 523]

seer duercoep makede tot 48 Polsche guldens, to Embden 88 daleren. Und doch seer affvueret was und nu eerst up Sint Jacobi¹⁾ in Westphalen, Duytsche landen die koren rijpen worden um die kolde natte tijdt. Und een duere tijdt to vresen ys, soe in Polen orloch worden sal.

In onse Ommelanden gaet up den 7 Julij het water over doer den nije kaiunghe bij Oesterwyrum in den Oesterhorn als een bedicket landt; wort verloren alle het gewas in die lege landen an Dampsterdiep to, verdriven hoer biesten na westen bij Adweert up die wilde²⁾ landen, mogen die biesten und een koe bargen voer 1 daler, soe daer allene verblijff were van hutten, tenten und woninghe, die koeren dorch colde natte seer laet dan overvlodich up die hoege landen, soe sie gewonnen muchten worden und droge hervesste vergunnet war, und intoch verblijven muchte.

⁺ Voer juu hoechwijsen heren Hoeffmannen van wegen Konicklicke Majestaet van Spannien, gebeden heren, Gheve ick ondergescreven als huysfrouwe van Abel Eppens democtlieken und claechlicken to erkennen, dat hoewol mijn huysheer Abels Eppens voer dusse turbelen, in Stadt und Landen des vredenhandels niet onbecandt gewest, und ock alnoch van nemandt anclaget eder myt reeden mach beclaget worden, dan voel meer in zijn affwesent van huys und gudt in aller stillicheit hefft geholden und gedragen, we sick in sulcke vrijplaetsen na des hilligen rijcksvrede behort und betamet, soe yst, dat die hoechwijsen heren ock wol indachtich synnen, dat yck, als huysfrouwe und moder mijner achter kinderen, een grote beswaringhe und lasten hebbe dusse soven yaeren lanck uthstaen und geleden, sulcke grote plunderinge, berovinghe van guederen gedragen, daerto sulcke swaere scattinghe erlecht und betaelt und wes noch meer ys, dem Sicco Wyfferinck in sulcker onverhoerde sake in yaerlicke contributie offte huyringhe overgewesen und veregent geworden, alsoe dat mij onmogelicken ys alsucken

1) 25 Juli.

2) Woest.

+ fol. 483.

[p. 524]

scaden niet allene neit to verwynnen offte tvergeten, dan ock endtlicken van alles mijner sal moten ontblotet worden, und mijnen schulderen endtlicken in naclagen brengen. Soenderlingen soe die commissarien idtsiger tegenwordiger nijer confiscatie alsoe voert over mijnen huysheren Abel Eppens sonder orsake, sunder reeden, ock niet verclaget, noch ingheeysschet, vortvaren und executieren solen mogen, um mij tot ynhueringhe sijner landen tdwingen, diewijle mijn huyssheer nergens anders ys offte befunden ys west, dan daer die Hartoch sijn Excellentie een yder vrij und vranck myt hoer guederen lat passeren und geleyde gunnet und int getall niet weinige ballingen verblivende sindt. Und want mijn huysheere in nene wapenen noch gevaer gewest und sick also geholden, dat⁺ he bena nene scanse gesien, noch sick eniger handel hefft gevallen laten, dan dat he als een deputierder des landes gekoren und beropen, den gemene sake muste bijsijn und blijven, mach und kan he voer nene rebelliger, noch Konick vijandt sonder anclage geacht eder executiert worden. Und wes daer meest in den landen gescheden ys, niet anders als dorch des Konicks offitieren und stadtholderen permittiert, publiciert, confirmiert, und vrij onder Konicklicke Majestaets segel togelaten ys, daermede en yder in sijn conscientie onbeseriget solde mogen blijven. Soelde billicken mijn huysheer meer to beclagen dan to besculdigen sijn om enighe overdaet eder mishandelinge an emandt, waervan noch nener anclager gehort ys. Soe ys, dat yck als huysfrouwe van Abel Eppens voer juu h.w.h. versoke und bidde, dat die gestalte commissarien mij alsoe niet solden behoeren tot sulcke scadelicke und ondrachtelicke inhuyringhe mijnes huysheren landen tdwingen, daermede ick reede in sulcke grote scaden und verluss mijner guederen byn gecomen und vort die schulderen vervallen worden, noch scattunghe eder schulden wijders sal und kan ontrichten und vuldoen, voel weiniger dat mijn egen landen, huysen und guederen solden moegen bevrijet und mij egen blijven, we dan andre vrouwen gegunnet und thogelaten. Verhoepende, dat mijnes huysheren onschult und sulcke mijne grote scaden und lasten der scattinge bij den h.w.h. solen geacht und gekandt

+ fol. 483^v.

[p. 525]

mij van der commissarien executie und eysschunge to bevrijen und ledich to erkennen eder doen upholden und verbliven, des tot allen tijden danckelicken voer Godt kan und sal vergolden worden. Den 27 Juny anno 87.

Mijn soen, mijn soen Eppo. Dat het dij alsoe an dijnen naem und ock conscientie staet, dat wij ons billicken moten bedroven und dusse sware tijden bena vergeten konen. Dat ys tmaken groete und swaere overtredunghe. Dan lever, woe hebben gij doch mogen dusse tijden onse ballingscap und die orsake des ballingscap vergeten, und uth den synne gestellen und dat in sulcken jammer und grote sorchlosicheit. Juw scoelgaen hebben gij vergeten, juwer Christelicke doepe niet gedacht noch geacht, die dagelicke naerlicheit, lasten, swaricheit, scatten und plunderunghe als straffen der sonde niet angemarcket. Die⁺ scryfftuer und boecken hebben gij niet allene uth die handen gelecht, dan ock uth den synnen vergeten. Dit ys waerlicken godtlosich levendt und wandel wes. Is dit die besoldunghe onser kosten an juu gedaen, onser sorge, onser woldaet, dat wij idtsondes ons deser daets niet allene to beclagen und to besorgen, dan ock bescamen moten juwenthalven, daer alle kindtlicke gehorsaemheit, eherbedunghe ontweken ys und geweigert wordt? Wat rekenscap worden gij den waren Godt juwen schepper geven, den Heren Jesu Christi juwen verlosser danck sagen mogen, und der wercken des hilligen Geestes romen, die gij juu, und juw vaders huys hebben besmettet und een ewige moyte angebrocht, ick swijge scande. Gij hebben die bijbel jae gelesen, woe yst den soens Eli ghegaen und dat ganse vaderlicke huys, und het landt, daer 34000 mannen geslagen sindt um ontucht der soenen Eli halven und die arcke Goedes verloren geworden. Dat is, die dienste is Goedes verandert geworden, die werelt, het vlees offte blinde menschen achten dit weinich, dan die straffen gaen erenstlicken daeromme over allen, schuldigen und onschuldigen, als Rom, Athenen, Sodoma und Gomorra beyegent, die sintvloet um den hoerdoem gecomen sindt. Daeromme soe achtet niet voer een gringe misdaet noch stellet juu dusse art van menschen gelick, die nene Godt hebben offte vresen. Van junges up hebben gij juu ge-

+ fol. 484.

[p. 526]

holden und gedragen bij juu mynner und gringsten, we ock nu. Wat besoldunge hebbe gij nu anders dan scande und onehere gehalet? Alsoe hebben gij juu broder vaken beyegent niet thoeren willen. Wat moten gij dan nu wol dagelickes weder hoeren, wat konen gij daertegens seggen, eder doen? Alle luyden mispresent, scande konen gij ock neit verdegenen. Wat raedt dan? An Godt moten gij roepen, um genade bidden, bekennen juw swacheit und verdorvenheit, und nije mensche worden. Den olden Adam, dat ys sonde und lusten, doeden, und hulpe, gelove und bijstandt des Heren Godt anropen: Heer, ick gelove, kum mijn swacheit thulpe, Heer, helpe, wij vergaen anders. Daerna sick bij van die loese luyden und hoeren geselscap ontholden, sijn oheren stoppen voer boese clap und quade reeden, want sie verdarven guede seeden. Die myt eherlicken ommegaet, wort eherlicken, geleerder und wijser, wie die eerste psalm¹⁾ secht, und den godtlosen drouwet, dat sie solen verstoywen und verswinden. Item die 101 psalm ock leret, den bosen to scouwen und⁺ vijandt tsijn, niet myt vust undt handt sick daertegens to leggen, want dat solde heeten die sonde twillen verdedigen, und alsoe die sonde dubbelen und olye int vuer ingeten, und dat geruchte und quade naem groter und breder uthbreyden, und nummer vergeten solde worden. Het ys wol waer, dat vrome, verstandige luyden soelen juu neit wijten und ons torekenen, dan daermede prijsen sie het niet und achtent niet voer nene sonde, dan willent uth scaemroedt niet gedencken, und soldent liever beswijgen, daer die godtlosen umme lachen. Daeromme leret die sake verstaen, und doet die scande myt gedult begraven, haetet die sonde, wetet wat daer gesecht ys: sonder kuysheit kan Godt nemant sien eder anropen, een onbevlecket bedde hefft Godt lieff, horen verteren huys und gudt. Heer, wilt doch dusses niet meer gedencken, und vergyff uth barmharticheit um dynes Sones willen, den wij erkennen und bekennen onsen verlosser, als

1) H.S.: Psal.

+ fol. 484^v.

[p. 527]

wij an Hem geloven, und sijn wordt horen und gehorsamen sindt.

Hieromme dan, lieve soene Eppo, bedecket und bedencket sulven juw sonde und scande, holdet juu tot andere erbare vrome 'geselscap, reedet, leeset stedes wat guedes, dat godtlicken und eherbarlicken ys. Bewijset juu vrundtlicken, liefflicken und trow tegens die, die juu vermanen und leeren, und west sorchvoldich, wandert als die wijsen, folget ons ergens mede nae, soe behort. Und hebbent gueden acht up juu sulven, wat gescheden ys, kan niet ongedaen worden, soe moet ock gedaen worden, dat men wol hadden mogen voerbij wesen etc. Hierup juw antwoerdt eder demodelicken gehorsamicheit verwachtende. Datum Embden den 27 Junij anno 87. Des huyses sorge nempt waer myt Godes vrese und kentenisse, soe kan und will he ons segene, want godtzalicheit hefft een tosage des tijdtlicken und ewigen levendts. Des godtloesen huys vergaet und wort verteret, daeromme die krijgen comen, ter tijdt sick en yder sick bekennet und betert etc. Den 27 Junij.

Copia enes vrundt breff an Grave tEmbden van alle circumstantien dusser tijden und saken.

Angaende die sauegarden over Westerwoldinghelant wordt die dienst des borgers bevordert met dat sulvighe quartier und huys tWedde, want wisten sie, woe hoer uthblijvendt als an mijn mesteren wordt verstendicht, hoer⁺ tot groet perikel und vrese sal gedijen, sie solden mijne warnunge wol in danck annemen, want dat exempel van den grave van Hoenloe behoerde hoer wol een warninge tsijn. Want die hefft voer die handt upgebrandt hen to Maestericht 400 dorperen. Dit Vresche quartier solde upbrengen tot die anneminge der 2000 ruyteren und 3000 voetvolck myt 1000 pigniers¹⁾ omtrent²⁾ den 10 Junij sijn quotum, om over in Hollandt tsenden bij het ander daer gebracht und vort tsenden um volck tlichten, und

+ fol. 485.

1) Pioniers, schansgravers.

2) Er staat zoo iets als ‘oestewint’ of ‘oestewent’, wat geen zin geeft. Is misschien bedoeld een woord als omtrent? Eppens is hier bizonder onduidelijk Vgl. noot 3 op de volgende bladzijde.

[p. 528]

angesien dit quartier onder het huys tWedde sittet in het geheel und den eersten anstoet vresen moet, und die cornellen to ross eder voet alle niet lievers begeren, dan in sulcke quartieren in vijanden landen een doertocht tmaken, als sie in 14 dagen wol worden horen eder sien und dan willen accorderen, dan myt foege to late van den Excellentie sauegarden to behanden laten. Doch die neit en wil, niet en sal. Men hefft mijn presentatie uth die articulen bij Engele¹⁾ wol verstaen; soe sie dan sulcke presentatie affslaen, solen mogen weten in wat predicament sie staen worden. Doch hoer pasbort kan tot 8 eder 10 dagen upholden worden, und wunsche hoer mijn breff um die arme luyden, ick solde doen, redelicken handelen. Nu den 15 Junij trecket een monsuer strack²⁾ doer na den ruyteren und knechten antwort up die breven³⁾ tbrengen und soe will ock alle dagen uth Engellandt angaen, und ick sende Rengers een starcken breff van die Exellentie, dat he vorten van contribueren und accorden sal upholden und daertegens alle hulpe doen. Dat sie bij mij moten komen myt sijn pasborten, und niet weygeren mach. In gelick soe emandt vorders van Hogelandt⁴⁾, Zandt, Spijck, Bierum etc. muchte comen, dat sie ock ileden, want ick beminde mijn vaderlandt und hoer staet een groet perikel an, als vijandtlick tdoen. Wes an Jacob Jargess⁵⁾ gescreven van mij der Oldampten⁶⁾. Und hoer pasboert achte is olde sprickwort: anboden dienst ys onweert tot hoeren egen schuldt und schade. Als sie balde horen worden, want sonder den Excellentie sal nene pasboert noch sauegarden achtet worden, want mijn commissie cassiert alle particulare hopluyden, capteinen, admiralen, superintendenten vor

1) Ook dit is niet duidelijk. Engele kan Engeland zijn. Maar wat zijn dan de artikelen bij Engeland? Het tractaat met Engeland?

2) Bedoeld kan ook zijn Strack, als eigennaam.

3) H.S.: oertwert up die benen. Eppens is op dit folium bizonder slordig in zijn spelling.

4) Het noordelijk gedeelte van Fivelgoo.

5) Bedoeld zal zijn Albert Jarges, destijds drost der Oldambten.

6) H.S.: Olampten.

[p. 529]

hen accordiert ys, und can nene betalinge verstrecken⁺ dan allene in mijne handen. Sulckes an Rengers nu gesonden van den Excellentie. Des gij myt Abel Eppens mogen dielen.

Alnu kumpt tijdunghe, dat graeff van Lycester sij over gecomen myt 170 scepen, daerin 9000 voetgangers und 1500 peerden van edelingen bij Lycester, myt ock 24 dubbelde cartouwen van 16 voet lanck, up Oesteende angevuert¹⁾. Daer admirael mons. Fransoes Draco an den Majestaet gescreven uth den Spansche zee onder Calis Malis²⁾, dat he hebbe den 19 Aprilis 32 Spansche scepen verbrant und gesuncken, ock mede Ragusier³⁾ van 2000 tunnen wechgevuert, 4 victuliescepen becomen, noch ock 12 galeygen dael gelecht und verstroyget, und vorts getrocken na een onder Armage, und marcys de Cruyse⁴⁾ gefangen becomen. Und alsoe trecken up die hoeffluyden na den Rijn, um in Franrijck bij konick Naverrum twesen myt 12000 tpeerde und 3 regement tvoete, beholden Holsters und Denen, tot Majestaet van Engellandts diensten. Des tmeer scrijff graeff Willem in Oterdum, und graef Lycester beveel ys, dat sie in Oestvreslandt sick solden ontholden van roven, haelen, vangen als an Albert van Pewsum to Wolthuysen, item en olde man van Auwerick, item van Pilsum koygen und peerden halende. Onangesien wat juncker Johan Rengers, Merten Zygers vrij gaven, und dusse sick richteren stelleden, soe emant wat miste, myt lantrecht thalen. Daertegens Albert van Haren to Lierort angeholden myt 3 punt gudt⁵⁾ na Westphalen tvrachten, daer Borchart Barels copman den vijant tovuer dede.

+ fol. 485^v.

1) Vgl. boven, blz. 520.

2) Cadix. Vgl. boven, blz. 509.

3) Schepen uit Ragusa, dus Turken of Albaneezen.

4) ‘Marcys de Cruyse’ is de markies van Santa Cruz, groot-admiraal van Spanje, met wien Drake te Lissabon onderhandelde over de uitwisseling van krijgsgevangenen. Hij zou opperbevelhebber worden van de groote Armada, die door Philips destijds werd uitgerust. Onder ‘Armage’, dien Eppens blijkbaar voor een persoon houdt, meenen wij de Armada te mogen verstaan. Vgl. over Drake's tocht: Motley, III, 90 vlg.

5) Onduidelijk geschreven. Misschien staat er: ymt of yndt.

[p. 530]

Hierup Rengers und Petrus Cornelius na Oterdum myt breven und protest gesandt den 29 Junij anno 87.

(Volgen twee brieven van den graaf van Leycester van 31 Mei 1587 aan Burgemeesteren en Schepenen van Utrecht en aan den Burgemeester van Deventer, beide gedrukt bij Bor, bk. XXII, fol. 96.).

Niet alle dit scrivendt, dan ock andere kundtschap quam uth Spannien to Embden dorch ener Peter van Hilligelande¹⁾ und Claes Mess, dat niet allene captein Draco een screcke in Spannien hadde gemaket und up den zee myt roven, brannen und voerwachtent up den Indisschen vaert, dan noch gestarcket worde uth Engellandt und nu endtlicken die sake van Nederlandt angenomen worde van den Majestaet und noch nije scepen getimmert und gerustet um den Sluys to ontsetten²⁾ arbeidet worde. Want Peter van Hilligelande betuygede als to Sint Lucas³⁾ west gevangen, dat nemant in den⁺ zee uthmuchte und Claes Mess verbliven muste in elende und gelt verteren, daer een Hamborger scipper worde myt sijn verbrant um een befonden boecken, und die kinderen den Duytschen naropen: Flamingen⁴⁾ wanner wiltu brannen. Und die scipper antwoerde: Als sie vor holt in vuer solden. Und was grote benoutheit des geldes in Spannien, ja solden moten versagen, soe captein Draco de Indissche vaert upnam, und den Peter Hilligeland nene teergelt muchte geneten, daer sin scip mede verbrant was van captein Draco, die vole Duytsche bargede und noch bij sick hadde. Und worde alle dagen publiciert die Engelsche vijant die guederen prijs, alle handel horenthalven verboden. Alsoe ock ener van Norden myt namen Menart Hincke, een Jesuite, komt hoech van den Spansche rustinge⁵⁾ und sij gecomen myt consendt dorch Italien na Duyslandt, dat men den Draco wol solden stueren und den Indschen vart beschermen, und des Deenschen gesande

1) Helgoland.

2) H.S.: ontsettet.

3) Vermoedelijk San Lucas de Barrameda, een zeehaven bij Cadix.

+ fol. 486^v.

4) De gewone naam der Nederlanders in Spanje.

5) Krijgsdienst.

[p. 531]

voerbede were affgeslagen, alsdat die Konick niet een titel van den Roms religie wolde nalaten, als solet kronen und konricken kostigen, und worde an graeff Edzart besonden, soe den 12 Julij to Embden vertovede. Daeromme worde die stadt Gelder soe elendich tractiert in hoer verraedt des Scotsche captein, dat vole borgeren sindt geslagen myt die soldaten, und een prediger gehangen ys worden und ener over den wal ontquam, we Scencks huysfrouwe in blote hem. Und Scenck buyte worde verloren, we daerna ock weder gescheden ys in Enhoven und Triburch¹⁾, Loven und an Hartenbussche versoch in der belegeringhe. Und nu dagelickes den Saxsche ruyteren verwachteden antrijden²⁾.

Onder des die uth Gronnigen als vrijbuyteren und roveren worden van Verdugo in Oestvreslandt uthgesonden na Awrick, Widtmunde, Eesens, Jewer und daerumtrent, up straten und havens twachten up der vijanden, reysyger und Engelsche personen und guederen uptnemen und tbegripen, we dan allenthalven gesceden is to Marienwer³⁾, Bierum⁴⁾, und to Embden voer den poerten twe Engelsche gesellen van het spyl⁵⁾ medegetogen hebben. Und andere Vressche gefangenen und perden becomen in ansiendt des graven van Oestvreslandt und slapent der uth Oterdum und up den scepen, die bij den⁺ Emse den coepman meer waerden, gelick die anderen na Bremen die goederen caveerden und reysyger ansochten und wapenen vermenden to begripen, und die vaste kundtscap der ruyteren waernemenden. Als Verdugo sulven, to Stenwick wesende, verwachte up verraedt van Vreslandt in Leverden, Dockum intnemen, graef Willum tdoersceten und partie anrichten myt moertbrant. Daer 8 borgeren sindt begrepen worden und meer vermodet dorch belijunge enes trometers. Den sake und verradt to

1) Tilburg.

2) Vgl. boven, blz. 519.

3) H.S.: Mariencoer. Marienwehr ligt ten noorden van Emden.

4) Berum, ten oosten van Norden.

5) Tooneelspelers. Engelsche tooneelspelers vertoefden in dien tijd dikwijls in deze streken.

+ fol. 487.

[p. 532]

stendich twesen, und Godt voerbehuydet hefft in maent Julio anno 87¹⁾. Want Lycester, noch aldinck onveerdich vyndende, meer sick torustede dan verweerde, und Vreslant in vergetunge stonde. Underdes juncker Johan Rengers, Merten Sygers und alle capteinen sindt milde in pasboerten tgeven und guederen tlaten passeren na Gronnigen. Dat ock Johan Onnens weder georlofft sijn scade tverwinnen, myt rogge na Gronnigen ys togelaten tvercopen und gebrocht hefft nu den 12 Julij. Und die rogge tot 14 arensguldens mudde vercofft worde, want van Bremen und hieruth grote dagelicke tovuer geschede, und alles myt den scepen und Oterdum kinderspyl und kostverluss was, und myt graef Johan twisteden und als Albert van Haren und sijn gelicken die straten onvelich maken, borgeren uth Lier anhielden, den hoeren vermeenden to bevrijen, daer Caspar van Ewsum mede verweerder aff was. Und alnu was het weder gudt und sommerlicken. Und die gewassen degen woll und worde up Sint Jacob²⁾ nije rogge gehoepet, tot gewisse ontlichtunge des commers und grote trosstinge des vijandt und sijner starcheit um int velt tmogen dueren.

Wie dan die Sluys alnoch van den hartoch van Parma belecht, bescoten und bestormet solde sijn 6 uren lanck, dan affgeslagen den 9 Julij. Und ock also den stadt Hartogenbussche van den Engelschen belecht tontsetten myt captein Holtenpenne dorch 40 vendelen tvoete und 14 corneet peerden, die ock van graeff Holloch, Moers und Merten Scenck gekeret, meest geslagen, tot 4000, und⁺ Holtenpenne sulven myt sijn lutenandt sindt gebleven und in Hartochbusse begraven und³⁾ in den stadtgrafft meer verdrencket⁴⁾. Want des Staten und Lycesters

1) Eppens doelt hier blijkbaar op hetzelfde feit als boven, blz. 520.

2) 25 Juli.

+ fol. 487^v.

3) Hierboven staat tusschen de regels: graeff Hermen van Bergen, Carel van Mansfelt.

4) Eppens doelt hier op de verovering van de schans bij Engelen aan de Maas door Hohenlohe in Juli 1587. Haultepenne trachtte de verovering te beletten, maar sneuvelde bij deze poging, die ook overigens mislukte. De schans ging over, werd versterkt en herdoopt in Crèvecoeur. Daarna wilde Hohenlohe Den Bosch veroveren, maar was daartoe te zwak en trok daarom terug. Vgl. Bor, Bk. XXII, fol. 983, XXIII, 9.

[p. 533]

volck in hoer vordel verweken, ontfangen den vijandt eerst myt 3 vendelen, die wol verstroyget, dan balde ontsettet und durch 9 stuck gescuts tot twe mael gevueret up den vijandt gekeret. Is dusse ontsedt die eerste victorie van Lycester tvelde. Und Hartochbuss in groter benoutheit gebrocht, die sick stedes we Gronnigen sonder besettinge vermeende to verdedigen, und nu 1 punt broets voer 5 stuver seeden tcopen moten. Ock ys daer doett gebleven Carel van Mansfelt, een lange overste bij den Spanschen¹⁾. Des solde Luet van Laer in den eersten anvall gevangen sijn. Und anderen dages Engelum upgegeven in de Kempen²⁾.

Onder des kumpt kundtscap uth Engellandt, dat captein Draco in den Spansche zee hebbe upgenomen up den Indische vart dat schip Philippum genoempt, geladen myt specerije, am meesten myt vierduysent bals, dat sindt sacken pepers³⁾, ider van 235 punt, ider pont 1 daler. Solde weert sijn twalff tunne golts und in Engellandt ingebrocht⁴⁾. We ock andere scepen der Duynkerckers myt zijden stucken upgenomen. Uth dussen worde gehort, dat in Spannien des geldes solde commer sijn und die scatten vernichtiget, soe men den Indische vart worden onseker und Parma ock uth Nederlant um gelt vorderent was. Jae nije torusten troestlos⁵⁾ wort sijn und ock die scepen niet van Embden na Spannien vrijheit hadden und solt een 7 kost, 20⁶⁾ punt vercoff worden, jae myt rogge tverbuyten was.

We tvoeren gedacht ys der adels lasten und schulden, soe in dusse tijden worden executiert, waervan Wigbolt

1) Dit is onjuist.

2) Vgl. boven, blz. 532, noot 4.

3) H.S.: peters.

4) Eppens bedoelt de Indische kraak San Felipe, die door Drake werd genomen.

5) Onduidelijk, misschien: craerflos.

6) Door deze getallen is geschreven.

[p. 534]

van Ewsum heer to Nijenort myt sijn veengraven niet allene die Unsten¹⁾, sijn broderen, suster und anderen, dan ock gemene luyden grote pennygen hadde affgeleent und myt sijn companie in onsekerheit gebroch, alles hoeren nu mistede und niet betaelt konde worden, also sindt nu noch anderen meer, die daermede, dat sie wol hoeren vaderen naem hebben willen vueren, als heerscapen und hovelingen twesen, dan neit der olden voetstappen nagingen und ploech, acker, koygen und besidt besorgeden und sick leerden to generen. Soe sie nu sick vermeerden in bloede und vergringerden in guederen, meer leenden, boergeden und verteerden dan sie overhadden des yaers van renten offte landen, soe vaken verarmeden und verdielet worden. Dusse, segge ick,⁺ syndt ock an den keerscoep gebrocht in dusse orlichtijden, waervan salige Hayco Leuwens kinderen landen to Loppersum tot 70 gulden myt huys und heerlicheit vercofft worden voer 5000 gulden, daer 15000 schulde was, und den vremden veregent, als Johan Bramsche, gewesener canzelarssoen to Embden. Daerna sindt ock anslagen juncker Frans Clants heert to Oldersum²⁾ und Hindrick Clants ten Post, allene 40 guldens. Und dussen hefft getroffen dat gemene Vresche spreckwordt:

‘Doe die buer droech grove rocken bij den ploech,
Doe hadde die buer gudt genoch,
Nu will die buer een edelman wesen,
Dan kan die ploech neit genesen;
Die meer verteren,
Als sijn ploech kan eherneren,
Die moet verdarven
Offte mogelicken elendich starven’.

Anno 87 den 7 Julij vertonet Johan Winbrugges scryfften und ondertekunghe van Starckenborch, Johan Rengers ten Post, Hindrick Clant, ock Gensema und Mepsche,

1) Gela van Ewsum, zuster van Wigbolt, was gehuwd met Aepko Onsta.

+ fol. 488.

2) Bij Ten Post.

[p. 535]

dat sie myt den syndico Jeronimo Verutio hadden gerekent und gesloten sijnes dienstes halven, und alsoe sijn loen consentiert (want he und anderen vor deneren holden worden bij den uthgewekenen als Staten des landes), dat hem van yaer 80 tot 84 toqueme 4000 gulden, daerna 600 gulden als vacatie und geleent verlecht gelt tot yaer 87. Solde wesen elven duysent twe hundert dre und neegentich gulden. Welckes ock hebben ondertekent Dode van Amsweer. Jacob Froma, Eme Tammen, Abel Eppens, to ontrichten als men inlandts worde, we dan ock Aylko Unsta, Hayo Manningen, Ulrick van Ewsum doen worden. Alsoe verwachtet Claes ten Buer sijn 800 gulden, Johan Winbrugges sijn reste, na gedane rekenscap etc., und die deputierden hoeren groten scade und verluss van guederen, soe nicht ingetogen sindt, und na den commissie tspreken hebben, als Godt will, und nene tegenpartie erstaedt. Alnu versochten die Oltampsters bij graef Willum in Westerlant den Oesterdijcken weder slaen und intsetten, und Oterdum buyten dijcken. Des soe ontraden is um Oterdum tverliesen myt waters stroem, verblijven die landen in water und slaen weder den Nije kaiunnghe und versoeken Uthhuysen, Sandt, Meeden, Nijelandt, Spijck, Bierum, Losdorp dorch Harcke Hebelens⁺ van Uthhuysen een sauergarde bij Johan Rengers und capteinen van Oterdum, dat sie des maents solen upbrengen een verndel yaers taxt van ider gras landes tot erkentenisse van graef Willum; als raedtslagen ock die andere dorperen Loppersum, Stedum, Rijp etc. Dan van der stadt Gronnigen geweret, bys die geruchten van den Duytsche ruyteren und die slach voer Hartenbusche¹⁾ den meente vresich makede um alsoe tmogen besitten blijven, hoewol des wekes myt yaertaxt geblotet worden und nu die hoylege landen²⁾ myt oesterwater³⁾ belopen weren und die biesten verdreven worden. Om dusse pennygen upboringhe hadde Claes ten Buer een sijn com-

+ fol. 488^v.

1) Vgl. boven, blz. 532, noot 4.

2) D. i. lage hooilanden.

3) Van het Oosten komend water.

[p. 536]

missie van Lycester tegens landes wille und consendt. Die rentemester Johan Winbrugge continuerde sijn diensten, ter tijdt die Staten bij Lycester die geestelicke guederen ordinantie gesien, worde confirmiren, soe die syndico Johan Starckenborch, Johan Rengers ten Post committiert was und reysen worden an Sijn Excellentie; anders solden die Staten der geestelicken guederen bedienunge ontwaert moten sijn tegens recht, statuten, gewoenten und heren huldinge, den Landtscap stedes vrijgelaten, und steden ock verdediget hebben als van den inlandtschen in piam causam ghegeven, vermenen ock stede twaeren.

Over kesunghe des konicks in Polen was een gemeine becommernisse und sorge over, daeruth wort uth Polen alssulck suffragium vertonet.

Cuiusdem de candidatis Polonici regni judicium.

Domus Austriaca vel dux Mathias^1).

Dudum ambit, multum expectat

Exigeret plura, sed quae paupercula,

Aut qualis esset defensio,

Turcae daretur pensio. Swecus 2^2).

Aetas juvenilis ad omnia habilis

Mores materni nostris similes

Si bonus miles, fiat rex. Piastus canzelarius. 3.

Obstant amici, ob hoc non vici. Moscus. 4.

Multa fert bona.

Si Dei dona haberet rationes.

Posset esse commodus Polonus. Parmensis. 5.

Practica multiplex, doli occulti

Venena, et sitis auri Italum odi^3).

⁺ Hartoch van Parma na den nederlage voer Hartogenboss dorch den Engelschen geleden vermeent den Sluys, den slotel van Vlanderen up Brugge und Gendt, in twynnen myt storment. Stormet up Sint Jacobs dach⁴⁾ als

1) Hierachter staat: Baloreus Weiwoda, Stephani sororis filius.

2) Achter deze regel staat in een accolade: Patriae conspiratio, Turcae commendatio, Gens insidiosa, Nobis damnosa, Procul sit a regno nec nominetur.

3) Wat met dat alles is bedoeld, blijkt boven, blz. 522.

+ fol. 489.

4) 25 Juli. Santiago is de groote Spaansche heilige.

[p. 537]

patroen der Spangerden up den 15 July¹⁾ dremael, und gekeret, den vierde mael weygeren die soldaten, als sick gestodt hebbende, und solde Parma gesecht: Wijcke ick van den Sluys, soe ys myt ons wijken tijdt en yder sijn wech um provyande und vestenisse becommert²⁾.

Die graeff Lycester in egener persoen verlat Hertochbuss³⁾, lecht volck tscepe, vaert ock den 15 Julij aff myt 300 scepen und noch 70 scepen nagerust na Oesteende, um den Sluys tontsetten und Parma leger anttasten myt 30000 mannen, soe men secht die olste soldaten, die nije in steden gelaten. Des ys den 22 Julij to Bremen het geweer het voetvolck uthdielet und tsamen getogen, daer Plettenborch myt 1000 ruyteren, Ransow myt 1500 und Overstein myt 500 nu rede anrijdende weren, und men to Oesenbrugge voervluchtigen und na Lingen, ja Gronnigen den intocht verwachteden myt 3000 ruyteren, 4000 tvoete.

1) Vgl. vorige noot.

2) Hierboven staat tusschen de regels: t'armoet gestoten.

3) D.w.z. het kamp voor Den Bosch, dat tot 1629 Spaansch bleef.

Van Petro Datheno prediger.

Die vermeerde man und loffweerdige prediger Petrus Dathenus, soe in Nederlandt und bij den Palsgraeff hartoch Hans Casmiro thove gedenet, und den prince Wilhelm, van Nasso und Ihranien heer, seer angenaem lange tijdt gewest, und to Gendt die Nederlansche kercke hebbe bedenet 34 yaeren, nu tom laesten anno 1578 sij in ongnade gevallen. Myt Ambyse beruchtiget, in Utricht angeholden, hefft moten vertrecken und nu anno 1587 to Dansich sick verholt; hefft van sick sulven die historie bescreven, und die orsaken des ongenades angetogen, alwaerom die prince van Iranien hem wolde vangen und vervolgen ock buyten landes, seggende: Denwelcke die Prince eenmael verongunstigede, muchte nimmer weder in genade comen. Soe ys, dat Petrus den Prince also hefft versekert und lieff weert west, dat he hem 34 yaeren becandt, ock anno 1566 in den verscreven turbel bijge-

[p. 538]

staen, geholden als raedt van secreten, myt blancketten¹⁾ versekert und verscheiden legatien gedaen myt grote perikelen, warnet den Prince voer ener tho hove als een⁺ Spangerder bondtgenoedt, die niet genoempt dan den Prince alleen meer levende. Dusse vermaen makede die eerste wantrouwen in den Datheno und ongunst in den Prince tegens Dathenum, want to Dodrech een coetus der prediger geholden anno 1578 den 22 Junij die supplicatie to hove gelanget worde um opene kercken thebben voer die Reformierden tegens den Pawsschen. Nam dit die Prince seer ongunstelicken als van Datheno allene gestifftet und seede Datheno tho, dat 25 eder 30 personen in huysen versumeden²⁾ tpredigen, weer die beste middel van vrede tholden. Und als die coetus allene eysschede die 10 diel der geestelicke guederen tot horen dieneren, daer die Prince sulven voele canonisijen und prostijen vertierde, worde dit den Datheno upgelecht als die geestelicken tverdriven und thessen und geestelicke guederen twillen verslinden. Daer Allegonde ock dapper myt Philiers³⁾ den Datheno tegensstont, und disputierde, daerup volgede, dat Datheno heel mishagede und verdroetsaem worde des hoefflicken heren levendts.

Daerna wordt die suspecte Spangerde commendiert und committiert gubernuer in Vlanderen twesen, welckes ontradunge und weigerunge den Datheno geweten. Und vorts myt beldenstormen beruchtiget, worden Ambyse und Dathenus als benae gevangenen van den borgeren bevrijet in Gent. Ock versochte die Prince weder uptstellent in kercken, pawsicke ceremonien eenmael affgedaen van Datheno ontraden. Daeromme to Antwerpen verbodet, schelt den Gentenars voer uprorygen, und hartoch Hans Casmirum warnende darwars treckende, hem bedacht makende, dat he sochte gubernuer van Vlanderen twesen, als nimmer gedacht was.

1) Vermoedelijk blanc-seigns.

+ fol. 489^v.

2) Dit woord is zeer onduidelijk.

3) Pierre l'Oyseleur de Villiers, 's Prinsen hofprediker en raadsman, de schrijver der Apologie.

[p. 539]

Die Prince, sulven in Gent treckende, will die kercken weder pawslicken torichtet hebben und myt den religioensvrede verlicken; soe worde die vijandt in corten dagen ruymen uth den landen. Daertegens die prediger den 2 tafel der geboden Godes indringende, stellet hoeren ordel trugge, wilt endtlicken hebben, welckes die predigers verantwoerden, dat men alsoe wol hadde mogen hoer laten, daer sie tvoeren west weren und Datheno upgelecht. Anno 1579 in Aprili worde befunden, dat die raeden nietdicheit und verswegen bleven dorch vertrouden Spangerden, wil die Prince, dat dar een hoeff als dictator gestelt worde sonder Staten bijwesent na den Venediger orde, daer allene twe van die meente bijsitten in den raedt um thoren allene, dan neit tstemmen, hoer dictator stellet aff und settet tom raedt, welcke he will nae die⁺ gestalte und gesloten articulen und regeret wol. Daerup Dathenus geantwordt, dat Venedig verlickede sick niet myt die Nederlanden, want die meente weeren die Staten und stonden in gevaer, daeromme van nene raedt uthtsluyten. Wijders, want die van Gendt und Vlanderen in dre maent niet hadde contribuert, worde dat Datheno geweten van den Prince, die sick, Dathenus, der saken vremdt und onbewust wiste, und drouwet, dat he reede der stadt mechtich, sulcken den hals worde affsnijden laten. Als die Prince, uth gasterije, myt den Gronnigers geholden, upgestaen was in een camer den Datheno toseggende; tot grote bedroeffnisse sijner, als he nu 12 yaren gedenet hadde.

Nu volgen noch thove voele calumnen up Datheno, als sick den borgeren anhengig makende, myt Ambyse conspirerende, altoes den Prince wederwillicken, und tvangen bearbeidet. Daeromme Dathenus vertreckende, wordt nagescreven van den Prince, dat sijne armen weren lange, konde hem buyten landes niet ontvleden in sijn quade geweten, dar Dathenus, sick verschuldigende, begeert onpartijge richteren up vrije plaetsen.

Om den huldinge van Alason was Dathenus van....¹⁾ versekert, dat die moder hem hadde instituert tvensen

+ fol. 490.

1) Onduidelijk woord, misschien Ambyses.

[p. 540]

myt Hugenoten, Prince, graeff Lodewick, und was kundich ider vromer in Vranrick, an Datheno gewarnet voer Alasonio, des den Prince ganslicken mishagede, und also uth Vlanderen solde verstoten worden.

Die Prince to Gent comende, worden vijff articulen voergestalt, als dat he die Reformierde religie niet solde tegens invueren, die alimentatie uth die geestelicke guederen consentieren, van Alason nene mentie maken, und die dre leeden niet vercorten, myt upstellent van nijen raedt, noch beswaren myt gardisonen. Alsnu Ambyses mede vertogen, den Prince scuwede¹⁾.

Die rydtmester Berendt Zysinck, een tijdtlanck seer beroempt sijner daden, wort nu in Julio begrepen in Swol, dat he myt Taxio und capteinen in Deventur hadde accordt gemaket, Swol und Hasselt tverraden in der nacht myt sijn intreckent und uthtreckent, ontfanget een golden kette in Deventur. Des allene enich guede vrundt van gemene beste an den scepen in Swol doet warnen, daerup⁺ Syeysinck vor den Raedt befraget, bekendt balde als myt kundtscap overtuyget, dat he uth ongunst der Engelschen die sake wolde wenden, woe grote verdarff ock reede Deventur geleden hadden und bloet stondt, ganslicken uthscattet worde. Wort derhalven daetlicken quartiert²⁾ und hoeff to poerten uthsteken, een ingeboren huysmans soen in Landen³⁾. Onder des bleff Marten Scenck trow und weert, und wonschen sijner gelicken meer. Overst dorch sijnen scade myt verraedt van Bergen⁴⁾ in

1) Het valt buiten ons bestek dit relaas over Dathenus te vergelijken met wat van elders bekend is. Wellicht schuilt er nog een en ander onder, dat het bekende aanvult. Over Dathenus vgl. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden (2de druk, Gron. 1899), 101 vlg., 107 vlg., 117, 127 vlg., 133, 140 vlg., 152, 154 en de daar aangehaalde litteratuur, vooral Ter Haar, Petri Datheni vita (Utrecht, 1858), Janssen, Dathenus in zijn laatste jaren, (Archief voor Kerkgesch. VIII, 449 vlg.) en Werken der Marnix-Vereeniging, III, II, 8, 106 vlg.

+ fol. 490^v.

2) Gevierendeeld.

3) Waarschijnlijk hier de Ommelanden, waar het geslacht Sissinck zeer bekend is geweest.

4) Eppens bedoeld vermoedelijk Gelder. Vgl. boven, blz. 519, 531.

[p. 541]

wemoedt gevallen, worde bena an sijn levendt desperiert, und in synnen geswacket, als men benae wolden geloven vorgeven twesen, dan na corten geneeset het myt hem, und wort weer up hem gehoepet in Utricht, want die Staten sick tom diel als Amsterdam, Delff und in Westerlandt enigen, sick tegens Lycestrum upsettich makeden. Daeruth die stadt Sluys in Vlanderen niet ontsedt dan belecht, bescoten und bestormet, und tom laesten myt verdracht upgeven ys worden den 26 Julij¹⁾, und myt geweer und vendelen uthgetogen nae Oesteende, ock noch een waterhaven in Vlanderen, want Parma die stadt swaerlicken bescanzeget hadde, und graeff Lycester nene bijstandt muchte crigen, graeff van Honloe den uptoch na Zeelandt weigerde. In den Sluys allene 1800 mannen myt Norys broder captein²⁾, van minutie, cruyt und loet ontblotet worden, und vole gewondet synt in belech van 10 weken lanck³⁾. Nochtans niet sonder Parma grote scaden und verliess van volck.

Onder des trecket Wilcke van Angeren, commissarius van Lycesters wegen, up den 28 Julij myt 30 soldaten und noch gelt na Bremen tot den ruyteren, die nu ganslicken weigerden den Staten tsweren, dan allene den koninne Elisabet. Dat ock also gemaket achtet worde um die Staten in ordinem weder tbrengen, und die meente heel ongunstich was tegens den Staten, versokende, dat men sie solden cassiert sijn offte men worde sie doet slaen als verreders und deven des vaderlant. Und worden verlicket een kremer, die enige grove⁴⁾ saeden tvercoepen uthbeedt, genoempt Staet sonder raedt, die provintiën

1) Sluis gaf zich den 5den Augustus 1587 aan Parma over. Vgl. over dit beleg de uitvoerige beschrijving bij Motley, III, 70 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

2) De bezetting bestond uit 1600 man, waarvan de helft Engelschen. Kommandant van de stad was Groenevelt; bevelhebber der Engelschen Sir Roger Williams; onder hem dienden Huntley, Baskeville, Sir Francis Vere, Georges Hart e.a. Edward Norris wordt daarbij niet genoemd. Ongeveer de helft der bezetting sneuvelde.

3) Het beleg begon in den aanvang van Juni.

4) Er kan ook ‘grone’ staan. De bedoeling is niet duidelijk.

[p. 542]

uthboedende, dan bij Spanger to hove als ontrouwer gestraffet worden. Uth dit und anders niet verbleff. Die⁺ ruyter liggen, en yder in sijn egen plaetse, terende up wachtgelt, als Ransow, Plettenborch, Cloet, Hoexster des Ransow vedder in Holsten, daer graef van Overstein overste mede bij was, und in alles myt gelt, wapenen, minutie veerdich uth Bremen uthtdielen, alwaer hoer vrij intocht, uthtocht vergunnet und up den meente gelecht, lange tijdt sick verhilden, als vor gelt terende. Waertegens Bremen ock die stapel meer gegunnet und togelecht ys uth Hollandt, und Embden ontholden worde. Daer nu ock het vertreck der Engelschen lakenen na Hamborch den stadt Embden¹⁾ woll die darde strenge van neringe geswacket hadde, und nu het clagen makede; und nu mede um een roede roede²⁾ sick becommerden tegens beyde partien. Datwelcke graef Edzart ganslicken geweigert ys van adel, deputierden des stadt. Und evenwol in junckerscap van Uphuysen und Wolthuysen den 14 Augusti sijn soldaten hefft ingelecht. Und worden eenige stratenrovers und mortbrevenscrivers to Embden onthovet, alsoffte sie mede tot het scipvolck hoerden, aver³⁾ sonder bestellinge deden, wat sie wolden. We dan ock die Embder scuteboven tot captiven gemaket, Tamme Leffers, Johan Ipen und anderen to Gronnigen und to Bevergerne⁴⁾ angetastet und gestraffet und ock wol 24 to water na Amsterdam gevueret. Und ock to Gronnigen gecassiert sindt worden als stratenscenders, den overicheit allenthalven ter onwille myt clockenslach in Oestvreslant verfolget worden, waervan Hindrick Fransen alleene to water nije bestellinge erlanget, want die borgeren mede als stratenscenders buyten landes der gesellen halven gescolden worden.

Die maent Augustus was myt hoer warmte, natuerlicke droechte alsoe bequaem, dat alle onripicheit sick wende tot een groet vulheit und vruchbaerheit des yaers, als

+ fol. 491.

1) Vgl. boven, blz. 510.

2) Ook hier vermoedlijk in de beteekenis van strenge geesel of straf.

3) Aber, maar.

4) Ten noorden van Munster, aan de oostzijde van de Eems.

[p. 543]

in keersen, appelen, pieren, die men nu in Augusto gebruckeden und vercofften gudtcoeps, punt keersen 1 stuver brabants. Die rogge wol droge inquam, garste wol rijp, die haver gudt worde und alle landen vul worde und gudtcoep makede. Nu Dansick weder gesloten¹⁾, die rogge anders overduer worde holden und nu noch bleff tot 76 daleren to Embden, und in Brabant wol 400 daleren, 1 punt garstenbroet 5 stuver, to⁺ Bruysel int Parma leger 7, 8 stuver. Overst myt eroveringhe des Sluys tot geringer coep geraden hefft, want men uth Hollandt het hoytevaren niet letten muchten. We ock to Embden niet gekeret ys, dat Kaspar van Ewsum bevonden sijn gerovede rogge up den Emse dorch sijn factoren in Rysum up den Delffziel uth Oterdum hebbe vueren laten, tot mande²⁾ profijt wol teyn mael; und alsoe die handadigen bekennen hebben, ter tijdt nu uth Oterdum vertoch up 9 Auguste myt sijn volck na Westerlandt, und die factoren uth Rysum gevangen deden up Peter Jansens scip captein.

Alnoch tot torustinghe der ruyteren und knechten wort den 11 Augusti uth Embden myt een commissario na Bremen gevuert een grote mennichte van lonten, als nu balde veerdich twesen, und vermenen na Gronnigerlandt den toch tmaken. Waertegens Taxius und Verduygo sick ock upmaken na Lingen; und wort to Gronnigen geboden nene privande uth de stadt tlaten als een spijscamer, allene voerdat die suydelars vervullet worden. Overst Verdugo uth sekere kundtscap keret weder in sijn scanzen und dat landt wordt dapper gescattet tot servyse, lenunge der soldaten off hopluyden und onkosten, int Wolt³⁾ sowol als to Wirdum, van Ludgeri⁴⁾ tot S. Jacobi⁵⁾ sestein yaer scattinge. Ider yaertaxt een gras 2 stuver Gronnigsch, facit ongeveerlicken wol 8000 Keysersgulden, dat ys hondertduysent und viertienduysent gulden den

1) Vgl. boven, blz. 522.

+ fol. 491^v.

2) Gemeenschappelijk, onderling.

3) Duurswold of de Woldstreek, het zuidoostelijk gedeelte van Fivelgoo.

4) 26 Maart.

5) 25 Juli.

[p. 544]

huysman affgehalet, daer die stadt Gronnigen nichtes to gyfft dorch hoer borgeren, dan allene inpost und toll. Under des konde suvel to Gronnigen gelden 45 daleren, die gaste¹⁾ mudde 1½ daler, mudde rogge 14 arensgulden, und was landt vull gewass, beholden die hoyge commerlicken dorch inlop des waters. Want overst die Oestersche ruyteren alnoch verbleven, worde gedacht, dat Taxius worde Westerlandt myt 800 corneet ruyteren und sijn voetgangeren, uth alle scanzen und Oldenziel gelichtet, intrecken, verneelen mogen. Daer Verdugo alnu tho Baffelt und in der Marnen die contributie liet verbeden graef Willum to geven, die alnoch sick still hilt und myt den jammerlicke partie tegens den Engelsche nu tontijde und hoer onmogentheit mede tosacht und verwachtede wat to Middelborch kunde verenicht worden. Alwaer onse gesanden, syndicus Jeronimus Verrutius, juncker⁺ Johan Starckenborch myt Rengers ten Post hoveling, van der uthweken wegen hengetogen um die Landen to presentieren, soe die Engelschen die sake worden antasten und den jegenpartie der Staten stellen und int velt muchten komen.

Onder des wort gehoert uth Duyslande, dat die ruyteren alnoch myt die bisscopen Mens, Trier²⁾, Wirtzenborch³⁾, als der Spangerden und Pawes bundtgenoten tegens den Protestanten, tdoen holden um to degraderen, tot wertlicke korstvorsten tstellen und een nije keyser offte romsche konick tmaken, want die korvorst Truyckses um sin ehestandt van den Beyger verdreven bleff, sticht van Munster verdorven, stadt Wesel overtogen myt Gelderlandt, Cleve, Gulick und rijck van Aken verdorven worden myt conniventie des keysers Rodolphi, und Nederlandt to roeff als Rijks lidtmaten overgaff. Waeromme wol billicken die vorsten upwakeden und hartoch Casmirum tot veltoversten stelleden, den men doch upsettich was van oldes, als der Fransosen und Pawes enichste

1) Gerst.

+ fol. 492.

2) H.S.: Tier.

3) Würzburg.

[p. 545]

jegenwer, vrij van die Ubiquisterije und Jesuwyterie, daer die Pauwest als up twe stutten rustede.

Den 15 Augusti als graef Edzart 60 soldaten annam und to Wolthuysen, Uphuysen, des Houwerden gebeede¹⁾, verlede 2 edtmael lanck und tho Lier van die junckeren und Staten des landes een landsdach um die twistsaken des landes myt junckeren und heren als een nije roede roede instellende, sonder consendt van die Staten und graef Johan wille. Was den Malecontenten gewontlick und open int landt troven und tvangen den reysenden Engelschen copman, und worden to Lier gevanckelick begrepen und angesecht sulckes wijders tlaten. Soe vallen Johan Tomas myt sijn soldaten uth Delffziel und nemen Johan Hubers boedt yn, myt 4 goetlingen belecht um den hoy bij Watum in den grondt tzeylen in der nacht tot 2 uren, und bevinden den wacht slapen sonder 2 mannen tlate gewarnet. Wort die hoy leck gemaket und treffet niet all, dat daer enigen gewondet und verdrencken van die Malecontenten in overtspringen, und verlaten het boedt weder. Kumpt myt clagent weder vor Embden, und orsaket die Malecontenten uth tkeeren, want Stycht van Munster nu rede tegen Plettenborch bij Wolthuysen⁺ in wacht stonde um neit twillen doerlaten. Daer Taxius dan up den ander sijdt ock wachtede up Plettenborch, tegens den ruyteren und knechten na Nederlandt dringende und alnoch toreededen. Und die scuren nu op den 18 Augusti worden stoppet myt wintergewas, und sommerkoren begunne trijpen. Ock nemen die commissarien van Spier van wegen die Rijckscamer yn alle die beswarnisse und neuwicheiden van graef Edzart, den huysluyden nu bij Ocko Vrese tijden upgelecht und gelden affgenomen. Soe als die olste huysluyden uth dorperen doer heele landen kundich was und to Embden in die voegdije erfaren hadden. Und dat alles van wegen die junckeren und adel tegens den graef Edzart besonders. Und die gesanden van den landtsdach to Lier geholden trecken up sulvige dach 18 Augusti na graef Edzart. We

1) De jonkers Houwerda waren heeren van Up- en Wolthuisen.

+ fol. 492^v.

[p. 546]

die Ommelanden handelden tegens Johan de Mepsche und Popco Everardi myt informatie tnemen, und nichtes bedyngeden dan ongunst, twijdrachts, partije, und tom laesten verdarff; want hefftich worden angeheve, dan koelicken geëndiget.

Alsnu Taxius und Verdugo to Lingen wachteden up den Saxsche ruyteren und den Munstersche bueren hoer paelen¹⁾ van Westphalen besetteden, sindt sie ilendt verscreven na hartoch van Parma, in landt tCleve wesende, myt sijn volck 2 mijlen van Wesel weder; want sick die Staten und Engelsch volck reppede und myt Lycester accordiert solden sijn, dat men nu endtlicken int Ommelandt sick bevreseden voer intocht. Soe trecken Jochum Ubbens und Johan Wyferinck, borgemester, uth Gronnigen in begyn van Augusto na Parma, um sick to versorgen und iveren uthcompst tmaken. In Oterdum wordt weder ingesonden in jonker Caspars plaets een ander Westvress veendel den 20 Augusti, Doecke Mertens²⁾ drostes lutenandt, Peter Folmar, een religueus man. Und die Oestersche dijcken tmaken wort ganslicken van de Staten affgesecht, als graef Willum den Oltampster consentierede um die landen tgebrucken laten. We perikulues um Oterdum worden sijn.

Up sulvige tijdt verstorven ock Wolter Huinge hoveling to Uthhuystermeeden und in Gorecht mede bij Helpen, up Wierde³⁾, die soe een besunder fautoer des Reformatie und lange buytenlandes to Embden sick verhilt, we ock die broder gevangen west, und sijn soen Luert Huinge tot captein gestalt, tsamen in armoet afgaen. Soe⁺ temperierden sick alnoch na den religioen, dan togen in, und dreven processen tegens hoeren suster, een begijn

1) Grenzen.

2) Duco van Martena speelde een belangrijke rol in deze dagen in Friesland. Hij zat in het college van Gedeputeerde Staten en trad daarnaast als militair bevelhebber op. Het kan dus niet verwonderen, dat wij hem in Oterdum aantreffen. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 22, 25 vlg., 49, 94, 98, 183, 416, 444.

3) De Wijert, een kasteel even ten noorden van Helpman. Vgl. Mr. J.A. Feith, Uit Groningens verleden, blz. 21.

+ fol. 493.

[p. 547]

gewest, und juncker Hayo Manninga, dat soe hoer landen um schulden alieniert, ock der vrinden bij den kersse vervremdet worden. Als Wolter Huinge niet allene to Helpen een gewaldige, costelicke borch hadde getimmert und ock up vorscreven Uthhuystermeeden gewaldich getymmert, dan ock heren graffnisse in de kercke¹⁾ angerichtet, meer als ee²⁾ gedach was in die landen. Daermede alle hoer guederen beswaert, dat geslechte vernichtiget, in armoet und verachtunge gecomen, een spot van alle menschen geworden sindt. Woe hoech dat sie oick bevrundet und gehilcket weren an Rengers und Buermannien, die ock reede affgaen weren. Want sie sick boven hoeren jaerlicke incumpsten verdeden und verheveden. Overst in dode vulstandich, wolden noch vrouwe noch dochter to graffnisse folgen, dan lieten gesceden na Pauwys wise, offte nergens mogen begraven worden. Daertegens Wilcko van Nansum to Ottum, des Tyade to Nansum soen, vulstandich in die erkentenisse Christi, verlaten van sijne vader, geraket tot die utherste armoet in honger und commer, dat ock een ider verwonderde, want he nemant beswaerde noch van die meente onderstottet³⁾ worde, dorch sijn verswigent. Und wort wedener nu den 21 Augusti, verhopende up die verlossinge, daer die meygeren nichtes an hueren betaellen und uthsenden konden um hoer last van scattinge, als die Gronnigers den meenten affdrongen.

Alnu in Augusto kumpt gewisse kundtscap, dat die Dueytsche ruyteren halff myt die voetgangeren na Frankrick ingetogen weren, waertegens die keyser Rodolphus myt mandamenten gebodt, dat nener tegens den kroen van Vranrick solde denen. Dan verhoepede, dat sijn broder hartoch Mathias myt todoent des konicks uth Spannien und den Pauwest konick erwelet solde worden

1) Bedoeld wordt de graftombe voor Rudolf Huinga, overleden 1574, in de kerk te Uithuizermeeden opgericht. Vgl. Feith, Ommelander borgen, blz. 166. Afbeelding in Feith, van Rhijn e.a., Grafschriften in Stad en Lande, blz. 362.

2) Ooit.

3) Ondersteund.

[p. 548]

in Polen, dat den Turck ganslicken ontsede myt hundertduysent mannen twillen keren, um hem allene tweren als huys van Oestenrick und Burgundier. Daertho worde to Coln des Beygers commissarius myt 300 ruyteren und wapenen ter justitie uthgevueret, und onder den galge begraven¹⁾, want he practizierde den stadt Coln den bisscop to verraden. Tho Bremen wordt die graeff van Overstein myt alle capteinen uthdreven, want daer een⁺ van Taxio gesonden was van enich soldaeten uth stadt und landen tweren, daeruth die uthgewekenen in grote anxt und perikel weren. Die ruyteren van Plettenborch verbleven alsnoch, und solden een closter, Basselt²⁾ myt 400 ingenomen hebben, twe milen van Bremen, daer Taxius ock in voerwacht stondt, dat men alnoch an uprident wantrouweden, dorch den vijandt gepractiziert. Dat die commer tijdt over was und nu wol benae dre yaer gewas gewonnen was in rogge, koeren und gewonschet und dorch den droge Auguste incomen was seer natuerlicken. Und die Staten myt den Lycestro disputierden over die regerunge, und up sijn persoen gescoten solde sijn in Middelborch³⁾, und graeff Holloch gecassiert sij. Dat die Nederlandtsche sake seer onseker und elendich stondt, soe Godt niet vorsien worde. Daeromme juncker Johan Rengers ock seer beruchtiget, als den vijandt allene tmilde gedenet und sick wol gesegenet hadde, und costelicken voerdede myt wapenen, klederen und titel, dat he het copscat nu betalen konde van die heerlicheit in den stadt Ham⁴⁾, in Cleve, genoempt Lar. Bemmigen, voer 12.000 rijksdaleren, und nu overall ruchbar geworden, daerto die commerlicke tijdt gedenet und gescencken angebrocht. Und Joest van Cleve hem succederen worde und in den scanze Oterdum sick

1) De gewone begraafplaats voor misdadigers.

+ fol. 493^v.

2) Op oude kaarten staat een klooster Barsem op korten afstand ten zuiden van Bremen. Vermoedelijk is dit hetzelfde als het door Eppens Basselt genoemde.

3) Daarvan is verder niets bekend; het gerucht zal dus wel onjuist zijn.

4) Aan de kant staat: of Bevervuer. Hamm ligt aan de Lippe, doch niet in het hertogdom Kleef, hoewel de Lippe ook door dit hertogdom stroomt. Vgl. boven, blz. 509, noot 1.

[p. 549]

solde onderholden, wes Claes ten Buer gedaen, daer Rengers seer na verlangede; want he gerne resigneren begeerde, soe he anders sijn rekenscap worde verdedigen, den beschulderen muchte niet vuldoen. Daeromme juncker Hilbrant van Harens soen captin, een jungelinck, hem tegens warende up den Emse to Lier bij grave Johan gevangen um enich misdaet van mordt und stratenscenderije, ock van Rengers mede beschuldiget worde, hoewol een landtsman mede und in gemene dienst stedes gewest, dat am lijff solde straffet worden.

Tho Gronnigen overst was bisheer een gardiaen in Broderkloester gestalt, een Spangerder, den die steen van cloester to Appingedam geschencket was und vercopen liet tot sijn und convents besten. Gewest sulven een ruyter, und alnoch 2, 3 perden bij den Hartoch holdende, droech sijn golden ketten under den cappe. Was seer listich, verstandich und vijandt der Reformierde; anmerckende der borgeren humoren und synnelicheit in der religie, dat dar nene benae Papist was van harten, vertrecket na Roem, becompt commissie up alle menschen twachten und natsoecken, wel niet to kercken, ter misse,⁺ to bicht und anders tom sacrament opentlicken ginck und alle ceremonien gehorsamede. Sonderlingen den Wederdoeperen, die solde he myt executie verbannen und an lijff und gudt vervallen wesen. Daer die borgeren seer over becommert worden, als dat wol erenstlicken um den religie tdoen was, daer sie bisheer gelevet hadden in hoer huysen, we en yder wolde, sonder inquisitie offte emandt upmerckent. Want die mispapen wareden hoer kercken allene, leeten de borgeren onbedwongen und weren gudt vrundt myt den anderen, in gastboerten, bijcomsten, warscappen, als tsamen guede gesellen behoerde, seggende: Wij leven hier vrij, als die Christenen onder den Turcken sitten. Nu overst vreseden voer dusse gardiaen als inquisiteur, daer rede Wederdoeperen uth den stadt verwesen worden van den Raedt und gudt worde versteken und verborget. Want die Raedt wolde nene bloet stortten. Daeromme verment ys, dat Jochum Ubbens, Johan Wyfferinck, borgemester, to hove an hartoch van Parma gesonden um dusse commissioens strengicheit to linderen,

+ fol. 494.

[p. 550]

als noch to ontijde und to vroe angestellef, offte dat sie vole noch muchten plaetse und tijdt gunnen, um to vertrecken und sick daervan tmaken¹⁾. Daermede ock sindt getogen Aepko van Ewsum myt enigen uth den Landen, ock um dit und den grote ondrachtelicke scattinge, soe die stadt Gronnigen sonder consendt und rekenscap den Landtscap yaer up yaer nu soven yaren lanck upgelecht und affgedrongen hadden, und myt oldermans boeck die meente bedwongen, van alle neringe, handtieringe berovende und blotende, in die uterste armoet vallende. Daertegens die borgeren nichtes contribuerden und an lasten verbonden worden, als nene besettinge inlatende und allene hoer wacht waerende, und allene den coephandel myt een gesettede und gedwongen marcket drivende weren myt groet gewyn, dat die armsten worden nu die rijcksten. Und Popko Everardi kinderen junckeren guederen⁺ hadden van den vader, des stadts secretario²⁾, wie ock sijn vader gewest, to verwachten; nu³⁾ uth Franrick comende.

De collectione militum et equitum tam dolosa quam tarda hucusque nihil boni aut certi quid constabat. Nu overst up den 22, 23 Augusti wordt erfaren, dat die grave van Overstein myt den mulsterheer Wilcko van Langen, daerto dan noch een gesande van Lycester bijquam, und den upperste ridtmeester juncker Johan van Plettenborch to Bremen verscriven und aldaer comende, vragen waeromme he verbleeff solcken langen tijdt myt sijn ruyteren, diewijle he seessen und twintich duysent gulden hadde ontfangen tot lopgelt, daer van andere commissarien wol twe tunne scats vorhanden und verspildet worde tot ruyteren und knechten. Sulckes ontfang van gelt bekennet Plettenborch, und secht: He weer veerdich myt sijnen 24 zaelen⁴⁾, dan hadde teynduysent

1) Vgl. boven, blz. 546.

+ fol. 494^v.

2) Popko Everardi was een zoon van Everhardus d'Embda of van Emden. Vader en zoon zijn secretaris van de Hoofdmannenkamer geweest, de vader eveneens van de stad Groningen.

3) Er kan ook staan: ins.

4) Zadels; er kan echter ook zuelen staan.

[p. 551]

gulden up andere junckeren, die und die, uthspreydet um ruyteren tverdigen, dan weren nu mede vertogen na Franrick und Strassburch, und hem bedrogen; dat konde he niet beteren, want sie vermeenden het Staten werck twesen, den sie niet wolden denen, und weren meer bij hoer ten achteren und bilden vor sick het gelt; he wolde evenwol sijne grauwe cop ansetten. Daerup geantwordt: Het herengelt was ontfangen; queme he neit starcker, he worde an sijn grauwe hals wol gehangen. He kondt niet beteren, dat he so bedrogen weer worden; hadde he nu 2000 rijckdaleren, he wiste noch tverdigen 600 ruyteren binnen 7 dagen myt die und bij den soe nu verhanden und geredt weren. Daerto was daer tegenwordich Andreas Pot van Bijlevelt, die overst solde sijn over 600 voetgangers. Dussen worden bij cloester Basselt¹⁾ gemulstert, want sie worden affgetrocken²⁾ na den Malecontenten an Taxio und Verdugo bij Lingen liggende, wachtende und starckende tegens dussen versamelingen. Scriven daeromme an den stadt van Bremen und den junckeren in den landen, dat sie sijnen als Konicks vijanden niet solden harbargen, onderholden, starcken in hoer landt und stadt, offte he worde die koygen voer den poerte affhalen. Daerup die soldaten gemulstert tot 600³⁾ und meer angenommen, bij Basselt ontfangen voer 8 dagen lenunge 1 pistolet 2 und 2, und worden in Delmenhorst⁴⁾ und voer Bremen tot weinich dagen geforiert und onderholden, tot 2 dagen ten langsten, dat ys tot den 27 Augusti um⁺ den antocht to verwachten. Uth sulcke scrivendt van Taxio wort grave van Overstein uth Bremen verwesen van den Raedt. Daerup he antwordt. Want he daer sonder soldaten in was als een gast und die soldaten vor gelt tereden, wat sie dan hem die stadt verboden? Und alsoe noch dat mael verbleven, wort all weder versocht, und muchte nener tot hem komen. Dan die breven vor

1) Zie boven, blz. 548, noot 2.

2) H.S.: affgetocken.

3) H.S.: 600 hundert.

4) In Oldenburg.

+ fol. 495.

[p. 552]

den poerte gelanget, worden hem todragen, ter tijdt de commissarius anquam den 23 Augusti van Lycesters wegen, die doch reede was gevangen west bij Stickhuysen van de Malecontenten und van grave Johan ontloeset worde. Want die adel aldaer was Willum van Knypens, Tydo van Upleverden myt die vulmechtigen, und ontsloten hoer landtpalen tegens beyde partien to vrijen myt gemene klockenslach. Daer grave Edzart 60 soldaten annam und up straten wanderen liet, und alsoe dusse commissarien bevrijgeden. Wat nu na dusse dach wort sijn midt den ruyteren und knechten, moet sick in 8 dagen openbaren, want men sie daer niet dulden und phorieren¹⁾ wolden. Hierum was rede gevluchtiget to Vreesuth, und vreseden meer plaetsen. Die Gronnigers weren in versekeringe, dat daer niet van worden solde, lieten hoer ossen gaen und vet worden tot meer dan 5000, und het sommergewass worde nu gewonnen und vergadert²⁾.

Versocht³⁾ ock gelt uth Antwerpen van den rijcksten up interesse. Overst 30 ruyteren 40 soldaten nemen up 20 borgeren myt gelt, scat und besoldinge, und tsamen gevangen to Bergen ingebracht dorch den bussche voer Brusell⁴⁾. Onder des sal grave Willum van Nassauwen sijn gemael, des Princen dochter sijnes oems offte vaders broders dochter, in laeste Augusti to Leverden in Westerlandt ontfangen ther eher⁵⁾. Daer grave van Lycester mede verwachtet worde, und bisheer myt die Staten disputiert hadde. Und die vijandt die tijdt gewonnen und rick van gewass geworden, ganslicken verstarcket; daer nu to Gronnigen⁺ een mudt rogges darde halff daler, die garste

1) Van voedsel voorzien.

2) Hierna zeven doorgehaalde regels over de bezending van Groningen naar Parma en het gerucht van diens overlijden.

3) Nl. de hertog van Parma.

4) Eppens bedoelt waarschijnlijk het Bois de la Cambre.

5) Het huwelijk van Willem Lodewijk en zijn nicht Anna werd eerst den 2den November 1587 te Leeuwarden voltrokken. Reeds den 13den Juni 1588 stierf de jonge gravin. Vgl. Wagenaar, Het huwelijk van Willem Lodewijk en Anna van Nassau, Je Maintiendrai, I, 205 vlg. en dezelfde, Het leven van Willem Lodewijk, 117 vlg.

+ fol. 495^v.

[p. 553]

anderhalff daler gecofft, to Antwerpen die mate¹⁾ van 28 gld. tot 7 gecomen was, soe overvlodich was dusses yaers gewass. Want die sommer matich droge, dan seer kolt was, dat ock na den Hoensdagen rijpede, was het gras weinich. Daeruth suvel upsteget tot den coep van 50 den maerscaep, 1 punt botters 7 stuver Brabants, die keese 1 stuver Brabants, speck 4 stuver Brabants. Dit diende, dat die huysluyden konde die grote ondrachtelicke scattinge des weekes een yaertaxt betalen und dragen.

Die Hollanders hadden wol 19 up wat na Esens gevangen uphangen. Waertegens die van Delffziel ock enige coepluyden to lande und to water begripende, drouwen als Hollanders wederomme thangen. Daer ener, gast gewest bij Evert van Pewsum, uth Embden na Bremen verreysende, wort na Wedde gevuert dorch Evert van Pewsums soen und Johan van Vastenow, als sick copluyden stellende; dusse worde ock gedrouwet. Overst die soldaten uth die Ziel myt hoer capteinen weder twater gerust, maken sick onwillicken, dat sie neit wolden honden wesen, noch tom hangen vangen; weren die in Hollandt vervallen als overlopers offte boven commissie gedaen, sie weren sulcken niet, und wolden daer niet tegens geachtet sijn. Und alsoe ist geruchte²⁾ verbleven, het sij soe gemaket offte waer gewest. Overst dit worde gesecht, dat wat soldaten allene up den copman tasteden, und als vijandt, dan um gelt und gudt, solden alle sterven. Soe wolde he ock van den vijanden nagheven. Den 31 Augusti vart grave Hermen hopman up Reyde vort³⁾, richtet een grote gewaldige galge up, liet daeran hangen 5 personen, een scriver, een stuerman myt junge und 2 soldaten, und dat dorch beveel van Verdugo, die nu rasendt nener wolde sparen. Nochtans sindt die copluyden gesparet, umdat die Gronniger borgers vreseden up straten weder gelicken besoldunghe, und alsoe voerbede doende.

1) Dit woord is niet duidelijk geschreven.

2) H.S.: gerichte.

3) Optrekken naar.

[p. 554]

Alsoe wordt to Gronnigen aflesen 15 Augusti tegens den Wederdoperen und suspecten¹⁾ und um den gardiaen²⁾ tbehagen als inquisituer, dat die nene toch noch wach doen³⁾ wolden, noch bichten und sacrament gaen, solde sick van daer uth der stadt versien. Woe liedt dit den borgeren was, muchte doch an den gardiaen niet gekeret worden; want he hardtlicken drouwe na sijn afftoch, die ongehorsamen to bedwingen. Die andere borgeren vreseden den hoecheit, den sie niet muchten tegenspreken. Sommigen meenden een geltveede twesen, dan begyn van persecutie und breder confiscatie. Alnu weren Jochum Ubbens myt Johan Wyfferinck gesanden des stadts Gronnigen, und die provest tho Schilwolda⁴⁾, enes armen convents, medecommissarius over die Oestersche dijcken, wie tvoren die commelduer tho Oesterwyrum, gestalt, een listige geselle van verstande. Trecket myt Aepko van Ewsum bij Parma van der Landen wegen. Daer⁺ orsake mede west ys dusse onrijpe inquisitie, landes noet des waters halven, und verwachten vor den vijandt alnoch in Sassen upgeholden, niet verliep up den 1 Septembris⁵⁾.

Den 29 Augusti wort Gert Smyt bij den Balge⁶⁾ angesocht uth Werffum myt jachten in der nacht, nadat men to Gronnigen geweddet hadde, bynnen corten Gert Smyt myt ener verdorven holt genoempt bynnen Gronnigen thebben, umdat men 7 soldaten becofft hadden hem myt scip und volck tleveren dorch swijgen wacht und het scipsluck totstellen, dat muchte ingenomen worden. Des alsoe benae vullenbrocht, kumpt een ander voer bij nachte, wort die jachten und remen gewaer, secht den sijnen an, komen weinigen vor und sceten; daermede ontwicket die

1) De tekst van dit plakaat tegen de Wederdoopers is onbekend.

2) Vgl. boven, blz. 549.

3) Niet mede wilden uittrekken en op wacht gaan.

4) Taco Haringius.

+ fol. 496.

5) Eppens is hier weer zeer beknopt en daardoor onduidelijk. Vermoedelijk wil hij zeggen, dat men in Groningen den vijand verwachtte, maar dat deze in Saksen werd opgehouden, zoodat het aanhield tot 1 September, voordat hij optrok.

6) De Scholbalg in de Lauwerszee.

[p. 555]

Malecontentsche vijandt. Die wacht angegrepen, bekennen den voerraedt. Alsoe solden Gert Smyt myt den sijnen bij sijn stuerman een besoldinge genoten hebben.

We tvoeren sommigen van adel persoenlick sint to den vijant ingetogen, als Hermen Sickunge, Wigbolt Iselmuyden, Jurgen Leuwe, Albert Knotte und anderen, alsoe worde Egbert Clant to Stedum bevrijet sijn gudt van die confiscatie, daer Johan Rengers ten Post myt sijn suster, Johan Rengers ock myt sijn suster¹⁾ bij Verdugo um arbeideden dorch den pastoer, her Geert²⁾ to Middelstum, pastoer und offitiael. Und bliven evenwol buytenlandes to Bremen und anders, we dan een yder als Lellens ock intogen und hoer saeken verrichteden voer recht. Lieten die saken slapen, die men myt edt und conscientie schuldich weren. Daertegens Abel Eppens und anderen den confiscatie onderworpen bleven und tom roff gelaten worden.

Melchior van Amsweer, een groten hoepes um tdienen in het huys des Heren niet allene als een edelman, die sick des Evangelii niet scamede tpredigen, we to Antwerpen seer gelevet ys, dan ock to Bremen begeret worde, und in Westerlandt bij grave Willum wol angenaem, dan van enigen benijdet, vertrecket na Hollandt, reyset allenthalven tot nene kleine loff sijnes naems, wort balde cranck, geradet in febris, und geswecket verstarvet in Augusto anno 87 tho Dort, bij Johan Milio prediger ten Dam gewest³⁾, als he niet boven 30 yaren olt was, celebs. Und⁺ iverde um Goedes wordt to predigen, und tom huyse domini Besten⁴⁾, prediger des wordts Goedes, verharbarget, alwaer onse gesanden juncker Johan Starckenborch, Johan Rengers ten Post myt den sindico Jeronimo Verutio hem in sijn krancheit versoeckende, tom laesten tom grave

1) Er zijn in dezen tijd twee Ommelander jonkers van dezen naam: Johan Rengers van ten Post, de schrijver der bekende kroniek, en zijn neef Johan Rengers van Hellum.

2) Gerhardus Werningius.

3) Vgl. over Milius boven, dl. I, blz. 30, noot 3 en 256, noot 3.

+ fol. 496^v.

4) Ds. Besten was destijds predikant te Dordrecht.

[p. 556]

gevolget hebben, als sie na den Gubernuer, grave van Lycester, hoer commissioen verrichteden. Und want dusse Melchior van Amsweer, wie ock Dode van Amsweer sijn broder, van twe grote geslachten sindt uthsproten, will ick die affkumpst myt corten stellen. Soe umtrent yaer 1500 offte tvoren wol benoempt sindt west, dat daer twe broederen der Rengersen hebben gewoent; ener genoempt Johan Rengers thoe Schermer, welcke sulven und sijn voervaderen tvoeren dat cloester Schermer uth hoer gudt gestyfftet hebben, die ander broder ys west Dytmar Rengers hovelingh ten Post. Dusse hefft nagelaten sees sonen, als Edzart Rengers ten Post, Seyne Rengers to Helm, Frans Rengers to Syddeburen und Helm, hovelingen, des idtsigen Rengers vader commissarys up den Emse, Dytmar Rengers, abt to Rottum, Swyer Rengers ten Post und Johan Rengers to Arenshorst¹⁾. Daerto enen suster Lyse Rengers²⁾, an Hendrick van Besten in Larwolt verhilcket onder den grave van Benthum.

Overst Johan Rengers tho Scermer hefft allene enen soen Melchior Rengers und dre dochteren, daervan die ene gehilcket ys an Hayo Manninga³⁾ to Dicksterhuys und die anderde an Abel Unsta, die darde an Wolter Huynge up den Wierde in Helpen und up den Meden sick arm tymmerden. Dusse dre susteren sulde yder an hoeren mannen gebracht hebben elvenhundert grass landes.

Dusser dreer susteren broder Melchior, die soene van Scermer, hadde allene enen soene Johan Rengers, was offitiael ten Dam, daerto dre dochteren. An den olsten ys to Schermer ingehilcket Otto Clant, daervan sint broders west Allert Clant in Gronnigen und Aylko Clant tho Stedum. Die ander dochter gehilcket an Luloff Pansar, wens soene sindt Jochum, Frans, Sicco und Mello Pansar. Die darde dochter ys gehilcket an Dode Amsweer, wens soen ys west Aylko van Amsweer, die die

1) H.S. Arensforst.

2) Het Nobiliarium van Coenders, blz. 48, noemt haar Buwe.

3) Tusschen de regels is hierboven geschreven; den vader, van Hayo Manninga huysfrouwe.

[p. 557]

vader ys van Dode van Amsweer und dussen Melchior van Amsweer myt sijn susteren to Gronnigen noch sick holdende, die broderen in ballingscap um den Evangelii willen erholdende und myt boecken sich becant gemaket, und noch mer van Melchior to verwachten was. Want⁺ die strijdt in dussen tijden van des Heren avendtmael konde he verdedigen ock bij den Ausburschen verwanten, daer he sick meest up romede, wat Philippus Melanthon geleret hadde und den Reformierde konde genoech doen in sijn bekentenisse, soe den predigeren to Embden ys overlanget worden anno 1586 den 12 Martij, als he uth Antwerpen vertogen was prediger¹⁾.

Ex dicto Irenaei. (Volgt de in het latijn gestelde belijdenis van Melchior van Amsweer, voornamelijk betreffende het Avondmaal²⁾.

⁺ Dit ys sijne bekentenisse, welcke die predigers to Embden hebben billicket, und weet niet, dat daer edtwes vorgeves sij gesecht, dan dat hij gedencket des almogentheit Godes, welckes die Ubiquitisten duden up wat besonders tegenwordich wesent. Soe he doch volgens secht sacramentaliter, per fidem, ore animae, localiter in coelo, etc., welckes alles den almogentheit neit vordert, noch richtet.

Dusse sulvighe bekentenisse is niet onderscheiden van D.D. Alberti Hardenbargii³⁾ to Bremen in den Doem hangende und noch ys, nadat Albertus to Embden superintendent, voer teyn jaren verstorven, aldus luydende: Broet und wijn, in den woerde Goedes vervatet, sijn (in rechten gebruck des avendtmaels) dat lijff und bloet Christi in een verborgen hilligen sacramente, daer ons dat myt allen sijnen verdiensten und genaden to enen testamente aller geven wordt, alsdat die artdt der sacra-

+ fol. 497.

1) Eppens' genealogie blijkt, voor zoover zij gecontroleerd kan worden, in hoofdzaak juist; vooral zijn mededeelingen over de familie Rengers zijn betrouwbaar gebleken.

2) De korte inhoud van deze belijdenis, die wij niet hebben opgenomen, komt vrij wel overeen met die van Hardenberg op deze zelfde blz. vermeld. Irenaeus is natuurlijk de bekende kerkvader.

+ fol. 498.

3) Vgl. over Hardenberg boven, dl. I, blz. 144, noot.

[p. 558]

menten ys, dat ons myt sichbaerlicke teken die onsichbaerlicke gaven Godes mededelet worden, dorch den dener dienstlicker mate, dorch den Heren sulvest voernemelick. Dat bekennet alsoe die hillige Paulus, daer he dat broet brecken gemeenscap des lijves, die kelck die gemeenscap des blodes unses Heren noempt. 1 Corinth. 10 duydet und wijset also dat woerdeken Dat in den woerden des Heren, dat ys mijn lijff, up twe dingen, dem oge und den vernufft; upt broet, den geloven (soe up dat wordt siet), up waere natuerlicke lijff des Heren. Actum anno 1564 to Bremen, an den cansel in den Doem noch anhangende, und verblijff ongestraffet van die jegeners.

Van der intoch in Westphalen to Meppen.

Soe men verwachteden up die ruyteren und knechten bij Bremen uth Holsten dorch juncker Johan van Plettenburch⁺ an den Gubernuer, graeff van Lycester, tvueren van den graeff van Overstein, bisher ock upgeholden na sijne overcompst myt het disputieren um die hoecheit tegens den Staten, und nichtes heff doen mogen, als ock die Duytsche ruyteren und Swytseren, als men secht 80.000 starck twesen, in Vranrick weren intogen tegens den Gwysianer, daertegens hartoch van Parma sijn meeste ruyteren hadde uthgesonden uth Vlanderen. Is die strijdtbaere und anslaghyge edele graeff van Muers up den 1 Septembris van Swol, uth Utricht sijn volcke vergaderende, myt 1500 ruyteren und 26 vendelen knechten onversiens, onverwachtet door Twent getogen na het stedtlin Meppen in Westphalen, tusschen den Hase und Emse liggende, een besunder passe und strate uth Duyslandt und van Embden up Deventur, Wesel, Twent und Gronnigen, daer alle waeren van Bremen, Oldenborch und Embden gestapelt worden, und groet gudt gevonden an molt, solt, saepe¹⁾, vyssche, behalven dat alle scueren vervullet weren und eerst versammelt myt het nije grote gewass. Und ys alsoe ghescheden bij lichten dage umtrent 9 uren voermiddage myt opene poerten, daer die

+ fol. 498^v.

1) Misschien scaepe. Soepe, karnemelk is minder waarschijnlijk.

[p. 559]

borgeren und koepluyden up het bolckwerck stonden um tsien den toch tvertrecken, als sie meenden up een ander anslach na Haselunne, niet up hoer stadt Meppen. Daer men allene weinige ruyteren hadden ingelaten um hoer peerden tbeslaen, und Berendt Scherhagen, des Entens prediger aldaer geboeren, und thove alnoch geleeden¹⁾ um sijne lange erfarentheit bij dusse crijchthandel geleret, gaet in den stadt an den overicheit, offte men den Graeff allene myt weiniger personen als sijn deneren, nicht muchten voer gelt und guede woerden sijn maeltijdt doen laten in de stadt, want volck ilendt vort solde und reede voerbij was. Welckes ghegunnet, gaet die graeff van Muers myt weinigen in den port und aldar die loese gegeven van hopman uth den orde volgende, wordt die wacht geheten to verwicken uth den port, und loepen daetlick die soldaten alle to nemen und hebben die poerte yn, sonder tegenweer. Daer die coepluyden Jasper Lysinck, Wybbe Lysinck, Johan Huysman uth den Dam und andere borgeren meer uth Embden hoer guederen hadden ingevuert myt Rengers pasboerten, um aldaer tverhandelen,⁺ worden mede besettet und bij graeff van Muers verbodet und tgaste geladen, wort balde ommegeslagen, nene borgeren to bescadigen, nene gewalt tdoen, nemant tserygen; wat daer scoten worde, worde in die lucht gescoten. Overst wat den vijandt tohoerde worde prijs stellet, dan ys balde versconet worden, want graeff van Moers bynnen 2 dagen liet to Embden weten, dat alle coepluyden solden bij hoer gudt comen, men solden hoer affcopen und betalen, als men gelt geve over een tijdt, want het muste daer blijven und genoten worden. Und alsoe sindt die copluyden Jasper Lysinck vandaer vrijgelaten, daer men hadde vermeent hoer myt hoer gudt voer prijs tholden und to ransonen. Onder des lach Taxius in ampt van Lingen, Verdugo was waeckende, droste to Wedde dede warnen voer den Duytsche ruyteren, und het worden Westerschen; Taxius vermeende Haselunne to besetten, dan die borgeren weygerden dat

1) Misschien voor gelevet, bemind.

+ fol. 499.

[p. 560]

vorsichtiger. Harmen van Veelen, marschalck van Munster, was willens Meppen up sulvige dach tbesetten, dan warnet, trecket na Haselunne, eysschet Taxium bij sick myt den sijnen. Sijn soen, die junge Hermen Veelen, ys bynnen Meppen, moet daer blijven bij Muers, want he bij Parma ock gedenet hadde.

Die eerste sorge was, die mullenstenen van den watermolens und allenthalven inthalen um rossmolens tstellen, halen ock in was 36 tymmerluyden to tymmeren, beschutten alle die scueren buyten de stadt staende myt een nije vestenighe; alle kaspelen brachten vette guste¹⁾ biesten thoe, een man hadde bynnen Meppen gedreven 23²⁾ scapen. Dusse weren des avondts alle geslachtet. Soe worde ock in den eerste intocht tastet an kisten, casten, und vrouwen gelt affgenomen, soe sie meenden to bargen; wes niet anvuert worde, dat haelden die ruyteren in. Und alsoe enige ordtnunge gestalt, vertrecket graeff van Muers weder na vier dagen na Swol myt 1200 ruyteren, und lat blijven enige ruyteren und alle voetvolck myt alle bagage und waegenen; waeromme sal die tijdt leren. Die musterheer Wilcko van Angeren vertrecket⁺ up sulvygen 4 Septembris voerbij Embden van Bremen na Hollandt an graeff Lycestrum, want die uptocht ganslicken onwillich was um den Staten tdienen, soe haessich was nu der Staten naem geworden und gemaket, myt die ontrouwe regerunghe und uthmargendt des volckes, wesende luyden van kleiner reputatie, die sick allene sochten to rijcken, und men ock up den Emse an capteinen und Rengers erfaren hefft. Niet lange hierna kumpt ock to Lier dorch Oldenburch die graeff van Overstein, van graeff Lycester tot veltoversten uthgesonden, nu sonder volck, ruyteren eder knechten, und eysschet juncker Johan Rengers den 6 Septembris van den scepen bij Borsum bij sick, die nu ock sijn pasboert dorch Arendt Smyt bij Lycester vercregen hadde, want nu die cophandel styll stondt overmydts nije gewas. Noch-

1) Onvruchtbaar, niet drachtig.

2) Door het eerste cijfer is heengeschreven; er kan ook staan 123.

+ fol. 499^v.

[p. 561]

tans worde Rengers angelanget to senden na Meppen gescut van die scepen myt pulver und andere noetwendige dingen, daer Berent Scerhagen van graeff van Muers um afgesonden was an Rengers, dan niet in Embden ys gecomen offte inlaten, want hemelicken bedreven worde.¹⁾

Onderdes laet graeff Hermen vijfft soldaten, 1 scriver und scipper van Gert Smyts myt anderen up den lidder²⁾ hangen, und dusse worden weder afftgesneden dorch die orlochsoldaten van de scepen und sint up Nesterlandt begraven.

Die Gronnigers laeten in Oltampt, Drent und overal weten und gebeden, dat men die koeren solden affdorsschen und in Gronnigen brengen. Wort gevluchtiget und geyaget, die borgeren sindt becommert um hoer 5000 ossen, die nu veet und in grote soerlosicheit geweydet weren, soe men sie na Koln solden mogen driven, und dat Meppen den strate onveeligen worde, wie die dan ock uth Lochum doen worde, und meer noch voer Merten Scenck nu weder gesondt to vresen hadden, als ock myt volck veerdich, daer Moers nu weder bij was myt sijn 1000 ruyteren. Waeromme dit also sij geraedtslaget bij grave Lycestrum, hadde voele gyssinge, dan nene sekerheit. Ten eersten weren die steden und adel onwillicken tegens den Beyger voer bysscop tholden und wereden und kereden ock uth horen paelen den Spangerden myt den roede roede³⁾ sulven gestalt, und weren onseker um een beschermheer. Daerto was des grave van Muers sijn heele landt verdorven und ontwaeret van den Beyger. Daeromme hij Graeve recht und manier sochte sijn scade weder to vervullen, offte Sijn Genade mogelicken beschermheer⁺ gestalt und gecoren muchte worden offte dat men hartoch van Parma uth Brabant wolden afflocken, offte dat men myt dusse plaetse und leger dat Stycht, Twent, Vreslandt konden sluyten und hier eerst den

1) Vgl. over de verovering van Meppen door Nieuwenaar: Van Reyd, blz. 121 vlg.

2) Ledder, galgenladder.

3) Vgl. boven, blz. 542, noot 2.

+ fol. 500.

[p. 562]

stadt Gronnigen benouwen und alle tovuer upholden. Gewysselicken Verdugo, Taxius und nemandt hefft dussen anslach gemarcket offte dromen mogen. Und sindt alle menschen deses verwonderende.

Daeromme hiertegens Verdugo den anderen dages Septembris sijn volck uth Fermsum und alle scanzen lichtende und na Coverden sendende, und Taxius sick starckende to Lingen und to Haselunnen¹⁾, makeden Westphalen arm und bloet. Daer nu Harmen van Velen die marschalck bij was und ock sich starckede, und allenthalven versameleden um Meppen to besetten, bys tot den 10 Septembris und to Wedde scanzeden voer den Buertange, tHaeren, tBiesten, Haselunne und Lingen omheer besetteden.

Alnu was een seer regenachtich weder, und het koeren was swalicken rijp, und meest worde eerst arnedt²⁾. Daerto was water weder yngelopen dorch den nije kaiunghe up den 2 Septembris, dat alle lege landen und wegen onderstonden, und an koren myt windt, regen, grote scade schach, hoewol daer wol voel gewassen was, commerlicken muste wonnen worden. Alsoe was ock in weydtlandt dat suvel heel duer worden, 1 tunne botters 40 daleren, 1 punt keeses 9 daleren, 100 speckx 10 gulden, und soe vort, die rogge 70 daleren.

In Oestvreslandt weren allenhalven nije vremde vermeende Luttersche predigeren ingedrongen to Hinte, Westerhuysen, Compen, Pewsum und allenthalven, die in leere und levendt niet gesondt weren; stelleden des Heren lichaem in die monstrantie des brodes, we die Papisten in die monstrantie des sulvers offte goldes. Dit konden die tohoerden noch niet dulden und annemen, woewol hoer levendt seer recht was, clageden over horen pastoren, maken raedtslagen an den droste Ocko Vrese, bleven uth, gingen in anderen kercken tom nachmaell. Voernemste was tschuldigen die pastoer to Westerhuysen als een doetslager, daerbij een droncker, worde gestarcket van den prediger up die Munte. Tegens dussen clagen

1) H.S.: Hagelunnen.

2) Geoogst.

[p. 563]

die kaspeluyden bij Occo Vrese. Overst Occo Vrese warnet hoer, dat sie sick sulden still holden, laten hoer disputeren und den Heren sijn wille. Daeromme Alle Kuper, to driste¹⁾ redende, wordt angeholden, tot scrick van den anderen, dan vor dat mael ontvrijet, solde he sick der saken ontholden, niet disputieren, offte swaerder straffet sijn.

⁺ Den laesten Augusti doet die syndicus Verutius myt junckeren Johan Starkenborch und Johan Rengers ten Post kundich het report van den grave van Lycestro in hoer besandunghe van die landtsoenen²⁾ und uthgewekenen, sonderling der geestelicke guederen administratie, dat der saken nichtes hefft mogen verrichtet worden, dan guede tosage³⁾ und belofften ontfangen up beter staltenysse der saken. Want die Generale Staten, sonderling van Hollandt und Freslandt, censierden niet twillen affstaen die civile administratie und den Lycestro allene crijchshandel wollen bevoelen laten sijn, dan seden sulckes niet openlicken uth, dat sie Sijn Excellentie gerne wolden quijt sijn, um die meente willen. Dan wenscheden van harten um hoer hoecheit und gewyn. Daer Lycester niet konde offte wolde to verstaen und niet wijcken van de contracten in verleden yaer myt den Majestaet gemaket⁴⁾, noch autoritiet verminderen laten. Und also onseker was wat tdoen, und worde beschuldiget dat die Magestaet und Sijn Excellentie um vrede handeleden myt den konick van Spannien, um die landen to leveren weder onder den Spangerden⁵⁾. Und hadde Lycester gesecht, dat het openbaere logen weren⁶⁾. Des sie myt droffenysse den

1) Driest, stoutmoedig.

+ fol. 500^v.

2) H.S.: landts.; vroeger heeft Eppens reeds de uitdrukking landtsoenen gebruikt.

3) H S.: tosake.

4) Eppens bedoelt de tractaten van Augustus 1585.

5) Inderdaad onderhandelde Elizabeth het geheele jaar 1587 met Philips II en met Parma over den vrede. Vgl. over deze onderhandelingen uitvoerig Motley, III, blz. 95 vlg.

6) Eerst in het begin van Augustus 1587 deed Leycester officieel mededeeling der vredesonderhandelingen aan de Staten Generaal, maar maakte daardoor zijn eigen positie onmogelijk. Vgl. t.a.p. III, blz. 131 vlg.

[p. 564]

uthgewekenen cortelicken deeden melden an Onsten und Ulrick van Ewsum, Doede Amsweer und ons. Onder des ys dusse anslach gemaket up vorscreven Meppen, und worde alsoe van den vredehandel mentioniert, dat gelick verleden yaren die konigen van Vranrick und Spannien weren vermaent van den koninck van Denemarck und vorsten in Dueslandt, um vrede tstellen, und daerup nu sulcken antall ruyteren, knechten in Vranrick den Navarreo thulpe tegen Gwysianer gesonden. Also worden die sulvigen Duytschen ock nu Nederlandt tot vrede brengen um myt hulpe des Magestaets van Engellandt tstarcken tegens den hartoch van Parma und die landen myt den anderen dielen in verscheyden herscapien und die Unie tbreken und die Staten uth den achten stellen¹⁾. Daeromme den 11 Septembris grave van Overstein uth Duyslandt ruyteren, knechten achterlatende, bij Rengers up den scepen vertovende, wort na Hollandt an Lycester gecaviert, tot verwonderinge und versagen van alle menschen.

Die stadt Gronnigen dorch dussen intocht van Meppen worde des twreder die Ommelanden tscatten und uthtsuygen tot besoldunge und costen des orlochs und uthkerunge⁺ dussens anslachts, dat sie niet allene geboden alle grane afftdorsschen und in Gronnigen tbrengen, dan verboden ock, dat nemandt buyten die stadt trecken solde, um enige waren voer offte uptcopen. Bynnen der stadt overst setteden sie den prijs und werdije van alle guederen, koren, granen, suvel, speck, biesten, und vercofften weder na hoeren egen wille. Want aldinck dorch overloep des waters becommerlicken worde, die huysluyden upbracken in den heele Oesterhorn, nene hoyge gewonnen, und so gewonnen, in water befloyget²⁾, die koeren buyten verbleven, myt die biesten verdriven musten und mysten um des vordes commer³⁾. Evenwoll worde

1) Van hun gezag berooven.

+ fol. 501.

2) Met water doorvloeid.

3) Vermoedelijk: om den treurigen toestand der voorden of doorwaadbare plaatsen.

[p. 565]

die soldije eysschet van die overblevenen caspelen, dat men in Gronnigen musten brengen dre yaer taxt in 30 dagen und die lenunge doen darboven in die scanzen, sijnen hopluyden. Die rogge was nu weder in dusse corte tijdt weder gebrocht van 2½ daler tot 4 daler een mudde, woe vole dat daer ock wassen was. Uth Dansick worde nene rogge uthgelaten, kunde nu last gelden 60 Polsche gulden. Der moyte halven van kesunghe der konigen, den soen van Sweden und des Keysers broder hartoch Mathias benoempt, voer dussen intendierden enige weywoden; die Keyser stopede¹⁾, Pauwest, Spangerde drouwede. Die Turck drouwede noch dapperlicker tegens dit huys van Oesten und Moscoviter, want he een swacken nabuer begeerde.²⁾

In dusse dagen up den 11 Septembris worden noch to Embden tijdyge guede rijpe kersen vercofft, punt 1 scaep, dar arten und bonen noch groen und onrip, des wol nimmer gedacht is.

Der vierteyn dagen tijdts, dat Meppen ingenomen was und aldaer styll verbleven als Waelen, Scotten, Engelschen myt weinich Duytschen, daer Coppen Jarges und der broderen van Prenger ener, myt noch des olden syndicus soen Petri van den Ziel³⁾, die alle trow geacht; want sie neit sick versteken konden um der vremde sprake halven und die inlandtschen nene genaden hadden thoepen, was bij idermentlicken het verwonderen, waeromme und tot wat ende doch dusse intoch soe wijdt was gedaen und soe openlick Westphalen ingenomen, alwaer Taxius, Verdugo und Muler capteinen doch sochten myt den Beyger bisscop het sticht van Munster an sick to trecken, jae onder ampt van Lingen tbrengen. Erbeden⁺ daeromme hoer hulpe und bijstandt den Munsterschen anbedende, nemen die reden van Munster des niet an, dan laten myt een tromslager Meppen upeysschen myt

1) Intrigeerde.

2) Vgl. boven, blz. 522.

3) Dr. Peter van Zijl was syndicus der Ommelanden geweest.

+ fol. 501^v.

[p. 566]

beholden lijff und gudt, und tweten van wegens¹⁾ wegen het ingenomen weer. Antwordt: Van den grave van Lycesters, den men daeromme solden besenden. Middelertijdt als grave van Muers affreden was, wordt daer noch versammelinge der Staten ruyteren und knechten ilendt gemaket bij Hardewijck, niet wetende waer ock uth. We dan ock noch groter toloep in Meppe geschede. Verteerden wat daer was, kleden sick van lakenen, vluchtige guederen dieleden sie uth. Und offte Taxius, Verdugo und Mulart wol to Haren und Biesten, Lingen und Haselunge den horen uthspreyden, soe vermuchten sie doch an Meppen niet gewynnen. Und die mennichte van stolte soldaten und ruyteren in Meppen, woe seer ock bijstandt van hartoch van Parma verwachtet offte gesonden muchte worden. Onder des vertovede noch die grave van Overstein bij juncker Johan Rengers up Nesterlandt und up die scepen, 17 Septembris, quam niet in Embden, worde ock niet genodiget. Dan die wacht worde scarper gewaeret, dat nemandt incomen muchte sonder borgemesters consendt und wetent. Evenwol worden die vette biesten, ossen verdreven na Coln und weren seer duer, we ock alle waeren, als rogge 1 last 75 daler, tunne botters allene 39 daler 1 scippunt keses 10 daler, tunne Hamborger biers 6½ daler, 1 quarte wijns 12 stuver. Want die maent September gans regenrick und onsturich was, verbleff het gewas noch buyten, muchte niet droge worden sonder verdorven arveten²⁾ und bonen; die garste 1 last muchte gelden 55 daler, 1 last havers 25 daler, to Gronnigen 1 maerscaep koren 5, 6 daler, dat mudde rogge 5, 6 daler, 1 tunne botters 13 daler, die keese 8½ daleren.

Den 24, 25 und 27 Augusti up den olden stijll, eder na den nijen 6, 7 en 9 Septembris, kumpt heer voer die remonstrantie des graven van Lycester, Roberts, generael-gubernuers undt stadtholder over die ganse unieerde Nederlandt over die hele disputatie de gubernaments, suverenitiets, und vulcomene regerunghe der vorscreven landen in orlorchsaken als collectatie van pennygen, in

1) Wiens.

2) H.S.: aveten.

[p. 567]

Engellanden Hoere Majestaet eendtlicken upghedragen, und Sijn Excellentie to Middeborch vast undt gudt togesecht und belovet to bevorderen. Dan na corten niet allene onweerdich is gebleven an gelt des maents 200 duysent gulden tsamen tbrengen, dan mysten daer 560.000 gulden und wolden hoer egene borgelicke soldien in afftrecken.⁺ Daerto was daer nene volck veerdich umme twe maent veltleger tleggen ten den vijandt offensive, die in Duyslandt verbleven sindt myt die ganse onwillige dienst der capteinen, sonderling des graven van Hoenloe. Und hebben die Staten daernae een nije accordt vermenen Sijn Excellentie tot vercleinunghe sijner autoritiet und des Majestaet vuldaet van assistentie voertleggen und affdringen, myt groteste ondancbaerheit, und den Majestaet allene die kosten der orlogen tlaten dragen, die doch om voele orsaken tot grote onkosten worden gedrongen tegens den Spangerden, alsdat sie in Spannien scade liet, in Franrick scepen angeholden worden, Irlandt, Engellandt bewaren muste. Daerto Hoer Majestaet und Sijn Excellentie beschuldigeden valslicken, dat Majestaet und Sijn Excellentie die landen mechtich geworden myt den Spangerden vrede und overleveringe doen worde, dat doch endtlicken gelogen und gedichtet worde. Dan waren des vijandts lysten und der ontrouwen raedtslagen myt den vijandt taccorderen, die den exercitie des religions niet achteden, offte niet hopeden van den Spangerden, und alsoe arme gemeente tverraden und in den wreeder tyrannie tbrengen¹⁾. Dit, segge ick, ys up dusse tijdt in prente in licht gebracht, um een cort antwordt thebben, offte men sulcke contributien und collectatie wolden und konden des maents upbrengen, offte het gubernament sulven beholden, Sijn Excellentie liever weder wolden vertrecken laten, dan meer tijdts slijten und Hoer Maje-

+ fol. 502.

1) Eppens bedoelt met dit stuk de Remonstrance faite aux estats generaux des provinces confederees du pais bas assemblez en la ville de Dordrecht le 6. de Septembre 1587. En la presence du Conseil d'Estat. Par... Robert... Comte de Leicester... A Utrecht Chez Jan Corneille, imprimeur... de son Excellence... Anno MDLXXXVII. Pamflet Knuttel n^o 783. In Ned. vertaling t.a.p. n^o 784 en 785.

[p. 568]

staet in versekerheit tholden. Overst in Utricht ys allene evulgiert, in anderen steden ys upcofft und onderdrucket van die Staten und Raedt Generaell, und erbeden sick tdoen hulpe, verbeden ock van nene vredehandel myt den vijandt tmogen spreken, soe doch een conspiratie was tot ruine streckende, want Parma des na eroveringe des Sluys hadde uthspreydet, und an den Majestaet besonden, als alle capteinen onwillich weren tontsetten und 100 duysent gulden niet telleden, dan allen darteyn duysent gulden overlevert hadden. Hierup ys Sijne Excellentie to Amsterdam und andere steden ingetogen, besettinge ingelecht, und dusse tijdt onwaeret gebleven tegens den vijandt¹⁾.

⁺ Den 13 Septembris antwoerden die steden und scepenen uth Utricht up des Graven demonstrantie, dat sie den graef Robert, graef van Lycester, banderheer van Denbigh etc., lutenandt van Hoer Majestaet van Engellandt, gubernuer und captein generael der verenichde Nederlandtsche provintien, bekanden myt vulle danckbaerheit an Hoer Majestaet voer hoere suvereyne gubernuer, weygerden neit und wolden neit letten alle gehoersaemheit, jae boven hoere almacht und verdarff des lands an beyden sijden gelegen horen quota continueren und voldoen, boven egene beswaringe, daerto lijff und gudt upsetten bij Sijn Excellentie, und alle valsche handel des vredes myt den vijandt, als die den vrede niet holden konde offte versekeren, myt lijffstraffe verbeden, und tegenstaen soe anders sochten, myt andere meer vulboerten²⁾. Daermede die Staten bij alle gemeente in macht niet allene, dan ock in perikel gevallen, als des meentes verdarvers geholden, die nimmer vertrouwen wolden, dan sick und hoeren hoecheit und profijdt. Und aldus stondt nu in alle provintien, als Gelderlandt, Hollandt, Zeelandt, Westerlandt und myt den uthgewekenen deputierden der Ommelanden, die noch voel weiniger hadden to preten-

1) Vgl. over het bezoek van Leycester aan Amsterdam van 2 tot 4 October 1587: Scheltema, De Graaf van Leicester te Amsterdam, passim.

+ fol. 502^v.

2) De brief van stad en steden van Utrecht, bijkans de eenige, die aanmoedigend was voor Leycester, bij Bor, III, 54 vlg.

[p. 569]

dieren, daer landt verloren, alles myt den sweerde twynnen was und den Westvresen tom roff stond. Und Sijn Excellentie den Claes ten Buer tom collectuer instellede over alle contributie, geestelicke und confiscierde guederen tegens Johan Winbrugges lands rentemester bisheer continuerende und van graef Willum committiert. Dit alles in den maent Septembris anno 87.

Up die anneminge und ter tijden des intocht van den graeff van Lycester, laet Frans Corenhardt myt Sijn Excellentie consent und wille up den 18 Martii anno 86 uthgaen in druck een scryfft in Duytscher sprake van Junium Brutum Scheltam concipiert in latin: Dat men niet behort tgeloven als sijn koninck, heer und vorst, dan als Godt in sijn wordt allene leret, und dat nene Staten myt die meenten een tyrannen behoerden tgehoersamen dan gewaldelicken tegenststaen. We nu opentlicken die koninck van Spannien twesen bevonden worde, want he Godt wordt verdruckede, affgoderije indronge, die Nederlandtsche gesanden in Spannien hadde gedodet int jaer 1565, und 30 hondertduysent gulden tom versoen niet achtede, dan Bisscop und Spangerden den landen overleverde, verneelde myt morden, brannen, roven und veryagen, sick boven Goedes orde verhevende, als he den Christenen tom dode verdoempt myt maledicto vestimento, dat ys daer die duvel de helle angestoect¹⁾ den verdampten henwesen, antogen und dragen lieten in ure des dodes, und also bedwongen enen vremden heren gesocht und becomen, den konicklicke Majestaet van Engellandt²⁾.

⁺ Die innemynghe van Meppen makede Westphalen niet

1) H.S. zeer onduidelijk.

2) Eppens bedoelt: Cort onderwijs eens Liefhebbers des welstants deser Nederlanden, waerinne... claerlijk bewesen wort, Dat het wel gheoorloft is tegen te staen een Coning ofte Here van de Landen... Ghedruckt tot Amstelredam, bij Cornelis Claeszoon... Anno 1586. Dit pamflet (Knuttel n^o 767) was uit het Latijn van Junius Brutus Schelta vertaald en verkort door Frans Volkertsz. Coornhert, blijkens de opdracht aan Burgemeesteren van Amsterdam. Het privilege van Leycester is van 28 Maart 1586. Vgl. Bor, II, 707.

+ fol. 503.

[p. 570]

allene bloet und arm, dan ock die besettinge in Meppen verbranden ock up den 15 Septembris alle die koerenscueren voer Meppen, soe men niet konde beschermen, daer voel koeren yn vernichtiget ys worden. Und die vijandt vermeende den watermolen yntnemen, und erbeden sick tot schermurselingen, wachten up alle straten den vagebunden voer. Hierdorch worden sommigen geslagen van beyde sijden, und Staten mysten wol 18 peerden. Und waer die vijandt Verdugo und Taxius myt den hoeren sick legerden, worden den huysman sijn koren affgedorschet und na Gronnigen gesonden vercofft, want die huysluyden van huys und hoff ontweken, und die inwoneren van Meppen worden als medevijanden ransoendt. Daermede ock koepluyden uth Embden wol angeholden, dan bij Verdugo vrijgeven sindt, we dan Jasper Lysinck erfaren ys.

In dit affwesendt van Verdugho uth die Ommelanden waket grave Willum van Nassauwen up den 16 Septembris myt den sijnen um myt vole scepen van Oestumhoerne na Warffum tscepen myt 400 mannen alleen. Daer Michael Knoep, Caspar van Ewsum und Tyart Hettinga hopluyden den 17 Septembris smorgens to Warffum intrecken, verbranden twe kloesteren, Rottum und Wijdtwert, myt die wemen¹⁾ to Middelstum, Dornwert, und Cantes twe huysluyde huysen, sonderling mede Sunnugheheem, want sie nene contributie grave Willum deden, gelick hoer toch die Marne gherne ingewilliget hadde, und in nene scade gemenget worde. We dan die kloesterossen, koygen, und ock Claes Knoeck ossen mede to scepe gedreven syndt, und die kloesteren geplundert, wat niet verbrant ys. To Westerwijtweert worde bruydtlach to zalige Ebele Reners huys geholden myt Claes Knols soen in sulcken overdaet, dat die brogum in swart und roedt flueel eder sampt sij gekledet west. Daer vole Gronniger borgeren und overicheit geladen, Popco Everardus, Aysso to Watum etc. Dusse sindt des Maendages veracht und ontcomen na Gronnigen und alle muchten

1) Pastorieën.

[p. 571]

betreden¹⁾ hebben worden, soe men van Middelstum vorts togen hadden und die brandt nalaten. Und sulcken⁺ verrassunghe solde alnoch groter verscrickunghe gemaket hebben, want reede die groetste und rijckesten und hoveden in Landen niet alle verscreckeden, als Aylko Wincken, Wrytser ten Holten, Fecko Ompteda, myt die geestelicke papen, monneken, daer die abt van Rottum ontreedt, die anderen monniken die steenhuysen verdedigen. Und to Wijdtwert een olde elendige begijn doersteken worde tegens captein Knop wille und verweringhe. Dan dusse und anderen ilen up ommewegen na Gronnigen, konden nichtes vervluchtigen. Die arme gemeente kaspelen senden posten tvoete und tperde uth und tmoete umme twachten und ock gelt und compositie antbeden. Jae, die kleine loepscanzen, soe seer vole daer sindt, worden verlaten, vertogen na horen hoeffscanzen, als Soltkampe²⁾, Delfziel und Reyde, daer Aelko Winckens den huysman des nachtes tom wachte dwonge. Summa, dusse intocht makede Landt und Gronnigen versaget, dat ock die poerten den gansen nacht open waret worden um intvluchtigen. Overst soe screckelicken als sie inquemen, soe spoetlicken sindt sie weder vertogen des sulvigen dages tsavents myt roff und buyte, ossen, koygen, bedden, kleederen, gevangenen. Doch wat in savegarde was, muste weder lossgeven sijn. Weer die toch myt gewalt und erenst van 300 mannen angelecht sonder brandt und rofft, solde heele land even licht beholden und gewonnen west sijn, gelick sie nu eendrachtich tom contributie getogen sindt, und solde Verdugo ock Gronnigen moten hebben verlaten. Die³⁾ alnoch nene besettinge innigen wolden und ock tom compositie bedwongen mogen worden. Want die korenbonen⁴⁾ sober weren und Meppen den strate dede sluyten, alwaer Verdugo, Taxius myt hoeren gardisonen upholden worden

1) Betrapt.

+ fol. 503^v.

2) H.S. Soelkampe.

3) N.l. Groningen.

4) Korenzolders.

[p. 572]

eder een nafolge vresen musten, soe grave Willum middelertijdt die Ommelanden bevestiget hadde myt scanzen. Daeromme hebben sommigen dussen intocht meer bespottet dan konnen loven, als dat grave Willum die Gronniger ossen muste hebben tot sijn brudtlacht myt sijnes omes dochter des princen Wilhelmi van Nassauwen und Iranien, sijnes vaders broder dochter, daer men het bruydtlach van worde balde holden to Leveerden¹⁾. Sommigen achteden, dat het gedijen solde, dat men den⁺ vijandt na Westerlandt uth Westphalen solden mogen trecken, und dorch den partie und disputatie der Staten myt Lycester den vijandt vrundtscap soecken, und grave van Lycester ontloset worden. Overst in Vranrick ginck die sake dapper an tusschen den koninck Navarreo und Gwisianer²⁾. Daer wol 40.000 solden geslagen, synt die Gwisianer in Nansi gestorven, gewundet. Die koninck van Franrick myt sitteren in Parijs gevluchtiget, den Parma dede hulpe totsenden und Nederlandt nalaten widers to besoecken. Daer ock die Protestanten den Navarreum bijtogen myt 12.000 ruyteren und 15 regement Swytseren und den anderen verboden niet tegens Evangelium Godes tdienen, offte voer vijandt myt wijff und kinderen uth den landen verbannet twesen.

Overst na dussen afftoch, rustich sick balde weder die hopman uth den Soltkampe, up den 18 Septembris brandet in Donger³⁾ sommige huysen in Engerwyrum, soe evenwol onder savegardie van Verdugo geseten und tvoeren contributie betaelt hadden, und alsoe weder tot hoeren scanzen gekeret, onbehindert. Wie ock Verdugo Meppen offt Westphalen verlatende, weder tot sijne quartieren het volck sendet. Alnu lieten die Gronnigers in Oltampt

1) De bruiloft werd 2 November 1587 te Leeuwarden gevierd. Vgl. boven, blz. 552, noot 5.

+ fol. 504.

2) Eppens denkt hier aan den slag bij Coutras den 20sten October 1587, waar Hendrik van Navarre een schitterende overwinning op het leger der Ligue behaalde; de aanvoerder, de hertog van Joyeuse, en zijn broeder sneuvelden.

3) Dongeradeel, het noordwesten van Friesland.

[p. 573]

gebeden und verkondigen, dat een yder sijn waren, guederen in Gronnigen solde vluchtigen:

Grave Willum overst, want dusse vorige intoch soe gelucket was, vermeende die sake beter tdoen um Gronnigen to tentieren. Daeromme Sijn Genade sulven in persoen myt 1500 tvoete und sommige ruyteren myt wagenen, bruggen, ledderen na Collum voerbij den Nije Ziel over den Leeke sick rustende tom vorttocht, als he den 25 Septembris den brugge lat leggen over den Leeke dorch Gerrydt die Junge, daerto committiert, soe tobrecket die brogge myt anrijdent der ruyteren und doet den anslach nichtigen. Daer men¹⁾ meenden Gronnigen heel mechtich west hebben dorch respondentie van bynnen, dan heel verswegen ys gebleven²⁾. Dusse und dergelicken anslagen hadde grave van Lycester wol onse gesanden belovet, dan worden overmydts het disputieren der Staten vergeten, off aldus spotwijs openbaeret. Wie dan ock die commissioen van collectatie der brantscatten, den rentemester Johan Winbrugge van grave Willum committiert, hem ontnomen und Claes ten Buer bevolen ys tot grave⁺ Lycestri ontfang, tot krijchs onderholt. Waernevens nochtans onse gesanden in hope weren na anneminge Sijner Excellentie mede gehulpen tworden, we anderen provintien, soe het antwordt was up den 14 und 15 Augusti to Dort. Und daeromme ys ener Herman van Dullum³⁾, klarck van den Kamer, an Winbrugges gesonden um hem den rekenscap afftvorderen. Soe ock gescheden up den 11 dach Octobris, dat Claes ten Buer sijn commissioen in werck kan stellen und die Ommelanden in vulle contributie annemen. Hoewol Verdugo und stadt Gronnigen des verboden scarpelicken, dan hemelicken verrichtet ys worden dorch vulmechtigen uth dorperen, als Egbert Jansens und Peter Peters to Wirdum vor sick tot 21 dorperen.

1) H.S.: meen.

2) Vgl. over dezen mislukten aanslag op Groningen: Wagenaar. Het leven van Willem Lodewijk, blz. 111.

+ fol. 504^v.

3) Of van Dulmen.

[p. 574]

Alsoe die ridderscap van sticht van Munster wol billicken tclagen hadden over den geleden scade bij Meppen und gherne vrijcopen wolden, offte myt gewalt weren, eder laten den Spangerden over tdoen, soe verbliven die soldaten nochtans beliggen in des graeff van Lycester naem in Meppen, daertegens graeff Edzart ock sijn gesanden bij Lycestrum als Wyardum van Langen den heele sommer geholden, clagende daer nene scade geleden, dan dat die koephandel gelettet worde, als nu ock reede die Engelsche natie¹⁾ vertogen van Embden na Hamborch, to Stade hoer stapel gelecht hebben, umdat Oestvreslandt van den Spanschen overtogen worde die straten to beroven. Soe sendet graeff van Lycester twe gesanden an den graeff Edzart, den 2 Octobris, als D. Scarff, borgemester gewest van Deventur, und een secretarium. Dusse worden voer Delffziel verwachtet, daermede Johan Jansens genomen, Daniel Sywers dorchsteken, vole gevangen, und groet gelt van uthgewekenen Flamigen genomen, want die scipper sick verdristende van convoy affstack, daermede den gesanden gewarnet to Embden incomen um natsoecken die scaden und ongelicken, soe up den Emse und tlanden van den orlichscepen und Oterdum muchte bedreven wesen, und ock gebeden worden, dat die sulvigen sick van overmoedt⁺ ontholden solden. Die gesanden comende, soe vertrecket Sijn Genade van Embden um niet twillen hoeren, und die gesanden worden ock warnet niet uthtrecken, want landt armelick was, daer men scipsvolck annam und gelt spilden um die orlichscepen to Hamborch, als Claes Pels scip myt noch 8, to gebrucken laten tot den Spansche dienst, und up den Emse to besorgen was, Oterdum to beleggen und Hollanders afftdriven. Soe sindt die sulvige commissarien van Lycester den 13 Octobris sonder openghe hoere commission weder vertogen.

Die heele sommer van yaer 87 was nu rede myt disputierendt togebracht um die suverreyne regerunghe der provintien, sonderling der collectatie van pennygen und

1) De Engelsche court. Vgl. boven, blz. 269, noot.

+ fol. 505.

[p. 575]

instellinge van offitieren. Soe graef van Lycester myt demonstratie hadde laten in druck uthgaen tot sijnen verschuldinghe, soe sindt die stenden und raedt to Utricht die eersten um sick to verclaren den 14 Septembris, dat sie myt dancbaerheit Sijn Excellentie ontfingen und overdrogen die vullcomene regerunge, und hoewol sie myt den vijandt naest bescadigen worden und die gardisonen musten daertegens onderholden, wolden sie boven horen commer den gestalte quotum betalen, maentes und yaerlickes, und nene vrede vertrouwen bij den, die nene vrede geven offte holden worde¹⁾. Waermede ock Westvresen tom andtwordt versocht worden und den graeff Willum het regement ontnomen muste worden²⁾. Soe was dat die Ommelanden niet anders vermochten, dan die collectatie den Claes ten Buer tlaten, ock over geestguederen, und sindt up den 12 Octobris resolviert wederomme an Lycestrum tsenden D. Jeronimum Verrutium, syndicum und juncker Remdt Gensema, want juncker Johan Starckeborch sommigen mishagede, und tegens den adels private hoecheit stondt und men hem nene hoecheit gunnede. Alsoe solde ock Amsterdam resolviert sijn. Daeromme versochten die Ommelanden alnoch weder reduchtie tot hoere vaderlandt und in die collectatie dispensatie to geneten, um hoer egene lasten und teringe der landen halven, alsoffte ock nodich weren an den Majestaet sulven treysen und mede in den Raedt van Staten ingestalt tmogen worden.

Die gardiaen to Broren in Gronnigen³⁾ lat sijn afflaetsbulla van den Pauwest anslaen an den kerckedoeren van 50 yaren afflaet der sonden und doet enige Wederdoeperen⁺ uth den stadt verbannen, soe hoer conventus topenbaer makeden, offte naemafftich beruchtiget, niet gelick in wacht, tocht und borger gelick sick hielden, und tom laesten ock an den suspecten van der Reformierde kercke

1) Ongeveer hetzelfde deelt Eppens boven, blz. 568, mede.

2) Dit laatste is geheel onjuist. Vgl. over het antwoord van Friesland: Bor, III, 106.

3) Vgl. boven, blz. 549 vlg.

+ fol. 505^v.

[p. 576]

solde versocht worden, als die tijdt lijden worde. Welckes die borger samelicken in een onbedrongen disciplin gelevet dede versagen, dat het bij hoer sekerheit niet worde blijven, dan worden bedwongen den papen und monneken to behagen und sick demoetlicker ter kercken prange¹⁾ dringen tlaten. Howol ener der papen, her Paulus, opentlicken in sijn predigen noch dorste seggen: Wat myt den afflaetsbrefft verkundiget wordt, dat mach emant geloven, offte niet, want niet daer weinich in gelegen ys. Alsoe ys die Evangelissche predicatie in Stadt und Ommelanden niet wechgenomen, dan ock soven yaren lanck niet eenmael weder versocht und gepleget worden. We dan ock ener Hermen Kistemaker, um sijn eestyfftinge to Embden geholden, balde uth Gronnigen verpenet²⁾ ys worden.

Van graff Enno des graven Edzart oltste soen, grave to Ezens und Redborgen, und sijne upsedticheit tegen sijn here oem grave Johan.

Grave Edzart was dorch den droste Occo Vrese nu langes meer dan twe yaren doende um geleyde offte roede roede³⁾ in landt tlaten wanderen, soe die adel des hadden willen consentieren myt raminge van scattinge, des maents tvorderen. Evenwol erhielt grave Edzart umtrent 100 soldaten in sijn gebeede umheer wanderende, nam die besoldingen uth sijn egen camer, manende van Ubbe Finsker weduwe⁴⁾ 9.000 gulden van achterstallinge broecken und botter, soe in die watervloden uth armoet niet weren upgemanet, und den weduwe die rekenscap benomen, sulcke pennygen myt die vrundtschap der rentemesters, als den broder Ulrick Folckerheem, erleggen moten. Onder des soe rouweden⁵⁾ die hoeffpredigers Heshuysius und die⁺ up den olden Munte neit tegen den Reformierde kercke, scolen und kercken to Norden etc. veranderen, worden affstellet 2 mestern uth der scolen, und die twe D. Spicker-

1) Knellende band.

2) Verbannen.

3) Vgl. boven, blz. 519. Hier is eenvoudig een gerechtsdienaar bedoeld.

4) Vgl. boven, blz. 347, noot 5 en 6.

5) Rustten.

+ fol. 506.

[p. 577]

man und Lorinck uth hoeren ampt to Norden. Onangesien woe vaerlicken dusse tijden stonden, dat die meente to Embden niet in sorge was, und die borgeren heel myt swijgent inbonden worden over dusse veranderinge. Want die meente aldaer sonder hoveden und raedt leven muste und bij den consistorio ock ener van den Graven raedtheer geropen muste worden newens den predigeren, umdat daer nichtes konde gehandelt worden sonder des Graven medewetent.

Onder des grave Johan, mogelicken swacker van verstande dan van lichamen, worde niet voel van emandt gesien dan ingewaret¹⁾ van sijn medycijns, doctoren Petrus Hindricus, Mol Stellingewarff, D. Bernardus Loppersum. Daerto Risleeff und die droste myt D. Ackuma²⁾ plegeden alle hoefsaeken, dat men ock to Lier praesumierden, und to Embden verbreyden und to hove bij grave Edzart gerne annamen und betrachten meer grave Johans doet dan sijn levendt. Want die langduere twist und broderlicke haet over die herscapie des landes muchte thove niet gesleten noch gestillet worden, dan worde geholden, dat die here van Harborch³⁾, als swager des graven Johans, successor worde sijn. Daerto was het hoffgesyn bij ider niet lofflicken um hoeren overvlodigen levent, quade justitie und sorchlosicheit up alle dre huysen, den Lierort und Stickhuysen myt den Gredt, van grave Johan besettet und beseten. Waer onder allen juncker Hayo Manniga van Dickersterhuys die meeste to hove und mester bij grave Johan geachtet worde, alsoff ock grave Johan nichtes buyten hem solde willen und konen. Daerto ock waeckede het private process der Mannigen van Lusseborch tegens grave Edzart om nijelanden, soe die juncker⁺ benomen, weder eysscheden in Nordermaske⁴⁾. Uth welcke

1) Inwaren is gerechtelijk in bezit stellen; maar hier is stellig een geheel andere beteekenis noodig.

2) Vgl. beneden, blz. 579.

3) Otto, hertog van Lunenburg ‘zu der Harburg’, sedert 1562 gehuwd met Hedwig, een zuster der graven Edzard en Johan.

+ fol. 506^v.

4) Nordermarsch, de marschlanden, ingedijkte nieuwe landen bij Norden.

[p. 578]

orsaken und anderen meer, soe die beyde broderen tot guede older van 55 gecomen weren und beswacket, und grave Edzart vijff sonen myt 4 dochteren in sulcken gedelde graffscap to arven worde nalaten, daer grave Johan nener hadde, wordt grave Enno, die oltste soene, grave van Redbergen und to Ezens und Widtmonde heer, myt sijn broder grave Johan, niet sonder voerbedachte raedt sijnes vaders, verdrystet, gestarcket und upgemaket myt sees sijner hoeftjunckeren, dat sie allene sindt 8 personen, um hoeren olden oem onversiens dat huys und sloet Stickhuysen afftloepen und intenemen. Up den 11 dach Octobris anno 1587, als grave Enno twagen an het huys begeerde ingelaten twesen, seggende, dat he den droeste Casper Drile wolde spreken, die niet daer was, dan ergens to gaste gebleven. Dat daer een slappe wachte geholden, des smorgens vroe to 7 und 8 uren nene 10 personen voer weren, dan allene die wachmester myt 3 eder 4 soldaten. Diewelcke grave Enno den inganck niet balde opende, als up brugge verblivende, secht hem, des niet georlofft van sijn heren. Soe dringet grave Enno sulven tegens den wachmester an, stoet hem myt het rappier. Die junckeren verlaten horen peerden, sien om na bomen und stocken um den doeren in tbrecken und tslaen, drouwen den wachtmester tsceten. He antwordt und roep overluyt: Scieten sie, soe scetet als in vijanden, up und helpet, reddet van den Graven wegen. Daermede ys die broder grave Johan veerdich und sciet den wachtmester achter in sin hoeff, dat he stortet und doet sij. Daerto worden noch gescoten twe soldaten, die ene sijn arm in stucken und die ander dor sijn sijdt. Die junckeren breken die poerte yn und maken sie open, daer der anderen nener sick wereden, als die wachmester gescoten was. Want grave Enno nomede sick und drouwede dapper, dat he wolde weten, woe het um sijn here oem stondt,⁺ woe sie huys holden, offte juncker Hayo Manninga sij graff, dan he rechte arffgenaem. Daermede huys myt 8 personen ingenomen, de borchknechten heeten sonder geweer laten wanderen, dat geschudt laten affgaen dorch den bussescut.

Dusse kundtscap und gehor des gescuts balde to Lierort

+ fol. 507.

[p. 579]

vernomen, worden D. Ackuma und Ressleff¹⁾ myt het vendel borgeren to Lier daetlicken an grave Enno besonden und weten die orsake. Daer die borgeren tom diel willich, tom diel beduch in weren ttrecken, offte daer worden eerste 8 personen boven gelaten bij grave Johan tsien und thoeren sijn persoon, dat he waerafftich levendich, und verstandich²⁾ sij.

Grave Edzart kumpt den 13 Octobris to Embden. Die junckeren verscriven den anderen in den Grede. Die borgeren to Embden swijgen und mijden. Het landt quam in grote besorgunge, wat hieruth erstaen worde, daer men lange vorsorget hadden. Und men allenthalven die predigers veranderden und indrongen die, uth Pawsdoem upgenomen, een Luterschen naem romeden, meer dan dat sie Evangelysschen muchten befunden worden in levendt und leere, den Ubiquitiet myt Pawsdoem enen makende.

Verdugo, Meppen verlatende und int Ommelanden comende to Fermsum, was daer een breff onder die soldaten gelesen, uth Sudtven gescreven, dat men aldar langes na gelt gehopet hadde, und voele belovet was, dan ontfingen nichtes. Weren beducht offt onder hoer beter betalinge geschede, dat men hor vergeteden in hoer commer. Die hopluyden begripen den boden, die soldaten ontholden hem van des profaes³⁾ handen, ter tijdt Verdugo kumpt, und die boden verlopen. Darmede die soldaten wol verslagen gemaket, lat Verdugo 4 eder 5 angripen und des

1) Vgl. over Ackema boven, blz. 70. Hij stond tot na 1588 als ambtman in dienst van graaf Johan in Leer en was daar zeer bevriend met Emmius. Tegen 15 Augustus en 4 September 1587 riep graaf Johan tegen zijn broeder Edzard II een vergadering der Oost-Friesche stenden bijeen te Leer. Is misschien het vendel burgers bestemd geweest om dezen landdag tegen aanslagen, b.v. van Edzard, te beschermen? Daarbij kan dus Ackema betrokken zijn geweest. Wie Ressleff of Risleeff (blz. 577) is, schijnt onbekend. De naam Retzlaff, wat hetzelfde schijnt te zijn, komt evenwel niet in Oost-Friesland, maar in Oost-Pruisen voor. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

2) Bij zijn verstand.

3) Provoost.

[p. 580]

nachtes wordt ener up den borch an den porte myt groten jammer geworget, dar ock nene scar(p)richter was, und smorgens vor den poerte gelecht myt een zedel van uproer verwecket thebben tot sijner beschuldiging. Verdugo⁺ weder na Gronnigen intreckende, verreyset ilendt na Oldenziel und up Deventur, alwaer die Willum Warlee¹⁾, Ihre, alnoch Deventur inholdende, versocht an den stadt thebben 17.000 kronen tot ranson voer sijn huysfrouwe und kinderen, in Lochum gevanckelicken ingetogen, und dat geleyde geslagen, und alle het smijde²⁾ becomen, soe sie uth Engellandt verwesen und van alles horen ontsettet, na hoeren mann vermeenden ttrecken und convogiert worden. Daeromme die stadt des willen affeysschen, want he hoer bisheer hadde gesparet, slacht den borgemester up den raedhuyse und trecket dat affgelechte geweer uth den besloten plaetse an sick, dat men uproer to Deventur besorgede und reede nije verraderije uthriep.

Onder des ys nu aldinck to Gronnigen betercoep, mudde rogge 3 daler, maerscap koren 3 Embder gld., alle vette ossen na Coln verdreven und vercofft. Die huysman up die hoge dorperen³⁾ worde beswaert in scattinghe, want die lege landen, myt water onbruckelick geworden, nene leninge muchten betalen. Dit alles want koren wol gedegen und gewonnen was und um gelt raden musten, sonder was het wilde vogelt gudtcoep to Gronnigen, 10 waren⁴⁾ voer een daler.

Grave Edzart den 15 Octobris weder van Embden geleydet myt enige borgeren und scaerwacht⁵⁾ na Uphuysen, hadde to Embden doende verordenen scarpe wacht bij nachte und bij dage tholden up gaende, vaerende und alle reysigen; daerto nene levereynen⁶⁾ tgebrucken dan

+ fol. 507^v.

1) Hierin zal vermoedelijk William Stanley schuilen. Een Ier was hij evenwel niet; Eppens verwart hem denkelijk met York.

2) Gouden en zilveren smeedwerk.

3) De dorpen van het Hoogeland.

4) Vermoedelijk = waervogels, de eenden in een eendenkooi gevangen.

5) Lijfwacht.

6) Livreien, kleuren.

[p. 581]

Embderen up Embder scepen. Ock alle huysluyden to Larrelt, Hinte myt hoer vendelen geboden veerdich twesen. Wie dan ock in des graven Johan voegdien angesecht und geboden myt nene kleine versagen des huysmans, dat sie tusschen twe broderen, horen heren, solden gewapent worden.

Die besettinghe in Meppen sumen neit myt roven und branden int ampt van Lingen, als Lengerick und andere dorperen, haelen biesten, nemen wes sie dragen und vlotten mogen, twage, peerden und voete. Onder dusse alle ys mede gewest die Scerhagen, des Bartelt Entens prediger, van vole bose daden bekandt, und die van Lingen hem besonders gewaer worden und tsamen tpeerde⁺ hem nafolgende, verlaten anderen hem, doerscieten und doersteken hem in den velde sonder tvangen willen. Und howol he meer dan eenmael to Lierort und Wedde het gerichte ontbeden was, soe achteden die menschen hem geluckelick, dat he dusse doet gestorven, und voler daden tdoen gestueret¹⁾ was, sonderling soe men die Ommelanden noch eenmael worden intrecken, daer he sijn anslagen meest wist tgebrucken. Die anderen ruyteren des Scerhagens sijn meest vrij in Meppen wedergekeret, welckes des Scerhagens egen vaderlicke stadt was.

In dusse tijdt was daer een gesande uth den Rijckscamer²⁾ gesonden und committert up des adels claegent, dat sie altvoele vercortet worden van grave Edzart in hoer olde vrijheden, van hasen tyagen, wilt mede tvangen, welckes in die Ommelanden ock die mynste huysman noch neit worde verboden, ock um die sware scattinge und uthsluytinge van raden up landtsdagen der Staten, dat Occo Vrese droste alles allene konde verrichten und doen buyten emandt tvragen, voerdat het gesloten was. Dit worde van die olsten huysluyden ingenomen tho Norden, Lier und Embden und up alle caspelen. Evenwoll vart grave Edzart vort und stellet weder yn to Norden tot ampluyden juncker Mauriss Ripperda, uth Gelderlant

+ fol. 508.

1) Verhinderd.

2) Het Rijkskamergericht.

[p. 582]

van Zutphen¹⁾ vertogen, als noutrael van der gemene sake, grave Edzart seer angenaem, de religioen onseker, derhalven droste to Bierum und amptman to Norden, myt Jurgen Swarte, een olde hoffmester, und grave Edzart gevallich, Johan Hillingck, amptscriver, bisheer een harbargerer to Embden, wens huysfrouwe in wederdoperije versumet, noch niet gedoepet was und die religie weinich achtede. Alsoe ock in die scole gedaen, ock vremdelingen ingestalt, bena Papist offte mede Ubiquitist myt Heshuysio hoffprediger. Dit muste die meente ock dulden und dat swijgendt daerto doen; all weert dat men noch groters wolden anheven, nemandt worde sick daertegens hoeren laten in openbaer. Dan myt murmuratie vertrouwede die ene den anderen neit. We dan ock volgens een nije besonder eedt van den stadt to Embden gevordert ys worden den 6 Novembris, dat grave Johan onkendt,⁺ grave Edzart voer heer erkandt worde. Overst die deputierden des stadts clageden, dat ock hoer stadt in alle vrijheit becortet van keyser Frederick hoer belenet²⁾ eerst behoerde versekert twesen.

Der Duytschen heertoch, in Vranrick tegens den Gwysianer Papisten voer konick Hindrick van Navarren ingevuert, worde lange tijdt seer geromet, dan myt verscheiden rumoren verbreydet, dat die Gwysianer solde geslagen und sijn volck heel verstroget wesen, daermede hartoch van Parma ock sijn volck na Vranrick gesonden und sommigen up den frontieren gelecht, makende dat Wesel ontvrijet worde, Westphalen verlaten, Meppen angesocht, tot verdrach bewilliget, gehoepet worde, sonderling to Embden um des Emses sluytinge, und alle handel uphielt, jae ock Twent syck becortede. Daertegens die Staten myt graeff van Lycester disputerende, lieten hoer volck meer affdancket worden, dan in sulcken gelegenheit den

1) Dit is Maurits Ripperda tot Vorden, hoofdling in half Farmsum, Petkum en Dornum. Hij werd drost te Norden. Zie over hem: Mr. C.P.L. Rutgers, Genealogie van het geslacht Ripperda, in De Wapenheraut, 5e jaargang (1901), blz. 174.

+ fol. 508^v.

2) Eppens denkt hier aan de beleening der Circksena's met Oost-Friesland door keizer Frederik III in 1454.

[p. 583]

vijandt to versoecken, we dan ock die duere tijdt und commer bij den vijandt niet acht ys worden, alsoffte die hartoch van Parma sijn raedt in Hollandt, Zeelandt, Vreslandt gesettet hadde, soe versekert worde het ontsedt na Vranrick ingevueret und die Staten und Engelschen niet gevreset. Jae die gemene sake worde geacht gebonden twesen an Vranrijck, soe men to Gronnigen, Deventur, und ander alle capteinen stelleden und bekenneden. Evenwol versochte Parma dorch den lutenandt Verdugo, dat men voer alles besettinghe in Gronnigen musten und wolden hebben und ynvueren, want aldaer noch voele suspecten in weren boven die Wederdoeperen; dat men sulcken frontierstadt niet muchten vertrouwen, soe die sake in Vranrick alsoe affgaen were. We dan ock allenthalven gelovet und verbreydet worde, dat Johan Volckiers, scriver und lutenandt des hopmans Watertappe¹⁾, tot den sijnen dorste seggen: Die koe was nu mager; hoer sake florede neit. Und muchten ock nene hoepe hebben tot vrede, we Jochum Ubbens gescreven. Und noch meer um gelt van 10.000 gld. thove begeerde. Daeromme worden die Mennistsche Wederdoperen, soe becandt to Gronnigen, uth verwesen und gedreven, alsoe dat sie hoer gudt muchten vercoepen und vrij uthvueren.⁺ Onderdes ys mede verweesen Hermen Kistemaker²⁾, die sick cort tho Embden in den ehestandt hadde bestedigen laten. Dusse versocht sijn anclager vor den Raedt, want he doch wacht, tochten mede becostigede, dan nicht sick den geestelicken onderwerpede. Wort hem geandtwordt, dat he sick myt D. Johan Elts, pastoer to Sint Merten³⁾, muste verenigen, want dusse pastoer myt den gardiaen to Broren als inquisitoren geacht worden und dienende, dat Verdugo alsoe sijn besettinge in Gronnigen muchte invueren hemelick offte opentlicken. Wordt den Harmen Kistemaker van den pastoer beantwordet: He neme hem niet an als een ketter wesende, solde na den ketters

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 412, dl. II, blz. 239.

+ fol. 509.

2) Vgl. boven, blz. 576.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 178, noot 3, blz. 422, noot 3.

[p. 584]

trecken to Embden an Mensonem und den sijnen. Und alsoe ock to Embden myt anderen gevluchtiget. Onder des versocht Verdugo voerscanzen voer Drae- und Cranepoerten, we ock voer Ebbinge- und Puellpoerte tleggen, um sijn volck daeryn tleggen und to versekeren, want sie in Gronnigen niet ingelaten worden. Dit doende wedersetten sick die gilden to Gronnigen samelicken den 4 Novembris und verbeden tscanzen, want men alsoe die stadt konden bedwingen offte verrasschen. Und worde mede vor orsake geacht, dat grave Willums anslach up enigen burgeren gefundiert was, offte hemelick den stadt vermeenden to beclimmen in der lange nachten. We dan corts een alarm in der nach gemaket worde, want aldaer voer Drae- und Craenpoerte soldaten een roff sochten, daerover die bleeksters an den poerten geropen hebben um hulpe. Und alsoe balde ys die heele stadt int geweer gewest, alsoffte die stadt verloren was. Und ys verordent, dat man voer man muste waecken, die 18 yaren olt weren, und stedes dre vendelen.

We commerlicken dat in Sticht unde anderen plaetsen die menschen geholden worden dorch die uth Meppen, soe noch niet voel uthtogen dan na Lingen, und nu ock up den 9 Novembris Oltampt und Westerwoldingelandt ansochten, soe gudtcoep was het evenwol to Gronnigen; wes sie vercofften, konde voel gelden, een maerscap suvels benae 60 daleren, het speck 10 daleren; wes sie ontfangen und inhaelden uth Delffziel, Reyda und uth die Ommelanden,⁺ cofften die borgeren tot horen groten vordel, den landen nene coep noch lasbreckunghe gunnende; mudde rogge nu 2 ½ daler, mudde garstes 1 ½ daler, haver 3 arendgulden. Woe swaer het landt nu ock bescattet worde van beyde partijen, den inlandtschen gevende des wekes 1 yaer tax, grave Willum van Nassauwen des maents een halffyar taxt., soe den 13 Octobris angenomen und sijn savegarden overall up die hoege dorperen hebben ontfangen myt vrolockunge der gemeente. Want sie an lijff, huys undt gudt, haven und biesten bevrijet solden sijn und ock alsoe muchten na Oestvreslandt uth und yntrecken. Woe gefaerlicken ock het landt in den water swevede, und nu myt den koedijck bij Oesterwyrum, nijes

+ fol. 509^v.

[p. 585]

gemaket und yaerlickes inbreckende, niet konde erholden worden, und die van Oterdum nene dijck bij sick lijden wolden und ock niet geraden worde. Want die Gronnigers die scattinge gewonnen und der uthgewekenen guederen confiscierden, soe gebrucket worden. Daermede ys het landt van Emse an Dampsterdiep und Dampsterwal tot an Gronniger poerten in water bevloyeget, die biesten verdreven na westen bij Adwert, die huysen woeste gelaten. Dat daer wol vijff und twintich duysent grasen landes onbruckelicken geworden sindt, und voer slick geachtet solden worden, soe men niet weder de Oesterdijcken worden slaen und maken. Alnu batede hier nene disputeren um die Oestersche dijcken myt die Oltampster tmaken, soe het allene georloff worde, woe slichte und onfrucbaer dusse lege landen ock to achten sindt, tegens die Oestersche hoege landen, die tvoeren konden dijcken und beholden uth hoere private costen und hueren betalen, overst nu als achte dorperen heel verwuestet bleven, als Woldendorp, Termunten, Oesterwyrum, Hevenskens, Weiwert, Oterdum, Fermsum, Wagenborgen, Mydthuysen etc., daer neen hoy noch koe verbliven conde.

Den 22 Octobris holt grave Willum van Nassauwen sijn brudlach to Leverden myt des Princen dochter, sijnen oems Wilhelmi, grave Maurys suster¹⁾. Daerto die suster uth Duyslandt gecomen van Casmiro dorch Embden den 27 Octobris. Alwaer Lycester wol genodiget, dan neit gecomen. Want men die Graven als Maurys,⁺ grave Willum, grave Hoenloe voer wederpartie achteden sonder macht, daer die Staten mester bij muchten wesen und blijven der Spangerden niet offensive ansoeckende etc.

Tho Leyden in Hollandt was durch het disputierent der Staten myt graeff Lycestro nene kleine ongunst er-

1) Dit huwelijk is 2 November 1587 te Leeuwarden voltrokken. Vgl. boven, blz. 572. Met de zuster uit Duitschland is Emilia van Nassau bedoeld, die destijds aan het Hessische hof vertoefde en die thans naar Friesland kwam; daar is zij nog geruimen tijd bij haar zuster en zwager gebleven. Zij werd op haar reis naar Friesland vergezeld door dr. Gerhard Voet, den vertegenwoordiger van Johan Casimir van de Paltz. Vgl. Wagenaar in: Je Maintiendrai, I, blz. 212.

+ fol. 510.

[p. 586]

standen tusschen enigen capteinen Cosmis¹⁾ myt twe andere naemaftigen tegen den Raedt, und soecken anhang und partijen tot sick myt uthdielunge van gelt um enegen gardisonen intlaten und den overicheit antgripen, um den stadt Lycestro topenen. Als nu emandt to onrip die sake worde openbart und anbrochte, worden 3 gevangen befraget: Uth wens bestellinge des geschede. Antworden: Uth hoer egene raedt und verhopen bij den Gubernuer gehort tmogen worden. Overst graeff Hoenloe und Pauwel Buyss, des horende und daerto radende, worden sie affgehouwen, sonder verhoer und onschuldt tdoen, dat ock Lycesters breven neit geopent eder gelesen muchte worden, offte die executie weer gescheden, want nemant mach soldaten sammelen sonder heren und overicheit bestellinghe, und alsoe in Octobri gehandelt²⁾.

Hindrick Fransen, der Gronniger vribuyteren captein ener, want he myt stelen exautoriert was, und um nije commissie solicitierde, na den hopman Heringa in de Marne gaende, wort myt een roringe geslagen in velt, daer he doet daelstortet, sonder enich wedoem tvoren clagende, alsoffte die wrake Godes hore roerde, want sie sick nergens in scendtlick overmoet scameden tegens emant.

We dan ock Occo Vrese twe vagabunden up horen egen aventuer up straten totastendende, nochtans neit sonderlinges den doet weert, lat den 8 Novembris onthoveden, die hoer Vader Onse und Articulen des geloves niet konden beden eder reciteren, als die predigers betuygeden. Want nene disciplin und leringe up scepen und in scanzen geholden worde. Und nochtans lange tijden gedenet und sulven capteinen gewest, nu tot armoet geraden weren.

Alsoe ys mij ock beyegent up den 23 Novembris to Embden in den Golden Pot, tegens den scriver van Merten Seygers amirael, um een pasbort to erlangen, und gescreven, ondertekent was um het scrijffgelt.

1) Cosmo de Pescarengis. Vgl. Wagenaar, bk. XXX, blz. 259.

2) De drie geēxecuteerden waren Völmar, de Maulde en Pescarengis; zij werden 26 October 1587 te Leiden onthoofd. Vgl. Motley, III, blz. 137 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

[p. 587]

Eysschede eerst 1 pont groet. Vermeende hem tgecken.⁺ Noch gefragt, wat het wesen solde boven olde scrijffgelt, antwoert: Een croen, niet anders, want die ander deel (iuncker Johan Rengers weer doet, nu regeerde een ander, die muste ock daervan leven), dit wol gehort hebbende, dan neit gelovende, dat men daler eysscheden van een persoen ledich overtvaren und sturen den scriver dan an den scepen 3 stuver den soldaten. Soe vragede ick hem, offte des amiraels beveel und ordonnantie also nu was; des begeerde ick tweten um den heren amirael antspreken und gewyss tweten. Und he solde sijn pasborten beholden, want een verdrevunghe niet also cronen hadde. Overst wolde mij niet antworden und sendet mij het pasbort na dorch Borchart Scoer, hoeren dener und loper, voer 15 stuver, 2 stuver den Borchert. Und alsoe worden nu bescattet die ledich reysen musten. Soe overst waren, holt wolden scepen, boden gelt und weren vrij, we dan horen meer den potsche¹⁾ und Yde van Fermsum gegunnet ys, die weder wilt, vogel anbrochten myt een vrij pasbort; wij overst musten onse noedrufft mijden und mysten. Die overst in savegarden seeten in Oldampt, muchten vrij passeren voer hor personen und huyses noedrufft vor gelt geneten. Soe stondt alnu up den Emse. Berent Cater antwoerde: Die amirael stont onder hoer neit, dan sie onder hem, sie becronden hem des niet.

We men nu langes up den Duytsche und Swytsersche intocht in Vranrijck hoepeden, und langes geweret und gekeret worden voer den tusschenriviert in Lotteringen tot den 25 Octobris²⁾, soe bewijset sick nochtans dapper die konick van Navare tegens den Gwysianer, die in dre leger sick gelecht hilden, van wege den konick Gwisianer und Konicks swageren Jogunste³⁾, die meest vertrouwet und starck sick tegens den Duytschen und Navareum waeckede, dat ock Parma hulpe togesandt, die sake in

+ fol. 510^v.

1) Vermoedelijk de houder van een pot = schip.

2) Eppens denkt hier aan het terugdrijven van de Duitsche en Zwitsersche hulptroepen van Hendrik van Navarre door Mercier. Wat hij met die tusschenrivier bedoelt, is niet duidelijk.

3) Joyeuse, de bevelhebber van het Guise-leger, die bij Coutras viel.

[p. 588]

Nederlandt myt disputieren konde upholden, und partie gewynnen. Soe ys nochtans die gewisse kundtscap gecomen, dat Navarreus die gemene sake een grote hulpe gedaen, want men doch uth Vranrick het heel verwachten musten, we die Prince¹⁾ gedaen, Duytschen myt volck, die Majestaet van Engellandt myt gelt aldaer stoepeden²⁾, ter tijdt up den 15 Octobris Navarreus den Duytschen inthaelen und Gwysianer tkeren in velt antrecket. Alwaer⁺ tegens Jogunste veltoverste het aventuer muste und solde wagen. Soe gewint Navarreus 2 uren ten besten een bussche myt een dorp tot sijn leger, voer den Fransoese Papissche Spangerden, stellet sijn geschut, stortet wegen myt boemen to, vestiget sick ilendt, stellet sick in verscheyden hoepen tegens des vijandts antoch und anvall. Und een gemene gebedt tot Godt gedaen, tasten smorgens to 8 ure tot 9 ure den anderen an, und bys tom 10 ure tom strijdt gestanden, daer konick Navarreus mede persoenlicken strijdende was. Ys die vyandt myt gescudt gevellet und dael gelecht uth den bussche, und daerna 3 uren lanck hem vervolget, und tom eersten den veltoverste sijn roem genomen, dat he den konick in Vranrijck wolde levendich leveren, den Navarreum, want he hem meest vijandt um den scade in volck und bagage geleden, und hadde bij sick 1000 Albanesers, welcke alle verstroyget und geslagen, Jogunste eerst wol gevangen, dan daernae doreschoten ys worden tusschen nayagendt. Dat daer gevallen sindt 4000 up den walplaetse, die daernae myt loeffsangen to Godt beholden ys gebleven. Want nener naemafftiger gemistet worde, noch nene 20 geslagen solden sijn. Und Navarreus onderscheydde den inlandtsche vijandt van den, die in Sancta liga van des Tridentsche concilio verbonden weren tot sweert, brandt, roff ghegeven. Soe ys daer des Jogunsten bagagie alle becomen, voel capteinen, heren, hartogen, graven gevangen³⁾: die heer van Belligarde, die ock to Antwerpen

1) Willem I.

2) Steunden.

+ fol. 511.

3) Naast Eppens' lijst van gevangenen in den slag bij Coutras stellen wij het relaas van Thuanus, die in zijn Historiae sui temporis (IV, 181 vlg.) het volgende zegt: ‘Ioüsa in vestigio cum Claudio Sansalvatoris fratre interfectus est, Ludovicus Campanus Susae comes, Robertus Halvinus Rossellus, Claudius Mallius Brezaeus, qui vexillum praetorium Joüsae gestabat, Anaugurius Gamelonis comes, Jacobus Ambrosius Albigei comes, Carolus Bellavilla Fumelius, Magdelenus Faiola Meletus, Neouius Bertrandi Neonii, qui partes Navarri sequebatur, grandior natu frater, Rupifortius Crosetus, Sanfortius, Joannes Montalambertus Vallius, Bordetus Salucii signifer, Rupifortius Pluuialis, alii a nobilitate, capti praeter Montinium, Sambucius, qui cum inter pugnandum hastae succussatione Condaeum equo deiecisset, statim ab ipso Condaeo captus et summa humanitate habitus est, Caesar Bellogardius Rogerii E.T. filius Santonum praefectus graviter vulneratus, quibus ex vulneribus postea decessit. Florimundus Halvinus Pionnae marchio Rosselli interfecti frater, Ioachimus Castronius stipatorum Regis praefectus, Franc. Dallonius Saltracus, Carolus Cambius Mousorelli comes, Prevotius Sansacus, Imbertus Marsilius Sipetra, Mammontius, Castellavius, Ioachimus Ferrerius Patrevius, Ville Comblinus, alii complures minores e nobilitate nominis.’ Verschillende van deze namen zijn bij Eppens terug te vinden. Daar wij evenwel niet weten van wien hij zijn bericht had, is niet na te gaan, in hoeverre het waarde heeft. Het spreekt bovendien van zelf, dat de namen der Fransche edelen sterk verhaspeld zijn door onzen Ommelander.

[p. 589]

was, die heer van Sint Luc, van Sansake, van Cypers, van Gonteen, van Montigni, captein de la Port, van Vylle, lutenandt van Monsiur suverein van Casteaumeux van Casteleu, van Lalan, Verduere, van Broyl, die marckgraff van Pymeres, die graff van Mulereux Panise, die graff van de Commonen myt voele andere edelluyden, als alle gevangenen. Onder den doden sindt gevonden Jogunsten myt sijn broder, beyden Konicks swageren, hartogen gemaket. Item die heer van Scanaer broder, die Lapente,⁺ die De Mayne, graff van Julle, heer van Fumel, van Banchau die junge, van Meuvy, van Pengoet die olste, van Briste, die sone des heren die la Rochefort, Crozelle van Zieselia, van Bonvrede, Verautongue, van Vaux, Tortellijn, veltmaerschalck de Cherell, primier captein De Plenant van Sifort, Thermes, die graff van Gevalle, van Dabiou, van Collion, broder des graven van Laliese und andere edelingen voele, tot 400 als men scrijfft. Der Koninges swageren lichamen, soe geeysschet worden, sindt myt een gevangen edelman togelaten thalen und

+ fol. 511^v.

[p. 590]

die anderen up den walplaetse begraven. Ener Verduyn genoempt gemistet, niet wetende waer he gebleven. Und alsoe die Duytschen ruyteren und 16000 Switzerschen overgehalet, grasseden Vranrick doer. Gwysianer, Fransoer leggen hoeren in steden und wijken het velt, beden noch nene soene, vermenen Navarreum uth tcrijgen van gelt¹⁾.

Hieromme sume die hartoch van Parma niet, eyske sijn benden weder aff uth Franrijck, besettet Tournow²⁾, lat die anderen tsamenkomen up Menen in Vlanderen, we ock die pleyten³⁾ und scipsvolck na Duynkercken gevordert, daer he sulvest mede trecket, als he alnu gestalt und gemaket worde het hofft van die Sancta liga, dat ys h.g.⁴⁾ verbundt um pawstdoem na concilium van Trent to verdedigen myt gewalt, list und droch tom dode. Daerup de Pauwest den hartoch van Parma gesonden, we te voren een hoedt myt een swert, nu overst een golden septer und wapen myt des Pauwes sluytelen⁵⁾. Des kledet hartoch van Parma sijn heerolten myt roedt sampt und laken myt golt ingewarcket, dat die kleden staen solden mogen, und hefft groete tholop van scypsvolck⁶⁾, krijchvolck, und gebudt tymmerluyden, handtwerckers 300 uth Brabrandt na Flanderen, nolentes volentes, tcomen um sadelen, tomen to bereyden. Die Spangerden alle kostelick gekledet, als die ganse werelt to screcken und to locken. Confisciert allenthalven alle, die soe niet in Papissche steden verbleven sindt, als nemandt noutrael achtende. Hiermede worde bevreset vor Engellandt uth

1) Het is eigenaardig, dat Eppens, hoewel hij den slag uitvoerig beschrijft, de plaats, waar hij is geleverd, niet aangeeft. Hij bedoelt natuurijk den slag bij Coutras; vgl. boven, blz. 572.

2) Therouanne.

3) Schepen met platte bodem.

4) Hoe deze afkorting op te lossen? Het eenvoudigst is zeker: hilge, heilige.

5) Vgl. over dit geschenk van den Paus aan Parma en in het algemeen over de andere door Eppens beschreven toebereidselen tot een aanval op Engeland de brieven bij Motley, III, blz. 128 vlg.

6) H.S.: scysvolck.

[p. 591]

Scodtlandt, nu voer landt te...¹⁾. Dan in Engellandt rustede die torustinge van scepen ock neit tot 200 seylen,⁺ we dan ock uth Spannien seer bevreset worde vor armije van scepen.

Onder des staedt het rijck van Poelen in grote partie tusschen den Swede und Oestenrijck Maximiliaen um den croen.

Hieruth vorsorgen sick die Gronnigers, verdreven uth hoeren stadt Wederdoeperen, suspecten, und soe hoer tegensspraken, worden geboden voerscanzen tleggen voer hoer poerten, um die soldaten daeryn tdoen wijcken. Overst die gylden weygeren dussen und laten to voer Drapoerte, want die uth Nije Siel daer alarm makeden, 12 Novembris, branden huysen, biesen, und hoyen und bloten allene den armen huysluyden. Daeromme nije volck angenomen van stadtswegen daerin tleggen, und die voerscanzen vor sick geveerdiget in den maent Novembri anno 87.

Hetsij dan um die twivelafftige vredehandel myt Parma, offte um torustinge in Engellandt, trecket uth Hollandt dorch Embden des Magestaets gesande uth Engellanden an den konick van Denemarcket, wort van den droste up Awerick, van daer na Oldenburch und van daer na Bremen caviert ilendt, opentlicken als een Engelsche. Daer to Staden enige malecontenten ingesloten worden und onthovet um stratenscenderije, und Evert van Pewsums soen mede hengerichtet solde west sijn, soe he aldaer den Engelschen upgenomen hadde uth sijn vaders herberge, und na Gronnigen gebrach, und ransoent myt costen tot 400 gulden.

Onder des wort Meppen weder verlaten in Westphalen up 20 Novembris up Vridach dorch der Staten raedt, als tveere gelegen, ongeweert und grote coste eysschede, we gelegen het ock weer, und grave van Moers hadde nene danck verdiendt undt grave van Hoenloe myt sijnen verdiende gunste bij den vijandt. Alsoe handelede grave Willum ock in Westerlandt myt den president Hesselum

1) Er staat iets als ‘goes’. Maar wat het beteekent, is niet duidelijk.

+ fol. 512.

[p. 592]

Ayssinga, lat hem inleggen, want he myt Lycestro consultierde tot der borgeren murmuratie¹⁾.

Die uthgelechte Wederdoperen uth Gronnigen muchten niet in Embden sonder des overicheits consendt, want enen Coep Scoenmaker hadde sijn edt bynnen Embden neit upgesecht und was na Gronnigen wedervaeren. Ock musten sie den heren tribuyt geven um hoer saeke halven. Die ontlosinghe uth Meppen kostede den Munsterschen 4 maendt solts in laken und gelt tot 15 vendelen und 300 ruyteren, und sindt van Malecontenten uth caviert.⁺ Daer ys ock Haselunne vrijet worden. Dit alles tot grote verwonderinghe, soe men die orlogen solden willen offensive invueren up Gronnigen, tegens Stycht und ock des vijandts leger, dat hierdorch sijn tovuer allene hebbe konde, als dorch den Emse die enichste stroem und hartader uth Duyslandt up Nederlandt. Evenwol becomen die uth Lochum een grote buyte van sijde und smijde uth Koln comende na Gronnigen, daer die borgeren um trureden, und hoer roffgelt weder nageven musten tot 4.000 daler.

Den 17 und 16 Novembris erstondt sulcke storm in der zie, dat het Ommelandt, als bloet van Oesterdijcken, heel overvlogede, bena als die Alderhilligenvloet west was; nene 1 ½ voet mynner, dan dat het vorwachtet und bij dage gesien worde. Evenwal sindt ingebroken die sommerdijcken na Wagenborgen, Dullarsdijcken in Oltampt und biesten gedrencket. We ock Dampsterwal ingestortet, dat Drentsche water bij den Rodehaen²⁾ dorgebroecken,

1) Aysma werd niet alleen gevangen genomen, maar ook als president van het Hof van Friesland afgezet. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 114 vlg.

+ fol. 512^v.

2) Er zijn twee oude herbergen de Roode Haan in de prov. Groningen, welke plaatsnamen zijn geworden. Beiden zijn aan de oude Hunze gelegen; één ter plaatse waar de Hunze in het Winschoterdiep komt, één aan het Reitdiep. Oogenschijnlijk is hier de eerste bedoeld, omdat de Hunze het Drentsche water aanvoert. Evenwel doen de daarop volgende eigennamen vermoeden, dat de Roode Haan aan het Reitdiep is bedoeld. Het uit noord-westelijk Drente komende water, dat grootendeels in het Reitdiep afstroomt, moet dan de dijken tegenover de Roode Haan hebben doorgebroken.

[p. 593]

in die Marne, Barnegat¹⁾, het Reydiep, we ock Humpsterlandt sonder dijcken, alle die nije besettede landen und hotten²⁾ hefft vernielet tot an Drapoerte. Und solde sonder twivel Embderlandt heel overlopen hebben die vloet, soe alle dusse dijcken niet hadden vernichtiget und open gewest, daer he to Embden in den stadt und dor Valderen vloygede in huysen und kelderen, we in den Allerhilligenvloet. Hieruth worde die sorge noch groter, dat dorch versuminge der dijcken und besperinghe der scanze Oterdum een nije Dullart solde moten worden. Want ock die nije kaiunghe bij Oesterwyrum niet konde geholden worden, overmydt den darchgrondt³⁾, want water soewol onder doerbrack, als boven overginck, soe die Oestersche dijcken heel⁴⁾ verloren weren myt alle die holtinge⁵⁾, sonder welckes men nene dijcken aldaer holden mach. Noch ock grone soeden up een mijle thalen und tcrijgen sindt, want landt een slyck reede worde. Evenwol vermeenden die Oltampsters myt hulpe des landes up den Olde Ee⁶⁾ nije dijcken tsetten, soe grave Willum den scanze Oterdum daerto consentierde und Oterdum tom gefaer wolde stellen. Hierto solden mede raden die uthgewekenen edelingen und egenarffden, want men sonder hoer advijs niet meer soliciteren solden und verhort worden. Want bij grave Willum nener ter rade weren dan die in Westerhorn gelandet weren und aldaer bedungen hadden, nene sauegarden to geneten mogen, sonder den uthgewekenen hoer landen und hueren vrij to geneten laten. Overst voel meer betrachteden die in Oestvreslandt⁺ in ballingscap weren dusser sakes gelegenheit. Want hoer guederen geconfisciert worden und liever tlijden hadden het water over die landen tvloygen dan die vijandt die

1) Op korten afstand ten westen van de Roode Haan aan het Reitdiep.

2) Misschien hutten of holten; vgl. noot 5.

3) Veengrond.

4) H.S.: heer.

5) Post- en paalwerk.

6) H.S.: Olde EE. De Olde Ee is een door het Oldambt langs 't Waar in den Dollard uitvloeiend stroompje, langs welke een dijk is gelegd. Vgl. Stratingh en Venema, de Dollard, blz. 98 vlg.

+ fol. 513.

[p. 594]

hueren solden geneten. Daerto soe weren daer nene seer olden van yaeren van 60 und 70, die daer seden, dat sie noch dijck buyten den Oesterdijcken gecandt hadden myt uterdijcken, daer nu het water vloegede. Und hadden noch gekandt blyncken¹⁾ van dorp Jansum und an Nesterlandt na Loegen een kerck gekandt, daer sie stichtsstenen²⁾ hadden an Logen gebracht, und ock Palmar een kloster in den Dullart betreden, als sie jungelingen west weren, und hadde vaken gehort, dat die Dullart niet was worden durch inbrake van dijcken, noch dat die inlandtschen neit dijcken wolden, want sie wol meer dan dremaell nije dijcken geslagen hadden. Dan daermede was die Dullart worden, dat men myt gelickerhandt und costen den olden dijckvoet niet hadden geholden, dan verlatende, den hoechste naesten gelegenheit gesocht, und die daerna weder ingebroken, want uthgraven und gespytset worde und alsoe tom darchgrondt gedrongen worden, und het water doen volgen. Daermede was die Dullart worden. Daerto geven die orsake, soe neit helpen wolden edelingen und conventen, offte solde tot hoer doeren komen, we het nu am Dampsterdiep und den wal alle tijden vlogen kan. Evenwol³⁾ weren hier sommigen inlandtschen uth ballingen, die niet wolden raden, waer men den dijck weder grijpen solden, offte woe men sie solden beholden und behalten mogen, dat dan grote kosten maken solde, als wesende meer dan 900 roede dijckes, ieder roede van 20 voet lanck van Oterdum na Fymel, daer holt alles wech und verbrandt was myt die belegerunge voer Oterdum. Want dat men dijcken musten und wol dijcken solde, was nu nene frage meer, noch disputerens wert. Soe anders het orlich lijden und die scattingen rumet muchte worden myt consendt van grave Willum als verwalter des scanzes Oterdum, dat men den dijck weder stelleden an den olden voet, daer sie anno 72 weder gesettet worde dorch des cornels Caspar de Robels beveel

1) Zandplaten of eilandjes in de zee, ook duinen.

2) Utrechtsche steenen?

3) H.S.: Even.

[p. 595]

und authoritiet, die den olsten daer up verhoerde tegens des gemeentes roepent um intsetten, und geboedt, dat men sie meer up den slycke solden stellen, dan het water meer ruymte inlaten. Daer rede in so corten tijdt sulcken landt und ruymte verloren und verlopen was. Dusse disputatie⁺ muchte bij sommigen niet gelden, offte men solden um dusse commer und noedt die dijck insetten, updat die landen muchten gebrucket, tot contributie getogen, dat overige beholden, und mogelicken gerne sien, dat Oterdum verloren muste gaen, soe doch nene vasticheit des dijckes muchte hoepet worden uth gebreck des holtes und grone landes. Dan uth den Dullart van blincken solden soeden halen moten. Und was vergeten der olden raedt, dat men die Oestersche dijckvoet neit muchten verlaten, offte water solden tGronnigen voer den poerte staen, und tscepe vaeren. Dit vermeenden die jungen, die den olden niet gehort und gekandt hadden.

Den 21 Novembris die eerste und korte vorst verdrijfft und doet wijken Marten Zygers myt sijn capteinen Berent Kater, Gert Smyt, Nues und anderen van den Emse, und laten Oterdum vor sick sorgen sonder yachten offte scepen, und moet lange tijdt Hollands convoyen upholden um der Malecontenten uth Delffziels willen, die nu den Emse open und vrij hadden. Und gelick sick die in Oterdum uth die Embder scepen besorgeden na Embder marcket an rogge und bier, alsoe deden die Zielsters und dwongen den Embder sciperen daer tlossen na horen gesettede coep und egen marcket van haver, Engels bier. Und mystede die stede Embden hoer tollen und accijsen, daermede sich der Embderen gunst myt den Malecontenten veranderde in ongunst. Und doch den Emse myt egene scepenen to caveren hoer copluyden up borgeren costen, welckes des burgeren beswarlicken was.

Die scanze Oterdum was wol besorgt myt privande vor 3 vendelen soldaten, dan an varsche water was meeste commer und worden den soldaten alles duer togemeten up leninge des wekes 2 gulden 2 ½ stuver und ock dre gulden, dat dat to Embden gecofft worden voer 6 witten¹⁾,

+ fol. 513^v.

1) Muntje ter waarde van een plak of duit.

[p. 596]

worde doer den soldaten gedaen voer 10, van 3 witten bier 7 witten, merck: sciperen groet gelt¹⁾. Hiermede lopen voel over an des vijanden scanze. We dan Hilbrant van Harens soen Albert to Lier van die landtsluyden vrij gebeden und to Reyde in dienst was. Nener overst van den ander sidt ilenden an dussen, um die onbestendige und ongelicke regerunge der capteinen und hopluyden, die sick besorgeden und den soldaten lieten commer offte onrechtmetigen buyten halen und langsaem betaelden, dat bena martelaers to achten weren, soe sie hoer egen saeken mysten. Levenden sonder predicatie und lerunge in den scanze.

Den 6 Decembris kumpt convoy²⁾ uth Hollandt ock Vreslant, betuygen die orsake van hartoch van Parma, smijde, uptoch und kostelicke gewant, torustinge van⁺ tomen, zalen, luchten, dat uth Spannien nije verrederije gestyfftet was in Scotlandt an den jungen Koninck³⁾ um den Majestaet Elisabet tonsetten ilendt und Scotland intnemen, und aldaer die peerden tvynden und die armije uth Spannien tverwachten. Daerup to Antwerpen gerustet und Duynkercke versamelt worden die Hamborgers, und tdienen bedwongen und als scipsvolck onderholden worde. Welcker een Catholicke Engelsche in Spansen angesocht den Majestaet hefft angesecht und kundt gedaen, van natuere nene vreder willen wesen. Daermede die hoveden openbaert und eenige begrepen worden.

Hierto worde de confiscatie dapper to Gronnigen van Kempis, Draper und den anderen gedreven up alle uthgewekenen und sonderling Abel Eppens, Ballo Froma weduwe to Wirdum, Brossema, Ellema und anderen, dat men ock die schulden niet wolden erkennen und corten sonder breff und segel, und voer fingiert achtet worde,

1) Eppens laat zich hier vermoedelijk spottend uit; hij wil zeggen: Let wel, deze (nl. de witten) zijn het groote geld der schippers.

2) H.S.: conoyge, stellig convoy, zooals Eppens op andere plaatsen dit woord schrijft.

+ fol. 514.

3) In deze dagen was Jakob VI van Schotland vast verbonden aan Engeland; in den strijd tegen de Armada stond hij ook trouw aan Elizabeth's zijde.

[p. 597]

als ock gedichtet und gestalt worde, soe beter staltenisse weren. Onangesien alle landen in water sweveden, die dijcken verlopen, landt inrijdt¹⁾ worde, umdat men gelt sochte, van den ock, die in Rijcke und neit bij Catholicken verbleven weren. Overst want die verraedt geopenbaert und dusse torustinge ider suspect was tvoeren. Ock disputierendt um den hoecheit, rusten sick dapper Hollandt, Zeelant tegens alle gewalt, dat daer torustet worden twater 300 kleine scepen myt 80 grote scepen, we dan ock in Engellandt alle scepen arestiert tom dienst verstarcket worden und nemant na Spannien scepen muchte. Daer reede 10 grote scepen voer Vlyssinge gecomen uth Engellandt, daer up ider 36 stucken upgelecht, dre lagen boven den anderen. Dit worde acht, dat neit allene tegenweer solde sijn, dan een torustinge up den waers²⁾ tegen armije uth Spannien. We die slach³⁾ in Franrijck vole hoepes makede, soe wast bij den overicheit to Embden und thove bena boven wonder, dat men myt een slach het eventuer gewaget hadden und wonderlicker wijse van Godt gestortet weren. Daer men den Malecontenten bena alles tolieten, myt inhalen in Delffziel, daer men dre orlichscepen up den Emse nu post festum torusteden up borgeren tollen. Und soe Doco Marten⁴⁾ niet in Oterdum gecomen was in dusse convoy, solde het gecoffte pulver niet uth Embden gelaten worden hebben.

⁺ Overst juncker Johan Rengers van Helm mede uth Hollandt affcomende und up den raedthuese sijn bescheet van grave Lycestro voerdoende, dat Sijn Excellentie nu nene scepen up den Emse dachte tleggen, wort pulver uthgelaten na Oterdum, und Embder orlichscepen caveren wol to scepen myt botter, kees, molt, solt den varsche Emse upwars myt 2 orlichscepen und 50 soldaten und jachten togericht, als Cornelys Seykens scyp, bisheer up Hollandt gevaren. Und den 7 Decembris ys convoy weder

1) Blootgesteld aan aanvallen van de zee.

2) Toezicht, verzorging.

3) Van Contras. Vgl. boven, blz. 572, noot 2.

4) Duco van Martena. Vgl. boven, blz. 546, noot 2.

+ fol. 514^v.

[p. 598]

affgevaren, als Oterdum nu wol versorget was vor dusse winter. Daer Verdugo myt een jacht allene den 6 Decembris om Oterdum varende um to versichtigen eder die gebroken dijcken to besien, daermede lant heele ynrijdts was. Want dusse jachten vermeent worden up den coepvart twachten, um anthalen. Sulckes een boet Vranrick vresende¹⁾, solde benae dem Verdugo sulven getroffen hebben myt een gotlinck, wie Hans Spirata uth Oterdum. Und sick to Embden beclagede, dat men also koen handeleden, soe doch in den Ziel niet weinich scepen inhalet worden und den stadt Embden hoer tollen, accijsen vercorteden, dat marcket settenden, een Engelsche bier weder affvaeren liet, und alsoe der Embder convoy orsake was uth des graven Edzarts beveel tegens beyden sick to bevrijen.

Des graven Edzarts listige raedt um den coetum der predigers, up alle Mandagen bynnen erschijnende, uptheven, verbleff nu niet allene dorch der 9 pastoren subplicatie, als Hinte²⁾, Suerhuysen, Loppersum, Westerhuysen, Middelum und Circkwerum, dorch Johan Ligarie anstopent den Grave presentiert, und dusse dorperen alle blotet van pastoren dorch verstarff, und nije Ubiquitistische Lutersche leer. Und den Ligarium uth den landen verbannet und nu to Worckum ingeslopen; we dan Hollant, Zeelandt, Vreslandt myt partijen der predigeren was gescoeret. Dan verorsakede ock, dat alle predigeren van Lygario, als superintendent³⁾ und hoffprediger des tijdes uth gunst und gaven ingestalt, alnu dorch den Hesshusium verwesen und ontsettet worden, und meer tontsetten gedacht. Daermede to Embden die predigers ingebonden, benae nemant straffeden, dan alles connivierden, up den cancel alleen van veere roerden, makeden den vorige disciplin kraftloes und verachtelicken, dat die meente allene an⁺ slichte, gringste borgeren und den vremdelingen bestaen bleff in suchten und clagent, wat balde worden solde.

1) Wat Eppens daarmede wil zeggen, is niet duidelijk.

2) H.S.: Hinde.

3) H.S.: superintendt.

+ fol. 515.

[p. 599]

Want die van die kercke niet seer onderscheiden weren van des werelts kinderen in gastboten, klederen, und hantieren myt den vijandt, und den droste Ocko Vrese vijandt vresen musten, als den Munte anhengik, den borgeren tom scouw.

Alsoe in Poln, in sticht van Coln, daer die olde biscop ock exornatus¹⁾ Salatinus²⁾ van vorsten tegen Beyger instellet und Monster ock to wachten hadde.

Van Polen is dit der 2 Konigen edt. (Volgt de in het latijn gestelde eed der koningen Sigismund en Maximiliaan d.d. 27 September 1587.)

⁺ Dussen eedt, soe in rijcke van Polen gewoentlicken, wort durch partijen twe verscheiden konigen, Sigusmundo, soen uth Sweden, und Maximiliano³⁾, broder Rodolphi keysers, myt voele belofften in twe verscheiden vorscreven dagen voergeholden, waeruth een sware partije und orloch bevreset worde in die Nederlanden, die verleden sommer anno 87 Polen gebrucket und versocht hebben als hoeren spijscamer van Godt verlenet in die grote duere und commerlicke tijdt, dat ock die vijandt int velt erholden ys worden. Wat sol worden, soe dan dusse orlogen niet gestillet sindt, als ock Poln gesloten solde mogen worden, und den Turcam mede verwecken, die het huys van Oestenrijck vijandt, nene verhoegunge gunnen will.

We deses in Polen standt, alsoe worde noch gehort dat konick van Naverren, sijn Duytsche ruyteren bij sick hebbende, na den eersten slach des maendts Octobris den 20

1) H.S.: exoratus.

2) Aartsbisschop Salentin van Isenburg, geboren in 1532, was van 1567 tot 1577 keurvorst van Keulen. Hij had weinig aanleg voor geestelijke en liet zich zelfs niet tot priester en bisschop wijden. In 1577 legde hij zijn waardigheid neer en huwde Antonia Wilhelma de Ligne, de dochter van Aremberg; in zijn plaats werd Gebhard Truchsesz gekozen. Sedert leefde hij meest aan het Beiersche hof. In 1582, toen Gebhard was afgezet en door Ernst van Beieren was opgevolgd, werd hij door het domkapittel tot legercommandant en thesaurier benoemd. In 1587 was hij stadhouder van aartsbisschop Ernst, dien hij verder in allerlei functiën diende. In 1610 is hij gestorven.

+ fol. 515^v.

3) Vgl. boven, blz. 522, noot 2.

[p. 600]

dach, noch den anderde mael in Novembri up den 18 dach den Gwisianer uth den lande und velde verdreven, und in Oriens¹⁾ belecht²⁾. Ja to Parijs den Koninck sulven becommert gemaket, und worden die Nederlanden dapper beschuldichget hoeres onbestandicheits und lichtveerdicheits, dat sie dem Parma vrijheit geven sijn hulpe in Franrijck tgebrucken, soe sie een sake anders meenden und sick und hoer medebroderen bena verraden hadden, soe Godt almechtich niet dusse sake myt twe slagen gehulpen hadde, dat men nu dat heyl uth Franrijck gewisselicken hoepeden. Und evenwol het vertoch und disputierent in Nederlandt onfruchbaer worde, und graeff Lycester myt Lutgen Engelsteens, Claes ten Buers, Joest van Cleven commissioen heel ongunstich worde und men een gedichte vrede meer ondersochteden dan trouweden,⁺ want men den Spangerden nene roem wolden holden laten, dat sie ter billicke presentatie niet gehort konden worden, we Carolus 5 den Duytschen vorsten beschuldigede als rebelligen, und men den religie niet bevechteden.

Die pulvermullen in Embder grafft staende up een eylandeken tusschen Bolten und Niepoerten, myt peerden gedreven, hadde nu in 14 yaren sees mael gesprongen. Nu den 12 Decembris overst bevalt die mester onder een muere und wordt van bynnen gequestet und starvet savens. Daer die vrouwe, twe kinderen und knecht, 2 perden ongeseriget blijven, die neit in den stoeve³⁾ weren und komen daer aff. Daer 1 ½ tunne pulvers gesprenget, und noch anders besloten overich bleeff, und tvoeren meer gelevert ys worden. Myt dusse slach worden die huysen in Embden bewogen als een dorcheen geschudt, dat vensteren, doren ontsprongen smorgens to sees uren.

1) Orleans.

2) Dit is niet juist. Hendrik van Navarre heeft in 1587 na den slag bij Coutras geen tweede overwinning op de Guises behaald. Misschien is tot Eppens het gerucht doorgedrongen van de schermutseling van Auneau; maar daar overwon juist Guise de Duitsche en Zwitsersche troepen onder Dohna. Vgl. Ranke, Französische Geschichte, I, 425.

+ fol. 516.

3) Vertrek, dat verwarmd kan worden, hier vermoedelijk de droogkamer.

[p. 601]

Daer noch ener mullen up bolwerck in den stadt, howol neit stedich gaende, noch nimmer perikel gaff. Dusse malede myt den wint und drogede up een ander plaetse.

Van den 16 und 17 Novembris bisheer was die watervloet benae even hoech dagelickes und vlogede den Oesterhorn yn voerbij Oterdum, dat ock Oterdum in grote gevaer stondt um tvervloygen¹⁾ dorch den vloet und wint, soe bynnenlandes als buyten ansloech. Daermede nu noch meer die soldaten van beyde partijen die butten und garden in groten overvloet nu 4 yaren lanck und nu dagelicker groter und meer vangen und inhalen muchten. We dan die vyssche up dat verdrenckede landt vole was, dat sie ock in den scepen sprongen, myt handen konden vangen worden. Hieruth erstondt die sorge, woe men die landen weder solden mogen bedijcken, soe lange Oterdum niet versonet eder erovert worde. Men meenden den superintendent juncker Doecke Merten myt sijn soldaten bij grave Willum daeruth tcoepen. Somigen meenden die dijcken intsetten und Oterdum buyten tdijcken;⁺ want doch um holt und soeden nene voerradt was bys an Fermsum, und die voet des dijckes verlopen dorch Oterdum geweret worde, tot grote kosten der Vresen sonder daetlicken tplegen edtwes up den landen. Dan myt ongunst den coepvaert sorgelicken geholden als wesende die enichste plaetse van den Ommelanden up den Emse, daer men twater und tlande den vijanden verwachten muchten, meer als myt Delffziel und Reyderhorne, und den Gronnigers die grotse wederstandt solde doen und maken konen, soe men daeruth alle plaetsen ansochten. Overst myt het insetten des dijckes und uthdelinge des landes solde balde na dusse plaetse nene gront meer vynden wesen. Daeromme een ander nije Dullart besorget worde, want het water ock an dusse insettinge inrijten worde. We dan noch olden sindt, die een dijck buyten dussen gecandt, und aldoe noch uterdijcken sindt west. We dan ock die blincke van Jansum²⁾

1) H.S.: vervroygen.

+ fol. 516^v.

2) Vgl. blz. 594 en 595, waar ongeveer hetzelfde wordt medegedeeld

[p. 602]

gesien is bynnen 50 eder 60 yaeren, daer 50, 100 scapen und junge biesten up geweidet und gebarget sindt des sommers, als Reydercloester van den vorsten van Gelder gesleten¹⁾ und up Delffziel gevueret worde tom bloeckhuys aldaer, und nu een grote duypte hadde. Dit hebben mij²⁾ 4 olden mannen van 60, 70 yaren alsoe verhalet, als dessulven erfaren und gesien hebben, Merten Peters, Nanneke Walryckx, ock die arffgenamen van Eppe Anckens in den Oesterhorn wonende. Die onerfarenen und jungen besorgeden nu allene hoer huysen, landen, gebrucken, soe vorts onfruchtbaer worden, und die kosten mijdeden, niet hebbende buyten offte bynnen landes, daer men anders solden mogen van leven. Daer die olden noch ock hoveden voer die uterdijcken hadden in olde tijden geslagen, und men noch voer andere uterdijcken gedaen solden hebben, soe dusse orloegen niet erstanden und bynnen landes verbleven hadden tot eendrachtigen raedt.⁺ We dan Oterdum destijdes versocht und myt 1000 versekert solde west sijn tot verstarckunghe dusser dijcken, welcker onderganck van voelen dem heren van Nijenort, Wigbolt van Ewsum, Azinge Entens und mede Derck Huygen, destijdes mede mester in Oterdum, geweten worde, we die hondt den steen und knuppel vreset und bidt, und niet den handt, die des uthsmeten hefft. We die stadt Gronnigen durch hoeren angrip der deputieren, vangunge hoerer borgeren, affval van den Staten, dorch Spanghsche Pawsche partie, die orlogen angehaelt und landt desolaet gemaket hebben. Dit was alsoe beswaerlicken up den gemeente, die sulven plegen traden und trouwe vorstanderen erkosen. Daer die stadt Gronnigen nu commisarien stellede up hoer dachgelden und myt dwanck van broken tbevorderen, ock daer nichtes seer gebreckelicken bevonden worde. We dan niet eenmael, dan onder vole kaspelen het kaspel Loppersum niet allene

1) Bedoeld is natuurlijk Karel van Gelder. Over de ‘slijting’ of sloping van dit klooster in 1534 zie: Stratingh en Venema, de Dollard, blz. 57. De steenen van het klooster werden naar Delfzijl vervoerd.

2) H.S.: myt.

+ fol. 517.

[p. 603]

50 daler affpendet worden, umdat die nije kaunge edtwes ontvallen was. Dan daerbij ock bespottet worden van die 4 commissarien, Aysse Phebes to Wartum, Aylko Winken bij Delffziel, Popko Uffkens in Wolt¹⁾ und den provest van Schilwolder cloester, die dusse 50 daleren in guede reede golde sick versonen²⁾ und vuldoen lieten. Daer die biesten uth Loppersum sick tot grote demodicheit vertonenden um dusse vaerlicke sware tijden, und daer niet mistede.

Dusse verloren caunge, und swaer van costen und vorgeves gemaket und bebrocket, worde Aysse Phebes meest geweten in dusse lechte und darchgront gelecht, hoewol van oldes een waterscheidunge gewest, als daeromme daer gelecht, want sie muchte bestaen und holden worden, als he solde weten hebben, dat sijn vorige und andere landen niet buyten solden onbedicket blijven, dan een nije dijck weder to faeten³⁾ orsake geven; anders solde men aldo wol hoeger und beter gront socht heben.⁺ Bis den laesten vloet des maendts Novembris tot den 20 Decembris was het onweder als in een weeke winter sonder vorst even onstuerich, dat het water dor die gebroken dijcken na Gronnigen und het landt overvlogede up alle tijden, waermede Oestvreslandt allene ontvrijet ys worden, hoewol die dijcken seer tbroken, und den meente nu in winter tom arbeidt bedwongen. Makede den van Gronnigen und Ommelanden also besorget, dat men nu niet meer dachten to disputieren, wel⁴⁾ die Oesterdijcken maken solde und behoerde - want sie alle dapper bescadiget worden, - dan woe men weder to dijcken solden mogen togelaten worden, diewijle die scanze Oterdum van den Westfresen besettet ingeholden worde, und weret⁵⁾ worde. Daerto hadden sommigen wol eertijdes geromet um den stadt Gronnigen tot een zee und coepstadt twater tmaken, dat men uth

1) Nl. in Siddeburen, in het Wolt of Duurswold gelegen.

2) Misschien staat er: versenen.

3) Herstellen.

+ fol. 517^v.

4) Wie.

5) H.S.: werer.

[p. 604]

den Oesterhorn myt carveels noch solden an Gronniger poerten mogen scepen, wes men nu bena myt erfarenheit versekert worden solde. Want men nu die cabbelaw und schelvysschen in Dampsterdiep voer Hoege Brugge¹⁾ sien muchte vangen und tmarcket brengen, we men bisheer die scullen, garden²⁾, budt up die verdrenckede landen bij Termunten, Woldendorp und Oterdum vangen muchten. Boven des, want die wateren weder na Dielziel uthvlogeden und die zielen olt und swack weren, we dan Schermersterziel³⁾ nu 18 yaren lanck staff und gedemmet gelegen hadde, damyt Slochter- und Dorpsterziel het water allene uthlaten mosten, ys daer een sulcke duypte und kolck voer den zielen geworden van 34 voet diep, dat die zielen bevreset worden tstorten und dem landen meer perikels to brengen und inrijdts tholden. Welckes die olden ertijdes voersiende, voele nu nadachtich worden, woe men dusse watersnoedt weder solden mogen helpen und beteren. Want Edzart Rengers ten Post, Johan ten Holten in Zierijp, D. Siccinge borgemester in Gronnigen und anderen olden meer nergens nene vaster grondt anwesen dan up den bodem, daer men nu den dijck hadden. Soe was alle dusse sorge ijdel und vorgeves, soe men niet myt consendt des vijandt und leger in Oterdum het werck solden mogen anheven und vulmaken. Dat ock die uthgewekenen egenarffden to Embden wol mede billicken. Daeromme diesulvygen, onder sick bedacht, geven den van Gronnigen an, dat sie die sake⁺ doch wolden recht bedencken, woe men tot sulcken vuldaet solden raden und komen. Want die van Gronnigen so strengelicken der uthgewekenen guederen tot sick togen myt den onrechmetige confiscatie, und die landen soe elendich uthscatteden und bloet makeden myt der weeck yaertaxten, und hoer meygeren vole bevrijegen um die hueren thebben, soe solde het den uthgewekenen alsoe

1) Ten N.O. van Groningen.

2) Gewoonlijk gadden = asellus mollis.

3) De Scharmsterzijl is een der drie sluizen, welke het water uit het Zijlvest der Drie Delfzijlen te Delfzijl in zee loozen. De twee andere zijn de Slochter- en de Dorpsterzijl.

+ fol. 518.

[p. 605]

lieff sijn die wateren over die landen tvloeygen, dan dat die vijandt daerover solde gaen, und die fruchten to geneten. Daeromme die confiscatie eerst muste affgedaen sijn und die guederen in versekerunge weder gestalt, soe worde men bij grave Willum die sake mogen eendrachtich helpen ontraden. Dit ys allene van dre personen Abel Eppens to Equert, Dode van Amsweer und Johan Eylers tho Fermsum alsoe vorgestelt und an enigen der hoveden in die Landen und stadt Gronnigen openbaeret, als Wilryck Eltkens, Hilbrandt Bauckens, Popco Uffkens to Siddebueren, Aysse Phebes to Wartum, den commelduer Jeruonimus¹⁾ van Osterwyrum und Aylko Winckens, diewelcke 24 kaspelen to Slochteren verscrivende, willen des myt eendracht an den stadt Gronnigen versoecken, dat men ten mynsten die confiscatie overall in Stadt und Landen solden affstellen, und myt die uthgewekenen raden um die Oestersche dijcken weder tfaeten²⁾. Soe ock geweigert worde, were solckes een bewijs, dat men het landt alnoch dachten to vernielen und soe voele luyden, inwoneren van alle de leege dorperen, tot den uterste verdarff tbrengen, und der Stadt grimmicheit erkennen. Want ja nene sake were, die men in dusse landen niet behoerden to gebrucken. Und die uth den Stadt doch sich purgierden, dat neit hoer wille were, noch bate daervan hadden, dan Kempis, Ballen und Brake hadde sulckes tot hoeren gewyn uth des Parma beveel, als sie seeden. Even up dusse tijdt worde noch die Spansche inquisitie tlanden up alle dorperen ingestellet, dat men van den 23 Decembris, dat ys na nije yaer anno 1588, des maents eenmael solden bichten und sacramenten voer sijn pastoer, bij een daler tbroke, die darde diel den anbrenger, 3 diel den armen und 3 diel die redger to broke van yder yarich³⁾ persoen tbroecke, updat men alsoe onderscheet van der menschen conscientie solden mogen gewaer worden und den Pawstdoem doen ynvoeren

1) Hieronymus Eminga.

2) Herstellen.

3) Meerderjarig.

[p. 606]

und starcken, soe bena vergeten und uth alle menschen harten vervallen was. Und die predicatie des Evangelii nu meer dan soven yaren lanck upgeholden und verbannet was, dat daer niet enich prediger muchte harbarget offte ommeganck bij emandt gewynnen.

⁺ Het disputerent der Staten myt den graeff Lycestro was nu hier heergebracht, dat die dre graven Maurys, Hoenloe, Willum myt horen anganck, der Engelsche regerunge niet anders achteden, dan van Lycesters wegen, und neit des Majestaets wegen, als niet die landen herich twillen wesen. So wordt die president Hesselus Eyssinga to Leverden affgesettet als Lycesters gunstiger¹⁾. Die ganse krijchshandel bleff leggen tegens den vijandt, die tovuer na den vijandt gestediget up den Eemse, die grote torustunge und armije in Hollandt und Zeelandt, we ock in Engellandt, worde dapper²⁾ gedreven, als 300 scepen in Nederlandt 80...³⁾ und 700 in Engellandt onder capteinen Draco und Vendt⁴⁾, waertegens hartoch van Parma ock niet sumede to Antwerpen, Duenkercke und verwachte uth Spannien hulpe myt der Nederlandtsche boesluyden und belovede den Nederlanden van vrede, wo sie wolden, als lindericheit des inquisitie dan nene exercitie⁵⁾, und scrijff uth, dat soe men wolden up exercitie dwingen, die vredehandel null solde sijn. Waertegens de Magestaet myt den Staten sonder exercitie nene orsaken hadden torlogen. Bis ter tijdt een gesander uthgemakeder Engelscher heer eder edeling uth Spannien an den jungen konick van Scotlandt sijn legatie an den Magestaet Elisabet opennt, dat men alle gewalt uth Spannien und Nederlandt in Scotlandt worden invueren, und den jongen

+ fol. 518^v.

1) Vgl. boven, blz. 67, noot 1, 502, noot 3.

2) H.S.: darper.

3) Onleesbaar woord.

4) Wien Eppens met dezen bedoelt, is niet duidelijk. De Engelsche vloot, die de Armada versloeg, stond onder bevel van Howard, Hawkins, Frobisher en Drake; een der eerste drie, wellicht Frobisher wordt bedoeld. Vgl. de eigenaardige verbastering der Engelsche namen bij Motley, III, blz. 261, noot 2.

5) Vrije uitoefening van den Gereformeerden godsdienst.

[p. 607]

konick des Philippe konicks dochter vermalen und hem in Scotlandt, Engellandt intvueren, daer he in versekert solde sijn¹⁾. Daerup die vrede geromet worde in Nederlandt, overst nu affgesecht, und graeff Lycestrum doen overtrecken und andere weder ingestalt, daer men die besettingen in Hollandt, Zeelandt vasthilden, als Middelburg, Bryl, Vlissingen, Horn, Bergen up den Soem und andere steden meer. Dat nu niet meer een Nederlandtsche orloch, dan een Engelschen-Hollandtsche orgelich muste heeten und worden tegens den Spansche-Romsche inquisitien. Evenwol worde die keerck seer in Hollandt, Zeelandt, Vreslandt onrouwich holden, dat men neene gewisse bekentenisse volgeden, noch van Augsburgsche confesse eder Heydelberg catechismo. Dorven die Castolionis²⁾ discipulen uthscriven und romen: Liever⁺ Spansche inquisitie dan Genevesche disciplien. Umdat men Michiel Servetum hadden als een ketter verdommet und den ketteren van overicheit wolden laten straffen, neit onderscheidende het Pawsche sweert van des rechte overicheit executie, und straffe miest des Francken³⁾, Swenckevelts⁴⁾ und Albadae redoem⁵⁾ drivende, allene het wordt Goedes tleesen sonder anleidunge, dan na idermans geest und syn, eder genade verlenet. Dat solde een katolicke consensus heeten.

1) Dat alles zijn niets dan vage geruchten.

2) Castiliaansche; Nederlandsche aanhangers van Spanje.

+ fol. 519.

3) Vgl. boven, blz. 506, noot 1.

4) Vgl. boven, dl. I, blz. 434, noot 2 en dl. II, blz. 484, noot 6.

5) Vgl. beneden, blz. 610.