De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1587]

Dusse jaere 1587 worden die landen und meygerluyden, soe den closteren, sonderling Aedtweert, thostanden, up een nije manier van rechte an offte van gebruck der⁺ landen, huysen gesettet, onangesien wat scaden die meygeren up landen geleden hadden und sulcke grote scattinge gedragen als des wekes meer dan een yaertaxt betalende. Dat den convendt van Adwert ghegunnet solde worden, alle hoer landen to verhueren up den duerste pennick, wes rede die landen van Gronnigen na Winsum⁴⁾

+ fol. 437^v.

4) Hier lagen en liggen de beste weilanden van de prov. Groningen. Het klooster Aduard bezat daar een gedeelte van, welke in huur waren bij Groninger burgers, die zich met het zoogenaamde vetweiden bezig hielden. Vgl. De kroniek van het klooster Aduard, uitg. Brugmans, Bijdr. en Med. v.h. Hist. Gen. XXIII, blz. 164 vlg.

[p. 403]

het gras voer 5 eder 6 daleren verhueret worden tot osseund koeweiden in Gronnigen, und niet geholden wesen enige meygeren die huysen afftcoepen, soe sie niet hueren wolden und konden und evenwol scattinge tgeven. Hoewol die borgeren nene scattinge dan up S. Jacobi¹⁾ und Lichmissen²⁾ vermeenden schuldich twesen, want het convent niet allene desolaet und verwoestet was, dan ock in sekere twintich duyseden daleren geraden weren und in commer sick onderholden musten bynnen Gronnigen op den Scoelholm³⁾, benae closter gelick van timmeringe. We dan die van Zelwart⁴⁾ alsoe sijn landen tot osseweiden verhuert hadden, aldus weren die borgeren und stadt Gronnigen seer versekert in hoeren vrijheit und, want het suvel voel gelden muchte, ock een grote mennichte van huysluyden sick alhier onderhilden. Alsoe doet Sicko Wijfferingh myt ons und onse besadt⁵⁾, lat die landen voer Nije yaer upseggen und Vrijdages na Pontiaen⁶⁾ to verantwoerden myt sijn tegenreeden, jae lat ock wedereysschen sijn recepissen van 4 yaren huere hem betaelt. We dan ock Luleff Roleffs die weete gedaen ys, sekere 600 guldens tom gelovede ransoen tbetalen, eder soe vole uth sijn landen tvercopen myt des keersses uthganck, als hem van Johan van Diest rentemester angescreven ys. Bij andere meygeren was het clagent und suchtent swaer, dat sie noch huere noch scattinge betalen konden und

1) 25 Juli.

2) 2 Februari.

3) Dit is onjuist. De kloosterlingen van Aduard vertoefden destijds in hun groote refugium, gelegen op de Munnekeholm te Groningen. Op de nabijgelegen Schoolholm was ook een refugium, nl. van Gerkesklooster, waarheen destijds de monniken van dit klooster waren gevlucht. Vgl. J.A. Feith, De refugia of kloosterhuizen in de stad Gronnigen, Gron. Volks-Alm. 1890, blz. 98 vlg.

4) Klooster ten noorden van Groningen.

5) Bezitting.

6) Pontiaen is 14 Januari.

[p. 404]

liever die landen ontwaeret myt upseggunge begeerden twesen und niet gehoeret worden.

Wie der Gronniger dartenheit und vermetenheit uth dusse egene verordunghe tegens landes rechten groet und voele worde, alsoe worde ock gewaer, dat ock die rijcksten in grote mistrostunge und myt ilende doet wechgenomen worden. We dan in laeste Decembris ock Berendt Symens, Evert Symens weduwe, in een ure gesondt und doet up een stoel sittende verscheiden ys¹⁾, wie ock hoer man Evert Symens, Derck Robers und anderen beyegent, als alle mesteren van der stadt Gronnigen tegens den Ommelanden myt hoeren olderman.

Wie dan nu dusse Sicco Wifferingh olderman²⁾ sijn ampt niet versumet hefft, dan alle hanteringe, cophandel uth die Ommelanden, yae ock den ampten nene waren togelaten tverarbeiden, dan uth Gronnigen gehaelt und gecofft, bedwongen, uth alle kaspelen verdagende sick myt eede te purgeren, dat sie niet hantieret noch gecofft hadden,⁺ dan to Gronnigen allene offte in marck golts ter broke vervallen weren, het weer pert, voel³⁾, koe, osse, swijn, botter, speck, suvel, kees, weinich offte voel, ergens anders gehaelt dan to Gronnigen, na luydt der Spansche bulle⁴⁾, sonder emants tegenweer offte reeden thoeren, want sie vor rebelligen geholden worden und den uthgeweken adel und deputierden nasolden offte myt perikel des levents bynnen Gronnigen ansocht worden und nu sulcke yaren lanck in besidt verbleven sindt.

Want wij dan ock sulckes mede hebben moten verweren als gesworen des landes, hebbe ick der Gronniger ongunst und gewalt noch dusser tijdt myt confiscatie eder

1) Hier staat aan den kant met een inlasschingsteeken: myt een buer in Drent verkerende um 100 guldens yaertakses 5 mudde rogges, 6 yaren uplopen, eysschede nu vor ider mudde 5 daler, daerover tracterende terstundt ontscheidet.

2) Van het Gildrecht.

+ fol. 438.

3) Veulen.

4) Bedoeld wordt de zoogenaamde gouden bul, de bevestiging door Philips II van het stapelrecht van Groningen d.d. 31 October 1582 Vgl. Bos, Het Groningsche Gild- en Stapelrecht, blz. 323 vlg.

[p. 405]

assignatie mijner guederen und landen an Sicco Wijfferingh verransonet in 4 yaren myt 90 Embder guldens, ongheacht alle het verdarff van den huysman und die scattinghe, dat mijn huysfrouwe hebbe van yaer 80 in kaspels scattinge betaelt umtrent 3024 daleren munte¹⁾. Und Sicko Wifferingk alnu die landen lat upseggen, als meer huyrs offte gewisse summa to geneten. Soe byn ick genoedtdrungen een verantwordinge tstellen tegens Sicko Wijffringk und justificatie des landes saken und onsen persoen, wie volget. Jochum Ubbena hoffman principael.

Edele erentveste hoechwijse heren, hoffmannen van weghen Konicklicke Majestaet van Spannien, onsen genedigen heren und konick etc., gebedende heren etc.

Soe allene dusse swarlicke, becommerlicke und duere tijdt den huysfrouwe van Abel Eppens to Equart neit meer bedrengeden und tot dagen nodigeden dan emant anders, wolde sie liever in gedult hoeren scaden dragen, und in Godt die ontlosinghe hopen, dan sick voer die hoechwijsen heren clagelicken voerstellen. Overst diewijle die erbare Sicco Wijffringk bys den yaere 82 sick in die hueren van Abel Eppens landen hefft inwijsen laten, daerto ock nu myt heren mandaet die landen upseggen laten, is die huysfrouwe van Abel Eppens voell meer benodiget und verorsaket demoetlicken to versoecken und to bidden, dat die hoechwijsen heren sodanighen inwijsinghe der hueren und upseggunghe der landen van hoer als huysfrouwe wolden affwijsen, und den Sicko Wijffringk het manen verbeden. Want die huysfrouwe van Abel Eppens niet allene in sulcke sware becommerlicke tijdt der volerhande scattinge und laesten balde van hoer egene renten und hueren, yae landen sal ontblotet woerden, dan ock ganslicken, ja ock insufficient gemaket, noch scattinghe, noch dem Sicco Wijffringk eder anderen enige hueren wijders tkonen erleggen. Want die heele heert to Equart, daer die offitiael to Middelstum mede yngelandet ys, und Sebastiaen Wabbens kindt sijn arffdiel beholdet, niet soe

1) H.S.: enkel d.m.

[p. 406]

voele renten kan, dat men daer huer und scattinge van betalen sal konen, men swige indebita debita to erleggen. Ja men solde nowlicken enich meygerman vynden, soe he die last der huysinge mede besorgen solde, die hert voer yaerlicke scattinge und lasten tdragen worde annemen to gebrucken, want het kaspel Wyrdum voel meer myt die grote voelheit der scattinghe, lenunghe, servysen, wachten bij den dijcke, garden, tochten und teeringhe van soldaten beswaert wordt, als enich ander kaspel, die wijders van scanzen affleggen. Dat yaerlickes die hert to Equart, wie ock anderen mede, in dusse verleden 6 eder 7 yaren der trubbelen niet honderden, dan ock duysenden daleren hefft erlecht und upgebracht, want men over 50 yaren, yae 70 yaren scattinghe in den kaspel Wyrdum hefft berekenen moeten up een yaer, daeran die heert vormelt over die 4 daleren. Evenwol moet die huysfrouwe van Abel Eppens die huysholdinge becostigen, sick myt hoer achte kinderen generen, erholden, und alsoe genoetdwongen⁺ tworden gelden up renten tnemen, we sie rede gedaen hefft, und soe des alsoe voert gedueren wort, ock tom laesten hoere landen an den keerskoep gebrocht und gedrongen moten worden. Und alsdan solde Sicco Wijffrinck wol sick moten des manen der hueren, insettinghe der landen und upseggunghe ontholden. Des die huysfrouwe verhopt die hoechwerde heren anders worden vynden, hoer behoerden und Sicco Wijfferinck niet totlaten den huysfrouwe um sulcke hueren anders to molesteren und tmanen laten. Waerto sick ock die erbare Sicco Wijfferinck behoerde to bewegen und to bemoerwen laten und gherne affstael doen, diewijle Sicco Wijffringk und en yder ock indachtich ys dusser vorigher onfruchbaere yaeren, der vuchticheiden, drochten, wormen, quade gewassen der landen vruchten, und daer die landen nu idtsondes in den water sonder dijcken swevende sindt.

Niet weiniger ys Sicco Wijfferinck wol becandt und indachtich, dat die huysfrouwe van Abel Eppens myt verscheiden manieren ys ontblotet west van koygen, peerden, vette swijnen und gewassen der landen, als hoer 3 perden uth den ploech sindt ontspannet worden van den ruyteren und twe perden weder myt gelt hefft ontlosen

+ fol. 439.

[p. 407]

moten, jae hoer vysschedijck¹⁾ ys niet gesparet worden. Alsoe ys die huysfrouwe vorscreven benae en yder tom buyte geworden, und noch andere dingen tswijgen van apprehensie und uthdrivenghe van huys und gudt gedaen.

Want nu ock andere meygeren an hoer hueren ontlichtet worden, woe solde dan alhier enige hueren gemaent mogen worden, die men niet schuldich syndt, und meer dorch valsche calumnien und anclagent den huysheren Abel Eppens onverhoerde sake sindt upgedrongen worden und hem buyten landes holdende und verblivende is.

Is ock die huyshere Abel Eppens dem Sicco Wijffringk onbecandt, eder ergens hinderlicken gewest? Voer und in dusse trubbelen sindt sie guede vrunden gewest, und to Bastiaen Wabbens huys myt den anderen een halff yaer lanck in trouwe und lieffte gelevet. Gelick wie sick Abel Eppens aldaer noch to Embden in stillicheit und enicheit erholdet und stedes erholden hefft, noch buyten eder bynnen landes myt enighe handel kan offte mach beschuldiget worden, ja overtuyget. Wat orsake dan daer sij, dat Sicco Wijffringk alsoe an Abel Eppens landen und hueren sick hefft insetten laten, wyll die huysfrouwe an des overicheits kentenisse laten verbliven, want Abel Eppens in het gespreck tusschen Stadt und Landen wol becandt gewest und vole weken van huys und hofft up sijn egene costen alhier myt mandaten und stemminge des gemeentes ys beropen und geholden worden. Und want die huysfrouwe⁺ niet alles kan verandtwoerden, wat die mannen in politsche saeken verrichten und tdoen georlofft ys. Soe ys nochtans, dat die hoege overicheit in naem und authoritiet des konicks die religioensvrede hebben affleesen, publicieren und gebrucken laten, und daeromme nemant voer rebellich to ordelen sij, die sick neit in die wapenen begeven hefft, und van den heren Excellentie in upgevent der steden verweten und die borgeren hoer guederen gebrucken laten²⁾ als van Abel Eppens neit gesecht kan worden, noch to bewijsen mogelicken.

1) Fischteich, vischvijver.

+ fol. 439^v.

2) De tekst is hier door verbeteringen en tusschen de regels schrijven eenigszins onduidelijk.

[p. 408]

Soe ys derhalven uth dusse und voele meere reeden und orsaken die huysfrouwe van Abel Eppens seer demoetlicken biddende und begerende, dat die hoechwijsen heren hoffmannen van Konickl. Majestaet wegen dem Sicco Wijfferinck alsoe wolden wijsen, kennen und holden, dat he sick der sulvighen Abel Eppens landen und hoeren henvorders worde ontholden noch sick totegenen noch den huysfrouwe myt affmanunge der hueren meer beswarlicken und verdarffelick wesen, und die upseggunge der landen tot ewich swijgent affdoen und gebeden. Des die huysfrouwe van Abel Eppens myt onderdenichste, schuldichste diensten na hoeren vermogen to verdienen und Godt almechtich hoechlicken to dancken erkennet, und bedancken wordt etc. Actum den 5 Januarii anno 87.

Johan Rengers to Helm in sijn commissioen eerst strenge und upsichtich, soe lange Johan Garbrans amirael hem upwachtede, und Onno van Ewsum nasochte to lande, und sekere soldaten vermoerdet worden, dan gestraffet, hefft sick balde milde und angenaem gemaket bij den overicheit und borgeren to Embden, dat soe daer meer uth muchte scepet worden na den Emse, up nene clagent gehoert worde. Dan worde van die ovel nageredet, die die sake gudt meneden und nene cophandel weren doende. Daeromme enigen die voele affvart der waren na Westphalen, in Hollandt, na Westerlandt an graef Willum gescreven und bekundtscap, maken niet allene sijn commissioen suspect, dan ock den persoen sulven myt grote verachtunge beladende, und tom eerste aller menschen tuchnisse und ogenschende daer antreckende. Wort hem van graef Willum und den substituit und lutenandt van Lycester togescreven, dat he der commissioen solde weten rekenscap tgeven und den vijandt nichtes tostedigen. Daerto, dat die uth den scanze Oterdum und scepen alles vor prijs upnemen, wes den varsche Emse na Westphalen sal gescepet worden. Und daermede solde die commissioen ingetogen wesen, dat die discretelicheit hem benomen, alles solde opholden und niet uth Embden laten. Daer men nu nachtes und dages bij achte und meer scepen vrij uthvuerden up Rengers pasboerten, und dat myt sijn gewyn. Want een pasboert van een ledich persoen na

[p. 409]

die Ommelanden und Gronnigen 1 daler betalen musten den scriver. Und evenwal was Gert Potter uthgesandt⁺ na Hollandt to Utricht um sijn maentgelt und soldie van 1200 guldens. Und dorste sick horen laten, woe he to Helm sijn vaders¹⁾ huysinge worde uptimmeren, als sijn arfflicke gerechticheit, welckes men in den landen niet plegen to weten, dan wijders, als hoer verbroken worde na landtrechte. Sin suster Lijsebet verhilt sick to Embden in den costelicken harberge, alwaer men Rengers wapenen op een groet bredt hadden upgehangen, na der heren manier. Daerto worde gesecht und betuyget, dat he costelicken levede up sijn scip bij Borsum, ider maeltijdt 25 scottelen hebbende myt gerichten, want hem haesen, hinden, hoeneren, scincken, pasteyden, vysschen die vulheit worde togedragen, soe wat vrij hebben wolden boven die bedinge der waren. Daer dan meer onder bedecket worde dan georlofft, soe men die scepen vul parseden, und neit wol nasocht konde worden. Hieromme worde Johan Garbrants amirael weder verwachtet, an welcken die Embders niet to bewegen hadden myt reeden offte woerden, und seer ontlievet worde. Wie ock alle, die uth die scanze gehalet, niet to Embden muchten inlaten worden, noch hoer waren copen und uthvueren, soe men na Reyde bij nachte tijden lieten tobrengen. Sic virtus post nummos, nemo gratis bonus. Worde van Caspar van Ewsum gescholden voer een landtvreder, ontrouwer und bij ider geachtet. Hiervoer vresede Johan Starckenborch und wolde dusse commissie niet annemen offte bedenen, eder wolde guede, beter besoldinge hebben, daer he sick van erholden konde, und dan trow wesen und blijven. Den 3 Januarii anno 87 ener, wie ock den 4 Januarii worden daer 4 scepen offte scuten myt rogge geladen, savents myt boemstosluytinge uthgelaten um na Reyde tscepen, und komen in een nevel offte duyster nacht vorbij Berendt Kater to Logen liggende. Gert Smyt was reede in die balge versonden tleggen, want he neit simulieren wolde, und to voel woerden makede over

+ fol. 440.

1) D. i. de vader van Johan Rengers.

[p. 410]

die scepen, soe myt pasborten van Reide und Ziel overquemen, ingehaelt willens eder onwillens, und daeromme ingesloten worde een edtmael. Und alsoe was to Reen in Westphalen van rogge, molt, solt een vrijmarcket. Reiner Frickx in Gronnigen hadde int laeste Decembris ontfangen 50 last rogge, und alsoe ging dagelicker over voerbij Johan Rengers up Lier, und anders vrij ghegeven. Alsoe dat Johan Rengers ten Post scrijfft tot Winbrugges, woe nu die naem Rengers wol to Gronnigen geleden worde. Ock een Bremer borger betuygede, dat he gehort hadde van een Gronniger borger, dat nee erbarlicker und⁺ beschedener man up den Emse gewest weer dan dusse Johan Rengers to Helm. Und alsoe lovede Ocko Vrese den Rengers ock voer een redelick edelman, als men nu den van Oterdum niet wolden in den poerten inlaten, noch gudt uthlaten. Und nemant der hoytevarers was clagende, dan cofften ock 4, 2 ellen lakens, ider ellen voer 5 eder 6 daler, seggende: offte Sijn Edelen vermeende, dat dorch hem allene solde konen die vijandt bedwongen und uthhongert worden; die capteinen uth Hollandt und Vreslandt hadden des gebrucket, he solde sie nu ock geneten, sie queme neit weder. Alsoe hefft Derck Dijckhuysen, een borgers soen uth Deventur, mij sulven den 4 Januarii to Bastiaens¹⁾ betuyget, dat he den Rengers hebbe sien laten dorch interposite persoen een costelicke rinck myt edelstente van 100 daler, hadde hem angesocht die sulvige thebben (doch dusse rinck ys Verdugo egen worden vor 100 daler und vrij pasboert van Verdugo), soe he wolde 10 last roggen na Westphalen upscepen, he overst hadde 20 last daevor eysschet, und alsoe worden die pasboerten tcoep geholden. Daeruth die scipperen antwoerden, dat daer nener groter schelme west were up den Emse, und was Claes ten Buer een hillich man tachten. Dit worde alsoe ock verlecht²⁾, dat Marcus Piel, Merten Sygers enige pasboerten hadden vercofft weder, soe eenmael hadden vertonet west, alsoffte

+ fol. 440^v.

1) In het huis van Sebastiaan Wabbens. Vgl. boven, blz. 407; vgl. verder register, in voce.

2) Verteld.

[p. 411]

Rengers bedrogen worde van die capteinen. Overst die neit swijgen wolden, worden na Watum und den balgen gewesen tleggen; wat sie niet siegen¹⁾, konden sie neit betuygen, und het betuygen was to Embden vull perikels, und het mandaet graef Edzarts null, dat men niet uth solden scepen noch sulven vrachten, dan en yder allene halen laten. Wie to hove ock gelovet was und niet geholden, dan reede voele grote scepen radtseils na Rowaen to myt honderden lasten, und up Duynkercke gemeent worden, soe up den Elve geweret worde all vorgeves.

Des hartoch van Parma volck sochte myt grote commer und verdarff hoer winterleger in sticht van Munster und hartochdoem van Cleve, soe ruyteren und knechten, die up een vorst na Oestvreslandt und Jeverdenlandt een anslach solde vor graef Edzart gemaket hebben. Und alsoe den arme Westphalsche bueren plunderende, kinderen und olde mannen pijnigende, brandende und braedende an vuer um gelts scattinghe, worde die overicheit myt die meente verorsaket sodanigen ruyteren und knechten uth den landen to verdriven, slaen doet wat sie becomen konen tot 200 eder 300. Und want die doemheren to Munster als Raesfelt overste deken myt hoer 5 stemmen tegens 19 stemmen den Beyger gekoren hadden, tegens den adel und steden, und verstorven alsoe dat ener van den myt het gewoermte²⁾ und lusen wee Herodes sij vertiert worden, soe wort des hartochs van Brunswick hartoch Julius soen tot bisscop van die steden und adel⁺ gekoren, soe reede bisscopdoem Osenbrugge, Minden, Hildersum an sick hadde, und doen den meente wapenen und in stedige wacht tstaen tegens des Beygers und Spansche ruyteren und knechten, und nu na de Suersche³⁾ bueren sindt vertogen. Myt verdarff der inwoneren⁴⁾.

1) Zien.

2) H.S.: gewoerte.

+ fol. 441.

3) In het Sauerland aan den Rijn.

4) Eppens doelt hier op de Munstersche verwikkelingen. Den 28sten April 1574 stierf bisschop Johan van Munster, Osnabrück en Paderborn. Een der candidaten was de twaalfjarige Johan Willem van Kleef, de tweede zoon van Willem IV. Daar diens oudste zoon Karel Frederik evenwel in het begin van 1575 stierf, moest Johan Willem in Kleef opvolgen en dus als candidaat voor den Munsterschen stoel zijn plaats inruimen aan Ernst van Beieren, sedert 1566 bisschop van Freising, en sedert 1573 van Hildesheim. Zijn tegencandidaat, door Eppens ook genoemd, was Hendrik van Brunswijk, Protestantsch aartsbisschop van Bremen. Een keuze werd echter voorloopig niet gedaan; alleen werd Johan Willem van Kleef wereldlijk administrateur van de genoemde bisdommen. Evenmin werd Ernst in 1580 tot aartsbisschop van Keulen verkozen; wel verkreeg hij in 1581 Luik. Eindelijk gelukte het hem in 1583 Gebhard Truchsesz uit den aartsbisschoppelijken stoel van Keulen te verdringen. En nadat Hendrik van Brunswijk in 1585 was gestorven en Johan Willem van Kleef zijn administratie had neergelegd, werd Ernst in Mei 1585 ten overvloede ook nog tot bisschop van Munster verkozen. Vgl. Ritter, Deutsche geschichte im Zeitalter der Gegenreformation, I, blz. 562 vlg., 572 vlg., 607 vlg., 612 vlg.

[p. 412]

Und worde die commer groter, wee ock uth Sutphen die borgeren, soldaten bij 30 eder 50 verliepen, und ock in die Ommelanden bidden¹⁾ musten offte solen roven um tleven. Alnu golt to Gronnigen een mudde rogges weder 21 arens guldens und sindt den 9 Januarii wol 50 borgeren to Embden gecomen um koren tcopen, soe daer uthlaten worde, wie men dan des nachtes uthhoytevaerden. Und 2 scepen myt koelen und glas sindt upgenomen und hillige Dre Konigen²⁾ nach 2 scipperen gedrencket, verleesen molt, weytes, broet und scip to Loegen an den strandt umgekeret und die scipperen verloren.

⁺ Den 8 Januarii komen breven van den captein Luydt, to Hamborch gevangen, an Johan Rengers cito cito, dat men sijner wolde achten, und na Hollandt besenden an den Raedt um hulpe. Want men ant levendt anclageden, dat he up den Elve sijn vijandt antastet, offte in Hollandt Hamborger gudt up Duenkercke gescepet uth de breven bekendt voer buyte gedelet worde, und niet dulden wolde sulcke armije up den Elve. Daermede up den Emse alle Hamborger gudt worde angeholden und to Oterdum ingetogen um den Luts halven bevrijunghe tdoen. Sendet ock Johan Rengers sijn scriver Cort na Hollandt um to verkundigen dusse gestaltenisse van capteyn Ludt, die gewondt und geslagen in die apprehensie in

1) Bedelen.

2) 6 Januari.

+ fol. 441.

[p. 413]

de buelije¹⁾ ingesloten was, als he to Hamborch 3 dagen hadde conversiert. Alnu verdreven die Hamborgers ock die huysgesynnen, soe niet den Lutersche ubiquitiet wolden bekennen, dan voer Calvinisten uthdreven worden. Welcke soe to Embden geharbarget worden, hefft Embden vermaert gemaket tot een coepstadt van ganse Duyslandt, und alnoch anwassende was, soe lange men die religie niet veranderde und in enicheit sick hilde.

Dusse beyder heren²⁾ hadde mogelicken een intentie uth Pawstdoem groter und gewaldiger tworden; hartoch Julius, want he reede 4 bisdommen³⁾ an sick genomen hadde, den Pawstdoem upsetsich was, dan in den kerckenordnunge niet wijdt van dersulvige Pawsdoem ontscheiden, und to hove een wilt levendt vuerende, den Calvinschen hatende, seggende: Du graef Edzart byst neit tloven, dat du myt den Calvinisten soe vole besmettet byste und den Spangerden tvoele anhangest. Want graef Edzart verwachtede benefitia voer sijn vole kinderen, stadtholderscap und herscapie, soe die Spangerden boven quemen tegens den Nederlanden, waerna alle offitieren sick sichbaerlicken inclinierden und openlicken favorisierde, jae die⁺ Spangerden cusseden pasboerten, soe enigen verspurders⁴⁾ uth Embden den Spangerden vertoenden, want men hadde sijn enichste voetseel uth Embden in Westphalen und upwarts, soe vele ginck daer den Emse up vorbij Rengers. Und hartochs van Parma sampt Verdugo breven uth Gronnigen und boden worden vaken an graef Edzart gesonden, alsoff een respondentie solde sijn, und worden wall ontfangen und tractiert. Alsoe niet der Staten commissarien.

In dussen tijdt und staltenisse der verlatene und overtogen Ommelanden dorch den stadt Gronnigen und ock den olderman, die ene het landt uthscattende, die ander alle cophandel verbedende, sindt dusse naemafftigen bij den stadt Gronnigen mede tom rade ingelaten: Allert

1) Beulswoning, gewoonlijk ook dienende tot gevangenis.

2) Nl. Julius van Brunswijk en graaf Edzard.

3) Osnabrück, Minden, Hildesheim en voor een deel Munster.

+ fol. 441^v.

4) Verspieders.

[p. 414]

Tamminga bij Tijum¹⁾, Georgen Iselmuyden, Jorgen Leuwen, Harmen Siccinghe, sijn egen rechtunge wider to Uthhuysen bedenende, Wrytzer ten Holten in den Zierijp, Fecco Umpteda up Zandt, Remmert to Bierum und Aylco Winken und weinige anderen, die egenarffden weren daer weinigen und neit tom rade geropen, dorsten alle nichtes der landen saken gedencken. Daertegens leveden alnoch buyten landes uth westersijdt des diepes²⁾ juncker Gensema, Mepsche ten Ham, junge und olde, Hindrick Clant, Awma Bocke³⁾, an oestersidt Aylko Unsta, Hayo Manninga, die kinderen van Ewsum, neit Aepko und Joest, Johan van Ewsums soen, (dusse weren hoer guederen bena alle ontsedt myt den keerscoep⁴⁾ ter tijdt der ballingscap), Johan Starckenborch, Tyaert Starkenborch soen, muchte to Gronnigen uth und in conversieren bij Verdugo, dan neit gewroget in enighe saken. Johan Rengers tom Post, ock to Helm, Egbert Clant to Stedum, Jacob Froma van Wirdum, Dode van Amsweer, Emo Tammen uth den Dam, dusse alle myt anderen bleven bestanden in hoer saken tegens den Landen und verwachteden hulpe van Godt und menschen, der egenarffden Eysse Bauckens, Abell Eppens allene, de meente⁵⁾ een groter getall, doch voler noutralen, den cophandel warende um gewyn van beyden sijden.

Des Sicco Wijffringk upseggunge tegens Abel Eppens huysfrouwe van den heert to Equart hadde dit ansiendt, alsoffte he up Vrijdage na Pontiaen⁶⁾ myt sijn affblijvendt die landen und insettinge verliet und sulcke confiscatie renuntierde, daer Jochum Ubbena causierde sijn ongeschicheit van hem solde gestuert worden und an hem hulpe soecken, und daermede thuys blijven tot wijdere verscrivunge. Alsoe worden ock anderen ingelaten um

1) Ten zuiden van Winsum, waar de Tamminga's het huis Bellingeweer bezaten.

2) D. i. ten westen van het Reitdiep.

3) D. i. Bocko Auwema.

4) H.S.: keescoep.

5) H.S.: meete.

6) 14 Januari. Vgl. boven, blz. 403.

[p. 415]

⁺ hueren und renten tboeren van huysen, und hefft Sicco Wijffringk genoten an 100 gulden myt mandaten affgedrongen. Alnu worde het nije calendarium in Hollandt verboden thebben, und rijden die posten na Engellandt, als um vredehandel dorch Pemont unde Schimpciu thandelen¹⁾, doch suspect uth noedt affdrongen und nadeel des kercke Godes, we men ock in Franrijck tusschen Gwisianer und Naverensem Henricum ock ruchbaer hoerden.

Die Luterscap dronge also yn to Embden und Hinte, Westerhuysen, dat men vlesshuys, wesende een capelle, solden purgeren tot een kercke weder, und an den hal het vleeshuys verordenen tegens Paesschen. Nijejaersdach to Hinte avendtmal uthdielet, staet die prediger allene myt sijn koster, een olde vrouwe und junge dochter van Osterhuysen, in ansiendt een grote mennichte van tohorers etc. uth andere caspelen. Dat myt marckelicke ongedult des pastoers, und sijn oblaten bij sick hebbende, van den Heshuyse smorgens togesandt, scede he, als onwillens gemeente broet verlatende, offte soe nae den meente upholdende, hadde grote sme²⁾ worden gebrucket, van idele tekenen bij den Reformierden wesende gebruckelicken, des he anders wiste und neit betuygen kon. Die van Westerhuysen worden van graef Edzart absolviert van die 200 daleren, want men wolden den meente het swijgen indrucken. Und die pastor claget sijn noet den droste, sijn wille worde voer reeden und recht gevolget.

Des Pauwest partije und Jesuitscap worde in dusse maendt mede geswecket, dat Stephanus conick in Polen, van sijn adel gehatet vor Riga den Jesuiten indringende, alnu 13 Septembris anno 86 verstorven ys, Riga ontlastiget, nene arve hefft nagelaten. Dan een koer weder hefft orsaket, mogelicken beter dan uthheemschen in

+ fol. 442.

1) Kunnen met deze zonderlinge namen ook Bodman en Grasigny zijn bedoeld, die namens of althans met voorweten van Parma in het voorjaar van 1586 te Greenwich met de Engelsche regeering over een eventueelen vrede hebben onderhandeld? Vgl. Motley, History, II, 115 vlg.

2) Smadelijke.

[p. 416]

Franrick offte wewoda¹⁾ uth Sevenborgen gekoren, halff Mahomets offte Papissches gemoets²⁾. Allwaer nu Erasmus Johannis, rectoer to Embden gewest voer 6 yaren, sijn Aryanisme³⁾ ock verbreide, van Antwerpen verdreven.

Den 13 Januarii dielet Johan Rengers sijn pasboerten uth na Westphalen, Osenbrugsche myt voele certificationibus⁺ und grotsse borgen, als he meende dat men die guederen neit na den vijandt solden uthvueren laten, howal uth Westphalen verdreven Walingen ingetogen. Die uth Oterdum myt voler ongedult des lettende, lat Johan Rengers die guederen upconvogeren, und worden strijdich tegens den anderen bij Gemigen, dat enigen doet und wondet, het Rijck een todielt rijck bespottet worde, um die vermetenheit van Johan Rengers, und niet lange regeren worde, die nu meer gehatet dan eniger tijdt geromet is worden. Und Johan Oltigers van Gronnigen, Engels, affveerdiget an graff Willum des betuygen worde, als des gewaret dan emant.

Den 27 December 86 scriven Johan Starckenborch, Hindrick Clant, Rembt Gensema, Allert Gaykinga, Boeko Awma, deputierden in Oestvreslandt, um to stellen⁴⁾ den besendunge an den Majestaet van Engellant offte Licestrum myt instructie over der Ommelanden privilegien, die men roemden, dan hem Licester niet bewesen. Soe vor yaer reede in Oestvreslant gestemmet, van dusse ontsloten upholden was, und alsoe van Freck Rijcken und Joest van Cleve overtogen solden worden in die upborunge der closterenguederen, dem Landtscap tohorich, die alnoch buyten landes bestandich bleven an den Generalitiet. Daerup Aylko Unsta myt den sindico und an sick

1) Woiwode.

2) De door Eppens bedoelde koning is Stephanus Bathori. Na hem werd de bovengenoemde (blz. 401) Sigismund van Zweden verkozen. Eppens heeft dus gelijk gehad, toen hij vermoedde, dat men in Polen niet weer een Franschen prins als Hendrik van Valois of een woiwode als Stephanus Bathori tot koning van Polen zou verkiezen.

3) H.S.: aryaniss. Arianisme was ook destijds een vrij gewone beschuldiging tegen afwijkende predikanten.

+ fol. 442^v.

4) H.S.: snellen.

[p. 417]

die 3 nemende nu vort solden. Want men nu den Engelsen die landen heel vertrouweden und na Duyslandt nu den 12 Januarii warveden um ruyteren und knechten. Die koninck van Denemarcket ock sick rustede to water und tlande, tHamborch tromslach laten doen, dan waerhen was onseker. Alsoe die van Munster und Westphalen moten sick starcken tegens des Taxii ruyteren, want die roede vane und blauwe vane den huysman plunderende, pinegende, bradende, vrouwen und kinderen ontherlicke handelende, als gedwongen slaen, daer 150 ruyteren laten sie in iseren eyden rijden, sparen nemant. Doer Ocko Vrese hopman Lepel ock na sijn doet meermalen doorscoten is worden. Becomen die huysluyden grote gelt, golt und buyte und peerden, 130 in Munster brengende, want sie sick tijdtlicke dachten to weren myt Lepel consent. Corts hierna, wort noch Taxius volck bij Sutphen und Lochum van die besettinge uth Deventur und Dockum¹⁾ ock geslagen, und grote goderen und privande hoer ontnomen²⁾. Alsoe dat die van Munster dorch den doemdecken und doemprovest dorch 5 stemmen bedwongen tegens 19 stemmen den Beygerschen hadden moten gehoeren, und nu beyde verstorven den hartoch van Brunswick Julii soen tot horen heren ansochten und den Beygerschen uthkereren myt egene soldaten³⁾.

Die stadt Gronnigen was dorch boese gewas des landes und slutinge des Emses in koren commer besloten, dat die rogge nu 6 daler solde gelden und die arme meente grote comme(r) muste lijden und enich familie draff teten befonden is worden in Gronnigen. Soe komen nu in Januario den 8 dach over uth Delziel wall 40 borgeren up Rysum over um rogge tcoepen, soe men meent scepen 200 last. Want Embden uthleet⁴⁾ wes en yder muchte halen und van Johan Rengers und orlichscepen konde

1) Stellig bedoelt Eppens Doetinchem. Beneden, blz. 421, schrijft hij Doetkum.

2) Aan den kant staat, vermoedelijk om hier tusschen te voegen: daer Joh. Tesug gevangen, Taxius entilet in Enscheda met 20 perden.

3) Vgl. boven, blz. 411, noot 4.

4) H.S.: Uthieet.

[p. 418]

togelaten worden. Laten to scepe dragen up een vorst¹⁾ und inbrengen, wes sie willen, hetsij dat men uth den⁺ Ziel und van Reyda wolden caveren, eder hoer belovet uth Duynkercke 8 boetes to verwachten up den Emse uth Flanderen, um sulcke scepen tegens die Hollandtsche 8 orlichscepen bij hoeff liggende to verweren und afftkeren, offte het worde tGronnigen bedwongen werck sijn. Alnu Albert Rolteman, een older swacke borgemester, resigniert und wordt successor gestalt Frick Moysteen, raedtman van Gronger staedt, ertides in den doperie uthgewesen dusses landts, dan suptiel und g.²⁾ konicks man, und dat buyten tijdes der kesinge, to Gronnigen een recht, als up S. Peter³⁾ to verwachten was.

Die orlichscepen und die Oterdummers hadde gerne contributie uth die naeste caspelen an den dijck gelegen. Daeromme onder tijden die huysluyden van hoer bedden onthaelet to Midthuysen und ock Holwirda. Alsoe versocht Rebbert Jochums ock myt weinige soldaten in den Marne een buyte und gevangenen thalen, Berent Eppens, dan wort van die wacht besettet und doet geslagen⁴⁾, und ys nichtes verrichtet dan gevangenen in Nije Siel gebracht. Daer nu ock meer soldaten Prenger myt sijn vendel in de Marne ingelecht, bedwanck nene contributie tdoen, den up Oestumhorn, Oterdum offte scepen, myt die vielvoldige scanzen an den dick tot 20 gelecht und besedt, waervan Reyda, Delffsiel, Soltcamp die hoeffscanzen sindt. Und holden lant in contributie myt scattende in 18 dagen een yaer, und tot servyes in 10 dagen ock yaer taxt, und dan caspels scattinge der onkosten van teringe, scanzen, wachten etc., makede yder heert yaerlickes 12 daleren⁵⁾. Daermede een yaers scattinge geholden

1) Op een vorstigen dag.

+ fol. 443.

2) Hoe deze g. aan te vullen? ‘Geen’ gaat niet, omdat Frederik Moysteen als koningsgezind bekend is. Misschien ‘groet.’

3) De jaarlijksche verkiezing van burgemeesteren en raad te Groningen had op St. Petrus ad Cathedram, d.i. 22 Februari, plaats.

4) Aan den kant en tusschen de regels staat nog: myt 15 personen in wederreise, uth Oterdum na Scaephalsterziel doert lant gevoret, 2 allene ontlepen in Adwerderziel ransoen.

5) Er staat d. Dit kan worden aangevuld tot dagen en tot daleren.

[p. 419]

ys twesen umtrent 70 yaer scattinge, van den stadt Gronnigen uth den landen bescattet, onachtet huere offte schulde, die scattinge muste daer sijn.

Bartolomeus Trayess¹⁾, ener der 40 soe eerst den partie verweckeden tegen die Reformierden to Gronnigen, des D. Writzeri²⁾ Schelffhorst³⁾ an sick gecofft, uth Ewsummer guederen, een older man, dan daglicken den buyck denende up den Winhuyse, kumpt droncken den 9 Januarii snachtes thuys, settet sick myt sijn dener voer sinen eegen huys, ter tijdt die doere geopent wordt, bestarvet aldaer doetlicken.

Die Gronniger copluyden und borgeren myt Landtsloet⁴⁾ scepeden vole guederen und 300 lasten roggen und vermeenden caviert to worden, want orlichscepen ant hoeff myt iss belecht. Dusse, soe sie to gelick gereedt und neit gelettet dorch scepen, in muyde buyten boems den vart upholdende solden hebben, mogen den 20 Januarii alles overscepet hebben; want 3 scepen myt soldaten smorgens vor Embden allene 5 scepen myt vlas, glas, kolen und weinich rogge overhaelden sonder tegenweer, want daer 3 capteinen in Embden beweret weren, und die scepen up droge in den ebbe besettet weren. Daer dan Gert Smyt die eerste was weder to water des sulvigen dages, um die buyte up den Dullart to bescepen, want die 5 scepen den gansen dach in iss verdreven und Reyde misteden. Onder⁺ des wort die overicheit vermaent des verdrachs, dat die vijandt solde mogen halen; dan niet gerijvet worden myt Embder scepen und scipperen, und vor hoer sidt des lijden musten, dat neit een tunne biers muchte myt Embder scutten an boerte gebrocht worden. Alsoe worde nu neit den vijandt ontsecht hulpe und dienst. Des sie wol solden in acht holden, secht Gert Smyt tot Claes Hoerne, borgemester, etc. und den droste, welcke antwoerdet: Waerom sindt gij aldaer, wachtet und waret und keret ju beste, soe doen gij recht, wij doen den ener als den

1) Misschien: Troyess.

2) Dr. Writzerus Sandfoerth; vgl. boven, blz. 44, noot 3 en 4.

3) Een kasteel ten noorden van Eelde.

4) Vlg. beneden, blz. 434.

+ fol. 443^v.

[p. 420]

anderen, die wat halen willen; sie moten daer ock etc. Laet nochtans en yder neit sijn eyssche, dan tekent weinich zedelen onder, want nu onclaer was und wedercomen solde. Alnu versagen die Gronnigers, want den 21 Januarii die Emse belecht, worden die uth Reyda gekeret und die grote vracht ider last 17, 20, 21, 24 daleren bestediget und rede und ander costen gedaen, alles int onseker. Want allene 14 last was overcomen, solde die rogge daer stijgen tot 7 daleren. Overst up S. Pauli dach¹⁾ die darde vorst sick hefftich dan cortlicken sommigen dagen lanck vertonende, orsaket dat Gert Smyt, captein uth den Dam, niet weder na hoefft ilet, dan lecht sick an Nesterlandt newens Logen over, up een plaetse, daer vloet noch ebbe ginck, dan allene up een nortwester storm to wachten was. Und captein Gert nu die eerste was van alle capteinen der orlichscepen, soe sulcken plaetse offte gevaer omme die gemene sake wolden uthsien und eventueren. Und den Gronniger copluyden alsoe versagede, dat sie wonscheden um 1000 gulden vandaer twesen offte hoer hoen an hem we an Kettelar²⁾ muchten bewijsen; want sie noch in den vorst noch daerna sick reppen muchten, diewijle captein Gert myt sijn post den Ort³⁾ muchte oversceten, und myt nene yachten uth Reyda hem wolden ansoecken, soe doch an Logen myt yachten volck ansetteden und affhaelden. Des lettet ock die uthvuer graef Edzarts tegenwordicheit to Embden, dat nene scipperen, borger, in Embder scepen eenige waren solden uthscepen, all weert ock myt droste und borgemesters zedel bevrijet, na den vrijen tbrengen; dan allene wes die Gronnigers myt hoer egene scepen konden halen, solde uthgelaten worden. Daerup die rogge den 4 Februarii upscreven worde bynnen Embden. Want wat dussen sommer myt scepen to Bremen, Oldenborch und Embden uth oesten offte westen gescepet was, was nu reede alles sonder clagent vertogen und vercofft. Dat Rengers com-

1) Bedoeld is vermoedelijk Conversio St. Pauli, 25 Januari.

2) Zie boven, blz. 144, noot 2.

3) Leeroort.

[p. 421]

missioen nergens to diendt hadde, soe anders enich gewass in andere landen gewest weer, und meer to Bremen den vijandt gelegen was thalen dan to Embden, daer men to lande und up den Emse verwachten konden, we neit anderswaer boven Bremen und Oldenborch. Und die⁺ van Gronnigen ock vandaer twagen anhaelden den heele sommer lanck und nu uth Embden vermeenden na olde manier to geneten. Und alsoe van Geert Smyt in Februario ys gekeret worden, alsoe dat men verhoepeden, soe Gronnigen allnu tegens den tijdt belecht worde, solde neit lange mogen verweren des commers halven, dan tonnen scats besparet hebben, als noch nene scepen hadden geweret, soe men nu in den Gret und Eylsummer ziel nene uthvuer stedigeden, und men achteden nene 100 last roggen to Gronnigen thebben, als die borgeren sulven bekenneden, dat sie uth commer musten weder Goesen, het weer uth het verraedt des stadt Deventur tovuer muchte twachten wesen, want die stadt seer was privandiert bovenmaten, um nabuersteden Lochum, Doetkum und andere scanzen daeruth tonderholden, und Sutphen nu erreddet was, und den Velu weder verloren.

Die stadt Deventur verbleff stedes in hoer egene partije we ock Gronnigen, dan sick des Reformatie annemende meer, als willen sick tot de Unie inlaten und anderen gelick sijn myt contributien, om hoer privilegien, als Keysers, Henses, Rijcks vrijstadt etc., neit den Konick, maer wol der Spangerden vijandt achten. Alsoe in partije staende myt Iren und Engelschen besettet, lat sick der Irschen captein als seer papistich myt den sijnen van Taxio ommewenden myt gelt, als men secht 24000 pistoletten, und verradt den 16 Januarii den stadt in den morgentijdt to 3 uren, als he sick stellede den vijandt affbreck tdoen und grote diel der soldaten uthleide. Und van Taxio besceiden, trecket myt 400 soldaten, 300 peerden newens Taxio tom stadt Deventur yn, alwaer die partije des olden raedts und borgeren den jegenweer ontraden, een vrije stadt weder beloven sonder bloet¹⁾.

+ fol. 444.

1) Deze bijzonderheden van de overgave van Deventer zijn over het geheel juist. Alleen is de juiste datum 19 Januari 1587. De door Eppens niet genoemde Engelsche bevelhebher is natuurlijk Sir William Stanley.

[p. 422]

Und alsoe wort Verdugo verscreven und maken een grote versagen, als van Engelschen, Irhen verraden, die den Papisten und Spangerden meer leveden dan Reformatie und gemene beste, alwaer to Gronnigen dapper triumphiert worde als grotes gewonnen.

In dusse yaere worden to Gronnigen und to Embden tgelick die leges sumptuarie weder vernijet, over lovel und warscoppen, kinder- und trorebieren¹⁾. To Embden dat men allene 4 scijven voer middele staetsborgeren offte 6 voer hoeger staedts solden decken, niet hoger dan 2 daleren handtgyfften geven, myt weinich gerichten, 2 dagen lanck dorch gesworen kocken und scencken to bedenen, soe niet lange angehangen ys. To Gronnigen²⁾ overst die gasten to bidden allene die naeste vrunden, als broderen, susteren und broderenkinderen. Ock twe dagen lanck allene 2 daleren handtgyffte erleggende. Tho Embden worde nu van Raedt unde predigers gestemmet, nene bruyden kerckganck tdoen laten dan smorgens na den vropredich to 7 uren, und niet namiddage na 1 offte 3 uren. Daerto up den Sondage nener totlaten, als men all 4 weken, dat is up den anderde Saterdach in der maent Januarii, Februarii etc. stedes ordentlicken avondtmael ys uthdielende.

⁺ Wie dan to Embden nichtes mach den droste onbewust sijn, laet Ocko Vrese up den raedthuyse eysschen alle huyssittende armen, soe van bedelen ontholden worden van den diaconen, und men yaerlicken collecten sochten doer den stadt 4 eder 6 malen, und worde yarlickes berekent den armen uthgekeret twesen 9000 guldens. Um dusse summe geldes tweten woe und waeromme uthspendet worde, vermeende daer ock starcken und onbequemen

1) Lovelbieren = feesten bij het geven der trouwbeloften; warscoppen = bruiloften; kinderbieren = doopmalen; trorebieren = begrafenismalen. Zie hierover Mr. J.A. Feith, De bestrijding der weelde te Groningen in vorige eeuwen. In ‘Uit Groningens Verleden’, blz. 122.

2) Ordonnantie van Burg. en Raad van Groningen van 11 Januari 1587; Feith, Reg. Archief, 1587, nr. 42.

+ fol. 444^v.

[p. 423]

tvynden, die neit arbeiden solden willen offte anders to gebrucken solden sijn in partije. Overst bevindt nene mangel, dan secht, dat he der diaconen arbeidt nu wal gelovede und nene guede ordnunge wolde hinderen eder tegens wesen, hoewol he sulven op den Munte to predig ging, und nichtes der sulvigen vermelde offte romen muchte.

To Gronnigen worde consentiert spoelluyden thebben und wijn tdrincken. Tho Embden overst spoelluyden und dansen verboden, solden ock nene wijn dan die voernempste staets mogen schencken. Waertegens to Gronnigen in gemene borger warscoppen den spoelluyden dages 15 Gronniger stuvers, den stadtspoelluyden 20 stuvers verordenent sindt worden, und anders nene spoelgelt tmogen ontfangen. Die Gronnigen makeden arme und blote luyden myt brant und roff, scatten, horen borgeren sparende. Tho Embden worden armen geneeret, onderholden, dielden myddelicken, dat daer nene bedelar gesien oder gehort is. Allene klene, voele heren in een klein mager landt laten den landtman neit gedijen, den sie alle dagen in koecken und kelder bescouwen. Wat die heren voerdoen, volgen die junckeren gelick myt scatten und dienst na.

Des graef Edzardts ongedult worde openbaer, diewijle die partijen sick nakeden voer den stadt myt yachten. Wat den malecontenten thogelaten worde myt vrijheit, namen sick daetlicken die orlichscepen tom volgen na. Overst graef Edzart und graef Enno tsamen van huys siende der Hollandtscher jachten voerbij Embden varende, versocht graef Enno sulven een stuck an te vueren, den busscutte een gulden belovende. Segt die vader: Neen soene, niet alsoe, men sal sie noch anders loss worden, will ons die krees¹⁾ niet helpen und bijsijn, soe wordt ons die leenheer helpen, konick van Spannien²⁾, und uth Sweden³⁾ onse hulpe mede verwachten na den tosage,

1) De Westfaalsche kreits, waartoe Oost-Friesland behoorde.

2) Leenheer van den graaf van Oost-Friesland was natuurlijk de Keizer; men zal dus vóór ‘konick van Spannien’ moeten invoegen ‘ofte’.

3) De Oost-Friesche graven waren met het Zweedsche koningshuis verwant. Vgl. boven, dl. I, blz. 135.

[p. 424]

men solden vrijlicken anheven tegens den Hollanderen um den Emse tvrijen. Daer men an hartoch Julium¹⁾ nu sijn gesanden und boden versonden hadden, die doch ock sulven den Spangerden vresen muste, want he up Minden, Osenbrugge und Munster wachtede tegens den Beyger²⁾, waertegens ock ruyteren und knechten angenomen worde um Westphalen to verdedighen und den Buertange uptgraven und tsluyten, want men daer grote inval geleden hadde.

Den 5 Januarii komen die eerste Engelsche scepen to Embden an, brengen kundtscap, woe die gesande uth⁺ Vranrick den Majestaet van Engellandt myt paer hanskens³⁾ solde willen hebben vergyfftigen, soe sie die geroert und behandelt hadde. Und gevangen worden, laet des an den konick van Franrijck verkundtscappen, off sijn wille sij. Daerto rustede sie alle hoer scepen tom orloch tegens Spannien, want men daer 500 scepen up Engellandt affveerdigeden⁴⁾, und in Engellandt sick to wachten hadden. Daerto worde gesecht, dat die koninck van Scottlandt sijn moder niet tom justitie wolde overlaten, dan bewaeret blijven, und wesen sulven successor uthgeropen nae Elisabeths affganck. Alsoe des konicks van Denemarcket torustinge alnoch onseker was, waerhen, diewijle de dochter in Scotlandt vermalet solde worden. Evenwol weren die Nederlanden angenomen van die Majestaet in Engellant dorch Lycestrum.

Des graven Edzarts beveel, als he van Embden was vertogen, was reede vergeten myt den uthvuer, dat men des nachtes den boem openden, und sindt den 6 Januarii 2, den 7, 4 overvaeren na Borsum smorgens, voertijdes na den Blinck overgelecht, daer Johan Seegers sick onduldich over stelde des smorges, als sijn wille neit gewest. Und nu vertogen die Gronniger borgeren ock na Wolthuysen, und worden nachtes uthgelaten dorch boemen und wachten van die voetknechten. Overst Rengers

1) Van Brunswijk.

2) Vgl. boven, blz. 411, noot 4.

+ fol. 445.

3) Handschoenen. Dit verhaal ging destijds.

4) De uitrusting der armada.

[p. 425]

makede sick beswaert, dat he Johan tLellens, Tamme Coners, Hindrick Umpteda, Egbert Clant to Usquert solde pasboerten gunnen, um hoer saken to bestueren, seggende: sodanigen 4 personen weren to vele und he were daer neit um een feerscip tholden um overtvaeren laten, und konde ock den Egbert Clant neit van Usquert. Dat dan ider hoenlicken was und verwonderde sulcke verkeertheit, soe doch het gudt myt pasborten togelaten voele na den vijandt gebracht worde, daer Johan van Gennep, in Wolt¹⁾ des Rengers verwalder, 5 last solden gegunnet sijn und ten Dam vercofft was. Und die suster van Rengers alle hoer egene saken in Wolt und anders bestuerde. Und Lysebet Rengers ten Post ock nichtes geweigert worde. Hieruth wort Rengers van D. Menso vermanet dapper als een lidtmate, dat he sulcker laster sick solde ontholden. Daer buydt he den voet up²⁾, und will sick verdedigen und doet sijn clagent bij Philips Pheme als ontschuldich twesen. Weer des twachten, men konde Gronnigen to groter benoutheit brengen, die nu in koren becommert worden, howol Heere in den Ham, Henrick Louwens, Egbert Jansens, 3 sonderlinge personen, een waerscap und 2 kindelbieren³⁾ costelicken hielden up ener tijdt bena in Februario. Als een arme vrouwe Engele bij Equerder tyll in gehoer und ansiendt van den nabuer Tamme Aylkens verdrenckede, in mijn behuysinge sick verholdende, een olde ingeboren van Equart, uth Enerum myt Engele van den Over gevolget.

Den 8 Februarii doet Johan Rengers sijn relatie und unschult bij predigers D. Mensone, Johan van Larlert,⁺ D. Gerardo, Philips Pheme und Warner Boeckbinder, mij Abel Eppens, woe he dorch kundtscap und anscrivendt D. Mensonis gewarnet sick tpurgeren van den ontrouwen und onrechten handel des tovuers, als myt den libertineren, hoytevarers conniverende und den getrouwen weigerende sin nodrufft. Daerup Rengers antwordt, dat he den bro-

1) Vermoedelijk Duurswold, de landstreek, waarin Hellum, de woonplaats van Johan Rengers, was gelegen.

2) Dat belooft hij.

3) Vgl. boven, blz. 422.

+ fol. 445^v.

[p. 426]

deren wolde genoch doen myt een uprecht geweten vor Godt und menschen, we vor alle menschen onschuldich. Vor Godt muste een yder sick verantwoerden, den he sick soe woll vertrouwede als emandt der broederen. Wolde daeromme niet gelastert wesen van sijn broderen offte eerst Christ¹⁾ vermaent, des he dan wol wiste tdragen christelicken, sonderling soe men pacten, onderscrivinge hadden gemaecket tegens hem, verstaende Ulrick van Ewsum, Onsten und anderen, vermende ock mij Abel Eppens mede bewust. Waerup ick hem in tegenwordicheit der broderen geantwordt, neit tsijn dan meer sijner verdediget und wolde warnen, soe het niet meldet worde, wie tusschen Johan Huysman und Johan Winbrugge gescheden van hem, und des to Embden seer vaerlicken was, alsoe dat men hem musten onschuldich achten, diewijle he van capteinen bedrogen myt conniventie, myt onderholdinge der pasboerten und andere versumenisse van wachten als nu reede gedaen. Daeromme he begerde resignieren und vrij tsijn, bekennende, dat men aldus den vijandt niet muchten crencken sonder int velt twesen, und het gewas wal gedegen was.

Overst des anderen dages 9 Februarii dusse gespreck und presentatie bij vromen gehort, antworden, dat het wonder weer, dat die predigers bij Rengers tgaste conversierden, und hem hoerden und voel meer geloveden, die weert weere, dat he onverhorde sake uphangen worde. Want uth daetlicke erfarendtheit was openbaer, dat he alleen myt die argeste hoytevarers und vijandt der kercken Godes verhandelege und lieffkosede, als daer weren Berent Mullar, Jacob Toelens, Hindrick Slichte, Jasper, Wybbe Lijsinck, und bij den droste, Johan Notker, Jacob Alrick, meer als to wal gelevet worde. Dat voer sulcken nemant seer gehoeret worde, dan yder muste achterstaen, want sulcken brochten gelt bij summa, niet die hoer nodrufft thebben versochten int landt. Want Rengers ock als een superintendent wol sien und daetlick gewaer was, dat die gemene sake soe ovel gedenet worde

1) Waarschijnlijk is ‘Christelijk’ bedoeld.

[p. 427]

myt tovuer, dat allene weinigen die handel dreven und die neringe des stadts staff stont, soe weer he arger als die capiteinen, um sulcken neit tremoveren offte tstraffen anstont, dan bijblivende was. Daeruth ock die vromen⁺ wantrouwen und versagen musten und den vijanden Goedes orsake hadden myt den overicheit, den predigers, leer, und gemene Goedes to lasteren und to verachten, jae tontsetten, dat sie sulcken commissarium tom gebruck des nachmaels tolieten, myt hem conversierden, alsoffte sie mede bondtgenoten weren dusses verdarfftes ontrouwes, an die gemene sake und den stadt Embden bewesen und daegelickes erfaren. Daeruth dan ongetwivelt was gecomen, dat ener uth den loese¹⁾ raedt mede in consistorio muste sitten und instellet was van graef Edzart dusses tijdts, und alsoe die vrijheit des kerckes verloren was. We ock Philips Pheme dussen presentatie van Rengers niet hadde mogen opentlicken angeven, dan in topstaen und vertreck des raedtsheren allene versproken hadde. Dis ys aller vromen ordel west, soe onder den borgeren swevede.

Des verswech Rengers ock neit, dat captein Gert Smyt uth den Dam enich bode der Engelschen hadde affgenomen 100 rijcksdaleren und 10 hem wedergeven, als he hadde certificiert myt egener handt, dat neit Geert soldaten dan de malecontenten hem sulcken gelt hadden affsettet. Overst die bode anders meldende, wort Gert Smyt voer alle capteinen bevordert, secht niet meer, dat sulck gelt neit overgescreven was in breven, dan nene breven vertonende seggende: die some was van boerte wegen²⁾ bij hem versloten. Daeromme sulcke 100 rijcksdaleren den Engelschen weder toleggende, secht, dat he des als commissarius upgenomen, den Gert Smyt verdacht hilt und onrecht gedaen, dach tot Geert beter bewijss tot cautio, van den Engels mol³⁾ genoempt, als meer dan 20 in den Romer⁴⁾ anhoret hebben, den 9 Feb(r)uarii.

+ fol. 446.

1) Vermoedelijk in de beteekenis van trouweloos, niet te vertrouwen.

2) Uit de grap. H.S.: weren.

3) Mogen wij hierin Eng. bail herkennen?

4) De Golden Romer, destijds een bekende herberg te Emden.

[p. 428]

Up sulvyge tijdt worden Johan tLellens, Tamme Coners, Gert Clant van Usquert, Hindrick Umpteda, Wigbolt Clant pasborten geven na lange versocht und biddent, meer myt ongedult dan uth gunste van Johan Rengers, um nae lant tvaeren up Bunne und neit anders, seggende: Dusse overvart ys to voele und menichfoldich. Howol vrij luyden sonder suspitie. Waertegens Hermen Enens tot sijnes huyses nodrufft versocht ¼ last rogges, Henrick Gertum¹⁾ enige ponden vyss in sin egen persoen up zedel gescreven. Des weigert Johan Rengers hem to tlaten, myt nene kleine ongunst, seggende: he wolde neit in Embden emant dienen, hoewol die vorscreven personen sulckes genoten. Und also musten 50, 60 personen eenmael andermael an boerte volgen, verscepen idermal 3 stuver, moten den profaes geven und scrijfftgelt betalen. Vremden uth andere plaetsen genoten vole, want men sie achteden groter scrijfftgelt tbeeden.

⁺ Alnu up den 10 Februarii wort Midthuysen in savegarde angenomen voer ider koe des maents 1 stuver Brabants, want sie arm und in die grotste gevaer saten, und 3 gevangen, als 1 swangere vrouwe in Oterdum sittende ransonen musten myt hoer uterste armoet van Casper van Ewsum. Frys Varvo²⁾, Casper van Ewsum myt hoer lutenandt und anderen myt Johan Rengers hebben up Nesterlandt myt den pastoer to Midhuysen verhandelt, umdat men alsoe ock andere kaspelen solden to volge brengen offte solden vangen, spannen, brant moten vresen. Onder des staet de gemene sake in groter wantrouwent und gevaer in Engellandt und allenthalven.

Alsoe wort ock het landt na Adwert, 18 dorperen, myt sauvegarden weder verhuert und gebrucket, dorch tolatinghe des stadtholders Verdugo, in wederwille des Raedts und Borgemesteren to Gronnigen. Daeromme dat alsoe die ossen niet solden ock vrij sijn sonder koescatt gelick und die porten des tmeer twaren weren voer beide dielen, als die stadt in te nemen, offte we Deventur verraden

1) Misschien staat er een andere naam. Het woord is sterk afgekort.

+ fol. 446^v.

2) Frederik van Vervou.

[p. 429]

twoerden, die rede den coep rouwede. Van 5 stuvers tot 7 stuvers broets coep. Und solen dusse dorperen des maents betalen 500 keiserguldens.

Gert Mepsche¹⁾, des olden lutenandts broder, myt enich anderen borger, Varweer²⁾ genoempt, worden myt haestighe doet oversnellet. Als sie Saterdages noch in richtstoel sitten und Sondages up marcket wanderen, sindt des Maendages all ontscheiden uth desen levendt und ilendt tom gerichte³⁾ bevordert. Dit worde een gemene Godes straffe to Gronnigen, sine luce sine cruce hentvaren, als men plegede tseggen. Nu men an meesten up sulcke superstitien achten musten und Jesuiten invueren wolden up 1 van Februario anno 87.

Alnu worden die van Westphalen und Munster bedwongen sick tegens den Spangeren to verdedigen, soe sie niet lijden wolden, dat men dorperen, huysen plunderden, roveden und den huysman knevelden. Nemen an 2000 soldaten, 500 perden tot een roede roede⁴⁾, vangen und slaen doet an beyde sijden, wat sie vermogen, setten sie an bomen und sceten sie doer, als vijanden van hoer landen, besetten hoer poelen, bescanzen den Buertange, daermede Gronnigen und Lingen ontdielet und beide besloten, myt grote duerte und commer solden moten benouwet worden, soe men to waeter wachten wolden. Dit ys verorsaket dorch 5 mortbranners onder Beyger und Parma denende, ock indtlandtschen, die to Heendendorpe⁵⁾ enigen huysluyden kenden, 200 rijcksdaleren bij sick hebbende, bunden alle het huysgesinde und comen daer up een ander plaetse, worde heel huysgesyn vermordett. Daer 30 Spangerden weder versocht, slaen noch 9 huysluyden etc.

⁺ In dusse bedrovede tijden des dueren tijdts halven und

1) Hij was bij zijn dood ambtman van het gericht van Selwerd en het Goorecht.

2) Claes Varwer was bij zijn dood lid van de Gezworen meente.

3) Het jongste gericht.

4) Roede roede = vurige roede, geeselroede. In later tijd beteekent roderoede gerechtsdienaar.

5) Waarschijnlijk het tegenwoordige Hegensdorf in Munster.

+ fol. 447.

[p. 430]

elendes des crijges, sonderling, want die verdrevelingen ock neit gelevet worden in alle plaetsen, umdat men den Ubiquitiet van menslicke nature Christi niet wolden billicken, we men to Hamborch erfaren ys, dat ock 170 familien tot vertrecken bedwongen, noch borgerrecht gunnen. Is allenthalven erfaren, dat daer selsame vuerige tekenen in lucht sindt gesien worden, tho Gronnigen een bloedige arm, tho Norden bloet geregent, dan voel meer in sticht van Bremen bij Voerden soedanige bloot, welcke soe hettich gewest, dat het holt sij verswartet und up den isse ingebrandet over handt breet, und tsamen in een vat besloten nae Hamborch gesandt, soe waerafftige luyden up den landtdrosten landt gesien und ock ener Dyrck Renner canonicus betuygede. Und vorts to Hamborch vuerige roede ys gesien over de stadt. Alwaer alnoch die Elve besettet, Luydt die captein angeholden und sijn jegener und anclager van daer ontweken was; want up sijn kosten wolde bedinget worden. Und men nu meer scepen to water verwachteden uth Hollandt, Zeelandt und Engellandt, sonderling tegens den Duynkerckers, die grote scade deden to water, und ock in Denemarcket rustet worde. Und niet weinich to besorgen was uth Spannien myt 500 seylen up Engellandt¹⁾. Und men reede to Dansich die rogge up den Wedzer bedingeden tscepen, soe daer nene scepen voer gelecht worden. Und nu rede nene scepen uth Embden muchten, ter tijdt Johan Garbrans geredt worde als amarael van scepen up der zee. Des solde Albert van Haren ock sijn commissie gebrucken tegens Rengers pasboerten, soe die guederen na die Ommelanden gevueret muchten worden.

Des worde nu den 12 Februarii tho Cassel een dach geholden van die Duytsche vorsten²⁾, und men alnoch warveden um den Saxsche ruyteren 2000 tpeerde, und ock voetgangers. Und ys ener der ridtmesteren, Ransow³⁾

1) Het gerucht der naderende armada.

2) Als vervolg op de vergadering te Luneburg. Vgl. boven, blz. 338, 342, 345, 356.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 328, noot 1.

[p. 431]

uth Hollandt, ilendt van Embden na den Ort weder vertogen na landt tHolsten, seggende: Die stellinge der ruyteren was nu gewyss, und seker van betalinghe.

Den 13 dach Februarii starfft ock Cornelis Ellema, een junge vrouw, ock beswangert neit verlost bij horen eheman Claes den Wael, soldaet in Oterdum, und daer begraven, soe des buyten wille des zaligen vaders Ringe Ellema gescheden, alsoe den vrunden een nije becommernisse geworden over het kindt, nagelaten sonder gudt und vrunden benae, die sick sulckes worden annemen offte medelijden dragen, daer men up Lambert Camholt to Embden, swager van Ellema, niet vele thoepen hadden, als wol an den vader bewesen is.

In begynne dusses yaers 87 versoecken ock die Gronnigers noch wijders hoer stapelrecht to verbreyden ock⁺ over den Oltampsters, die myt dat daer ghegraven diep¹⁾ na Gronnigen konden geleydet worden, und nu reede dorch den orlichscepen uth Embden gesloten worden, daer sie meest hoer cophandel bedreven, und neit to Gronnigen, und hadden nu die Ommelanden ganslicken tot hoeren wille in egendoem bedwongen. Dit sulvige versochte die stadt Gronnigen myt hoer egene mandaten den Oltampsters afftdringen, tot nene kleine bewegunge des gemeentes und egenarffden aldaer, dat en yder vuldaet tot oncosten erboedt um tvoeren²⁾ bij Verdugo, hartoch van Parma, ja an den Konick. Overst Verdugo wort intercessor und gebudt in dusse tijdt sick aller veranderinge tontholden, laet ock den Ommelanden thoe um den duere tijdts halven, dat die landen sick solden mogen versorgen myt vremde waren van buyten thaelen und alles tverhandelen, seggende: Het ys in Gronnigen doch niet um den Konick tdoen, dan allene um die Landen ondertdrucken. Daeromme die meeste adel ock uth den Landen vertogen weren. Doede Tyarcks, Wybkens, Uko Bennens sindt die gesanden west an Verdugo tegens den stadt Gronnigen, und gebrucken alsoe hoer vrijheit.

Als daer nu up den 17 Feb(r)uarii van Embden affsce-

+ fol. 447^v.

1) Zie boven, dl. I, blz. 622 en Mr. Bos t.a.p., blz. 328.

2) Proces te voeren.

[p. 432]

peden 20 scepen na Engellandt, Rowaen und anders, onder welcken enige geladen hadden 500 last roggen, was dusse uthvaert niet suspecte als periculoes, in wilde harde vorst to water sick begevende, und den Duynkerckers tom buyte worden konden in hoere grote duere tijdt. Soe worden dusse scepen van Johan Rengers und den amirael Merten Zijgers tot dusse dach upgeholden, und musten beloven, dat sie tsamen solden in Engellandt invaeren und nergens anders. Daerup die Engelsche convoymester die wacht bevolen, dussen to convoygeren, eder worde geacht, dat men den stadt Embden allene wolden sluyten. Daerup Rengers to Embden erschijnende, will sijn hoen an Johan Winbrugge rentemester und Johan Oltgers wreken. Laet myt Johan Hayen, notarius, anfragen, offte sie gesien hadden und seggen konden, dat he den Emse upwars, na den Ziel und anderswaer scepen hadde convoygeren laten myt guederen, tegens inholt sijner commissioen und instructien. Antwordt: Jae offte neen. Daerup hoer de stadt Embden balde solde verboden worden. Item, offte sie hem scryfftelicken bij graef Willum in Westerlandt hadden verclaget. Dit was die danck tegens Winbrugge der dienst, doe he gevangen was, als die trouwste und enichste hulper in der noet, und die ene landtsman tegens den anderen, die doch dorch sulcke ontrouw tot die hoechste armoet gedrongen worden, und yder myt ogen gesien, van yder betuyget, an dussen⁺ allene solde besproken worden, daer doch die uth Oterdum sick tegens gelecht hadden und het ransoen to Gemmigen ontfangen hadden. Allene die in commissioen was, konde die tijdt wol uthwachten myt maents 100 guldens tgeneten, und up enen dach 500 pasboerten tscriven tEmbden in den Roemer. Doch het simulieren was hier myt het vredelickste to Embden.

In dusse geluckezalige tijden und sake des Evangelii was een grote prophanatie bij den edelingen und regenten als den meente. Dusse leveden na den vlesche, die anderen weren verdelt und betovert myt secterien, sonderling der veelefoldige Wederdoperije, soe in Westvreslandt am meesten und opentlicken bedreven und geprediget worde in steden, een kleine versammelingen, in

+ fol. 448.

[p. 433]

dorperen nener erkandt worde, und weren die predigers ganslicken onweert und gehatet. Daerto was to Phranicker een hoegescole, een universitiet gelick myt 6 doctoren, waeronder Sijbrandus¹⁾ uth Embden vertogen mede lector was, voer dre yaren upgerichtet und angelecht tot groten dienst der studenten, want men um 30, 40, yae 20 golt guldens aldaer muchten die dysche²⁾ coepen in collegio. Overst het ging den meente weinich ten harten. Daeruth men ock Goedes tekenen und wonderdaden tho Franeker hefft erfaren, dat die torn to Franeker myt blixum sij geslagen, den wachter hefft verbrannet und sijn voeten affsuengert sindt worden. We ock up anderen plaetsen het vuer uth den hemel in dusse wintertijdt ys gevallen und bloet geregenet hefft. Ock weren die gefangenen van verleden yaer noch neit geloset, und hadde Vreslandt wol 300 tunne golts costiget. Evenwol hopeden die meesten, jae ock Mennisten na den Spangerden und vijanden den Papisten, dat ock alle trouwe vermaninge ijdel worde. Alhier was nu ock Melchior van Amsweer bij Grave to Leverden, dusses staets heel verdroetsaem. In die Ommelanden was nene predicatie und worden wilder.

Die floet scepen, soe na Engellandt scepeden, worden neit weinich myt den harden strengen vorst in dusser tijdt up den 22 Februarii, dat ys S. Peters ad Cathedram dach, bedwongen sommigen uth den vloet achtertlaten, die mogelicken den reyse gerne solden vercortet hebben, an den Delffziel ontladende, dan die orlichscepen, hoer caverende, doen den Gronniger ock scepen torustenden up den Ziel, um inthaelen. Overst Gert Smyts pot und Berendt Kater holden hoer myt die jachten in hoer nije haven an Nesterlant, dat nener der geladen scepen myt noch idtlicke hondert lasten gudts daerdoer na Logen offte Borsum uthmuchten, noch van Reyde versocht⁺ worde de overvaert, want die soldaten ock den coepvart bewachtenden und an sick hielden und, howol men nu

1) Sibrandus Lubbertus. Zie over hem: Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, dl. II, blz. 29 vlg.

2) De bursa of studententafel. Vgl. Boeles t.a.p. dl. I, blz. 381 vlg.

+ fol. 448^v.

[p. 434]

myt wagen und perden overall varen muchten, jae over den Emse bij den Ort¹⁾. Daermede dan niet weinich gudts uth Embden na Luts²⁾ uthgevueret worde, als daer stapellende. Daer nu Johan Rengers sin commissie onseker und verdroetsaem to Embden sick onderhilt, niet up den scepen in dusse vorst, meer dan to³⁾ lanck, soe was die Emsse nochtans onder⁴⁾ claer, und worde die Delffziel meest besettet myt iss. Dat ock die Gronnigers myt hoer scepen als 1 pot, 1 wydtscip und andere scepen myt vole yachten, daer men wol 20 tymmerluyden up leedt arbeiden und wol 800 mannen solden upleggen, myt die twe graven van Bergen und Prenger und enigen coepluyden bij verordenet hadden, overmydts het iss upgeholden worden um die waren uth Embden te convogeren und thalen, die nu wol 3 weken op sulcke manier gewachtet hadden, und tom geringsten hoer halve vracht versekert worden, soe die reyse niet gelucken worde. Hier was sulcken verlangent na, dat men reede den Gronnigers verwachteden und die orlichscepen in stedige upwachtent hielden. Und up Delffziel grote costen gedaen worden van Gijsbert Arents und Barelt Moltemaker atleryemesters to Gronnigen⁵⁾.

1) Leeroort.

2) De kapitein Luds of Luydt; zie register in voce.

3) Misschien: 10.

4) Verder naar beneden, naar de zee.

5) Alsnu volgen eenige regels in het H.S., later doorgehaald. Zij bevatten het volgende:
Onder des kumpt toe Gronnigen yn die grote verrader van Deventur Wilhelm Stenlee myt den anderen captein des verraden scants vor Sutphen^a) und wort myt trommen und gepreng van den borgeren up den 19 Februarii ingehaelt, alnoch sijn personagie dragende, alsoffte het niet Majestaet sake were, dan allene den graef van Lycestere. Overst he worde mede conscius geacht des verraedts in Engellandt, want soe he allene 24000 pistolaten sijnes verraedts halven hadde genoten, was sijn yaerlickes incompst meer dan 24000 Keyserguldens, die he doch reede ontwaeret was, und nu also machte ummeheer sweven, dat die kinder hem ock voer een verrader narepen.

a) Sir Rowland York, die de schans voor Zutphen verried op denzelfden dag, dat Stanley Deventer aan de Spanjaarden overgaf.

[p. 435]

Den 22 Feb(r)uarii wort Johan Rengers van D. Mensone und Dode van Amsweer persuadiert, dat he sick solde ontholden tegens den Johan Oltgers und Johan Winbrug to procederen sijnes quades administratie und geroepshalven, want men weren landtsluyden, bundtgenoten, lidtmaten myt den anderen, den ongunstigen tom spot gestalt, und dat in ingrato foro. Daer men doch niet horen wolden, dat men den cophandel tegens sprekenden, und doch reede soe wijdt uthberedet, dat ock up een persoen nicht muchte gedudet worden, und graef Wilhelm scrivendt und warninghe wol andere tuygen hadde, daer he sick op solde moten purgeren, hoe vrij dat ock sijn consientie were und sijn protocoll uthwijsen muchte. Dat he doch muste bekennen, dat he mennichmael bedrogen was, und ock nemant bewaren offte bedenen worde sonder⁺ nasage, hoewol meer tvole gelovet worde, dat sijn pasborten wijders orloffden dan sie ludende weren up Lier allene, want men 40, 50 honderden up een pasboerte verspildeden, dat soe het vrij were, sonder gelt hadden behoeren to passeren laten. Und weren des Rengers reeden weiniger dan enige temerarie presumptiones, alsoffte die adel und deputierden an graef Wilhelm hem verclaget hadden, und Johan Oltgers sijnenthalven na Westerlandt sijn reyse gedan, dan was een private sake, den Winbrugge angaende, und meest myt juncker Johan Starckenborch communiciert hadde, soe daer edtwes was dusser sake geredet.

Onder des was to Gronnigen nene overvloet van alle koren, dan wes men alnu to wagen und slede overvuerden na Gronnigen, dat was gewonnen gudt, anders muchte die armoet nene koren van den huysman becomen, diewijle die scattingen evenwol daer wesen muste. Die Gronnigers, want nu ock nije raedt gekoren was up S. Peter¹⁾, laeten up nijes weder verbeden, dat nener der uthgewekenen vrouwen, dochteren eder dergelicken uth Embden vor den stadt comende solden mogen bynnen yngelaten worden, in der voege, dat men nene nije tijdunghe und

+ fol. 449.

1) 22 Februari.

[p. 436]

rumoren in den stadt solden uthspreyden, want men den Majestaet van Engellandt worden annemen, und graef Lycestrum myt andere heren und vole volck worde verwachtet, und een vulcomene regerunge solde vertrouwet worden.

Die savegarden over Vredewolt, Langewolt und Humpsterlandt den arme huysman een versekeringe wederomme gevende um 18 dorperen weder to besetten und to gebrucken, onder koescat sittende, den Westerlandt des maents thodragende, worde den van Gronnigen niet alsoe dancbaerlick van den stadtholder Verdugo angedrongen, dan¹⁾ wolden liever dulden und sien, dat die landen verwoestet bleven, die dijcken ongemaket, die zielen inrydtsche, want hoer ossen in perikel solden gewendet worden, offt ock mede den savegarde solden wynnen moten. Overst die overicheit, umdat sie die grote scattinge, servissen und wachten muchten bestedigen und uthvueren, des weekes meer dan een yaer scattinge dragende, laeten een ordinantie publiceren over renteners, landtheren tegens den meygerman, nochtans to dubbelde belastinge der uthgewekenen adel, als rebelligen geacht. Nochtans die offitieren als Popco Everardus, Mepsche und anderen worden hoeren hueren versekert sonder lasten offte vercortinge, alsoe dat in Loppersum 3300 guldens allene up 1800 grass in scattinge berekent worden, und laten dusse ordinantie publicieren:

Die heren hoeffmannen van wegen Konicklicke Majestaet⁺ up gemene meygeren deser Ommelanden voer dit lopende yaer 87 gerichtelicke gedane upseggunghe der landen, soe myt huysinge beswart, alle gelegentheit und swaricheit derselver meygeren dorch die grote ordinaris und extra-ordinaris gaende scattinghen myt den anderen gecommuniciert, overgelecht, und wol erwogen hebbende, modereren generaliter und int gemeen derselver meygeren landthueren, soe voer den yaere 81 gehuert, und up hoer olde huere bysheer blijven sitten voer desen yare 87 den vierde pennick mynner. Waervan die landtheere die

1) N.I. de Groningers.

+ fol. 449^v.

[p. 437]

helffte des vierde pennicks, als een achtendiel an die rentener (soe veer daer renten upstaen) gelicke helffte als een achtendiell dragen sullen. Indem die upgesachte landen myt nene renten beswaret, sal die meyer alleven wal den vierden part siner hueren korten und den landtheren afftogen worden. Onder welcker kortinge der renten vorscreven, der rebelligen noch hoer landthueren (so vieren men den renteners uth die dre dielen hueren hoeren renten betalen kan) niet gecompraehendiert noch begrepen solen sijn, offte ichtes densulven renteners daervan deducieren. Des solen ock onder dese moderatie und verlichtunge der hueren niet gemeent noch verstaen worden enige meygeren, soe in den yaere 81 und daerna nijes ingehueret hebben, die niet tegens hoere landtheren korten sullen, dan allene den rentener den achtendel affgetogen worden. Ock waer enich landthere und egener sijn egen landt sulvest gebrucket und myt renten beswart, daervan sal men den rentener gelicke achtendiel offte achtepart sijner renten yn denselve yaer 87 vor Nijejaersdach afftrekenen vorschenen offte verschijnende corten und afftrecken. 1587. Actum Gronnigen up Ko. Ma. gerichtscamer up den 16 dach Januarii.

Noch een ander ordinantie tvoeren gestalt, in pernotam personam:

Die heren hoefmannen van wegen Konicklicke Majestaet verordineren N. hueren int yaer 81, 82 verschenen, den darden part minder, und die huere in dat lopende yaere 84 verschenen und noch verschinende (soe veere daer gerichtelicke upseggunghe der landen gescheet), die⁺ vierde part mynner. Daervan heer N. sijn achterstallinge renten (myt gelickvals als vorscreven) die darde und vierde part cortende, upleggen und betalen sall. Und wes die gedachte N.N. van renten in den anderen jaren verschenen wijders restet, dat sal de meyger sonder edtwes tcorten vulcomentlicken verrichten. Actum Gronnigen den 3 Novembris anno 1584. Onderstont: Popco Everardus.

Van 2 convoy up Embden uth na Gronnigen.

Wie ons uth den Ommelanden verdroetsam worde die sovenyarigche ballingscap, den Westphaelschen die nabuerlicke periculen und verdarff uth Cleve, alsoe behoerde

+ fol. 450

[p. 438]

ock den graef Edzart dat nabuerlicke exempel tleren, dat he sick neit to wijdt myt den ene part inlaten worde, dat he ock tom laesten sick sulven solde verweren moten. Wie dan die van Munster hoere paelen myt een garde bescutteden tegens alle intochten und spolieringe der malecontenten, und graef Johan sick bewist tegens het convoy der Gronnigers van 600 mannen, daer die twe broderen und graef van Bergen, graef Hermen und graef Frederick¹⁾, lutenandt van Verdugo, hopluyden bij weren, welcke he neet wolde geleyde gunnen, dan liet die bueren wapenen in Wener, Overlegerlant und Lier. Wie ock in Greder voegdije um den in Rysum juncker Delden tontsetten, welcke graef Edzart meer den junckeren als tOldersum, Petkum, Borsum, Jarsum und meer dorperen lieten beletten, dan sijn egen kaspelen. Daeruth dan dusse beyde partijen in Oestvreslandt nu tom anderden mael malcander hadden mogen antreffen, soe men des bij graef Edzart hadden vermodet, und sick verstarcket in Oterdum, und myt scepen up den Emse. Want die vorst boven vermodent sick nu tot den 14 dach, dat ys den 3 Martii, verstarckende, komend daer 500 soldaten van Winscote na Wener an den Oert over den Eemse tvoete, treckende bys in Oldersum up St. Petersdach²⁾, und benachten aldaer 2 nachten tot den 23 Februarii, ter tijdt die offitieren to Embden vor intrecken und van den droste Occo Vrese bij Habben huys buyten Boltenpoerte myt enige scutten, die breven und commissioen ontfanget, und 12 personen mede inconvogeren, daeronder enige borgeren uth Gronnigen. Sonderling ener genoempt Landtsloet³⁾, enes organistae soen in Gronnigen, voer commissaris gebrucket in privande tversorgen, offte ock des Occo⁺ Vresen mede factoer van cophandel. Dusse hadden voer den vorst vole waren, roggen, molt, herinck, solt und anders genoecht tot 500 lasten in vole scepen bescepet um na Gronnigen tvrachten, und worde daer allene mede

1) Vgl. boven, blz. 261, 395.

2) 22 Februari.

3) Vgl. boven, blz. 419.

+ fol. 450^v.

[p. 439]

upgeholden und geweret, dat captein Geert Smyt uth den Dam sick an Nesterlandt tegens Logen over gesettet hadde, boven aller menschen vermodent, alwaer Berent Kater und Johan Claessen myt potten nu beyaeget hadden und in dusse vorst sick upgelecht. Waertegens die coepluyden, sonderling Landtsloet, des rades geworden sulcken geleyde uth Gronnigen tsolicitieren, um die up den coepvart tleggen und Nesterlandt to besetten, dat men myt den vracht solden mogen uthkumpst vynden, als men van den Delffziel ock worden myt 8 jachten und enige groter scepen den orlichscepen beyegenen. Overst Geert Smyts pot und Cater myt Johan Claessen leggen sick dorch iss twater, und dulden, dat uth Reyda die graef van Bargen¹⁾ myt noch 60 soldaten overcomen to Logen. Onder des vertrecken die soldaten uth Oldersum up Rysum, und Occo Vrese, Johan Wilken, Claes Hoern bemoeten den Graven to Larrelt. Die borgeren bynnen Embden besetten hoer poerten, stellen starcken wachten, willen nener der soldaten inlaten. Waertegens die huysman in dusse grote duere kolde tijdt und winter bedwongen worde win, Hamborger bier vul totdragen, und alles tbescaffen 8 dagen lanck tot die 600 soldaten. Stellen sick alsoffte sie in hoer egen landt und bij hoer bueren weren. Und als sie den 24 Feb(r)uarij eerst na Embden trecken, beyegent hoer ener genoempt Evert Glasemaker, na Oldersum uth Borsum etwes vor den Hector²⁾ sick reputierende, ertijdes borger gewest in Embden, nu soldaet van wegen die scepen bij Johan Rengers we ock Hans van Hamborch, und Oterdum. Wort erkandt, dat he die wegen onvelich makede, wagenen, reysenden vaken affsettede und plunderde; roepen enigen, dat he neit weert were tleven. Wort bij Petkummermunneken³⁾ doerscoten, doersteken und gebloetet in velt een edtmael liggen laten, seggende: Heer droste, daer hebben wij enen affgenomen und ju

1) Herman van den Bergh. Vgl. boven, blz. 261, 395.

2) Nl. jonker Hector van Oldersum.

3) Een grangium of voorwerk van een klooster te Petkum. Zie Ostfr. Urkundenbuch, dl. II, n^o. 1265.

[p. 440]

quyt gemaket. Daer die droste lachende, sijn hoeff antastede achter oer, alsofft hem leet sij. Und romeden alsoe ock tdoen, welcker sie overcomen und weldich worden, offte neit levendich wederomme to keren, und solden voer hoer convoygeren verdienen 2000 guldens. Overst het ijss in den Emse worde myt oestewindt voer den Delffziel gedreven, und myt den noertwesten voer Embden geholden, dat nener der scepen uth beyde havens uthmuchten. Daerto weren die Hollandtsche potten stedes dryfftich und vreslicken dorch hoer oeffenunghe, daer die Gronnigers niet tegens solden konen bestaen. Und men Nesterlandt niet solden mogen innemen dorch die starcke⁺ wachten upt landt des nachtes van die andere orlichscepen, bij hoefft na Borsum leggende, geholden. Daeromme versagen die koepluyden, leggen to wagen, wat sie mogen und konen vrachten, dat Embden twe, dre dagen lanck vull myt wagen liet uthvrachten na Lier und andere plaetsen, wes men van vuerluyden becomen konden. Howal graef Edzart mandaet angehangen und Sijn Genade sulven to Embden sick voegede tegenwordich, liet die rogge bescrijven, meer tom schijn dan in erenst gemeent nene tovuer tdoen. Daeromme dan Occo Vrese, Johan Wilken, Claes Hoern 3 mael bij den graef van Bergen to Larrelt, sluyten weder to vertrecken, und den bueren nene langer meer scaden tdoen, in vrese van uproer thebben. Den 25 Feb(r)uarii vertrecket juncker Johan Rengers superintendent weder to scepe; dat gescut woert gevullet, die bussenscutten moeten nacht und dach bij geschut wachten.

Wat wagenen nu uth Embden varen myt specerijen, worden gedenet myt 200 soldaten den 28 Feb(r)arii, die sick 2 edtmalen to Borsum leggen up den huysman, und den 1, 2 Martii trecken die Graven na verblijven to Petkum und Oldersum weder. Den darden Martii vertrecken sie alle newens Solborch¹⁾ over den Emse, daer dat eylandt licht, na Gemmegen und vort na Bunne to, als die graven niet to Petkum bij Ripperda dan bij den

+ fol. 451.

1) Aan de westzijde van de Eems, ten noorden van Leer.

[p. 441]

pastoer heer Aybe inforiert worden, und an graef Johan passe und geleyde versochte, neit anders vercrech dan dat men niet weder an Lier dan to Saltborch solden overtrecken, und allnu stonden alle bueren weder in geweer van Lier, Overlegerlandt und Wener tot 2000 bueren. Dusse darde Vrijdach ys nu dat 7 yaer des elendes in die Ommelanden, daer so mennich man mede verdorven ys worden. Alnu noch to groter duerer tijdt bedwongen worden, jae commer gebrocht, want alle landen een quade gewas und nene koren inhadden, dan sulven beholden musten, und die havens und poerten sluyten. Die rogge konde nu gelden to Gronnigen 7 Embder guldens, punt witte botters 5 Gronniger stuvers, 1 herinck 1 stuver, 7 punt broets 11 stuvers, die garste 1 mudde 4 daleren, bonen 4 daleren, haver 1½ daler, und alsoe voert 1 tonne solts 8 daleren.

Alnu worde gehort, dat die vorsten¹⁾ an graef Edzart gescreven, woe sie geloveden den verbuntenisse myt den Spangerden to Wedde gehandelt, als tegens dem Rijcke gehandelt; wolden hem des gedencken. Daeromme die van Saxen²⁾ ock weigerde compromissaris tsijn in sijnes vaders plaetse, Augusti milder gedechtenisse, tusschen den broderen, wolde die sake niet anmetigen als myt sijn landen und luyden beswaert. Evenwall worde die inlandtsche Evangelissche Hesshusii partie starcket tegens die⁺ predigers und meente Godes to Embden. Overst up den junckeren lat Sijn Genade myt notarien fragen, offte sie van sulcke verbuntenisse wisten, want up laesten verscreven³⁾ nener present, myt andere orsaken verdecket worde.

Die malecontenten, sonderling die borgeren copluyden uth Gronnigen na dussen afftocht, nomeden den graef Edzart een gudt heer, graef Johan hoer wederich, den droste Occo Vrese allene een eherlich man in Embden.

1) Vermoedelijk de te Kassel vergaderde Duitsche vorsten.

2) Christiaan I.

+ fol. 451^v.

3) Men verwacht hier het woord landdag, bijeenkomst of iets dergelijks.

[p. 442]

Daeruth Landtslocht¹⁾ tot Boltenpoerten²⁾ van den voerbijtocht incomende, in ansiendt van vole uth den pobel, behatet, sijn persoen als mester des intochts und sijn gudt myt Embder wagenen latende uthvueren tegens des Graven mandaet myt des drosten consendt. Und roepen overall: haese³⁾ up malecontenten, slae doet, maeck een Johan van Gronnigen daervan. Verfolgen hem van den poerte an Occo Vresen d(r)osten huys, daer he sick lopende benae verborgede, und myt nene wort sick muchte horen laten. Noch Occo Vrese⁴⁾ inredent doen, dan die voetknecht drouwet den omstaenden, sulckes gestraffet solde worden, want daer recht was. Landtsloet overst heel gewarnet und seer beanxstigedet, drouwede dit twrecken an enigen, soe hem to Gronnigen uth die meente offte consistorie van Embden worden beyegenen, want die weren die orsake sijnes verdachtsaemheit. Und alsoe ander dages den 2 Martii myt garnisoen vortgetogen, laten sick foereren und belastigen den huysman und inwoneren to Oldersum meer dan soldaten, sonder gelt, um angedient worden.

Volgens, den 3 Martii, besetten die soldaten van de orlichscepen den kroech to Larrelt, laten sick tappen, teren ock van boven aff, und rekende seggen sie: Scrijfft dit alles ock bij der malecontensche rekenschap, Occo Vrese wort doch wol betalen. Alsoe sindt daer 10 soldaten volgen to Upgant up 3 Martii, holden wagenen an, besoecken den reyseden, als die malecontenten voer dre uren aldaer overgetogen weren, und onse vrunden S. Havick, neeff Tamme, Hayo Tyassens, mijn soen Eppo to Petkum up Ditsum overtogen, up Bunde intogen, waer ock die 600 marsereden. Up sulvighe tijdt ys ock versocht worden Wybe, onse swager, voer den Nijepoerte in den tuinen bij sijne moder, den he allene uth die Ommelanden in hoer olderdoem und swacheit versochte,

1) Lancelot. Vgl. boven, blz. 438.

2) H.S.: holten poerten.

3) Hasse, haat.

4) H.S.: Vrede.

[p. 443]

komen over tuinen¹⁾ und straketten in der nacht, ondersoecken alles, als he sick bij Oleff Gijsbers sijn broder in Embden erhilt. Aldus onveelich was worden myt dusse intocht und handel der malecontenten, die nu van Ditsum hoer waren overgebroch over ijss, tot halve Emse gewentelt und getogen van menschen up een ebbe myt wagenen voer sick hen lieten vrachten und voiren, und die scepen weder laten ontloesen, myt contentie over den vracht, als⁺ wol 3 weke up uthvaert gelegen und gewacht, wie ock Loppersummer moelensteen²⁾, und nu allene myt practiken dencken worden bij nachte doertbrengen. Worde geacht, dat Landtsloet allene 8 last rogges to Loegen an Reida und vort twagen hadde overvueren laten, und alsoe een ander nene 50 lasten torekenen.

Die coepluyden uth Gronnigen hadden den graef van Bergen beschuldiget van versummenisse, und hadden ondanck verdient. Die broderen³⁾ dachten to beter tijdt des to gedencken an sulcke persoen, und worde to Gronnigen een grote bedenckent genomen, wat nu vort solde worden willen, daer nergens nene overvloet, dusse latere vorst voel lettede, und becommerlick yaer worde maken. Dussen 3 Martii ys die kyfft⁴⁾, een sommervoegel, eerst gesien und overgecomen, daer nergens nene gewormte errasket konde worden, und S. Mathias⁵⁾ nacht vorst een seker kolde van 40 dagen na olde marck geachtet worde.

Noch up sulvighe 3 dach Martii int overtrecken der 600 soldaten wort daer 4 mael van den Oert affgescoten, und laten daer 40 soldaten to Soltsborgen bij die coepluyden guederen, waertegens namiddage enige yachten myt 60 soldaten den wacht ansoeckede holden scutgeweer, worden an beiden siden enige gewonden. Van den malecontenten wordt daer die lutenandt doerscoten und in Gemmygen gevuert, alwaer die anderen ock benachtet

1) Hier in de beteekenis van heggen.

+ fol. 452.

2) Vlg. hierachter, blz. 450.

3) N.l. de gebroeders van den Bergh.

4) Kievit.

5) 24 Februari.

[p. 444]

synnen. Die jachten sindt vorts geijlet na Lier, um die vrachtede guederen antgripen und toverweldigen. Daermede vertrecket graef Edzart weder van Embden. Als Verdugo niet in Deventer dan to Oldenziel vertovede, want men alnoch an den Engelschen wantrouweden, so lange Deventer niet overlevert worde, daer die Engelsche die sluytelen behielt, und Taxius als bewaert achtet worde, und Lycester alnoch verwachtet worde, die stillicheit van tijdinghe verwondert worde, niet allene um den lange und late vorst, dan want nu¹⁾ heren boecken niet tliesen weren. Und allene torustinge gehort worde in Denemarcket twater und to lande, waer men ook scuffelen und spaden beveerdigeden to scepe, und alle adel upbodet worde. Onder des beclagen sick die gebroderen und graven van Bargen, dat sie arme heren anderen denen musten, die uth kleine und gringe staedt, als een visscherssoen²⁾, tweten Verdugo, tot sulcken groten dignitiet verheven was. Van een payge tot een soldaet, van soldaet tot fuereer³⁾ und daerna profaes⁴⁾, ock hopman, nu stadtholder in Vreslandt gestalt, betuyget Claes Hoern borgemester. Wie Occo Vrese van een buer een junge ruyter, droste, borgemester, jae halff⁺ graeff gemaket. Popco Everardus van een munnekenknechts zoen⁵⁾ Everado to Grissemunneken, mester meest to Gronnigen geacht, 50 heerden landen herich, ider kindt hondert duysent guldens vermeende to arven. Und also worden groet scipperen, ampsluyden und andere gringes affkumstes in dusse verstoringe van landen, steden und dorperen, daermede die olde geslachten, egenarffden tniete gebrocht und gringe personen verheven hefft, sonderling in dusse laeste teyn jaeren der Spansche partijen

1) Er kan ook staan ‘in’.

2) Elders wordt Verdugo een stalknecht genoemd. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 27. In ieder geval schijnt hij van geringe afkomst te zijn geweest.

3) Fourier.

4) Provoost.

+ fol. 452^v.

5) H.S. alleen: z.

[p. 445]

und inlandtsche Staten. Daer dan marckelicken mede to geholpen hefft die ontijdige, onrijpe, ongelicke und bedwongen keersenkoep bynnen Groningen, dat een gras vercofft sij worden voer 16, 26, 33, 40 guldens und nichtes daerover verhoget, welcke landen und heerden yder grass tminsten 50, 60, 70, 80 und 100 weert synnen und duerer ingecofft sindt worden. Daerto diewijle die landen bloet und woest gemaket, die landtheren buyten landes verdreven, verbleven und verstorven, nene renten offte schulden konden betalen offte upgebrocht worden. Daerto soe worden die uthgewekenen myt strenger recht sonder ansiendt condemniert, tegens die inlandts gebleven und als rebelligen die guederen confisciert, allene orsake socht um die guederen tlaten bij keersuthganck tmogen vercopen und hoer bundtgenoten daer weder yn tstellen. Und dat alsoe, dat men in nene 6 weken, dan over een yaer und langer die pennygen muchten achterholden sonder den creditoren to contentieren.

Nae vertreck und uthkerendt der 600 soldaten myt den beyde graven van Bergen, gebroderen, to Gemmigen den 3 Martii benachtet myt graef Edzart consendt und beveel, sindt daetlicken die wegen besettet und onveelich gemaket van die ander partije, na Oldersum und Lier, dat borger, reysende, wes staets he sij, niet onangesocht und vrij wolde laten passeren, als Goesen Peters ock beyegent und ontlopen muste. Und woe ongunstich dit genomen worde, soe stolt vermeende sie gerechtet twesen. Want die anderen soe gefuerert, beleydet und onderholden weren, dat ock nener gespart worde, offte men togen hem aff kostelicke hoeden, geweer und anders, und achteden het prijs. Und hefft die vorst bisheer gedient, dat sulcken tocht niet allene over den Emse gedaen worde und men evenwol tot Jemmigen in den Emse varen muchten, dan dat men alnoch den 3 Martii over den Dullart myt 50 wagenen geladen hefft overvueren muegen na Oltampt to⁺ Fynserwolt Mydtwolda an. Und den 6 Martii ys die doyge eerst erenst gewest und het vueren upgeholden worden. Dit convoy worde geacht wol umtrent 60, 70 lasten angebrocht thebben van alderhande waren, dan weinich in koeren offte rogge, tom hoechsten 50 last ge-

+ fol. 453.

[p. 446]

rekent. Und dat allene dorch 3 orlichscepen und meest um den plaetse, die Gert Smyt nu erst myt wagunge sijnes scips versocht und gewaer ys worden die plaetse twesen, daer men Embden recht sluyten kan, soe lange Nesterlandt neit ys ingenomen. Und worde dusse haven Gert Smyts haven genoempt, hoewol Gert Smyt sulven in dusse tijden 3 weken lanck in Westerlandt ys verbleven. Hadden die Gronnigers soe vole wagenen upboedet als sie soldaten na Embden sendende, muchten alles convoygeret und onthaelet hebben, wes daer scepet was, und dat myt egene wagenen, daer nu die Embder scipperen nene vrachten musten manen. Want sie tegens graef Edzart mandat sick myt hoer scepen verhueret hadden und weren brockafftich geworden, want niet gelucket hefft.

Myt begyn Martii wort gehort und gedaen van graeff van Moers 4000 ruyteren und knechten uth Duyslandt laten antrecken, die een yaer lanck upgeholden und bisheer gewachtet hebben. Und alsoe rustede sick die konick Frederick in Denemarck to water und lande, und men lieten to alle licenten open, behalven granen und koeren to vertrecken laten na den vijandt. Des Merten Scenck seer adversierde und anradende was und men graeff van Lycester noch verwachteden. Middelartijdt vervrouwen sick die ingesetenen van Adwert, um die 18 kaspelen weder tmogen besitten und gebrucken den ontucht des landes myt vuer afftbrannen, myt kleine hutten an mueren in den velde sick to behelpen. Versoeken het holt und materie van olde huysen uth Drentlandt, aldaer men die busschen sonder onderscheet antasteden. Daerto wolden die meygeren alle landen bedingen up gewisse yaeren des gebruckes und eerste yaeren vorgevens, betalende die scattinge, vermeende alsoe een gewisse wonunge tmaken.⁺ Om religioens exercitie worde weinich gedacht. Dat ook sommigen uth Oestvreslant wolden ontscheiden und overtrecken um daer wonunge tmaken. Jae vole van adel makeden sick over, und verhandelden hoer landen, und stelleden meygeren, diewelcke wol to Embden religioens verwanten, als daer vermeenden tvulharden; we dan ock reede gewonet sint, soe achter den Nijezell hoer landen gebruckeden onder contributie, myt kleinachtunghe des

+ fol. 453^v.

[p. 447]

religioens exercitie, behalven dat het popel myt wederdoperije ganslicken besmettet worde. Dat konden men in dusse tijden van beyde sijden dulden und dragen.

Nicht allene to Wirdum worde upgescreven die jaertaxt in dusse orlichstijden, dan worde mij ock togescreven uth Enerum, dat het yaer 85 tot 86 van Ludgeri¹⁾ tot Ludgeri ys gerekent in heren scattinge und leenunghe 34 yaertaxt, yaerlickes 141 Keysersguldens van 1498²⁾ und 41½ juck landes, yder juck twe Gronningsche stuvers.

Alsoe in gelicken van yaer 86 tot 87 up Ludgeri ock niet weiniger dan 37 yaertaxt, und noch het garden³⁾ um placken und magermans⁴⁾, want dat was der bedelaren loen, und muchten neen gewalt doen. Ock up enigen yaertaxten gerekent van 10 yaren, makede 47 yaertaxt in Enerum. In Wirdum overst hefft mijn soen mij togescreven, die jaertaxten twesen des yaer 86 up 87 Ludgeri 41 yaertaxt, des yaers 80 Embder guldens van 1200 grass landen, het gras 2 Gronniger stuvers ock betalende. Dit yaerlickes wol myt 8000 viertichmaell offte meer ontfangen, maket in een yaer drehundert duysent guldens und twintich duysent Keysersguldens und meer over. Dit lat men den vijandt myt weinich volcks dan in vole scanzen geneten und doen des maents vole duyseden toncosten up den Emse, sonder vrucht offte dienst tom sake, um den vijandt tbedwingeu, want weer dit yaer een vulle gewas west, muchte die duere tijden Vreslandt niet bedwongen hebben, we men nu erfaret.

In Ostvreslandt worde myt inganck des yaers vordert tot scattinge van restande schulden und wachtgelt der soldaten up den borgeren 14 stuvers, daer niet to beswaert plegen tworden die pastoren. Overst nu solden sie betalen van een gras landts 5 stuvers Brabantsch. Dyt

1) 26 Maart.

2) H.S. onduidelijk. Misschien doch niet waarschijnlijk staat er ‘14 gras’.

3) Bedelend rondloopen.

4) Groningsche munten.

[p. 448]

worde sonder fragent und weigerendt gemaent. Und was beiden Graven und broderen allene um gelt tdoen, nochtans nemant geerne betalende und quade munte upsettende.

⁺ Anna 86 in den harvest na den veranderunghen van synnen und verstandt des olden vorsten van Cleve Wilhelms, was die regerunge der landen onvredelick und onstedich myt partijescap des soens und heren Johannes myt den Beygeren, und nu verhilcket an huys tBaden seer papistich¹⁾, daermede die steden sonderling stadt Wesel verlaten und anderen an den nabuerheren beschermunge soeken. Wie sick ock bisdoem van Munster sulven verdedigen muste und grote scade dragen. Sonderling want Deventur verraden myt Sutphen tvoeden weren, soe sie overich misten konden uth Westphalen. Nu overst worden die Duytsche vorsten wakent, scriven an graeff Edzart, dat he sick der Spangerden verbundtnisse solde ontholden und sick verdragen myt den anderen, dat alsoe het ansoeck um Ricke suspect was worden²⁾. Und ock becommerden um den scipvart, diewijle die Elve noch belecht, captein Luyt gevrijet und 30 duysent marck, dat is 15000 rickdaleren, eysschede voer smaet und scade, worde 5000 upboden, wolde sulven sick richten nichtes na den vijandt tverhandelen. Alnu weren die korenlanden gesloten, Jade³⁾ Stade⁴⁾ und andre steden wolden nu lever koren verbuyten⁵⁾ dan verkopen. We ock uth Norden nene weyte na Embden gescepet solde worden, so men nene rogge uth Embden worden uthlaten. Soe vole was daer verhoytevart und verhandelt in Gronnigen. Nochtans wes noch in scepen vertollet lach, soe mogelicken konde tom boem bij nachte vertogen worden und wachtede up den dienste anno 87 in Martio in storm und wint. Den 8 Martii kumpt gewisse tijdunge, dat die koninne van Scot-

+ fol. 454.

1) Johan Willem van Kleef (1593-1609) was in 1584 gehuwd met de Katholieke prinses Jakoba van Baden-Baden.

2) Vgl. boven, blz. 441.

3) Ten noorden van Oldenburg.

4) Bij Hamburg.

5) Verruilen.

[p. 449]

landt Maria sij den 8 Februarii onthovet worden van vr. und scok....¹⁾.

Item dat die landen²⁾ sindt vast angenomen.

Item tegens Vranrick gewisse orlich³⁾ to verwachten. Wort een veltoverste gesandt. Lycester wort verwachtet als aldinck in Engellandt wol verordent was.

Item Konicklicke Majestaet van Dennemarcket rustet alle sijne grote scepen van 700 last groet, we ock in Engellandt starcke rustinghe, und evengelick in Hollandt, Zeelandt. Die Duynkerckers hadden 120 tunne bier in spolierunge enich Hamborger ontsettet, und kumpt to Embden yn.

Item graef van Muers ilet na den ruyteren. Wesel in grote benoutheit. We ock Deventur in besorginge van plunderinge, want die Scenk versochte sijn loen 7 yaren stadtholderscap over Sticht und grot gelt, welckes hem noch niet gelevert konde worden van Parma⁴⁾. Daeromme he de stadt myt 800 soldaten tegens Taxii 400 beholdet, Nurenbarger porte besettet. Verdugo blijfft to Oldenzeel.

⁺ Item in konrick Polen grote partijescap und beswaringe um een nijen konick tkeesen, daer die Pauwest seer arbeibende ys, ja die Turck⁵⁾ sijn gesande, die Duytschen waken musten, diewijle sie in Nederlandtsche saeken sleepende weren.

Item landt tHessen berovet word van Beygersche ruyteren und myt den van Munster Parma accordierde, dat men ock alle gardenaers⁶⁾ solden in gelick doet slaen, overst hie solde gewaer worden hebben, dat durch sluytinge und affvall van Munster sijn heele leger muste in commer raden und all voer een yaer het velt wijken. Nochtans vermeende Rengers⁷⁾ uth toscrivendt enige

1) Hoe deze afkorting is op te lossen, is moeilijk te zeggen. Mogelijk heeft Eppens zich geheel verschreven en heeft hij vrouwe Elisabeth willen schrijven. Of moet men Schotland lezen?

2) De Nederlanden.

3) Nl. van Engeland.

4) Schenck dreigde namelijk weer van de Staten of te vallen.

+ fol. 454^v.

5) Bedoeld wordt natuurlijk de Sultan.

6) Landloopende, bedelende krijgslieden.

7) H.S.: Renges.

[p. 450]

edelingen, Sticht van Munster worde den Beyger¹⁾ uthsluyden, den Spangerden upsessich sijn und gemene sake bijvallen. Daer men nu ock die licenten opeden, myt verscheiden partijen radende.

Item dit syndt die redgeren in die Landen nu und tvoeren gewest:

Berendt Reyners in den Dam.

Bocke Awma to Holwirda, Cadtmys^2).

Hindricus Weck to Loppersum und Wirdum, Peter van Ziels dener.

Johan Arens^3) in die Marna.

Tonnys Gerryts to Middelstum.

Hermen Sickunga to Uthhuysen.

Aylko Winkens, wachtmester, brantmester, myt Hans Hindrickus, sijn junge dages 2 gulden, stellen sulven scattinge. Worden alle rijck und gewaldich.

Den 10 und 11 Martii des nachtes wort het hoytevaren van die Gronniger guederen versocht na Logen voerbij Kater, Johan Claessens und Gert Smyt, comen an Reida myt 11 lastes rogges und myt⁴⁾ VI moelensteen, up Loppersummer molen voer 102 daler gecofft, an, 30 daler tvracht voer een last gerekent, van Eppo Claessens uthgefueret myt sijn scip und to Embden wonende. Overst buyten Boltenpoert wordt een scip myt 2 last rogge, assche, siepe na den Greede tvrachten, begrepen und in die gront gehouwen; vernielen dat sie niet mede crigen konden up den Emse, dienden hoytvaerers duyster nachten, onweder, windt, liggen ant landt, worden uth den boem gelaten toe 7 uren in ansiendt voler, want vertolt gudt muchte uth. Daer en inwoner des landes allene een tunne rogges versekert worde und Elt Popkens up den tolcamer um hoensprake begrepen worde, dat men den Gronnigers tostedigeden als scelmen, daer sie tosien solden. Evenwol solde Wyardus, notarius, van stads wegen sijn eerste clagent an den Staten in Hollandt over-

1) H.S.: Beyder.

2) Katmis, een gehucht even ten zuiden van Holwierde.

3) Gewoonlijk bekend als Johan Arens van de Cruystee.

4) H.S.: nijt.

[p. 451]

brengen, als niet tvoel¹⁾ gedaen thebben myt het convogeren⁺ der Gronnigers. Twater en konden sie niet, myt egene wagenen, want sie die neit medegebrocht hadden, weren sie neit gehulpen, die inlandtsche verboden niet wider als Lier und Bunne.

Alnu was het stratenroven und upwachten up enige reyseden man, wijff eder dochter, uth den Ommelanden comende offt treckende sonder pasboerten, die alle inwoneren geweigert worden van juncker Johan Rengers, in sulcken gewoente, dat ener genoempt Hans van Dansich, die principaelste van des Rengers egene soldaten, wie ock des Fie Duers Gaiko soen allene up straten meest wachteden, to Gemmygen angrijpen 2 mannen uth den Dam myt een dochter Aelko genoempt, Derck Goltsmyts offt Oltgers dochter, daer Honneke Focken, Michael Fockens oems to weren, und mede to Baerte²⁾ solde gevuert worden. Biddet und begeret borge Johan Huysmans huysfrouwe, allwaer sie 7 weken vertovet tot betalinge des ransoens van 120 daleren voer die 3 personen, und niet betalet worde, worde gesinnet und geraden vandaer hemelicken to ontwicken na Hinte tot horen oems, und alsoe versteken. Hierup wort Johan Huysman und sijn huysfrouw Richel bedwongen die borchtoch tbetalen den Hans van Dansich, soe he to Oldersum wolde veylich sijn und handtieren sunder perikel sijnes levens. Allhier Johan Rengers meermalen up vermaent des onnoselen dochters halven: het weer een klein dinck 120 daleren to tellen, die soldaten wolden hebben, het weer accordiert, weer nu van hem. Die vrunden dochter verkeerden Johan Huysmans trow und dienst in ondanck, weigeren nichtes to betalen, laten hem sorgen, wisen hem na den Dam tot den moder, und holden den dochter verdecket in Embden um neit trechte noch tom vrundschap willen bestaen. Hieruth erstondt een hemelicken ongunst tussche dusse nabueren, mede causierende die orsake. Want Johan Rengers van emandt suspect meest gemaket was,

1) Dit woord staat er zeer onduidelijk.

+ fol. 455.

2) Waarschijnlijk het klooster Barte, ten oosten nabij Hesel in Oostfriesland.

[p. 452]

worde dat Johan Oltgers weder betalet sijnes nichtes halven. Alnu hadde graff Willum lutenandt Scisco¹⁾, een Duytsche, bestellet informatie tnemen, woe men uth Oterdum up den Emse gelevet hadden und Rengers die guederen hadde vrij laeten convoegeren na Westphalen. We ock nu die lycenten up den Reijn na den vijandt solden gaen hebben, soe Schenck des neit allene tegens Staten, graef van Muers geweret hadde, die copluyden⁺ hangende, scipperen overboert, de guederen prijs gemaket, we ock to Arnum, Vtrech sint gekeret worden. Want middelartijdt was interregnum²⁾, dat men niet was versekert van anneminge der Nederlanden in Engellandt und die Staten alle copluyden sulven weren und egene baete beneden. Ja meest na den Spangerden over wolden, wie Deventur gedaen. Overst den 9 Martii wort gescreven uth Engellandt, die landen absolutelicken angenomen van Parlament³⁾, daer nu die ridmesteren graef van Muers, Groffstein⁴⁾ und anderen na Bremen ileden um to lichten 4000 ruyteren, 6000 tvoete. Alsoe wort Aylko Unsta nu der Ommelanden und uthgewekenen halven veerdich na Westvreslandt to reysen um Lycestrum to wachten, die Landen to presenteren mede, und hulpe tegens Gronnigen to erlangen, die nu allene myt grote vordel des commercie tot gehorsamheit konde balde gebracht worden, soe het erenst worde sijn.

Dusse mellorarten⁵⁾, dat ys heren, worden verwachtet uth Engellant na den parlamentsdach⁶⁾ ... graeff van Lycester, als raedtmellart Grey⁷⁾, veltoverster, myt andere heren,

1) Blz. 455 heet hij Scenisco. In de Gedenckweerdige Geschiedenissen van Fredrick van Vervou, blz. 40 vlg., heet hij Sednisck (Sednitzky).

+ fol. 455^v.

2) Het tusschenbestuur in het Leycestersche tijdvak.

3) Dit is natuurlijk onjuist.

4) Grovestins.

5) Bedoeld zal zijn: mylords.

6) Achter ‘parlamentsdach’ is een open ruimte gelaten en een woord vergeten; vermoedelijk moet hier worden ingevoegd het woordje ‘van’.

7) Lord Grey is Arthur, 14de lord Grey de Wilton (1536-1593), die vooral in Ierland streed, in 1586 aanbood naar de Nederlanden te gaan, maar wiens aanbod niet werd aangenomen, of zijn zoon Thomas, die in 1593 zijn vader als lord Grey de Wilton opvolgde. Hij onderscheidde zich bij de verdelging der Armada, maar werd in 1603 als vijand van den nieuwen koning Jakob I gevangen genomen en in den Tower gezet, waar hij na elfjarige gevangenschap in 1614 stierf.

[p. 453]

mellart Baroowees¹⁾, item Thomas Scryrle²⁾ tresorier myt gelt van 1.025.000 punt sterlinges³⁾, maket 11 tunne golts, dit myt sulcken erenst, dat die adel die costen des orlichs upboden buyten Konicklicken Majestaets lasten. Worden gerustet alle Konicklicke Majestaets orlichscepen van 700 eder 800 lasten groet, daer 1300 mannen up musten, wie ock in Denemarcket myt noch andere, grotste copvaert tot 30 stucken up soldie nemende, dat daer gescreven worde 3000 ossen in Engellandt geslacht twesen tot privande up den scepen.

Alnu worde gehort, dat die hartoch van Saxen, Augusti sone⁴⁾, die D.⁵⁾ in den religie veranderde und versettede und Philippi Melanthonis discipulen weder voertoch tho hove und den Ubiquisten affwess, Peucerum⁶⁾ weder verhevede, und den lier van sacramente myt den Reformierde bekennede und wolde verdedigen tegens alle Ubiquisten, dat een wonderlicke werck Godes ys, und uth Denmarcket verorsaket worde, want konicklicke majestaet

1) Daarmede bedoelt Eppens lord Burroughs, die in December 1585 met Leycester naar de Nederlanden overkwam.

2) Daarmede bedoelt Eppens Sir Thomas Shirley (1542-1612), een gunsteling van Leycester, die in 1585 en 1586 in de Nederlanden commandeerde, den 1sten Februari 1587 treasurer at war werd en in dezen tijd ook voor diplomatieke zendingen werd gebruikt. Zijn gelijknamige zoon vergezelde hem destijds en streed ook later van 1593 tot 1598 in de Nederlanden. Vgl. Motley, History, II, passim.

3) H.S.: terlinges.

4) Christiaan I van Saksen (1586-1591) verliet de strenge kerkelijke politiek van zijn vader August I en keerde tot de gematigde beginselen van Melanchthon en de zijnen terug. Zoo werden de geestelijken ontheven van de verplichting de concordia-formule te aanvaarden. Ook in de politiek was toenadering van Saksen tot de andere Protestantsche vorsten het gevolg. Vgl. Ritter, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Gegenreformation, II, 6 vlg.

5) Deze D. aan te vullen als doctores, dominos, of wellicht doctrinam.

6) Vgl. boven, blz. 244, noot 1.

[p. 454]

Frederick¹⁾ sick nener tijdt deses twystes angenomen hadde und die belden ock ontsettede, want het waerafftich grouwerlicken worden solde dan het Pauwstdoem gewest were, want die natueren in Christo worden angetastet und verlochendt. Dat Pawstdoem neit doet. Dusse dichten een nije almogentheit Goedes buyten sin wort, setten in, myt, bij und onder antwordt Godes, dat ys etc. und anders mer. Daerup dan de Jesuiten bij den Papisten indrongen und dusse spaltunge to victorie rekende. We to Embden an Heshuys erfaren is, den⁺ predigers lasterende, und open kercke versakende, dan verbliven noch in hoer rottennuste up den Munte.

Alnu noch in Martio worde gehort, soe sick alle quaet beweget, dat het verbeyden offte lange beradunghe up den parlamentsdach in Engellandt um die Nederlanden antnemen offte bijtstaen, benae verorsaken solde hebben bij den ongunstigen und Papisten anhang bij enige raeden und hoveden, dat men sick sulven nochtans musten raeden um gelt ock um gubernuer. Soe wort die tromslach in Hollandt gedaen up den Princen soen, graeff Maurys, een jungelinck van 23 yaeren²⁾ olt, als overste, graeff van Honloe sijn lutenant, waertegens sick die meente und juncker Snoe³⁾ sick stellen und laten nergens yn to Memelinck⁴⁾ den Honloe, noch graeff Maurys, noch dulden den tromslach, dan protestieren, soe die Majestaet in Engellandt hieruth verorsakede worde die landen niet antnemen, wolden sie naest an den vijandt myt hoer macht, hoer ganslicken mede verdarven, konden ock niet tolaten die licenten. Allwaer Merten Scenck und raedt to Utricht sick dapper tegens stelleden. Alnu worde Pauwel Buyss ontloeset⁵⁾, vertrecket myt wijff und kinderen, gelt und gudt na Norwegen⁶⁾ over sidt und den Lycestrum

1) Frederik II.

+ fol. 456.

2) Maurits was in 1587 twintig jaar oud.

3) Sonoy.

4) Medemblik.

5) Den 24sten Januari 1587. Vgl. boven, blz. 343, noot 3 en 4.

6) Dit bericht is stellig onjuist. Buys vestigde zich na zijn ontslag uit de gevangenis in zijn vroegere woonplaats Leiden. Van Everdingen, 156 vlg.

[p. 455]

neit weder verwachtende, daermede balde dusse onraedt gestillet, het interregnum vercortet um ruyteren und knechten in Duyslandt ommesochten.

Als Parma volck sick van Wesel upmakede an den stadt und vestenisse tRoersoert¹⁾ to beleggen, van Scenck laestmael ingenomen und seer bevestiget und starcket als een vestenisse up den Rijn, und starckede sick ock Parma uth Italien myt nije ruyteren und knechten, verblijfft gubernuer allnoch we voerhen over Nederlandt.

Graef Willum sende sijn lutenandt Scenisko²⁾ up den Emse und Oterdum um alle dachten in tegenwordicheit der hopluyden intnemen van vangen, anholden und rovent. Daermede worde nu swangere vrouwen van Midthuysen gehaelt, ontlost, die dorperen myt sauergarden begunstiget, vermenen die Oesterdijck nijes tslaen up een nije plaetse, und het hele landt daerto tdwingen, daer men sie plegen to tbidden, und Gronnigen nu alles vermochte. Daer nochtans bij olden Aedzart Rengers, Johan ten Holten,⁺ D. Sickinge anders ontraden worde, dat men den Oesterdijcke niet versetten solden, want Edzart Rengers betuygede uth erfarenheit up een hoech solt water, dat die landen, sloten an die dijck hoger weren dan die bodum van alle landen to Post³⁾. Item Johan ten Holte sede: soe men die voet des dijckes verleet, soe moeste water to Gronnigen voer den poerte tijdtlick vloygen. Und nu in dusse yaren ock gesien ys. Item ick hebbe gehort luyden seggen, dat sie awrten, bonen, garste buyten den Oestersche dijcken hebben sien wassen, daer nu die stroem hen gaet. Caspar Robeles wolde lever den dijck int water doen setten, dan water meer ruymte geven. Daeromme musten ock die heele landtscap die dick eenmael veerdigen und setten, daer ick mede to gehulpen hebbe gherne, und ock geraden, dat die landtscap die holtunge⁴⁾ solden becostigen, und reede eenmael

1) Ruhrort.

2) Vgl. blz. 452, noot 1.

+ fol. 456^v.

3) Ten Post, aan het Damsterdiep, de woonplaats van Edzard Rengers.

4) Het paalwerk.

[p. 456]

6000 guldens consentiert was ynt yaer 80, und myt verlopen der adel verbleven ys, und nu dorch Oterdum heel vernelet worden. Wat sal men neit clagen van costelicke landen, die men sal buytendijcken, und den dijcke konen holden, und uth den slicke die eerde stedes becomen. Laet dij niet der Oestvresen wijse gefallen, die alle hoere landen verdarven, enen quade dijcken hebben und nene raedt sulven moten plegen, die daer angelegen ys.

Voer den poerten to Embden versochten die partijen bij nachte uth horen harbargen, becomen aldaer den 17 Martii Jacob van Eerns soen sulven andert, die nicht muchten van Onno Tyabberen bynnen den porten duldet sijn, als openbaere stratenrovers up den Engelschen, und warnet sie van daer ttrecken, sie solden versocht worden. Des sie niet achtende, worden up die scepen to 10 uren geleydet, daer Occo Vrese verorsaket wordt daerbuyten den meente up wacht tstellen, alsoffte men mede partije solde sijn. Daer den anderen geleyde und harberge geven worde und benae Larrelt in den brant gebrocht solden hebben. Want die graven van Bergen in den uthtocht den 2 Martii sick to Larelt logerende, worden daer 61 scoten van 3 orlichscepen int kaspel gescoten, doer huysen, onder biesten, als des pastoers huys, daer men benae in den koeken soldaten solden gevelget¹⁾ hebben und den overdaet gestraffet, want sie stelleden sick um to verneelen myt brandt und teringe. Jae een pot worde van Johan Claessens pot in Johan Claessens huys op caste doerscoten. Alsoe to Wybelsum verteren die graven bij Geede Hoykens in wijn, bier und specerije in 5 dagen over die 100 daleren. Dit muste die meente alles vorgeves dulden und dragen. Jae, die Graven vermochten den maget und knechten nene stuver tom drinckgelt tbetalen. Voer den van scepen solden men sick weren und wagen, und kumpt tom laesten up den Menisten, dat sie sick wapenen und nabuer gelick⁺ sijn eder gelt erleggen, seggende: bekennet vrij uth wat gij gelovet, ick bekenne mij een Luteraen twesen, gij moet nabuer gelick doen, eder doen laten.

1) Neergeveld, neergeschoten.

+ fol. 457.

[p. 457]

Graef Edzart consentiert und gebiedet, dat die hoffprediger Heshuysius mach den Lutersche catechismum laten drucken, und verbeden, dat men in 5 yaren na dussen 87 nene anderen sal invueren und vercopen dan dusse und hier gebrucket. Und will sie hieten hebben Embder catechismum, in kercken und scolen myt pene van 100 intdringen, und den olden uthtbanden, die men so lange tijdt onstraffelicken geleert hadden. Daer den boeckbinders up antwordet worde, offte sie horen heren wolden tegensstaen und doen in sin verbot contrarie, secht Heshuysius.

Also wordt nu eerst het kaspel Hinte na verstarfft der 2 predigeren Wicheri und Gelli¹⁾, die ock eerst mede suppliciert in slutinghe des coetus hoer plaetsen tmogen beholden und den coetum twillen verlaten, myt dusse nije Lutterscap bedwongen, dat kerckmans²⁾ soen myt den scoelmester hoer dienst verboden, hoer meente solden verlaten. We ock den prediger to Westhuysen erfaren hefft, myt nije predigers und scoelmesters tot dusse catechismum bedwongen. Und nemandt van die meente hefft mogen reeden offte spreken, we ock Hayo Sygen beyegent ys, dat men hem um een vrij wort boven³⁾ halen wolden, want graef Edzart wolt soe hebben in dusse Embder voegdije. Und als die nije pastoer niet wijders konde antwoerden, was dit die laeste bewijss: Sijn Genade wilt perfoers soe hebben.

Alnu worde gehoert voer gewiss, dat die Elve gevrijet, die Hamborgers bij bortoch beloveden nene guederen na den vijanden tlaten uthspreken, und sick sulven willen richten. Daermyt capteyn Luydt niet allene bevrijet, dan ock contentiert myt sijn scepen tsamen in Vlij verscreven ys tcomen daetlicken. Alwaer hartoch⁴⁾ Maurys und juncker Johan van Duvoert⁵⁾ myt mer scepen tsamen ock to zeewart beyegenen worden, und den zee verdedigen

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 496, noot 5.

2) Geestelijke.

3) Op het kasteel van den Graaf.

4) Graaf is Maurits' titel in dezen tijd. Hertog was hij niet.

5) Duvenvoorde.

[p. 458]

myt alle scepen to convoegeren van Hollandt in den Zont und weder thuys, tegens den vijanden und Duynkerckers in den zee umdrivende. Und nu rede to Bremen nene rogge uth muchte und duer was voer 90 daleren, und Embden sick ontblotet nichtes missen muchte voer den nije vloet van Dansick.

Den 23 Martii wort Lutke Oltampt¹⁾ van die huysluyden Pauwel bij den overtocht und anderen bedongen onder den sauvegarde van graef Willum dorch sijn lutenant Suecco²⁾ und Johan Rengers und Merten Seygers van den koe 1 stuver Brabants maents tbetalen, soe men die⁺ nije dijck solden mogen slaen van Oterdum bys tom Fymell, alwaer nu die Dullars dijck nene cleine affbroeck geleden, den Oesterhoern onderganck drouwede, al solde men Oterdum buytendicken, und nene kleine diel van guede landen verlaten. Dit hadde Wigbolt van Ewsum und Azinge Entens bisheer verorsaket tegens den stadt Gronnigen und nichtes gewonnen, dan dat soe vole kaspelen und huysen weren verbrant und vernielt, und nu in sauegarden upsochten um een klein gelt und gewin voer capteinen offte dat men vermeendet het landt mechtich tworden und Gronnigen to beleggen. Hier solde graef Willum bynnen een maent sijn andtwordt und consendt up weten und gebeden laten. Up het insetten des dijckes contrarieren voele, und sien het tegenwordighe perikel des scanzes Oterdum.

Alsoe um vangent und anhalendt der rickste huysman in die Marne begeren und erlangen sie ock een sauegarde van graef Willum, myt consendt van Verdugo, we ock over die 18 dorperen over Diep³⁾, welckes alles den stadt Gronnigen mishagede, und ock den abt van Zelwert⁴⁾, umdat hoer landen niet verhueret solden blijven voer 5

1) Lutke Oldampt, Klein Oldambt, ook Klei-Oldambt genoemd, het noordelijke der beide Oldambten, de streek waartoe de dorpen Wagenborgen, Woldendorp, Termunten en Borgsweer behooren.

2) Vgl. boven, blz. 452, noot 1.

+ fol. 457^v.

3) Over het Reitdiep, dus de dorpen van het Westerkwartier.

4) Vgl. boven, blz. 403.

[p. 459]

eder 6 daleren, und die ossen in vaerlicheit¹⁾ comen. Overst Verdugo wijset den abt afft tot sijn closter twaeren niet sonder hoenlicheit van een voetstoet; tegens den Stadt trostet he den huysman, dat sie solden den Raedt guede worden geven, he wolde hoer holden, we gelovet hadde, und wolde niet vor graef Lalein²⁾ geacht worden, dan liever soldaten omher leggen und den Stadt myt den bueres hulpe bedwingen. Daerup die vulmechtigen, den zauegarde den Stadt tlangen weigerende, leveren sie den Verdugo, alwaer copie versocht, hebben sie hem balde laten blijven. Alnu was die commer to Gronnigen groter in duer coep des koren als boven 5½ daleren, die ga(r)ste 4 daleren ja 5 daleren, rogge 6 daleren und evenwol des maents voer yaertaxt in ledunge den meente affdwingende, ock confiscatie der borgeren huysen anspannede, als nichtes nagelatende tot horen bescerminge dienstlicken.

Tusschen Tynen³⁾ und Loven wort een convoy uth Antwerpen und Brusel geslagen van die uth Bergen up den Zoem, becomen wol 2 tunne scats in gelts und daerto 4 tunnen ziede und laken, datwelcke die graeff Peregrinus⁴⁾ in Bergen over 14 milen anhalet. Daerto worde Licester dagelickes verwachtet, die ruyteren worden in Duyslandt tsamen versammelt van graeff van Muers, Plettenborch und anderen ridtmesteren. Item die dienet, rustet sick. Die Engelsche armye was twater up Portugal mit don Antoni, Parma belecht Roeroert in Gelderlant offt an Cleve gelegen, soch up privande uth alle plaetsen,⁺ graeff Edzart sende ock uth sijn boden an den hartoch van Parma. M. Thomas advocaet to hove, des duvels tromslager van Johan Kannegeter benoempt um sin listicheit van Folckersheims wegen, daer sententie tegens sententie tot meer mael um gelt uthdielet worde.

We ock myt Gerardo van Tien, rentemester des klos-

1) Gevaar.

2) Rennenberg.

3) Tienen in Braband.

4) Willoughby. Vgl. boven, II, blz. 259, noot 1.

+ fol. 458.

[p. 460]

ters....¹⁾, bij graef Johan tegens Rijcks mandat sonder clausula 2 mael ingesloten, in venckenisse van rotten, muysen²⁾ antastet, tyranlicken geholden und myt penalibus mandatis sijn hoen versocht tot grote und vole duyseden. Nu wolde men van sulckes niet weten. Sulcke justitie worde dae thove gepleget. Daeromme Gerardus in hove hadde laten anscriven:

Gelove, lieffte, trouwe und ehere, waerheit und gerechticheit hebben sick hier slapent gelecht.

Gewalt, rickdoem, gunst und gelt hebben dat regement nu in der welt.

Ick hebbe alle mijne dagen gehort, he moet warlicken am morgen vro upstaen, die aller menschen prijs und ehere wilt recht begaen.

Dat ys genoech, holdu dat harte reyn voer den menschen und Godt alleine.

In waren trow und toversicht synnen wij den waren Godt verplicht, dat nemant yder mensche behagen kan, daeromme mennich sijn arbeidt lat stille staen.

We dan ock Arent Smyt na vijff yaren sin scade der 10 ossen berovet, bij Staten angesocht, becompt nu repressalia, dat graef Edzart sal und moet naleggen und betalen 3000 guldens. Und wijtet nu sulckes Occo Vrese, als tvoele gedaen.

Alsoe van den corervorst Christiano in Saxen gehort, dat he niet dulden wolde den religioens strijdt van hillige avendtmael, soe die hartochinne van Anhalt, sijnes vaders weduwe³⁾, tvoeren besproken hadde, und D. Casparum Peucerum⁴⁾ dede ontledigen van den 20 yaren venckenisse uth Lipsick und nu des Philippi Melanthon discipulen weder vertogen worden, und to hove den voerganck gunnet ys. Soe scamet sick niet David Cythreus⁵⁾, doctor

1) Een woord opengelaten.

2) H.S.: myusen.

3) Vgl. boven, blz. 244.

4) Vgl. boven, blz. 244, noot 1.

5) David Chytraeus (1531-1600) werd in 1551 hoogleeraar te Rostock, eerst in de letteren, later in de theologie. Hij maakte zich vooral verdienstelijk door de organisatie der Luthersche Kerk op verschillende plaatsen. Hoewel leerling van Melanchton, was hij een vijand van Peucer en andere Melanchthonianen, maar steeds gematigd. Vgl. vooral Krabbe, David Chytraeus, Rostock, 1864.

[p. 461]

to Rostich, sick anders to verclaren, und palinodiam¹⁾ tsingen van hillige avendtmael, und den Ubiquitiet to verlochenen und tstraffen. Daeromme ock die hartoch Julius van Brunswick²⁾ in sijn vorstendoem alle predigers lat verbeden, up nene Evangelisschen predigers tspreken und twist tmoveren van hillige aventmael, und to Dandtsich onder den borgeren een uploep und twist erstanden ys, tot geweer gecomen um die leer van hillige avendmael, want dusse strijdt des aventmaels van die Jesuiten⁺ misbrucket, meer dan Papist, tveranderunge uth die Ubiquitiert tot afgodere, yae van menstwordinge Christi und waere ontlossinge in sijne vlesche voer ons gedaen, getwivelt muste worden, und den rotterije in Embden up den Munte und in kercken ingedrongen dorch Godtfridum Heshuysium dede stillen und inholden.

Onder des soe beneerstigen sick die van Gronnigen in hoer partije tegens den Ommelanden tstarcken und den Spangeren tbehagen und heren tworden over tLandt, niet allene want sie den meente int Landt uthscatteden und hoeren borgeren spareden als myt hoeren stadt tverwaren sonder besettinge, genoechsaem vuldoende uth Landt alle yaren 50 yaren taxt vorderende und affdwingende myt soldaten to foereren up den onmechtigen. Dan ock myt een beter titel van egendoem den adel, jae den groten adel, als Ewsummers, Unsten, Entens, Ripperda, Jarges, Jochum Panser und anderen ontallicken, van hoer landen, heerden, heerlicheiden, huysen und borgen tontsetten myt den keerscoep, und hoer borgeren und sick sulven als overicheit daer intsetten, als Popco Everardus, Askendorp, Garbrant Heinens, und voel gringer staets borgeren, die tvoeren onbecandt, onmechtich, nu hovelingen und staten des Landes sick achteden twesen. Soe wort nu ock juncker Hayo Manninga borch Dicksterhuys,

1) Herhaling.

2) Vgl. boven, blz. 46, noot 1.

+ fol. 458^v.

[p. 462]

daer die hoven¹⁾ reede verneelet, die scatthuysen verstoret weren, meer dan 6000 guldens wert, wort die borch up 1500 guldens allene geset, und die landen up gringer prijs gestalt, wie tvoeren andere landen van 18, 25, 30 guldens upslagen und vercofft sindt worden und den borgeren myt den keerscoep togewesen, uth nene ander orsake, dat men also het Kleine Vreslant tusschen den Emse und Lauwers niet meer solden nomen und achten het Ommelandt, dan egentlick Gronnigerlant, alwaer sie²⁾ tvoeren nene lidtmaet offte staet konden wesen dan an Drente verbonden weren onder den bisscop van Utricht. Daerto worde folgen, dat die borger eendrachtich hoeren saken worde myt den overicheit uthvueren und nummer tot revolt sick bewilligen, die sick nu neit onschuldiger makenden als die mesteren sulven deden. Daeromme ock salige Jacob Everssoen, Willum Assweri Sandts broder, een openbaere Jesuit, tot hoeren syndicum³⁾ stellen, soe bij den Joest Louwensoen to Peyse upgetogen was. Nochtans ener hoeres Stadts bundtgenoet, Evert Ulger tho Noertdijck, want he ock 20000 guldens schuldich was, worden sijn landen vercofft, als osseweiden voer 175 guldens een gras, sommigen voer 160 guldens, welcke een behoerlicke weerde geacht worde na den vorigen tijden bij Gronnigen, we 50, 60, 80 guldens in den Landen ock up 100 guldens een gras landes plegede achtet tworden. Die adel was um twe orsaken in schulde geraden, tom⁺ eersten, dat sie dorch den Saxschen orlogen⁴⁾ hoer besitten van landen verlatende, und daernae die landen in vrede voer 1 gulden, 2 guldens, yae 2 daleren verhuereden, und up hoeren borgen in ledicheit stelleden und hoeren

1) H.S. haven; vgl. echter blz. 474, noot 4.

2) Nl. Groningen of de Groningers.

3) Van eene benoeming van Willem Sandt of Zandt tot syndicus van Groningen is niets bekend; misschien heette Wilhelmus Hammonius, die omstreeks dezen tijd in 1587 tot syndicus der Stad werd benoemd, oorspronkelijk aldus, vòòrdat hij zijn naam tot Hammonius had verdeftigd. Maar deze was geen Jezuiet. Waarschijnlijk vat Eppens dat woord eenvoudig op als een scheldwoord voor een heftig Katholiek.

+ fol. 459.

4) In het begin der zestiende eeuw.

[p. 463]

staet niet affsettenden; dan den kinderen bearveden een hoege naem, myt hueren alle costen niet uthstrecken¹⁾ konden, und alsoe in naedeel geraden sindt. Die anderde orsake ys, dat die grotste adel onder sick den verborgen²⁾ myt des heren van Nijenorts³⁾ veengravinge thoe Nijenort, die wal 4 tunne scats upgenomen, niet alles konde ontrichten⁴⁾, und nu 7 yaren lanck die landen verwoest, dat werck niet begaen, dan van Gronnigen verbrant, niet allene hueren manen und boeren muchten, dan evenwol renten musten betalen und vuldoen. Daer men konde hueren boeren, worden die hueren den landtheren tom darde pennynck und ock vierde pennick gecortet. Und so ballingen und rebelligen geholden, musten nene renten corten. Alsoe sindt des adels landen an den keerscoep angeslagen und den stadt Gronnigen in dusse ballingscap ingelivet⁵⁾ und egen worden. Dit verorsakede Wolter Huynge, swager van Hayo Manninga, tegens Manninga, und konde nochtans niet sekers⁶⁾ uth die preferentie geneten. Summa, wat geslachten nu niet ontsettedet worden uth hoer guederen, dat sint west ricke, geluckelicke personen, und nochtans buyten landes in ballingscap grotelicken ten achteren quemen und vercortet worden binnen landen.

Die hartoch van Parma sumet evenwol neit in die grote benoutheit und duere tijdt van privande und belecht, versocht und bestormpt weder Roeroert in Cleve, van Marten Scenck laest ingenomen, und na dre stormen affgeslagen, accorderen myt upgevynge, want ontsedt nergens vorhanden was, und bena myt verwachtent van Lycester interregnum was, und en yder sijn wech wolde und sick besorgede⁷⁾.

Alsoe ys die Stenlee, verrader van Deventur, in dusse

1) Voldoen.

2) Borgstellingen.

3) Wigbolt van Ewsum. Vgl. boven, dl. I, blz. 531, noot 1.

4) Betalen, in orde brengen.

5) H.S.: ingeluet.

6) H.S.: sekes.

7) Ruhrort ging in Maart 1587 aan Parma over.

[p. 464]

tijdt Martii to Ossenbrugge bij den doemheren, lat sick misse doen, hefft weinich deneren bij sick holdende, van Deventur ontset¹⁾ als men alle verraders besoldet, wort van den ruyteren vorwachtet, und ys groet gelt van die Majestaet upsettet um hem tlieveren, want men van hem hadde breven upgenomen an den koninne van Scotlandt Maria, dat he sin daet hadde ener myt Deventer bewesen und wol uthgevueret. Dat solde het gerichte over hoer hebben doen ilen.

Het verdrach tusschen den Munstersche Staten, edele⁺ edelingen offte hoer landtwerunghe worde van die Spangerden niet langer geholden, dan als gelegenheit den wacht over den Lip gestalt offte die commer orsake gafft, um over den Lip tvallen myt 2000 tvoete und peerde, slaen enige buiren doet, brannen dorperen, roven was sie becomen mogen, maeken alsoe heel Westphalen tegens hem partijch und verwerich, want die duere tijdt was groet in die landen, wie ock to Gronnigen. Dat Wesel myt bidden und breven uth Bremen van stadts korenboen²⁾ 20 lasten overgelaten worden, wie ock to Embden versocht ys, in laesten van Martio anno 87³⁾.

Onder des heven weder an die Gronnigers uth grimmicheit over den uthgewekenen nije anslach und confiscatie in verhueringe van landen und huysen tdoen, als van Parma geboden tot betalinge des verreders Stenles loen van 42000 pistoletten⁴⁾, dat men uth alle steden musten weder ynsammelen. Und nu bena gelovich worde, dat die Majestaet van Engellandt die Nederlandt hadde angenomen und den graeff van Licester myt 40.000 mannen uth Engellandt noch verwachtende was, und die ruyteren in Duyslandt benae tsamen gebrocht solden

1) Ondersteund.

+ fol. 459^v.

2) Korenzolder.

3) Het zou een nauwkeurig onderzoek eischen om na te gaan, of alles, wat Eppens hier over Stanley mededeelt, juist is. Vgl. Motley, History, II, 291 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

4) De som, waarvoor Stanley verraad pleegde, wordt, door Eppens zelf trouwens ook, verschillend opgegeven. Zij varieert tusschen 30,000 pond en 1500 pistoletten per jaar.

[p. 465]

worden van Plettenborch, des graven van Muers lutenandt eder scriver, und Ransouw¹⁾ eder merer ridtmesteren, und men nu den zee alsoe bewaerden, dat juncker Johan Duvort alle coepvart uth Hollandt na den Zont myt 10 boets dapper geweert muste caveren doer den zie, want die Duynkerckers und we ock Joh. Frans und anderen uth den Delffziel in den zee straffeden, wat sie vermuchten. Jae sparen nemant ock up den Emse, want sie een sulcke boet uth Hollandt becomen hadde, dat up wol tseylen nene gelicke hadde.

Wilcke van Alandt, borger to Embden und scipper, kumpt in Aprilis uth Spannien myt sijn scip, den Spangerden uth besaedt²⁾ ontseylt, want alle Engelsche scepen und guederen weren prijs, und den scipperen up geleygen gelecht. We ock Hollanders, wat nu myt sulcker guederen geladen, worde besadiget³⁾, und sindt alle scipperen, boetsluyden up Paesschen tom bichte bedwongen worden, offte gudt verloren und tom venckenisse verwesen. Dit was des hartoch van Parma raedt, dat men Hollandt niet bedwingen muchten, sonder alle hoere scepen hoer tontnemen, van de zee tontsluyten. Dit was begyn van orlich tusschen Magestaet van Engellandt und Spannien, Philippum und Elisabet koninne.

Hierentegens was tusschen Westvreslandt und Ommelanden alsulcken stillicheit, dat men sauegarden uthdielet hadden und wedersidts scutteden, men vrij uth Westerlandt dorch Ommelanden van Vredewolt, Langwolt, Humpsterlandt muchten und konden reysen na Embden, sonder befraget tworden van soldaten. Daerto arbeiden die huysluyden benae uth desperaedt in die verwilde, verwoeste landen um Adwert und in den Westersidt, die nu also⁺ wilt weren van reydt⁴⁾ ock in die beste landen, dat daer allene voetpaeden doer geholden weren, und nergens van sick sien muchten. Ock soe die wegen verwildet, tochten,

1) Vgl. boven, blz. 328, noot 1.

2) Inbeslagneming.

3) In beslag genomen.

+ fol. 460.

4) Rietgewas.

[p. 466]

maren¹⁾ togewassen, jae myt groten stanck vervullet, rede ruckende. Wat soldet in den hette worden? Dan pestilentie? Dit worde und muste affgebrandet sijn, solden die landen bewonet offte gebrucket worden. Daerto weren kercken verneelet, alle geboemte verhouwen, we noch van soldaten up Adwerdersiel tom brandt uthrodet worde. Alsoe bestonde daer niet een huys offte scure, jae nene mueren van die meeste beste huysen, die men kercken bena achteden. Und het beste diel van gronlandt, daer men sonder arbedt van plogen sick geneeren konden, soe men alleene een Adwerder meyger wesen muchte, und den abt und munneken van Adwert behagen, die men aldaer meer vreseden und ock achteden dan Godt sulven, want he²⁾ niet allene weerdiger heer, dan ock strenger und liever here was. Und alsoe worden alle moneken seer gesmeket und gheeret und dienst; dat gasten³⁾ hadden vaken nene ende. Hieromme worden alle dusse landen weder upsocht, verhuert und angenomen, tobereydet tom woninge, we men besten vermochten, hoe wol sommigen despereeden und liever der sauegarden solden willen missen, want doch vergeves arbedet solde sijn ter tijdt nene beter und bestandige vrede versekert worde. Overst men achteden daer, alsoffte het beyde partijen verdroetsaem worde. Dat ock graef Willum uth Dockum liet to een scipper myt iser und kolen tvrachten, Reydediep yn to Gronnigen und weder uthvaren und waeren to vercopen, (want he ranson muste betalen), dat die hopluyden des verwonderden to Dockum, wat sulcke

1) Slooten.

2) In 1587 was Johannes Greven abt van Aduard. Het is de vraag of hij ooit het klooster, dat in 1580 grootendeels was verwoest, heeft bewoond. Nanninga Uitterdijk, Geschiedenis der voormalige abdij der Bernardijnen te Aduard, Gron. 1870, blz. 166 en Brugmans, de Kroniek van het klooster Aduard, in Bijdragen en Mededeelingen v.h. Hist. Genootschap, dl. XXIII, blz. 112, nemen althans aan, dat de goederen van het klooster werden beheerd van uit het refugium te Groningen, werwaarts abt en monniken in 1580 waren gevlucht. Uit deze mededeeling van Eppens is geen gevolgtrekking ten dien opzichte te maken.

3) Gastmalen houden.

[p. 467]

gemeenscap worden solde. Und, want die scipper Gronniger wit broet hadde uthbrocht, vertonet und roepet die hopman to Dockum sulven uth voer vole menschen: Sie, dit ys Gronniger broet um groet gelt, want die rogge gult nu 200 daleren. Evenwol worde torustet, worde Lycester verwachtet und Gronnigen gedrouwet. Die Gronniger sumeden niet ossen tcoepen, thaelen uth Denemarcket, van Adwerick, die minste myt die meesten um die landen to beslaen¹⁾ na Selwart und an Winsum voer 5 eder 6 daleren een grass gehuert in grote versekeringhe. Overst Gronnigen nije Paesschen²⁾ was noch kael und bloet 3 weken voer het olde Paesschen, und alsoe was ock het olde Paesschen tot den 14 Aprilis sonder gras offte loeff, dat men een sulcken kolde durren Maers³⁾ niet wol gedencken muchten. Und daerto so groten swaere duere und becommerlicke tijdt in alle landen, Waslandt⁴⁾, Duyslandt, myt suchten van menschen. Nochtans vulharde und verbleff hartoch van Parma in velt myt ruyteren und knechten, verweeck neit, dan haelde und verterede, wes he overquam, und hoeren troest und hulpe van privande van Bremen und Lubick verwachtende und handelende, ter tijdt niet to lande und in velde geweret worde.

⁺ In grote conniventie und besculdinge van volen, Marten Sijgers, amirael, und Johan Rengers, superintendent, myt alle hoere capteinen wanwaerden⁵⁾ niet allene den tovuer an den vijandt, dan lieten den vijandt vrij uth Delffziel varen myt verscheden partijen, als Johan Fransen, Cornelis Tinker⁶⁾, Derck Cloenborch, Hindrick Slipman. Laten hoer roven, nemen up wat und in der zee, wat bloet was, coepluyden van Bremen 1000 daleren, borgeren

1) In bezit nemen; het kan ook zijn: afpalen, omheinen.

2) Paschen viel in 1587 op 16 April volgens de nieuwe of Gregoriaansche tijdrekening. Oud-Paschen was 14 dagen later en niet drie weken, zooals Eppens meent.

3) Letterlijk Maart, verder begin van het voorjaar.

4) Vermoedelijk het land van Waas.

+ fol. 460^v.

5) Slecht bewaarden, hielden slecht toezicht op.

6) Of Tiuker, Tuiker.

[p. 468]

van Embden Jacob Alrycks scip, redunghe eder ladunge, jae laten Casper van Hamborch doersceten ter tijdt een convoy uth Westerlandt den 7 Aprilis dusse capteinen, an droge sittende bij Rysum, gewaer wort; als sie slachsweerden seegen hoer doet, verlaten hoer scip und verbrannen, brengen to Embden flueel, zijde, passemen und grein, want sie wol 60 mannen to Hinte ansocht worden van Jacob Alrycks. Und die captein voer recht eisscheden, die soldaten na Petkum, vorts tlande uth na Fermsum ileden, van Verdugo bestellet to water und to lande den Konicks rebelligen tnemen. Dit was alsoe vrij, alsoffte Marten Segers noch Johan Rengers niet anginck. Jae hoytevarers und hoere vrouwen muchten geleydet worden myt pasboerten na Gronnigen und wederkeren, soe die Gronnigers allene de uthgewekenen wolden inlaten in hoeren stadt, jae voer den poerten niet dulden als Hermen Scutdorps vrouwe, Eppe van Cleve vrouwe myt Sconinck etc.

Verdugo hadde sick over Gronnigen gerne verseket myt 500 soldaten tot besettinge, soe he scrijfft, bynnen Gronnigen, offte een vast huys thebben, eder voer den poerten myt die Landtscap und bueren tleggen. Overst die gilden und meente wolden des niet verstaen, inlaten und laten gevallen, na luydt des Konincks van Spangen ghegeven vrijheit um die stadt tverweren¹⁾. Daeromme nu ock Oltampt to Gronnigen sijn handtieringhe doen solde, woe wee het ock den ingesetenen doen worde und misvallen, ja clagende an den Verdugo, dan niet geacht worde. We ock den huysman belovet bescuttinge tegens den stadt, seggende: Sie worden nene Lalein an mij vynden²⁾. Alwaer nu reede in stycht van Munster die Spangerden ingetogen, ruyten, roven aldaer und brannen, wes haer tegens was, slaen doet und worden doet geslagen. Alnu weren die Gronniger borgeren in groten getall na den Elve in Denemarcket³⁾ uthgetogen um ossen; copen 5000 ossen, die men ock um Gronnigen onder graef Wyllums saue-

1) H.S.: Vermeren.

2) Vgl. boven, blz. 459.

3) Daarmede zal wel Holstein bedoeld zijn.

[p. 469]

garde vermeende tweyden. Daer juncker Plettenborch, ridtmester, van gesecht: Laet copen und halen, wol weet, wel tom besten. Want he mede in Koninne van Engellandt dienst worde sijn, we Ransow und anderen. Dit was in laeste van Aprill, daer aldinck uth die grote onnatuerlicke kolde soer¹⁾ und doet blefft sonder loff und grass, als men niet wol muchte dencken, jae neen Mertes²⁾ wer gelick, um den kolde noertsche wynden, dat die leere des huysmans wol to achten synt: Nae een vull yaer een vroe upsedt und late affslach wachte balde daer. Als men nu erfaret myt verwonderinge, wat dien somer solde mogen geven.

⁺ Dit niet allene, dan ock vertoch van graeff Lycester, verdeckede handel der anneminge des Konicklicke Majestaet van Engellandt und torustinge tegens den vijandt, dede en yder noch meer verwonderen, sick myt verraedt van Engelschen in Deventur voedende, dat men nene Engelschen solden offte muchte vertrouwen, dan sick sulven versekeren, waervan het gewisse solde wesen, alle soldaten und besettinge van steden in der Staten und graeff Maurys, Princen soen, van 20 yaren olt, dienst und eedt mede thebben. Wort derhalven van Allegonda, graeff Hoelloe und enige anderen gesloten nije soldije antenemen³⁾. Des an juncker Snoe ock versoeck als gubernuer van Hollandt, wort hem tem eersten am nodichsten wesen solde, dat men myt den Stenlee solden handelen um Deventur weder an sick terijgen, eder andere steden beter sick versekeren. Daerup bynnen Kampen up geleyde solde verhandelt worden. Des juncker Snoe benae willicken, wort hem van sijn lutenandt ontraden, want he sijn authoritiet daermede worde verliesen, als myt den vijandt handelende, und keret daeromme wederomme und blijfft thuys myt genoechsame orsake, dat men weren in huldinge myt den Majestaet van Engellandt und dienst

1) Dor.

2) Maart. Vgl. boven, blz. 467.

+ fol. 461.

3) Opnieuw dienst te nemen, nl. uit den dienst van Leycester te gaan. Destijds eischten de Staten van Holland en Zeeland een nieuwen eed van het krijgsvolk.

[p. 470]

des excellentie van Lycester. Waerup dan volgens an enige steden nije soldaten tot starckunge der besettunge up Paesschendach onder den dienst gesonden, dan niet ingelaten worden. Daermede ys een suspitie und dissidentie gedichtet, woe die naeste steden reede myt den vijandt solden moten accorderen. Overst daertegens een justificatie gedaen, worden tom laesten 34 articulen begrepen, daer Lycester mede konde beschuldich worden, alsofft he orsake sij des verraedt van Deventur, want he Steenle daeryn voer captein Norys hadde ingelecht und verwesen. Welckes an den Majestaet in Engellandt, hoer reden und volen¹⁾ worde gesonden in 25 bladen papiers begrepen²⁾. Dan die Majestaet, sulckes verstaende, will sulcke gesanden niet hoeren, dan wil dat sie sick myt graef van Lycester solden verdragen. Overst die gesanden, des nalatende, vertrecken stillicken uth Engellant und latent het anclagent liggen ter tijdt sulckes weder in Nederlandt overgesonden nene mester konde noch veranderworder vynden, dan allene den heer van Allegonda, graef van Hoenloe myt hoer anhang van 12 personen, durch millart Hoffart³⁾ van Vlissinge gubernuer overantwordt, und guede bestendicheit van steden hadde erfaren. Daerup die Majestaet van Engellandt die gesanden van Nederlant togesacht, den Nederlandtsche kercke die handt tlangen, die landen to bescutten als hoer egene landen, myt 10.000 tvoet und 1000 tpeerde, und noch verdubbelt ys worden up 20.000 tvoete und 2000 tpeerde, jae dat 30.000 solde worden van Parlament⁺ verordenet. Hier solde benae juncker Sno sijn worden verdach, die natie van enes daets wantrouwet, die Majestaet gespottet, die Nederlanden verlaten gemaket, een roff der Spangerden geworden, und den graeff Maurys

1) D. i. haar raadslieden en vele anderen.

2) Eppens doelt hier op den rondborstigen, maar scherpen brief, die den 4den Februari 1587 door de Staten-Generaal aan Leycester werd gezonden, met begeleidend schrijven van 6 Febr. aan Elizabeth. Vgl. Motley, II, 195 vlg.

3) Lord Howard; gouverneur van Vlissingen was evenwel na Sidney's dood sir William Russell.

+ fol. 461^v.

[p. 471]

myt lofftenisse to scande getogen hebben worden. Wie Antwerpen meer gelevert worde dan bedwongen, doch Allegonda und Hoenloe niet een guede radt gemeerd, um we Allason idel wordende, sijn broder konick van Franrick geslipet, van Engels Majestaet ontvremdet muchte worden.

Evenwol komen aff die mulsterheeren¹⁾ van den Staten to Embden um die orlichscepsvolck tmolsteren, daer die schulte van Amsterdam die principaelste was. Logeren to Embden, worden tractiert myt raedtswijn, worden vrijbeden alle hoytevarers, und die angeholden scepen vrijgeven, myt tosage niet meer tdoen, mogelicken int openbaer neit, und solden des ondertekenen. Als soe licht was um straffe van Johan Rengers commisse tovertreden, alsoff jock was sulcke onkosten up den Emse tdoen tegens overvuer na den vijant. Hierup lat Occo Vrese een exempel sijnes strengicheit den 11 Aprilis sien, dat he een junge geselle van Gert Smyts soldaten begripet to lande, want he 3½ guldens hadde genoten, een ampsgeselle myt hoer 4 affgestrecken voer den stadt Embden na Hinte, dat he daeromme solde onthovet west sijn, een jungelinck van 17 yaren, die sijn gelove und teyn geboden niet wol konde. Daeromme die prediger Johannes van Pilsum hem verbiddende, wort doer Embden und Valderen van den borch aff an Boltenpoert²⁾ uthstupet³⁾. Waertegens Jacob Alryck, meer dan hondert daler affgetrecken van sijn scipper, dorch den malecontenten worde in Embden besadiget, geven hoer gelt weder, soe gestolen, und beyegent nichtes anders. Und sulcke muchten hoer buyte in Embden verteren und verhandelen, ock van den Wedzeer yngehaelt.

Also sumede Occo Vrese niet myt die inwoneren van Hinte und Westerhuysen, soe tegens hoer Ubiquitische pastoren disputierden offte inreden maken, dat sie tdorpe uth solden. Eder tot Allart Cuper seede: Weert niet

1) Monsterheeren,

2) H.S.: Haltenpoert.

3) Gegeeseld.

[p. 472]

tegens den hoechtijdt, du solste intogen worden und boven blijven, dat du den reformierste, die Sijn Genaden gestalt hefft, und worde dij wol na dat fest wol fynden. Daeromme, dat he gesecht, he leerde onrecht van Sacramente, dat he Christi genaden an die elementen verenigede, want sulcke Ubiquitisten predigers argumentierden allene myt Graven hoecheit und drosten strengicheit.

We strenge dat Occo Vrese was tegens de stratenschenders umtrent Embden myt het uthstupen, evenwol worden noch den 15 Aprilis 5 soldaten van den scepen belopen und ener doetgeslagen na Borsum, ener gevange balde gaen laeten, daeruth den anderen beclaget, want⁺ ontlopen wolde myt die andere dre, orsake gaff um doerscoten tworden, blijft daer liggen ener eedtmael over, Paessche avvendt und dach. Dit dorch Warenborch voetknecht und 18 soldaten van den borch verrichtet smorgens.

Den 18 Aprilis soe vierden die up den Monte hoer Paesschenfest¹⁾ allene, daer die van den borch alle erschenen und namiddach een bancket myt suyphen und bruysen hielden na der Duytschen und soldaten aert. Daervan 2 dsavents to 8 uren myt upvueringe des wachts in de Grote Strate voer den borch wilt und verkert sick stellen tegens ydermenlicken up den straten; roepen, crijten, houwen: O gij Goedtsche schelmen, men wort ju wol finden. Item dusse worden eerst myt worden besmeket, daerna gekeret myt stocken und stenen und ter eerden geslagen, dat ock noch 6 myt den scriver affquemen und Hindrick Bruns borgrave um den borger tstillen, die dan noch inhilden und niet voele erschenen. Want bena tot een uproer gestalt was, soe beter onder den borger west were. Und dusse twe sint gevanckelicken geholden, van borgemester Onno Tyabbe gecandt den doet werdich. Is dit bena alsoe geacht off Occo Vrese dit tom versoeck hadde geraden. Want men up den 19 dach Aprilis consultierde um vleshuys tveranderen in een kercke vor den Ubiquitisten und den hall tom vlees-

+ fol. 462.

1) Paschen viel in 1587 op 16 April. Vgl. boven, blz. 467, noot 2.

[p. 473]

huys, tegens der borgeren wille. Und daerto van den prediger gesecht: Men solde vortvaren, all solde men 3 eder 4 laten over den clinge springen. Und men tho Westerhuysen indrongen prediger, scoelmester. Want Sijn Genade also gelevede, muste en yder sick des laten gevallen, secht Occo Vrese, offte men worde den een off ander 300 eder 400 guldens affhalen, so myt den prediger wolden voel disputeren und na anderen liepen buyten doerpe tot predicatie; weer die Allart Cuper wol daeran, ick worde hem woll vynden.

Alnu stondt all dinck noch myt der Staten saken in een verwonderlicke stillicheit. Die konick van Denemarcket arestierde in den Sont wol 500 Hollandsche scepen tvaren na Dansick in desse gemene duere tijdt und groten honger, daer die rogge to Embden 96 daleren, to Gronnigen 200 daleren und in andere provintien 300 daleren gelden muchte, und dusse Maers¹⁾ tijdt een seer kolde tijdt was, dat nene bomen knopeden und gras wassede. Daerto in Westphalen die Spangerden den huysman uptierde, 30.000 gulden in affcop upboeden worde, und noch 6 weken wolden vulharden, dar dan alles mede uthteret worde. Soe keren und weren die bueren, dan verrichten neit. Die Gronnigers slaen hoer 4000 ossen in de weide, laten hoer geleyde trecken doer Oestvreslant van 150 mannen na den Ripen den 20 Aprilis, um enige gelden, boden offte anders to geleiden eder thalen na Gronnigen. Dit was graeff Edzart niet tegens, den Staten duldich, verwachtende, staet die hoepe up ancompst des Lycesters und rustinge des Majestaets in Engellandt, als den landen angenomen, und den Staten ock myt onwille cassiert und in verachtunge und ongunst gebrocht, in die ontrow⁺ van regerunghe und overdracht²⁾ an den Spangerden wedden, dat men die regenten tom galgen meest wonscheden und horeden verdommen.

Alsulcke naem und geruchte hadde ock Johan Rengers to Helm sijn superintescap verdient, dat howol he nu

1) Vgl. boven, blz. 467 en 469.

+ fol. 462^v.

2) H.S.: Ovverdracht.

[p. 474]

tvoeren to Oldersum bij Feycko pastoer, we tvoeren to Embden, up den 16 Aprilis mede ingelaten tot des Heren dissche, und nu den 19 toe Embden inquam und aldaer van Hermen van Petkum to gaste geladen worde, daer ock die predigeren D. Menso, D. Johan van Larrelt und D. Johan van Pilsum geropen worden myt Jasper Lisynck, soe worde dit nochtans bij alle vromen verdacht geholden, als dat Rengers niet myt vromen dan myt sijn coepluyden terede, alwaer die predigers gewarnet worden, dat Judasgelt niet mede to helpen verteren, und Pilsumanus nicht hefft myt Rengers spreken willen, und na maeltijdt vergaende secht: Gij hebt mij nu hier verrasket und dancke ju niet. Und hadde Rengers tvoeren dapper angesproken, welckes alles beneende, dat he nemant stedigede meer dan kleine maten und Jasper Lisinck togelaten 5 last, die doch up ander tiden hem tractieret und in den doem¹⁾ 30 daleren dsavents uthdeede vor Rengers credens, und seer plumstrickede, und Rengers duytlicke romede bij Carel Hidden und anderen, dat he neet wolde int landt resideren wider dan buyten in West²⁾ herscapie copen, die na sijn vangenscap het rasoen und costpenninck lenen muste. Nu overst worden sijn wapenen angestrecken und tflueel³⁾ angehangen bij den maler, um na Helm tsenden in sijn vaders begraffenysse. Noch was dat men alles vor Godt und in sijn geweten wolden reyn sijn.

Die kerskope sumede in dusse duere tijdt neit bynnen Gronnigen, dan vercopen juncker Hayo Mannige heerlicheit Dicksterhuys⁴⁾, landt und sandt, dat gras voer

1) Vermoedelijk moet voor dit woord iets anders worden gelezen. Het eenvoudigste is te lezen: in den Dam (te Emden). Ook zou men kunnen denken aan den Roemer, de bekende herberg te Emden.

2) In Friesland.

3) H S. plueel. Hier wordt bedoeld het zwart fluweel, dat tot teeken van rouw om het wapenschild werd gedrapeerd, dat voor het sterfhuis en later in de kerk werd opgehangen ter herinnering aan den overledene. Vgl. Feith, De Ommelander borgen, blz. 55 en 59.

4) Dijksterhuis of het huis Ten Dijke bij Pieterburen moge in 1587 gerechtelijk zijn verkocht, het huisarchief van Dijksterhuis vermeldt hiervan niets; in elk geval was het kasteel eenige jaren later, nl. in 1594, weder in het bezit van Luirt, den zoon van Hayo Manninga. Vgl. Feith, De Ommel. borgen, blz. 5 en boven, blz. 462.

[p. 475]

53 guldens, dat huys vor 1500 guldens, daer sijn hoven, scathuys vernelet und verhauwen um nene grote pennygen tcopen was, die landen uthscattet ider gras tot 2½ daleren yaerlicken, nene hueren noch creditoren affkortinge gedaen worde an rente, dan alle scade vergeves an den debitoren verbleff¹⁾. Also worde to Fermsum vercofft Eppo Hessels landt voer 22 guldens, dat wol 60, 70 guldens wert was und die biertapper Gert Hermens alsoe egenarffde makede. Sulcke und dergelicken worden nu myt den Gronnigers Staten der Ommelanden.

We verleden jaer in Oestvreslandt tho Esens und up meer plaetsen niet allene geruchte erschal van toverschen, dan ock voele to Adwerick, Bierum ingetogen und to water laten swemmen tom prove etc., und nochtans graef Edzart myt sijn reden die straffe und nasoeck liet verbliven,⁺ want die sake to wijdt und breet uthstreckede sonder nootwendich bewijss, we to Ossenbrugge meer dan 80 personen verbrant worden, rijcken und wol benoempt, tvole beruchtiget; und daerna is verbleven. Alsoe erhevede sick nu weder ten Dam und Fermsum²⁾ dorch een Waellinne van der soldaten vrouwen die ticht der toverije eder vergyfftunghe, soe sie an enich offitierer gewendet hadde, und die sick myt andere vrouwen raedt und anwijsinge let helpen, dat he solde ener begissen³⁾, und den van die gemakede dranck een schulp vull up die rugge onwetent geeten, tot een prove, daermede so sie schuldich bena onsinnich solde begrepen worden. Und wordt dorch Willum in den Hulcks⁴⁾ vrouwe gemaket und geschut

1) H.S. verbreff.

+ fol. 463.

2) Vgl. hierover Mr. J.S.G. Koning, Oude aanteekeningen over heksenprocessen in de Ommelanden en het Oldambt; Bijdragen tot de Gesch. en Oudheidkunde der prov. Groningen, dl. VII, blz. 262 vlg., alwaar ook op blz. 318 het door Eppens in zijn kroniek medegedeelde staat afgedrukt. Vgl. mede Prof. Dr. J. Reitsma, Groninger duivelbanners in de 16de eeuw, in Gron. Volks-Alm. 1901, blz. 67.

3) Vermoeden, aanduiden.

4) Een bekende herberg te Appingedam destijds.

[p. 476]

alsoe. Daeromme die Waellinne van Berent Reijners redger begrepen, verhort, bekent die daet und secht daer 300 twesen, onder welcken ock dusse mestersche mede solde sijn myt noch anderen ten Dam van die principaelsten, Jaspars, Johan Reiners, Gert Hommens vrouwen, erbare geacht und befonden. Onder des ys die Waellinne ter dode verordelt den 2 Aprilis anno 87 naer verhoer dusser sake bij den besechte personen, und dede nene kleine oproer, alsoff die duvel in den menschen domineerde myt bedroch, mort und logen. Uth nene ander orsake als blijket, want die menschen leveden daer niet als enige Christenen offte Papisten, dan heel vleslicken, sonder sorgen und bedenckent, noch Godt off affgodt hebbende, dan den duvel volgende myt haet, nijdt, ongunst, achterclap und pleytent. Nu ys die duvel crachtich in die kinderen des ongeloves. Bij den affgodtsche Papisten hefft die toverije mach gehadt. Myt den Evangelio was he ingehouden, nu over den vleslicken domineert he weder. Daeromme want vole den Evangelio vijandt unde den Antichristo und sijn anhangen um die hoecheit allene togevallen, gyfft sie Godt ock den duvel over, dat sie wetent offte onwetent, van sien naem berovet, in des duvel geselschap worden gerekent. Dat sie dan an sulcken Waellynne geordelt hebben, worden sie sulven beschuldiget als van Evangelio afftredende, tom duvel gecomen, die machtich is over den sijnen, we Godt handelt in cracht des Heilighen Geest myt den sijnen, und Job hefft laten versoecken und plaegen. Alsoe worde die orsake des verstarffs der veeler biesten dorch den longensueckede, die verrottede, vervuelde und myt water upliep und verswoll, in Oestvreslandt und Ommelanden een seer groet ovel, want 10, 20, yae 30 biesten een man affstorven. Worde ock up toeverschen gehangen sonder bewijs und buyten, tegens den scryfftuer. Want Godt versorgede aldinck, regen und droechte etc., und myt leserije tbehelpen laten. Overst die verstandigen hebben des niet billicket, hoewol die duvel dorch menschen⁺ handelt und verbuntenisse schijnet tmaken, als myt bloet tverscriven, wee den Gerardo Loppersum, student to Loven beyegent ys myt vleddermoysen umtrent 12 uren

+ fol. 463^v.

[p. 477]

tscriven¹⁾. Und van M. Luther an een student befunden, wens handtscryfft myt een gemene gebedt weder ineysschet und becomen ys. Und ock versocht myt den voerspraecke, soe een krijchsknech wolde an sick verbinden, daernae den weert hefft myt lijff und ziel dorch vervlockinge sijner wechgevuert und het verlochende depositum den overicheit hefft anwesen, und den dieffstal des werts bewesen. Und die vorspraeck was die duvel sulven myt pluemmasie²⁾ in gerichte staende und den gevangenen vaken beyegent. Sulcke verbundtenisse myt den duvel sindt na Godes wordt und alle rechten myt den vuere straffbaer. Daeromme die duvel ock vole myt gespensen³⁾ tom scande brenget, wetens offte onwillens in godtlosicheit und Pawslicke affgoderije, orsaken van toverye. Dusses sundt mesteren west in Saxschen lande bij M. Luthero und Ph. Melanchton tijden, Faustus, die Ciceronem ock vermeende tkonen verwecken um ener sijner oratien tseggen⁴⁾: Ubi Lutherus solvit, non est favendum bonum ut eveniat malum. Tho Mechelen in Brabant

1) Wat Eppens met deze zonderlinge geschiedenis bedoelt is niet duidelijk.

2) Pluimage, veeren (vermoedelijk op den hoed).

3) Spokerijen, tooverijen.

4) Het is eigenaardig hier bij Eppens Faust genoemd te vinden. Juist in het jaar, waarin Eppens dit schreef, in 1587 verscheen het eerste Faustboek onder den titel: ‘Historia van D. Johann Fausten, dem weitberuehmten Zauberern und Schwarzkünstlern’. Of Eppens dit boek, dat de grondslag werd van de Faust-traditie, heeft gekend, is zeer twijfelachtig. Maar natuurlijk deden vóór dien tijd reeds allerlei verhalen omtrent den zonderlingen man de ronde. De historische Faust komt het eerst voor in 1506 als wonderdoener en alchimist te Gelnhausen en Würzburg, het volgende jaar in Kreuznach. In 1513 was hij te Erfurt, later te Bazel; in 1529 was hij misschien, in 1548 zeker, reeds gestorven; dan worden allerlei wonderen van hem verteld, alsmede ook, dat de duivel hem in de gedaante van een hond vergezelde en hem ten slotte medenam naar de hel. In 1562 wordt hij in verband gebracht met Melanchton, die hem zou hebben ontmoet; in 1568 zijn de berichten nog uitvoeriger. Deze en dergelijke verhalen aangaande den grooten toovenaar, die groote sensatie schijnt te hebben gemaakt, kunnen Eppens ter oore zijn gekomen. Vgl. over den historischen Faust vooral Düntzer, Die Sage vom Doktor Faust (1846).

[p. 478]

Cornelius Agrippa¹⁾ myt boecken betuyget. Roemdadich beyden in hoere geschepten, myt wijnen uth Italien thalen laten.

Anno 87 alsnu ruchbaer worde, dat die Majestaet van Engellant hadde landen angenomen, und Lycesters sijn Excellentie worde verwachtet, und ruyteren und knechten wol gehoepet worden meer dan gesien worden uth Duyslant²⁾. Und die vorsten sick alnoch die Nederlandtsche sake weinich anmetigeden und nu reede een Engelsche gesande, een Italianer, uth Duyslant dorch Embden wederkerende, genoempt Horatius Palatinus, prins van Basili³⁾, als des Majestaets getrouwer, und na Hollandt ilede. Is der Parma volck alnoch verstroyget gebleven in Westphalen, bij Wesel und overall, den duere tijdt profoes⁴⁾ duldende, als to Antwerpen een last rogges 400 daleren, to Embden 80 daleren tcoepen. We dan ock in Hollandt grote partie erstandt um anneminge des Engelschen regements. Soe turbierden niet weinich die gemene sake die Staten in Westvreslant, dorch Abelum Frans⁵⁾ und Cammiga⁶⁾, dat men den Engelsche und Spangerden even nae was und myt den Spangerden to versonen am besten. Daer graef van Overstein dorch Vreslandt reysende myt Cammiga gemoytet, die sake opentlicken ver-

1) Eppens bedoelt den mystieken humanist Heinrich Cornelius Agrippa von Nettesheim, 1487-1535.

2) De Nederlanders hadden Elizabeth niet als souvereine angenomen, maar wel was besloten tot den terugkeer van Leycester.

3) Wien Eppens met dezen man bedoelt, is niet duidelijk. Eenige bladzijden verder komt hij nogmaals voor als Horatius Platinus, een Italiaan.

4) Vermoedelijk is ‘perforce’ bedoeld.

5) Eppens bedoelt dr. Abel Franckena, lid der Gedeputeerde Staten van Friesland, eerst de medestander, later de heftige tegenstander van Willem Lodewijk in de Friesche regeerings-colleges. Vgl. Wagenaar, Het leven van Willem Lodewijk, blz. 25, 66 vlg., 210, 416, 423, 428 en de daar aangehaalde litteratuur.

6) Van de vele Camminga's, die in dezen tijd voorkomen, zal Wytse van Camminga de door Eppens bedoelde zijn. Hij was destijds lid van den Raad van State. Vgl. Wagenaar, t.a.p., 50, 83, 100 vlg., 107 vlg. 189, 194 vlg, 213, 243, 424, 449, 458 vlg., 484 en de daar aangehaalde litteratuur.

[p. 479]

claerde verdragen twesen, sindt de steden an den Majestaet gebleven und hoeren landtsdach in onsekerheit geholden, dat die president Hesselus Ayssinga¹⁾, ingelecht in sijn huys myt soldaten, daerna balde vertogen sij na Hollandt und men graef Willum als wanckelbaer overall hefft beruchtiget to Gronnigen, alsoff Vreslandt reede was Spansge worden, und Verdugo een dochter van graef van Bargen, graef Willum moygen²⁾ dochter van Nassow, solde behilcken, und sick vermakede myt jachten na Roen an⁺ Drente, als nichtes sorgende, und landt in sauegarden stondt wedersidts. Under des sumen die Gronnigers niet allnoch der uthgewekenen guederen, we dan mijn huysfrouwe den 17 Aprilis hefft erfaren. Is niet allene den kerscoep in sulcken tijdt tgebrucken over edelingen und andere landen und guederen, und des wekes een yaer scattinge den landen affdringende, dan ock andere vrije overyghe guederen der uthgewekenen als rebelligen to confiscieren, uthtroepen, up den Winhuyse tverhueren, mijn hert to Equert vor 150 guldens, to Oldenziel Johan Ubels heert 100 guldens. Overst nene upbeders weren, worde tsamen van mijn huysfrouwe anboden 86 guldens; des niet seer geacht, solde die vrouwen hoer gudt uthsonderen myt hilxvorwarden. Dusser confiscatie sindt mesteren west Cornelius Kempis, Evert Eelts, Johan Draper, seggende, dat Sicko Wifferings commissie uth was und alnu des hartoch van Parma beveel sij, wes tvoeren hadden die Gronnigers sulven anrichtet. Beyde tegens Stadt und Landes recht und vrijheit, als niet tmogen an landtheren tappellieren noch executie gunnen. Aldus worden die vromen up hoechste benouwet, dat ock vermeende, dat Hindrick Lutgens, onse bode, in Oterdum den 27 Aprilis ys ingevueret, berovet, wes den uthgewekenen solde thocomen uth die Ommelanden, ock juncker Johan Rengers pasbort hebbende. Up dusser tijdt weren daer in die Ommelanden 24 scanzen myt soldaten belecht, daervan 4 hopluyden den Gronnigers

1) Gewoonlijk Aysma geschreven. Vgl. boven, blz. 32, noot 3.

2) Moei of tante.

+ fol. 464.

[p. 480]

tostonden, myt den scanze Delffzielt; van den hartoch van Parma wegen legen daer die twe broderen und graven van Bargen, graef Hermen up Reyda, graef Frederick lutenandt to Gronnigen off Fermsum van Verdugo wegen, daer Ulfert Prenger, Groetvelt, Tyart Hernema, Reynevelt und 2 Walschen, welcke landt uthscatteden overall.

Allnu worde ock gehort, dat die Engelsche verreder van Deventur to Brusel sij gestorven, hetsij dorch hardtseer, we Lalein, offt vergyft, offte natrachtunge der Engelschen, want up hem was gestellet hondertduysent gulden levendes, offte 50.000 doet tleveren. Und Deventur heel in Parma handen gestalt onder Taxio und Verdugo, die den borgeren ganslick noch spareden und geleyde gunneden to vertrecken myt 100, jae 1000 huysgesinden. Overst Catholiecke Romsche religie und anders nene overall tgebrucken, lijden rede duere tijdt, een last rogge 200 daleren¹⁾.

Alnu worde gesecht ock dat captein Draco waerefftich myt 48 orlichscepen des Majestaet van Engellandt rede in den Spansche und to lande grassierde, brande, rovede, und den Spangerden antastede vijandtlicke van wegen der gedachte moert an Hoer Majestaet²⁾.

⁺ Alnoch liet Occo Vrese niet na um den Ubiquitisten tdenen um hoer festdagen tvyren, soe men in Pawsdoem

1) De Staten waren minder royaal dan Eppens meent; de prijs, op het hoofd van Stanley gesteld, bedroeg slechts 3000 gulden. Er liep in dezen tijd het gerucht, dat de verrader krankzinnig gestorven was. Dat is evenwel niet juist. Na zijn verraad heeft Stanley nog jaren lang de Spaansche zaak in de Nederlanden en elders gediend. Wel trachtte hij na 1603 onder Jakob I naar Engeland terug te keeren, maar het werd hem niet vergund. In zijn latere jaren bedacht hij rijkelijk allerlei geestelijke gestichten. Hij stierf eerst in 1630 te Gent. Vermoedelijk heerschte over zijn dood een verwarring met zijn spitsbroeder York, die na zijn verraad kapitein in Spaanschen dienst werd. Deze stierf reeds in Februari 1588, misschien aan de pokken, maar naar men destijds geloofde, aan vergiftiging door de Spanjaarden, die van hem een nieuw verraad vreesden.

2) Drake vernielde in de lente van 1587 een groot aantal koopvaarders en oorlogsschepen in de havens van Cadix en Lissabon. Vgl. Motley, III 90 vlg.

+ fol. 464^v.

[p. 481]

gewonlicken und bisheer verbleven was, dan heel uth der Reformierde kerck versmeten, affgedaen und ontkennet myt Godes wordt taccorderen. Soe gebudt he erentstlicken van huys tot huys den ampsluyden up Valderen wonende, niet myt open winckelen arbeiden offte voertsitten. Want die dach Mey, Philippi und Jacobi apostelendach¹⁾, solde men, und worde up die Olde Munte geprediget und fest geholden van den U(bi)quitisschen prediger. Dit musten die inwoneren van Valderen tolaten dorperen gelick, onder droste geseeten, und alsoe hierna to Embden ingedrongen. We men vor yaer den backeren ock up Sondagen den vensteren wolden sluyten sonder backen tlaten. Want die droste sulven und anderen liever varsche broet gebruckeden dan olt gebacken eeten. Und alsoe verbleff dyt, musten und weren die van Valderen gehorsaem, vierden den Meydach, gingen ledich. Die Munte vervullede sick myt nije toloep, die anderen verwonderen sick myt swijgent und murrent. 20 gulden solde die broke zijn, soe reede up werck wijders arbeideden, als scepstimmerluyden.

Die duere tijdt und benoutheit dede den armen vertrecken uth den Ommelanden, und worden van die soldaten uth Oterdum, rijck und arm, voergewacht. We den 27 Aprilis 6 begrepen to Bunne, daeronder mijn egen bode Hindrick Lutgens van Post, ock Rengers bode voer den private luyden, onder pasboert aldus ludende: Laet passeren na den Ommelanden deses idtsigeren Hindrick Lutgens vrij und unbelettet, want ick denselvigen in mijn selffs geschefften uthgesonden hebbe, den 2 Decembris anno 86. Johan Rengers to Helm. Spt.²⁾.

Overst evenwol we die anderen na Oterdum gevueret, ingesloten, 4 dagen³⁾ beholden, doerch der predigeren tuchnisse ontvrijet als lidtmate der gemene Goeds. Daerup die hopluyden Frys Varvo und Lambert Jansens gesecht,

1) Deze heiligedag valt op 1 Mei.

2) Superintendent.

3) Er staat: 4 d. Gewoonlijk wordt d. opgelost als daleren; hier moeten dagen bedoeld zijn.

[p. 482]

dat he sick beter und claerder solde verwissen bij Rengers voer die guede luyden, soe religioens weren und nene coephandel bedreven. We volget: Laet passeren und repasseren Hindrick Lutgens, um sonderlinge, guede nodige orsaken van Abel Eppens tusschen sijn huysfrouwe und andere medelidtmaten van ons: Swane Scaffers¹⁾, Jacob Froma, Hayo Sickens, Hayco Helmichs etc. to verhandelen und over tantwoerden myt breven allene, sonder enich coephandel tdriven offte verhandelen laten, dan allene die hoer egene renten und hueren uth die Ommelanden to verwachten hebben um daervan sick tmogen buytenlandes onderholden, des die capteinen und⁺ hopluyden myt dussen ock hebben up besonder tijden und orsaken billicket und gudt gecant, dem Hindrick Lutgens daerin to bevrijen und passeren laten. Datum den 2 Maii anno 87. Johan Rengers to Helm. Alnu muchte noch overtrecken Lysebet Rengers suster des juncker, um hoer broders halven die landen van confiscatie myt den hoeren tbevrijen.

(Tusschen fol. 464 en 469 zijn twee vellen (vier bladen) ingebonden, bevattende een uitvoerig gedicht, waarschijnlijk door Eppens naar een gedrukt exemplaar afgeschreven. De titel luidt: Van die stadt Westphaliae anno 1586 und 1587 tegens den Spangerden. De eerste regel begint: Die regerunghe ys up Hispansch gesindt²⁾.

Alnu in Mey worde Stycht van Munster in nene kleine gevaer gebroch, dat men nye raedt stelleden, die olde Papisschen cassierden und sick wapenen musten, Munster in perikel van 10 eder 16 moerbranders daer 6 begrepen, daeronder een mispaep mede ys, und tegens den anderen bij Metelen³⁾ to velde sick legerden in wagenborgen. Und allenhalven grote duyrte und commer was, nochtans to Gronnigen die rogge affsloeg up 5½ daleren, to Emb-

1) Door den naam is in het H.S. geschreven, zoodat het niet zeker en duidelijk is, of er Scaffers staat.

+ fol. 469.

2) Dit gedicht is niet in deze uitgave opgenomen, als zijnde van zeer gering historisch belang, en van nog minder belang voor de vaderlandsche geschiedenis.

3) Metelen in Westfalen, tusschen Bentheim en Munster.

[p. 483]

den up tot 90 weder van 82, und nu nene rogge uthmuste und de Emse gesloten tegens der Embder scepen; de Wedzer, ja Elven to waren voer vremde scepen, um enichste middel thebben den vijandt uth velt tdringen. Daer men to velde scouwede, und nije gewas seer gudt und groet hopet worde, und bisheer tot Mey kolde rijp het gras cort und commert hilt. Und allnu onder den biesten een sware longensuychte ommeginck. Aldus begunne die ganse lande beweget und in clagent gebrocht tworden, niet sonder haedt und vijandtscap des coepmans. Waertegens nu Majestaet van Denemarcket myt Majestaet van Engellant und Nederlant verbundtnisse gelovet offte vreset worde, und in Westerlant nene gringer twidrach erstundt¹⁾ als in Hollandt um die suvereinscap tmisten, nu geduldet muste worden. Want die 600 Hollandsche scepen in den Sondt angeholden vrij passerden und scepen muchten nu in Mey. Tho Metelen worde gesecht des Parma volck starck twesen 25 veendelen und 11 bende ruyteren, und up verscheyden plaetsen mer verspreyden um privande und ock starffte. Daerto nije volck bij Masterick twesen 60 veindelen. Des was die olde Herman van Velen affgesettet, und nie radt gestalt. Daertegens worde gehort, dat nu tvoete und peerden versammelt worde in Brunswick.

Die malecontenten van Gronnigen, als die scutenboven²⁾ van Embden myt hoer anhang, rusten sick to water und tlande, becomen 2 boets, 1 wijtscip, 1 smackscip in den see, versoecken den convoger Scoeck voer den Jae³⁾ liggende, die Overstein caveret hadde, und varen den Peter Ehricks am Watum verbij, holden scarmusselinge, wort sijn vader gescoten, 7 gewonden tEmbden ingebrocht, und die buyte tom Delffziel ingevuert, 13 last moeite, 35 last rogge, 40 last moltes, 3 last solts. Alsoe ock den 6 Maii dragen 28 soldaten malecontenten aff een kostelicke

1) Vgl. daarover Wagenaar, Het leven van Willem Lodewijk, blz. 93 vlg.

2) Gering scheepsvolk.

3) Jahde.

[p. 484]

buyte van sijde, smijde¹⁾, kostelicke steendte, Franckerder²⁾ gudt bij breven uth scepen upgenomen und anders den reyseden antastende, und scepen voer den Ort myt⁺ perfors over, wes sie dragen muchten. Daer Merten Sijgers amirall verwittiget nener tegens sendende was.

Alnu ock den 5 Maii starfft die olde und vornempste juncker Hector thoe Oldersum, die bij graef Edzart die meeste authoritiet hadde, und wol sprekende was. Hoewol juncker van Knypens, wol geleerd, was myt sijn 3 broder in twist Hector³⁾ geraden, daer uth die heerscapie gedelet an graef Johan vervallen und daerna myt juncker Dwenger⁴⁾ des swagerschen in grote onvrede geraden, tot theringe und hartseer vercomen, wes dit geslechte meesten was gescheden und verstorven. Hoer ingesetenen in nene dapper beswerniss und slaverije holdende und bescattende, up mullens, krogen und andere begyfftinge. Dat noemden men aldaer heerlicheit und egendoem. Alsoe starfft ock op Meydach Luleff Coners, onse uthgewekenen ener, sick myt vee commerlicken onderholdende tho Zuerhuysen. Onder des sindt graef Edzart und graef Johan, beyde in swacke olderdoem hores lichaems, sonder yaren; ock Aggeus Albada⁵⁾, ertijdes syndicus van dien Ommelanden, een besunder fautoer van der Swengevelts⁶⁾ secte und leer, scrivende an alle adel in Vreslandt etc., verstarff ock to Spier, des D. Remberti Ackuma⁷⁾ grote vrundt und Mecenas gewest.

Graef Johan, grave to Oestvreslandt, laet in... erde⁸⁾ vogedije den 7 Maii weten und gebeden, dat nener der onderdanen solde wijder van huys vertrecken, als dat he bynnen 6 uren weder to huys solde trecken und comen

1) Gouden en zilveren sieraden.

2) Fransch.

+ fol. 469^v.

3) H.S.: Victor. Vgl. boven, blz. 439, noot 2.

4) D. i. Von der Wenge.

5) Vgl. boven, dl. I, blz. 120, noot 4.

6) De leer van Schwenckfeldt.

7) Vgl. boven, dl. I, blz. 610, noot 4.

8) De twee eerste letters van dit woord, een eigennaam, zijn onleesbaar. Er staat misschien Leerder.

[p. 485]

mogen. Die droste van Lier trecket myt enigen up den landtweer to Tyell¹⁾ und die Grede voegedije was geboden up eersten clockenslach myt wapenen veerdich tsijn, want in bisdoem van Munster die adel tegens den malecontenten sick wapenen und anderen beschermheer hartoch van Brunswick soen²⁾ vermodeden tegens des landes verdarff, brant und roff und moert. Graef Edzart sittet styll, keret sick nergens an, dan claget, dat die scepen niet up muchten und solden, want alle belofftenisse ijdel was. Und enige 6 scepen na Hollandt gedreven worden van Johan Garbrans, amiraell, und also Embden sloten muste blijven. To Gronnigen plaudierden men seer, dat graef Willum van Nausu myt Verdugo respondente makede, geleyde to den Ort genetede tyagen, und inwoneren conversierden, jae na den Konick overwolden, und heel partijich stonden. Men dorsten to Embden reden, dat Taxius mit 15 vendelen den Nijeziel ingenomen und religie 15 yaren solde vrij sijn. Ock graef Willum und Verdugo swagerscappen³⁾ plegen worden und ganslicken myt landtdach na den Konick weder ileden in Westerlant. Onder des ys graef Edzart yn stillicheit, reppet sick nergens, als gudt vrede overall.

Na lange versoeck und disputierent myt juncker Rengers superintendent geholden, become ick sulven een pasboert voer enige uthgewekenen die nene coephandel drivende sindt in folge:

Alsoe mij to erkennen gegeven ys, woe dat Hindrick Lutgens tor denst und onderholdinge enige uthgewekenen uth den Vresche Ommelanden nu ter tijdt in Oestvreslandt⁺ residerende darwars henn und weder reyset, und he der unveelicheit halven (soe van enigen den unseren gescheet) sick beclaget und derhalven enen vrijen pass van mij versocht hefft, diewijle dan mij und enen iegelicken syne vromicheit becandt is, hebbe ick hem sulckes nicht weten thoe weigeren, gelanget derhalven an allen

1) De Dijlerschans bij Dijle aan de Eems tegenover Papenborg.

2) Vgl. boven blz. 411, 424.

3) Vgl. boven blz. 444.

+ fol. 470.

[p. 486]

admiralen, capteinen, bevelhebberen und gemene soldaten, sij gemelten Hindrick Lutgens myt sijn bijhebbende bagasie, welckes he¹⁾ tot profijt der uthgewekenen sal myt sick brengen, hen und weder vrij und onbescadiget willen passeren und repasseren laten. Sulckes byn ick tegens en yderen der geboer nach tho entschuldigen willich. Orkunde mijnes upgedruckten pitscaffs, names und thonames undertekunghe den 8 Maii anno 87 stilo veteri. Onderstont Johan Rengers to Helm.

Daerup ock mijn huysfrouwe een besonders erlanget: Men sal vrij und vranck na den Ommelanden passeren laten Froucke de huysfrouwe van Abel Eppens um noetwendige gescepfften, soe sie aldaer tdoende hefft, und ock wederomme repasseren. Den 8 Maii anno 87. Johan Rengers to Helm.

Nochtans was Hindrick Lutgens in Oterdum tvoeren 4 dagen angeholden und tot 6 guldens kosten gerekent van den prefaes Frijs Farvo²⁾, hopman und superintendent, dorch ons und Johan van Larrelt, prediger, vrij getuyget als lidtmate der gemene, welckes Rengers niet wil mentioneren. So vremdt was om die religie³⁾ in scanzen und scepen. Daeruth erwoss in Westerlandt onder die gemeente een gemene reden, dat daer een anderde Jurgen van Lalein⁴⁾ erstanden was, die Westerlandt niet anders an Parma leveren worde, als myt Gronnigen gescheden was. Want graef Willum gaff vrij myt sijn consorten, all wat van Lycester offte sijn raedt verboden worde, als peerden, koren, suvel. Daerto worden affwesen van landtsdagen, soe den Engelschen favoriersierden, und muchten die van Oestergo⁵⁾ nene Engelsche antwordt openbaren, dan meer geboden to verwicken uth die landen, als to Leverden und Harlingen erfaren is. Die andere steden verbleven bij die soldaten und besettinge, want

1) H.S.: het.

2) Vervou.

3) H.S.: regilie.

4) Vgl. boven, blz. 459.

5) Oostergoo had aan Elizabeth de souvereiniteit aangeboden. Vgl. boven, blz. 388, noot 3.

[p. 487]

sie weren in Engelschen edt. Daer Michael Knop, hopman, gesecht: he wolde lever myt malecontenten wijn drincken dan Goesen heerschen. Alsoe was nu die Ziel open, vangen 5 Engelschen all up den Vegesack bij Bremen, sonder wederstandt van emandt, alsofft noch⁺ crijch noch erenst was. Niet weiniger worde juncker Johan Rengers suspectiert darmit, dat he sijn vaders wapenen liet to Embden affmalen und vorhangen, soe to Helm an het graff solde uphangen worden, anno 62 verstorven¹⁾, dat nu Borsummerhorn meer rentede dan die hele arffnisse to Helm vermochte, offte nu noch gunst hadde to Gronnigen des tdoen, dat men anders vijanden niet gunnen worden und sijn suster Lysebet Rengers vrij oversendede um des broders arffnisse van confiscatie to bevrijen. Aldus sint stedes grote luyden in idermans oge, und het hoemoet wil niet up tijdt wachten. Onder des sijn Aylco Unsta, juncker Johan Starckenborch myt syndico na Hollandt um den Lycestrum tverwachten um sick van wegen die Ommelandsche vorwekenen to presentieren und hulpe tbegeren, als he komen worde, offte dat men nu ock in Westerlandt sick niet vertrouwen muchten, umme graef Willum partie myt sijn vedder Mauritio, graef Van Honloe tegens captein Sno in Hollandt erwecket. Und nu in all mans naredent sweveden, uth nene ander orsake, dan dat die Staten die suverreynscap niet dachten tverlaten, und hoer inclinatie tot den vijant muchten bedecken, darmede alle provintien verloren weren, nene trouwe steden ontsettet worden. Daerup die scepen in den Sont arestiert tot dwanck an den Majestaet van Engellandt myt eendracht, und in Duyslant verboden nene ruyteren und knechten uthtlaten in der Staten naem, dan allene des Majestaets van Engel-

+ fol. 470^v.

1) De vader van Joh. Rengers van Hellum was volgens het Nobiliarium van Coenders (uitg. Mr. H.O. Feith), blz. 50, Frans Rengers toe Hellum, Schildwolde enz., overleden in 1568. Eppens komt hier terug op het door hem blz. 474 medegedeelde. Hier wordt dus het zeldzame geval medegedeeld, dat een wapenbord niet terstond na de begrafenis, doch 19 à 20 jaren later boven het graf in de kerk wordt gehangen.

[p. 488]

landts beveel. Hieruth erstondt der Engelschen vertocht tot desperaet vor den vromen offte wederroep der ontrouwen, daer die vijandt Parma bestandich in sijn prepositio van muneringe der religie und confiscatie van guederen myt grote commer verblefft, verdruckede Westphalen, Cleve, rick van Aken, Coln und Luck, dat verwostinge overall, dat volck vertoch offte verstorff in grote armoet. Ock was graef Edzart onduldich, dat he gerne geweer und wapenen worde tegens den Hollanders up den Embse gebrucken, soe he scepen hadde, offte ock gelt buyten der borgeren buydel, die dit mede dragen und stemmen solden, dan in murmuratie dragen mosten, und myt breven in Hollandt antwordt versochten, um die Embder scepen vrij und up tlaten. Onder des wort Delffziel onbewaert und gyfft den Gronnigers betercoep in koren van 6 tot 5 daleren, alsofft men den vijandt wolden gedient hebben und nene hovetregent eder gubernuer noch order tholden meer was, ter tijdt alnoch die graef Lycester worde overcomen.

Dit weren die maximae, daerbij vorsten und volen na richtet worde:

Die onderdanen behoren neit trebbellieren tegen hoeren overicheit overall.

Um dem religie sal men nene orloech annemen offte vueren.

Alle ordines in provintien worden meer genoempt dan achtet, want vorsten, heren wolden behaget sijn, und hielden allene pensionarios etc.

a) Sir Rowland York, die de schans voor Zutphen verried op denzelfden dag, dat Stanley Deventer aan de Spanjaarden overgaf.