De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat negende boeck

des Vresschen historie der Engelschen und Staten tegens der stad Gronnigen.

⁺ Die regerunghe der Staten was uth twe orsaken ongeluckelicken alleen. Dat die hoeffden, regenten und capteinen niet enich, niet trow, niet die gemene sake der religie ingelijvet noch behartigeden. Daeromme sie vaken bewogen, als een huys up een sandtduyn getimmert myt den vloet stortet, soe lieten sick uth vesten ock scanzen, steden myt lose lofften des vijandt uthleyden und overgaen und wolden vaken niet sien, und raden dat noedichst was, dan dreven onnodige raden. Die andere orsake was, die voelheit²⁾, gelicheit³⁾ des raedts, dat die ene den anderen niet respectierde noch vresede, dan hateden, nijdeden und verachteden. Daeromme nemandt die disciplin waerede und alles bleff onder groet und kleinen ongestraffet; soe die soldaten was, was ock die captein, scaep was over die wolven, die wolven vermochten alle scapen ter tijdt die graef van Licester het sweert gebruckede und nemant dachte tsparen und sulven an und over wesen wolde und alle steden myt besettinghe starckede

+ fol. 411^v.

2) Traagheid, slapheid.

3) Onverschilligheid.

[p. 338]

tegens der Staten vermodent. Und niet meer biddent regeren wolde, und wolde reede, dat men die religie eendrachtich holden solden. Alnu liet sick sien, dat der Staten regerunge bestandiger und der Spangerden anslagen onseker worden solden. Na des stadts Graven verraedt versocht hartoch van Parma den stadt Nuyst myt sijn heertoch tbeleggen soe van den 17 Junii soe 4 weken lanck, want daer capteyn Kluyt van graef van Moers wegen myt 200 perden und 1600 soldaten tswack voer sulcken stadt to verdedigen, clacht hie tom laesten te swack solde worden tegens een grote macht. Soe verenigen sick hartoch van Parma und die Beyger myt beide hertochten tot 24000 tvoete und 30 stucken groff geschuts voer den stadt¹⁾.

Die Emse und Embden was uth die torustinge verleden harvest tegens den Vrese gedaen alsoe nu geacht, dat die uthvart lange upgeholden, die tovart heel van Mey gesloten, bena nene scip meer vor der stadt hadden, die straten ledich, die cophandel up andere stromen, havens und steden, Bremen, Oldenborch meest, verlecht worde uth Embden und van der Emse. Und die gesanden to Utricht comende den Gubernuer gherne volgen. Waertegens Johan Rengers to Helm, superintendens, van den Gubernuer den 14 Julii verscreven cito cito citissimo⁺ tegens den gesande, und van Johan Garbrans stolte gemoet tom verantwordinge beropen ys worden.

Alsoe worde een bijcompst der princen, vorsten, heren to Lunenborch den 18 Julio geholden, daer die heren persoenlicken, konick van Denemarcket, vorst van Brandenburch²⁾, vorst van Saxen des St.³⁾ Augusti sone⁴⁾, heer Casmirus⁵⁾, landtgraef van Hesse⁶⁾, heer van Brunswick⁷⁾, myt gesanden uth Vrancrick, Engellandt, und

1) Neuss, dat door Kloet dapper was verdedigd, werd den 17den Juli 1586 door Parma veroverd en door zijn soldaten uitgemoord.

+ fol. 412.

2) Johan George, keurvorst van Brandenburg.

3) St. vermoedelijk voor Sl. = salige.

4) Christiaan I.

5) Johan Casimir van de Paltz.

6) Willem IV.

7) Julius.

[p. 339]

van Parma, want men des besendinghe an clanck Spannien niet voele achteden und evenwol bleff¹⁾ vortvoren in Vranrick und Nederlandt²⁾. Daeromme nu eerst ruchbaer worde van upsitten der ruyter 4000 uth Duyslandt und 2000 uth Denemarckt, myt voetgangers na Mel bij Mynden sick to vergaderen. Ock secht graef Willum den in Drent und anders die savegarden up und ontfang nije volck in Westerlandt. Niet weiniger worde befunden, dat die koninck van Polen³⁾ den raedt to Ryga verordenede, die Jesuiten intleyden und in openlicken dienst tstellen. Daeromme 7 personen, sculte, een borgemester myt enigen der raedt und rechtoer des scoles, ontsloten alle principaeleste verstandigeste borgeren tot sick ttrecken, beropen sie in enich versekerde plaetse und huys, vertonen dae des Konichs beveel und hoer erenstelicke wille, myt anwissinge des scarprichters aldaer tegenwordich in sijn gemaeck daetlicken tcoppen. Overst die borgeren, des niet ansiende, bliven vulstandich und die meene borgeren het huys besettende, begrippen sulcke 7 personen alle, und worden gevarndelt⁴⁾ daetlicken. Graeff Edzart ys beladen myt weinich soldaten, gyff nene gelt, belastiget den huysman, lat den Knoch vrij und rekent myt den soldaten der huysluyden costen dages 5 stuver, lat sie to Hinte, Suerhuysen und Loppersum verbliven sonder orsake. Alsoe graef Johan die sijnen to Wener ingelecht, laet die officieren mest raden, wie Occo Vrese to Embden. Dit ys die staltenisse in Vreslandt und gemene sakes idtsondes. Waeruth dit negende boeck sijn volge nemen sal. Soe des ock an Gronnigen muchte versocht worden, als nu vole hopeden. Dat ock die rentemester Johan Winbrugges scryfftelicken overgaff uth weiniger edelingen naem die Ommelanden

1) H.S.: wreff.

2) Deze bijeenkomst diende om meer eenheid te brengen in de samenwerking der Duitsche Protestantsche vorsten. Maar dit doel werd niet bereikt, vooral omdat als van oudsher Saksen en de Paltz vrij scherp tegenover elkander stonden.

3) Lijfland behoorde tot 1629 tot Polen.

4) H.S.: gevandelt.

[p. 340]

inttrecken, Gronnigen to versoeken, soe niet to erwinninge, gewisselick tot een verdarff um landt den stadt afftsnijden, als wisheit gheacht, sick sulven to verdarven, um anderen thoenen offte to verhessen.

⁺ (Volgen eenige mededeelingen en bespiegelingen betreffende de Bijbelsche geschiedenis, de oudste Friesche geschiedenis, Karel den Groote enz.).

⁺ Daer die conventus to Luneborch nu den 18 Julij ys radende und den Engelschen bijvallende, tot wederwille des keysers Rodolphi 2, Pauwest, Jesuiten und andere secten. Welckes alsoe uth den bijbelsche historie mystice to leesen, wordt dorch den astronomen beduydet dorch vier trigonen, waervan elcke trigonus operiert 200 yaren. Wort die vuerige igneus trigonus den religioen und politie togescreven, und ys alsoe van begyn des werelts circuliert und nu up yaer 83 nijes berekent worden, daervan nu ock die religie in grote commotie und alle rijcken in den vall und veranderinge schijnen twenden, daer men nu den Turqen¹⁾, Moscoviteren und den Polen myt Swesen keyser²⁾, Pauwest und anderen tot wederpartijen erholt und bevindende syndt.

Diewijle die gesanden uth Embden, Onno Tyabberen und Hindricus Gerts secretarius, to Utricht den Gubernuer beyegenen, wort woll ontfangen, tgaste gladen und angesecht in den Hage tvolgen myt twe hoeffheren; als nu ock Johan Rengers to Helm hoer en tegens was komen und ock vrundtlicken begrotet. Und het scrivendt van der Majestaet uth Engelandt an graef Edzart, den gesanden togesandt, worde vermeendt myt post van der Majestaet een andtwordt eerst tlangen. Und vertonen hier hoer³⁾ tho hove. Alsdan dancket graef Edzart 2 sijner hoeffdieneren und scriveren, als M. Oessewolt und Johannes⁴⁾,

+ fol. 412^v.

+ fol. 413.

1) H.S.: Turqcam.

2) De koning van Zweden.

3) H.S.: Heer.

4) Met Oessewolt bedoelt Eppens den predikant Oldewelt, die te Wittenberg had gestudeerd, maar als Zwingliaansch bekend stond. Hij was evenwel geen Sakser, evenmin als Ligarius, dien Eppens met Johannes schijnt te bedoelen. Maar dan moet men aannemen, dat hij zich vergist; immers Ligarius was een streng Lutheraan. Ook kan hij niet in één adem met Heshusius genoemd worden, daar zij niet gelijktijdig hofprediker waren; integendeel volgde Heshusius Ligarius in 1585 als zoodanig op. Vgl. boven, blz. 153, noot 3.

[p. 341]

aff und verwiset hoer ten hove, want sie neit bychten und mede to hove sick stelleden myt Heshuysio gelick in avendtmael tgebrucken, beyde geleerde und vrome mannen uth Saxenlande geboren als Oessewolt. Also ock to Hinte den 17 Julii een prediger indringende, wort van der meente antwoerdt eendrachtelicken: Sie musten des lijden, dan sie verclaerden, dat he hoer mishagede. Was van Luneborch dorch den halmester banckeruyt verscreven und commendiert thalve. Und allnu mocht men hoeren, dat graef Edzart solde willen stedigen, dat die van die munte¹⁾ myt Hesshuysio up Valderen een nije kercke solden mogen tymmeren, daer alle dorperen Lutters die⁺ kosten mededragen solden moten, als men seeden in sulcke tijdt, daer nu Emse, Embden gesloten, die scepen alle quijt, nene cophandel hadde und alles buyten landes verhandeleden, jae ock dat herinck myt licentgelt groter onkosten dragen muste myt 24 gulden van die last, daer to Bremen 16 gulden, to Hamborch 12 gulden allene betalet worden. Want Embden den vijandt naest und meest denede van sijn overvloet, dat nu niet voell was to Embden. Daeromme die gesanden anstaende um verhort tworden, wort Johan Garbrans admirael den 17 Julii verscreven, trecket den 20 Julii na den Gubernuer. Dusse admirael dede inhibitie na sijn commissie tegens was Rengers tolatende was, ock graef Willum vrijgeven hadde, als pannen uth Oltampt tvrachten, bij Corth Borcherts consentiert. Item torff, holt, bier und alles, wes der Emse brucken solde, ock vrij luyden pasborten na Gronnigen und edtwes van den vijandt tonthalen; und dat myt hoenlicke, spotsche reeden: Sin mesteren hadden hem sulckes noch niet verboden offte upscreven, daeromme des Konincklicke Majestaet scrivent des vals niet ansiende.

Altijdt was die biscop van Coln, die Beyger, niet allene een gemene pijler des pawstdoem, dan myt hartoch van

1) Heshusius predikte in het oude muntgebouw te Emden.

+ fol. 413^v.

[p. 342]

Parma in gelicke raedt van orloch, hadde nu sick starcket myt gelt, sammelde uth Luck, Coln, Munster und anders¹⁾. Daermede he sijn und des Parma volck voer Nuyss lecht und holt, dat nu Parma verdelende sijn hertoch²⁾ na Vlanderen sick verweren moste um den invall und verdarff aldaer. Want die Gubernuer sick in den steden versorgede ter tijdt die ruyteren muchten verdich worden und steden in versekeringhe blijven, wes he overich hadde buyten den tocht na Vlanderen. Overst onder des und um des worden und sindt die steden, adel van Westphalen³⁾ niet genegen tot den Beyger. Dan die hartoch Julius soen van Brunswick stellet sijn jungeste soen to Minden yn voer bisscop, verwachtet ock Osenbrug⁴⁾, und verment ock to Munster regent tworden tegens den Beyger, die doch up Hildersum⁵⁾ dochte myt Brunswick to versoeken. Welckes nu alles to Luneborch⁶⁾ mede geraden can worden, soe die verscheidenheit des religioens myt den naem des Ausbursche confessioen, Evangelisschen und Reformirden tegens den Westerschen und Switzerschen sick allene rijmen worde, allwaer D. Menso Alting na Bremen an D. Pezelium⁷⁾ der beyder kercken und waere Evangelisschen Reformierden sick vor den hartoch to Luneborch versammelt, den 18 Julii worde presentieren und tot verandtwordinghe wol willicken solde sijn, als men vermeende dusse reyses orsake twesen buyten radt, wille graef Edzarts, die dit wol anders intendierde, als gesecht is.

⁺ Ransow⁸⁾ ridtmester was nu ilendt van den Gubernuer dorch Embden na Saxen gereyset um ruyteren tsamelen, dan den versammelinge der heren to Luneborch verwach-

1) Dus uit zijn andere bisdommen.

2) Heertocht, leger.

3) Het hertogdom Westfalen, dat aan den keurvorst van Keulen behoorde.

4) Osnabrück.

5) Hildesheim.

6) Vgl. boven, blz. 338.

7) Vgl. boven, dl. I, blz. 472, noot 3.

+ fol. 414.

8) Vgl. boven, blz. 328, noot 1.

[p. 343]

tende, worde meest ruchbaer van ruyteren tsammelen. Welckes van enigen der Staten, bij den Gubernuer wesende, solde wesen upgeholden und gelettet myt hemelicken inradent. Daervan Pauwel Buys, een kistenmakers soen tho Uthricht¹⁾ und advocaet gewest²⁾, van kleiner staedt tot hoege raedt und staedt gebrocht, den 8 Julij³⁾ wort angrepen myt anderen, handen, voeten gebonden, up wagen gevuert na Utricht⁴⁾, als een principalicke vreder⁵⁾ in die gemene sake, die vole respondenten gebruckede und kennede um alle guede anslagen tletten. Dat ock die meente sulcker overdroetsaem⁶⁾ myt requesten an den Gubernuer overgaven: Wolde Sijn Genade neit allene und suvereyn gubernieren, soe moeste he verraden worden, und sie dachten alle Staten doet tslaen, want sie sick allenne sochten und bij ontellicke duyseden verrijckeden uth des landes und meente geldes. Waeruth nu een grote geschrey erstondt, dat men den verraderije nu ontlastiget konde worden und beter standt verhopeden.

Anno 86 den 5 Julii wort to Utricht publiciert een placaet van alle savegarden und verdragen, myt den vijanden over landtluyden und naeste grensen bisheer geholden in Vlanderen, Gelderlandt, Twent, Stycht, Stenwick, Drent, Goederycht⁷⁾, Oltampt und alle Ommelanden, niet meer tmogen geneeten, dan yder solde vertrecken, verdriven, upbrecken und intrecken in alle naeste

1) Dit is niet juist. Buys was de zoon van een molenaar te Amersfoort, maar zijn vader was gegoed genoeg om zijn zoon een geleerde opvoeding buitenslands te doen geven. De familie zat ook te Amersfoort in de regeering. Vgl. Van Everdingen, Het leven van Mr. Paulus Buys (Leiden, 1895), 1 vlg.

2) Buys was 1572 tot 1584 advocaat van den lande van Holland.

3) Buys' gevangenneming gebeurde niet den 8sten, maar den 10den Juli 1586. Vgl. van Everdingen, t.a.p. 146 vlg.

4) Buys werd te Utrecht gevangen genomen en is daar ook gevangen gebleven tot 24 Januari 1587, toen hij op bevel der Staten-Generaal werd vrij gelaten. Vgl. t.a.p. 156 vlg.

5) Verrader.

6) Daarvan een afkeer hebbende.

7) Goorecht.

[p. 344]

steden van beyde partijen, want men nemant daerna versconigen eder horen wolden, noch sparen, dan alles tom prijs uthdielen laten. Dit was een screckelick mandament, dan men hoerde alnoch nemandt, die sick daeran liet bewegen. Want nemandt konde sick bargen offte ergens hen maken¹⁾ und verblijven myt haven, gudt, wijfft und kinderen. Dit und sulckes hadde Johan Rengers to Helm an eniger sijner becanden huysluyden gescreven und worde to Gronnigen vertonet. Achteden des niet anders als barnbreven, dat men het volck daermede verharden und stolt makeden, um sick niet tlaten bewegen, und uth desperaedt gedaen worde. Und was over hele landt een grote sorloesicheit; ock scrivende, dat die strate solde balde open sijn, off Godt wolde, soe dachten sommigen vrij na Embden uth Gronnigen treysen.

⁺ Den 16 Julii wort Nuyss myt vole scetens tobroecken und die mueren gestortet und 5 mael bestormet van den Beyger und hartoch van Parma tegens den captein Kluyt, die dae in was allene myt 1600 tvoete und 200 perden, tswack sulcke stadt to verdedigen, daer alle borgeren uth verlopen weren²⁾ und ertijdes den hartoch van Burgundien Carolum audacem een jaer lanck gekeret hadde und daeraft vertrecken muste³⁾. Daer hartoch van Parma wol 5000 mannen solde verloren hebben und den stadt tom prijs uthboden. Und gewaer worden, dat die overste geseriget was und het volck mode und versaget geworden, socht des to dapper an, waertegens die bynnensten, hoer noet bedenckende, doen pulver und pruppen allenthalve doer de stadt in huysen und straten bereyden und doen springen, verbranden, verneelen de heele stadt, dat daer nene 50 huysen over solden gebleven sijn, den Parma grote scade doende in sijn volck und den prijs⁴⁾ vernelende. Nochtans captein Cluyt noch levendich tom

1) Zich bergen of ergens heen verwijderen.

+ fol. 414^v.

2) Vgl. boven, blz. 338, noot 1.

3) Het beroemde beleg van Neuss door Karel den Stoute in 1474 en 1475.

4) Buit.

[p. 345]

venster uthhangende myt enigher der prediger¹⁾. Wenigen der soldaten ontloeset und ontloepen.

Onder des was die grave van Moers in Flanderen to verwosten, to verbranden dorperen, gewassen und alle vruchten, daer men enighe vrijbuyteren to angenomen solden hebben tot 5000, die allene 20, 30, 50 gulden van een Antwerper copman up handt ontfangen, daerna sick sulven redden und besolden musten.

Den 23 Julii die dach to Luneborch der heren vorsten, kuervorsten myt andere heren wort ontsloten und treck de konick van Denemarcket to Hamborch yn, als Roemsch konick erwelet²⁾ nevens den Rodolphum 2, und sick der Nederlandtsche saken to bevlijtigen. Daer Truxses voer legitimus kuervorst van Coln geacht sijn stemme mede ghegeven hefft. Und nu worde die belden to Bremen affgesettet onder dusse versammelinge van 18 heren und vorsten.

Den 28 Julii kompt noch een ander hopman Ferveda in Oterdum, und worde Oterdum versorget myt invuer van brant und alle andere nodruyfft, alsoffte het noch ynsen³⁾ wat wercken solde, meer als den plaetse verdedigeden, soe men anders niet vermochten, dan den huysen, dorperen tverbranden, biesten thaelen und tslachten, sommigen arme huysluyden to vangen und to ransonen. Daer die hopmannen und soldaten van demmeden⁴⁾ und leveden als nene menschen betamede. Aldus dede nu die Gubernuer alle steden beleggen myt sijn nije Engelschen⁺ und die Duytschen to velde tgebrucken. Und Merten Scenck, die stolte helt, lecht sick in Barck⁵⁾ und starcket sick myt 3000 tegens Parma, want he naest an Nuys hem verwachten wolde, als Parma die soldaten worde betaelt hebben, die nu tumultuierden um betalinge und den verloren prijs.

1) Inderdaad werd de bevelhebber Kloet, hoewel zwaar gewond, uit het venster van zijn eigen woning opgehangen. Evenzoo de predikant Fosserus en de diakenen. Vgl. Bor, II, fol. 738.

2) Dit is stellig onjuist; daarvan is nooit sprake geweest. Over de bijeenkomst te Luneburg, vgl. boven, blz. 338 en 342.

3) Eenmaal, eens.

4) Zwelgden, brasten.

+ fol. 415.

5) Rijnberk.

[p. 346]

Soe tvoeren geroert¹⁾ dat Grave²⁾ een junge sone sij affstorven und daerna ock sijn gemael dorch doetlick affganck ock mysten muste, worde dit nu meer den duvel und boese menschen als toverschen togescreven, dan natuerlicken gescheden nae menslicker swacheit in dusse verdorven natuer. Daerom Anna Johanna³⁾ Paulwes, een rijck benoemde achbare vrouwe, myt twe dochteren in pijn verhort und dorch rechtsgeleerden vor recht aldaer in gerichte to Esens in der stadt betijet und verordelt dorch die juncker und adel in lande, solde dusse beyde myt fnijn vergeven hebben, alsoe lieff thove, dat sie und hie in die naeste raedt sij stedes bij den Grave und graef Enno vertrouwet west. Und daeromme den 28 Julii ock alle dre, 2 dochter 1 moder, verbrant worden; ener allene onwetich geacht dusses daets, dan der toverie niet onschuldich. Dit verweckede vole kallens und bedenckens. Want to Osenbrugge anno 85 seer voele justificiert worden, woe den duvel sulckes dorch menschen vermochte, offte die menschen myt den duvel. Soe yst nochtans, dat Godt almechtich sij, und die geest nene lichaem hebben, wat can dan emant buyten Godt, wat gemeenscap hefft die duvel dan myt den menschen, dan dat Godt den geest tolat ock godtlose ongelovighen menschen to versoeken, hoer misbrucken und in elende tbrengen laten, und alsoe ock anderen tom straffe in verlatinghe stellende. Daeromme die menschen sick wol dagelickes to segenen und in Goedes genaden to bevelen hebben und alles den Heren Christo toscriven, alsdan kan die geest nene macht hebben over menschen eder sijn haven, als Tobias exempel und Jobs anwiset und anders openbaer. Dusse misdadigers sindt thoe Spier in gerichte condemniert und allene in persoen daer beseten bleven und in swarer sententie gevallen, als myt vuerige tangen totogen tworden, dan na landtrechte gestraffet, up een stede uthgevuert.

Johan Pauwels was verborget, nu overst bewaert, wort tot rekenscap bedwongen und Occo Vrese worde tegens

1) Vgl. boven, blz. 302.

2) Graaf Enno III.

3) Of Johans; H.S.: Joh.

[p. 347]

hem verlicket van die reden des landesdaeges, als dat die den Heren misbrucken und den meente verdruckeden.⁺ Horen hulde¹⁾ arvet niet. Dusse sententie ys gelesen myt egene belijunghe voer den misdadigers in bijwesent aller vrunden, bewanten und andere getuygen des Johan Pauwels, als droste daer geacht, und sint seer rijck und geweldich, even starck myt besitten und ossen tweyden als die Grave sulven. Sijn huys solde demoliert worden, want die Gravinne daerin vorgeven was, to gaste genoget. Und die Anna miste een oege, welckes hoer was uthgedaen van een leeser²⁾ voer 25 yaren to Vressute³⁾ wonende, die seer becandt und dedich was myt sijn leesen. Uth Jewer wort een suster ock ineysschet und to Esens gevanckelijken beholden, als besecht van dussen. Aldus kan die duvel myt godtlose menschen sick verenigen und die in elende vervueren, als he sie misbrucket hefft. Und van beyden dielen tholden ys, als Jeremias secht 49 capittel vs. 9: Wijnleesers soelen over u comen, die juu neen naeleesen laten. Und dieven des nachtes sullen over u comen, die sullen hem genoech verdarven; die neit verdient hebben den kelck drincken, die moten drincken⁴⁾. Und voer den vall gaet hoemoet und tyranie, gewalt, onrecht, daeromme blijfft nemandt ongestraffet.

Na lange berekunghe des secretarii des huyses Embden, Ubbe Finkes⁵⁾, als he myt sijn egen handt hadde bescreven 37 yaren lanck, worde nu eerst na 50 yaren die rekenscap gesloten, dat die weduwe den heren schuldich was sovendartichduysent gulden, daermede tcorte gelevert weren 900 vat botters uth Reyderlandt, daer een koe 4 punt den heren tobrenget. Welcke weduwe was een suster van Ulrich Folckerheem⁶⁾, landtrichtes sone in

+ fol. 415^v.

1) Genegenheid, genade. Maar de zin is toch niet geheel duidelijk.

2) Leeraar, prediker.

3) Friesoyte, ten zuidwesten van Oldenburg.

4) Deze laatste regel is uit Jeremia 49, vs. 12.

5) H.S: U.B.B.; vlg. echter hierachter, fol. 505v.

6) Ulrich Folckersheem was een kleinzoon van den rentmeester Johan Folckersheem, zie boven, dl. I, blz. 91, noot 1.

[p. 348]

der tijdt. Dusse kinderen worden seer rijck geacht, dan stedes bij den heren in ongunst gebleven. Wort Ulrick Folckersheem tegens Johan Kannegeter, van Bramsche borgemesters¹⁾ huysfrouwe wegen, ock in pleyt gebrocht umme licke, rechte scheidunge der arffnisse to geneten, als Folckersheem romede van Johan Cannegeter vier eder vijffduysent gulden willen thebben. Wort he sulven condemniet tot meermalen und ock bij contumatie und versumenisse sijnes advocates M. Thomas, een Westvrese, sijn yaergelt genetende, dat Folckersheem schuldich sij soventeynduysent gulden, welcke summen tsamen getogen²⁾ tot 54 duysent gulden, nu uth ener arffnisse nagesocht, het heele geslechte to niete brengen worde. Daer Wibbolt Clant mede an gehilcket ys und benae voer nene swager achtet worde van Folckersheem. Want he levede³⁾ niet noch achte emandt tegens sick dan die op het onnuttelicken leveden, und verterede yaerlickes susteren und alle sijne renten und vruchten, welckes he den meygeren⁺ affscattede, 1 gras 5 daleren tom huere eysschende, bena den susteren die huysholdinge niet gunnende, tsamen in des rentemesters huys to Embden sick erholden myt verscheyden tafelen, und besonder bedient uth den koecken. Aldus ginck myt ock anderen offitieren to, soe in vorige yaren die meeste mesteren bij der Graven hove west weren. Und Philips Haykens arffgenamen muchten ock nene rekenscap erlangen, soe sie vermee(n)den hoer noch solde tokomen. Alsoe worde nu ock to Esinge⁴⁾ myt Johan Pauwels verwachtet to gescheden, dat so he nene rekenscap konde doen, solde sijn huys niet allene wechsleten worden, dan ock balcken genomen om hem daeran thangen laten. Want in sijn huys solde die Gravine vergeven sijn und het huys was verdroesaem den graven Enno antsien.

Den 29 Julii Petrus Cornelius notarius myt Gronniger

1) H.S.: Bransche. Bedoeld wordt Johan Bramsche of Braemsche, burgemeester van Emden.

2) Opgeteld.

3) H.S. hevede, maar zeer onduidelijk.

+ fol. 416.

4) Niet Ezinge in de Groninger Ommelanden, doch Esens in Oostfriesland.

[p. 349]

pasborte und der vrunden breven verscreven um int landt to erschinen um sijne kinderen guederen tscheyden, und sulckes beslichtende was vrij weder to Bunne gecomen, wordt aldaer van die Embder scipperen und vrijbuyter bij den vijandt denende erkendt, begrepen und na den Dam gevuert und sijn gelt ontwaeret. Dusse weren nu dorch Wener, van Eyssens comende und hoer scyp achterlatende, myt 3 gevangen vrij dorchgelaten, sonder to Lier bij den Oer¹⁾ offte tWener hoer werende offte vragende, waerhen und waerom die gevangenen sindt dorchgeleydet worden. Alsoe voele hadde Onno van Ewsum neit versocht noch verorsaket und worde gekeret und geslagen. Und alnu muchten alle waeren, wagenen vrachten und reysigers na Wener und dorch Wener up na Gronnigen reysen, varen und trecken sonder perikel, want daer nemandt uth den scanze Oterdum komen muchte, offte he worde van die orlichscepen ock keret eder van die soldaten to Wener geslagen. Nochtans weren alnoch Onno Tyabberen und Hindrick Gerts to hove in Hollandt um noutraelscaep to bewijsen. Daerup den 31 Julii een placaet affgelesen, dat alle borgeren und inwoneren, bij andere heren dieneden, solden in 3 dagen weder yncomen eder wijff und kinderen van hier laten scheiden und alle recht ontwaeret sijn. Die coephandel vermeerde sick to Lier hieromme seer, dat die inwoneren ock suvel upcofften in Embder vogdije und die tol, waechgelt betalende na Lier tovueren uth Embden. Dit worde van Ocko Vrese vor prijs up huys gevuert, want men⁺ den Gronniger stapel nu niet weder to Embden den borgeren vercofft hadden, hoewol dusse noch wol in dese vodije den handel drijven muchten. Waertegens die droste to Lierort ock weder doen arestieren und upholden die Embder guederen, soe daer gebrocht und niet gecofft worden. Aldus dingen die steden na alle landes vrijheiden und sluyten alle commertia an besonder plaetsen.

Anno 86 in den maent Julio wort die stadt Ausburch myt Jesuyten besettet, und nemen die Papisten die over-

1) Oert, Leeroort.

+ fol. 416^v.

[p. 350]

hant¹⁾, verdriven alle de van der Ausburgsche weren als Lutheran to stadt uth. Und die keyser Rodolphus laet daer 4000 soldaten inleggen, beweget sick tegens den Reformierden, tegens Protestanten und confessionis verwanten und den, die bisheer ganslicken sorchlosich sick stellenden, want die Spangerden allene de Calvinisten worden vermeent tverdriven, den rebelligen to bedwingen, welcke bisheer den Confessionisten und Ubiquisteten seer lieff und angenaem holden worden. Nu overst valt hoer den steen sulven up den cop, want sie verleden yaer sick conform stelleden den Pawschen calendario und niet wenig destijdes bedrouwet worden, und evenwol den Jesuyten het gewalt toleten.

In dusse stadt soedanige kunstrijcke goltsmyt, die over Duyslandt verwondert und versocht worde, ock van keyser, konick, vorsten, bij centeneren van sulver und golt to arbeiden togesandt worde. Was und ys een Gronniger borgers soen, eenes kalckmakers, myt namen genoempt Andreas Adamsstede, onder Isbrandt²⁾ goltsmyt sijn ampt eerst angeleert, und wes he allene in poteerde makede na enes menschen lichaems van 3 handtbreck lanck, myt holten styckeren³⁾ des werckende, muchte 20 gulden gelden und tobroeken hefft het alnoch gelt golden. Dusse arbeide den Beyger sodanigen klenodien van golt, dat ock alle sijne scatten daeran becostiget worden. Und neit tspreken was, woe dusse nu den Jesuiten hefft behaget myt sijn Italiaensche conversatie, ys to dencken.

Bisheer was die predicatie in die Ommelanden heel gesloten, waertegens die Wederdopers hoer predigers vodeden, inhaelden und voele anhangs makeden. Und die vijanden Papisten muchten des dulden, als neit topenbaer worde und die lasten dragen worden van scattinghe und ondertijdes den redgeren broke tobrochten. Overst die Reformierde kercke muste deneren misten, predicatie

1) Augsburg bleef evenwel tot 1806 een vrije Rijksstad, evenals Aken, waar ook de Katholieken in dezen tijd zegevierden.

2) Vermoedelijk Isbrandt Krijt, die in 1563/4 in het bestuur van het goudsmeden-gilde te Groningen zat.

3) Staafjes of stiften.

[p. 351]

⁺ allene private gespreck blefft bij weinigen und worden selden versocht myt volen. Want dusse ock van meente hatet worden, als den predicatie het ongeluck toscrivende, hateden die sulcke noch anhengig offte suspect weren. Und to Embden over(r)eijseden, als die orlichscepen wech weren, die nemant respectereden. Dit alles ys an onsen prediger Johan Milio¹⁾ to Delfft verkundigt worden, daerom he myt erenste dusse brefft ten Dam over doen senden, trostende alle verlatene Christenen, wert om to gedencken. We folget:

Genade und vrede van Godt dem Vader sij ju vermennichfoldicht dorch Christum sijnen soen onsen zalichmaker.

Ersame und seer gelevede broders in den Here, negest erbedunghe mijnes frundtlicken dienstes und wonschunge alles guedes, hebbe ick neit mogen laten ju l. tscriven, woe dat ick uth enige broders uth den Dam verstaen hebbe, dat dar noch enige frome und godtlevende Christene, lidtmaten onser gemeente, in den Dam overgebleven sindt, die sick van den Romschen affgoderien neit allene ontholden, sonder ock van andere valsche leer und secten ontholden, sick standtvastich in der waere Christelicke religie und reyne leere des Evangelii, daeryn sie sick dagelickx und to den eende bijwijlen sick in enige huysen versammelen, und also den anderen myt des Heren wordt to lesen und guede vermanunghen trosten und starcken. Daeruth ick sulcke vroede mijnes harten ontfangen hebbe, dat ick neit genoechsaem daervan kan scriven, danckende den goden Godt und den vader onses Heren Jesu Christi, dat hem belevet hefft aldaer in die verstroyde kercke sick noch een saet tho beholden, daeruth noch meer vruchten und wasdom tot sijner tijdt dorch sijne genade sal mogen comen.

Ick verblide mij ock van harten, dat ju l. midden manck die wolven sick so fromelicken dragen und Christum den zalichmaker so vrijmodich bekennen. Daran ick⁺ ock marcken mach, dat mijn gringe arbeyt, die ick na mijnen swacheit een tijdtlanck manck ju in mijnen dienst

+ fol. 417.

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 30, noot 3.

+ fol. 417^v.

[p. 352]

gedaen hebbe, neit verloren sij, gelick ik dan ock verstaen hebbe, datter voel van den lidtmaten uth den Dam und anderen, die idt wordt manck ons gehort hebben, in Oestvreslandt hen und weder oer wonunge hebben und sick aldaer ock stichlick und christelick dragen. Nu mij lieve und gewonschede broders, ick en wonsche anders neit, dan dat gij tsamen in dussen gueden iver und in alle godtzalicheit bestandich to dem eende willen vortgaen, gelick ick dan ganslick betrouwe, dat die Here unse Godt und Hemelsche Vader dit guede werck, dat he in ju angefangen hefft, durch crafft sijnes hilligen geestes in ju allen sal vulbrengen to den dach und verschenunge onses zalichmaker Jesu Christi. Daeromme ick ock den Here dagelickx bidde. Want al yst, dat wij na den lichaem wat wijt van malcanderen sitten, soe ys nochtans mijn harte und mijn geest bij ju allen. Gaet dan dapper vort, mijn lieve broders, in het werck des Heren, und laet ju niet affscrecken eder bewegen dorch tyrannie, dreygementen, secten eder vremde geesten, waerdorch gij van der waerheit enichsins solt torugge geholden (ick segge neit affgetogen) worden, sonder holt an in den gebede, und laet ju bijeencumpsten nicht achterwegen, sonderen laet ju bij den andere vijanden, soe vaken als gij enichsins gelegenheit vynden kundt um malcanderen to vermaenen, to trosten und to starcken in den geloven. Und soe daer enige sindt, die enige smaeck van het wordt Godes hebben und daer een vonxken kentenisse bij ys, laet ju neit verdreten die an to spreken, und spart nene arbeidt, um diesulvige to die kudde tbrengen. Und soe gij van den vijanden des Evangelii angefochten wordt, so wilt u vromelicken daertegens wapenen, und myt gesonde leer und dapperheit des gemoets ehere dwalinge tegentstaen, und die Here sal overwinninge geven. Hierto wilt u oeffenen int neerstich leesen der hilliger bijbelsche scryfft. Idt weer ock neit⁺ quaet, dat manck ju in ju versammelinge idt huysboeck Bullingeri gelesen worde um der hoeffstucken der Christelicker leer wol ghegrundet tsijn, updat gij voereerst den andere int gelove starcket, und daerbeneven den secten bequamelicken mucht tegenstaen.

+ fol. 418.

[p. 353]

Und alsoe ick verstaen hebbe, dat Elperich, Abel und Zusewint, onse lieve broders, in dit hillich werck seer iverich sindt und dese versammelinge seer neerstich onderholden, soe wil ick die gebeden hebben um Christi willen (und soe daer noch enige meer sindt), dat sie guede upsicht up die ganse kudde wolden hebben, updat dit sulvighe werck fruchbaerlicken mach in swange gaen. Und soe daer enige sindt, die dorch enige secte solden mogen van der waerheit affgeweken sijn, die wilt doch soecken weder to rechte tbrengen, soe ju mogelicken ys. Soe niet, laet mij weten, we sie sindt, und scrijfft mij die puncten over, daerin sie verstricket sindt, ick hoepe hoer tscriven und uth Godes wordt to vermanen.

Wijders, mijn alderlieffste broders, laet ju neit verdreten, dat gij nu under dit cruys moten suchten, dat ju neringe, wolfart na den vlessche neit soe gudt en ys, dat gij manck die vijanden onder voel perikels und swaricheits moet leven, voel haters und spotters dagelickx vor den ogen moten sien, und also alls in vuer versocht worden. Sonder stellet ju sulven voer ogen die heerlicke belonunghe, die gij na dussen strijdt uth genade in Christo sult geneten, und wat belofftenisse den overwinneren gedaen wort in den Evangelio Matth. 10, Marci 8, Luce 9 etc. 22, vornemplicken in die openbaringe Johannis, daer die Here secht: Die daer wint, sal myt witte clederen becledet worden, und ick sal sijn naem niet uth den boeck des levents uthdoen, und soe daer vort volget. Apoc. 3¹⁾.

Hiermydt, mijn leve und gewonschede, sijdt den Heren⁺ bevolen, und idt wordt sijner genaden, den ick bidde, dat he ju allen myt sijnen geest becrefftige und vulmake ju in alle guede wercken um tdoen sijnen wille, und straffen in ju tdoen, dat hem behaegelick is dorch Jesum Christum unsen Heren. Amen.

Grutet doch mij alle broders und susters und alle becande in den Here, insonderheit ju leve huysfrouwe. Mijn huysfrouwe doet ju tsamen hartlicken groten. Scrijfft mij doch ynsen over van ju aller gelegenheit. Datum Delfft den XI Augusti anno 1586, na den nijen stijl. Ju

1) Niet duidelijk.

+ fol. 418^v.

[p. 354]

leven aller dienstwilliger broder Johannes van der Mijll, dener des Heren evangelii in qlt.

Onderstont: Ick solde, lieve broders, ju over lange alle hebben gescreven, dan ick hebbe niet geweten, dat in den Dam van den onsen iemandt overgebleven was, dan dat mij gisteren Gert Smyt (nu captein mede up den Emse in Balge¹⁾ offte Lauwers leggende myt een scip) die bij mij to Delfft quam, datsulvige erst to kennen gegeven hefft. Daeromme ick ock niet hebbe mogen laten terstont tscriven.

Sulckes und dergelicken hebben die dieneren to Embden und die gemene niet dorven bestaen tscriven eder tsenden, want het den graeff Edzart solde verorsaket hebben den deneren to verwarpen, die kercke in uproer stellen, daer he alle middelen to verwachtede. Ock weren die deneren gans kleinmodich und ock gebeden wisten nene middelen to wisen, diewijle die orlichscepen tvoeren und nu Johan Rengers to Helm und Berent Cater nene grote onderscheet makeden up verwanten des religioens. Dan lurdendreygers²⁾ muchten meer geluck vaken geneten und vrij reysen, dat ock die communie niet muchte to Embden vrij gebrucket worden.

Die³⁾ upscryfft was: Dem erbaren und fromen Elperich Glasemaker, wonende in Appingedam, mijn g.g. vrundt.

Verdugo, seer becommert wesende um Gronnigen in sijn gewalt uth der 8 vendelen borgeren handen thebben, versoek enige bruggen thebben an sijn hofft bij Wolbrugge⁴⁾ over den grafft, nu den loese gevende und ronde holdende. Dan die borgeren stellen hem die wacht, also opentlicken ock besettinghe begerende; want die vijandt sick starckede und uth Westerlandt edtwes to wachten was, wordt hem des niet allene geweigert, als hores stadts mechtich, dan ock van den Konick gevrijet, niet besettet tworden. Dan Verdugo hilt sick niet we een chrijsman

1) De Scholbalg, de vaarstroom door de Lauwerszee.

2) Lorrendraaiers: naam van hen, die tegen de plakaten handel dreven, met name met den vijand. Ongeveer dus gelijk aan de ‘hoytevaerers.’

3) Deze twee regels behoorden eigenlijk een alinea hooger te staan.

4) Het stadhoudershof bij de St. Walburgskerk.

[p. 355]

um landt to verdedigen, dan muchte ock Westerlandt wol⁺ bedwongen hebben, als alnoch in partie gestalt. Overst Verdugo antwoerde: Wat he vermochte, wiste he wol, dan die Gronniger versochte niet den Konicklijcke Majestaet van Spanniën to behagen, dan dat arme landt in egendoem to holden myt hoer oldermansboecke und broke, daer nu alle voercopers to Uthhuysen, Meden, Sandt und allenthalven mosten affcomen in broeke, dat sie clapholt, bandtholt, coel und andere anders gecofft hadden dan to Gronnigen gehaelt. Offte die stadt noch niet vijanden genoch hadde. He wolde die adel alle und uthgewekenen weder ineysschen, die sie myt gewalt veryacht hadde um der vrijheits halven. Und alsdan so hadde sie vrede und solden niet sorgen, dat die uthgewekenen an heren um hulpe worden anholden und tom laesten myt gewalt landt weder ynnemen und alles to verwoesten, soe noch overich was, als men doch die weecktaxten niet upbrengen konden. Overst die stadt antworde: Sie wolden nener der uthgewekenen weder yn lijden offte dulden. Alsoe des Verdugo versoeck ijdell geworden, wordt an¹⁾ Parma verscreven, trecket myt ongedult uth Gronnigen myt alle sijn bagage und kinderen und versammelt 600 tvoete und 2 bende ruyteren um na Lingen und Westphalen sick tleggen tegens des juncker Pletteberch versammelinge, den rede an gescreven worde van Osenbrugge dorch hartoch van Parma trometer, dat nener der adel myt Pletteberch solde sick rusten tegen den konick van Spannien, offte men woldet het rede wreken offte gedencken, alsoffte men Pletteberch huysinge wolden destrueren. Overst Pletteberch, des niet achtende, versammelt den sijnen und verwachtet anderen tot hem. Und Verdugo vermeent Lochum to overtrecken, dan vorgeves und tot sijner scade; verdarfft alles waer he trecket.

Onder des maket grave Willum van Nassaw een antoch in den Nije Ziel myt 3000 mannen und 200 ruyteren und lat hemelicken torichten bruggen und alle scepswerck, alsoffte men die Ommelanden wolde innemen. Daeruth to Gronnigen des nachtes die poerten geopent, die ossen,

+ fol. 419.

1) H.S.: Van.

[p. 356]

koygen anhalet, Sickunge, Jurgen Leuwe und andere adel und gemene luyden vluchten und trecken na Gronnigen, alsoff landt rede ingenomen was. Dan grave Willum worde ock bij den Gubernuer verwetiget myt 7 vendelen tvoete und 200 perden und nimpt mede het getimmerde⁺ werck van bruggen und wordt dusse sorge in die Ommelanden in groter sorchlosicheit verandert, als ganslicken buyten noet twesen. Want hartoch van Parma den stadt Nuys erovert, howol heel verbrandt, nu ock Berch beleede. Daer Merten Scenck yn was in persoen und ock niet onstaen solden, als he myt die 40 stucken worde anvueren¹⁾. Overst die Gubernuer, hoewol wachtende na den Duytsche ruyteren, reppet sick ock und trecket na den Velu bij Arnum int velt myt 2225²⁾ wagenen und 2 pigniers³⁾ bij ider wagen. Nimpt bij sick 12 Engelsche heren und graven und 6 Nederlandtsche graven, grave Maurys, Princen soen, grave van Moers, grave Willum van Nassauwen, grave Holloe und anderen heeren meer, dartoe sijn Engelschen, Scotten, Iheren und Nederlandtschen tot 40,000 tvoete und 4500 tperde⁴⁾, sonder die Duytschen, die tom diel gelettet van den vorsten und Keyser niet uth den landen to trecken, ock wolden verwisset⁵⁾ wesen an den Majestaet in Engellandt der betalinge und niet up den grave van Muers allene staen. Welckes to Luneborch ontsloten, sindt na den 23 Julii gerustet worden⁶⁾.

Den 1 Augusti kumpt Wilke van Alandt scipper uth Spannien verkundtscapen, dat captein Draco sij gecomen myt 17 scepen uth Indien und die landen versekert, een groet ontellick scat in Engellandt angebrocht, sijn medecapteinen myt golden ketten gesyret, und den Majestaet seer weert sij, als den Spangerden meest roffloes gemaket van de Indische eylanden affgekeret.

+ fol. 419^v.

1) Vgl. boven, blz. 345.

2) Dit getal is niet duidelijk en stellig te hoog; er is in het H.S. door de cijfers heen geschreven.

3) Pioniers, schansgravers.

4) Deze getallen zijn wederom veel te hoog.

5) Verzekerd.

6) Vgl. boven, blz. 338 vlg., 342.

[p. 357]

Den 4 Augusti kumpt D. Menso prediger myt Artopeio¹⁾ weder van Bremen myt grote verswigent hoeres reyses, und van den raedt und graef Edzart befraget, antwoerden: Off hoer niet vrij weer treysen, daer sie tdoen hadden. Und weren den Majestaet van Denemarcket bynnen Hamborch myt Pezelio²⁾ to worde³⁾ gewest, und guede troest ontfangen, dat men in die religie neit anders wolden dan to Embden und Bremen geleret. Hoewol die prediger to Hamborch all onscamel⁴⁾ den Reformierden perstringeerden, noch den predigers salutierden, tot den Majestaet van Denemarcket onwille, want die Majestaet stedes den Ubiquitisten niet alsoe achtede, wie anderen vorsten und nu meer ongustich worden. Hoewol Theodoricus Heshuysius, hoffprediger to Embden, myt sijn anhangers stolt und moedich sick stelleden und den gemeenten den prediger indrongen, und soe rede weren wolden affdringen und benemen den scoelmester ock.⁺ Overst woe seer Embden benouwet worde durch upholdent der scepen und slutinge des Emses, affwendinge des stapels, daerto ock het vertoech der gesanden D. Onno Tyabberen borgemester und Hindrick Gerts, dat was groter dan men geloven muchten, want rogge, molt bescrivende muchte nu nichtes uth der stadt, und solden Embden nene 4 maent versorget sijn west myt rogge offte molt, jae bieren, inlandtsche und vremde bieren, jae die wijnen weren uthtappet, und to hove was lange tijdt nene auditientie offte musten groter tosage doen. Onder des summet grave Edzart neit und Occo Vrese die Knocke to versichtigen den 5 Augusti und ock anderen plaetsen, alsofft men daer wolde scanzen leggen tegens Oterdum und tom laesten den vijandt inlaten, als dan weert myt Oterdum verloren. Dit muchte nemandt ontraden noch worde befraget, daeromme wonscheden die verstandichste borgeren und deputierden des stadts, dat die scepe van

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 471, noot 2.

2) Vgl. boven, dl. I, blz. 472, noot 3.

3) In gesprek.

4) Oneerbiedig, schaamteloos.

+ fol. 420.

[p. 358]

den Emse muchten affholden worden, sie¹⁾ hadden die myddelen neit um sick to verweren myt der daet, daer woerden und reeden niet helpen konden, und men niet allene nije scattinge den borgeren instelleden, dan ock gebeden worden, dat men solden scepen torusten und die soldaten betalinge toseggen, als Corth Borchers beyegent ys, und men den huysman ock meer lastes upleeden myt scattinge, upbrengenge der vette swijnen, hoeneren, eygeren und koeren na yders landt und groetheit, und niet wol solen affkeren mogen. Want gelick men het Turckenstuer²⁾, umtrent 900 guldens wesende, tot welcke duyseden rekende, alsoe muste men ock to Spier in camerick³⁾ den dochtoren besolden, die bena der heren halven alle saken tegens den Munstersche inlandtsche pertien verloren und condemniert worden. Daerto kumpt Corcht Borchers densulvigen 5 Augusti, brenget noch nene bescheet, dan dat men seer an den stadt und grave Edzart wantrouweden und meer versekeringe solden moten doen, solden die scepen weder to Embden inlaten worden, daer dan die cortmester der Engelschen⁴⁾ des cophandels und stapels myt de gesande Willum Eherlee⁵⁾ seer behulpelick to west synt. Und Johan Rengers ock over die⁺ onordentlicheit up den Eemse, meest uth den scanze und orlichscepen bedreven, attestierde und in sijn commissie confirmirt worde tegens Johan Garbrans admiraell, die strenge was um nichtes uptlaten.

Alnu na verscheiden boerten wordt Oterdum besettinge verandert. Michael Hovelicker trecket myt den sijnen na grave Willum, und Philips Vervada myt Lambert Smyt eder Dyckbeen und Casper van Ewsum besetten Oterdum weder myt meer vrijbuyteren to landen dan die vorigen wolden stedigen und die amirael niet gherne wolde billicken. Hiermede worden sommige boden myt die breven na Gronnigen begrepen, onder welcken Berent

1) H.S.: Soe.

2) Turkenbelasting.

3) Rijkskamergoricht.

4) Vgl. boven, blz. 269, noot.

5) William Herlle; vgl. boven, dl. I, blz. 590, noot 5.

+ fol. 420^v.

[p. 359]

Kater, openen Berent Muellers breff an den munneken und abt te Grijsemoneken¹⁾, weens factor he was: Dat²⁾ grave Edzart all to onbillicken gaven und gescenck hadde ontfangen van convent, als een pastijff³⁾ voer neene gelt tcoep, daerto een gudt pert myt 80 daleren, und het onderschet van heren und horen was an een letter gelegen; dat het convendt muchte hoer landen to Knock voer vrije landen verhueren und groter huere maken als anderen, de egen weren na die ordinantie up 1 gulder eder ½ daler gestalt, als Rodevorwerck und anderen, welcke die droste und Berendt reede bruckeden und meeden gebrucken wolden, und die weduwe up den Knock misten solde, die ock hoer man daerover verloren hadde um Berendt wille; und soe men des niet muchten erholden bij den Graven, so solde die abt des an Verdugo und den Hartoch clagent und aldaer hulpe soecken myt breven offte anders, want het convendt sijn meeste upcompst nu uth Oestvreslandt soeken muste, und grave Edzart doch die closterguederen heel onderslagen hadde. Dusse breff worde eerst bij den straten dragen und enigen sien laten und tom laesten an den grave Edzart gesonden, die wol balde gebudt Berendt Muller intsluyten. Dan myt borgen gevrijet, blijfft in ruste sitten, und die guederen bescreven wol lossen mogen. Soe overst die 4 borgeren also hadden begrepen worden, solde an den hals gestraffet moten west sijn. Nu was het geroep balde stillet und niet groet geacht, dan myt gelt afftcopen, daer Kater in swijgen wal van worden konde hebben.

Den 14 Augusti komen weder die gesanden uth Hollant myt vroude der gemene borgeren, loven und prijsen Johan Rengers to Helm, die nu die Emse mede und meest waren solde und niet Johan Garbrans to bidden solde hebben. Hindrick Gerts was een sulveren stoep⁴⁾⁺ geschencket und hadde daer voele moten verantworden,

1) Het Cistercienser klooster Menterne te Termunten.

2) Hier volgt de inhoud van den brief.

3) Schrijffout voor ‘pastije’? Maar een pastei schijnt wat nietig in dit geval.

4) Stoop, beker.

+ fol. 421.

[p. 360]

wat dagelicken to Embden was bedreven tegens den gemene sake, alsoe dat men sick wal musten verclaren, dat men niet Spans wilden blijven. Overst Johan Garbrans holt sijn raedt achte dagen lanck myt alle capteinen, maket verscheiden ontschuldinghe, secht tot den cortmester: Die gesande het den golden kette verdient bij grave Edzart, gij soecken het juwe, dat ander sal mijnnen worden, die gemene saken worden na idermans profijt getogen. Gelick ock Cort Borchers een geleyde becomen, dat he mach pannen uth Oltampt bij voele duyseden uthhaelen, und die uthgewekenen mogen hoer renten, hueren und egene guederen under der confiscatie staende niet becomen myt pasborten offte vrije personen insenden, offte het moet prijsen sijn der soldaten. Alwaer Johan Rengers sulven nene middel versoechte bij den Gubernuer, daer Willem Eherle, die gesander, die instructie van hadde, dan nene handtpennick van ons ontfangen. Daeromme alles vorgeves, wat niet myt gelt cofft muchte worden. Under des wordt Johan Rengers die wijn gesonden in Embden in den Golden Romer. Maket die scepen vrij und comen myt groten getal yn den haven, dat ock 40 scepen togelick lostet worden und alle bonen¹⁾ vervullet worden, die last up 60 daleren geholden. Und wolden sick nu beter versorgen, daer ock die van Gronnigen up hopeden up den harvest, want die rogge nu 130 daler gelden reede muchte. Und Johan Rengers beginnede reede pasboerten tscriven, tot verwonderinge voler bynnen Embden, dat Claes ten Buer und Joest van Cleve niet tolaten konde worden offt ten stadt uth.

Onder des erstondt und dueret een tijdtlanck die twist des stapels tusschen Lier und Embden van der keesen und botter, dat grave Johan nene torff, holt, heyde²⁾ wolde stedigen up Embden, offt he wolde des vrijheits geneten und de nije convoygelt aff hebben, und ys myt tusschenspreken accordiert. Nochtans weren twe soens van grave Edzart to Stickhuysen um hoeren heren und

1) Zolders.

2) Heiden bezems.

[p. 361]

oem to versoeken, mogen neit boven¹⁾ comen dan verbliven in den harberge und vertrecken weder.

⁺ In Hollandt, Zeelandt, Vreslandt tot den landen belastunge und overvloet weren ingeholden alle vette waren; die worden nu in Augusto togelaten up Hamborch, Bremen, Embden tmogen gescepet worden. Het vat botters tot 8 daler licentgelt, 100 keesen 45 stuver, want men den vijandt niet soe konden scaden als men sulven verdorven worden. In andere gewassen weren benae alle landen clagende in koeren, behalven het hoy und gras und weide sampt vette beesten, dat die landen sick sulven niet generen muchten om die lange duyrige natte winterregen tot up den Maers²⁾. Und soe ock in onse Ommelanden, dat alsoe uth Embden een grote handel worden sal moten, doch sommigen hadden beter als anderen, des wij ock Godt dancken moten, soe sijn gudicheit ons will geneten und gebrucken laten, sonder het verteren der vremden und uthscatting.

Wes van Heshusio gesacht, dat worde nu ock to Embden in den raedt an Hans Everts versocht, dat men hem solden besolden gelick anderen, die up den munte den Ausbursche confessie conform predigeden, want men meenden die kercke seer vermogent twesen um het timmeren, welckes Hans Everts vole dede. Doch want Hans Everts yaerlicken 2000 gulden muste uthkeren ordinarys, was dar neit overich voer Heshusii substituit.

Alsoe worde pastoer Johan Clant to Larrelt niet gunnet 3 grasen landes tplogen grede³⁾ sonder consent des drosten Ocko Vrese, daer nu goet koren wassen was und Egbert Sijbens also anbrochte, dat die meente neit befraget was, want een pastoer in Oestvreslant voer en meyger achtet worde und niet vermuchte buten consent des overicheits. Daer Clant up beropen, vermeende heer twesen des landes und neit onrecht gedaen, want he landt verbeterde myt dungen⁴⁾, doch solden myt rechte determiniert worden.

1) Op het kasteel.

+ fol. 421^v.

2) H.S.: waers.

3) Greidlanden, graslanden.

4) Mest.

[p. 362]

Alsoe die pastoer to Logen worde beschuldiget in hoecheit des huyses Embden vertastet thebben, want he twe private luyden enige attestatie van die gecoffte kesen hadde gescreven und onder hoer egene handen vertekenen laten, dat het vrij onversechte waren weren und nemandt gelt vor boden offte up geven hadde, daermede sie wol ider muchten vercofft worden und alsoe die quaestie¹⁾ tusschen Lier und Embder stapel verclaret worde. Dit was geholden, alsoff men tuygen hadden tegens recht examinert, und solde ock widers verrichtet worden. Volget nu enige copie des Majestaet uth Engellant an graef Edzart.

⁺²⁾ Elisabeta Dei gratia Angliae, Franciae et Hyberniae regina, fidei defensatrix, illustrissimo principi ac domino Edzardo Frisiae Orientalis comiti consanguineo et amico nostro charissimo salutem. Illustrissime princeps, consanguinie charissime, prioribus nostris literis Excellentiae vestrae significavimus dedisse nos comiti Leycestriensi consanguineo nostro charissimo in praecipuis mandatis, ut iniuriae et direptiones per Unitarum in Inferiori Germania provintiarum naves per flumen Amasim vicinosque tractus subditis vestris aliisque ad Embdae civitatem negotia exercentibus, illatae reprimerentur et in reliquum tempus penitus cessarent. Qua in re eundem comitem ita cum Statibus elaborasse pro mandati nostri ratione, non dubitamus, ut autemque hae literae ad manus vestras venerint, illae exactiones ex aequo et bono satis sint compositae. Id nobis tantae curae fuit, ut certum nuntium ea ipsa de causa a comite ad vos mitti iusserimus, quo de iis rebus transigetur commodius.

Cupimus enim non leviter optimum amicitiae cursum inter Excellentiam vestram et Unitarum provinciarum Status institui, quod utrisque nostro judicio erit summa fructuosa.

Cum vero nuper intellexerimus concessa ante hac Mercatorum nostrorum Adventurariorum societati in urbe

1) H.S.: quaeste.

+ fol. 422.

2) Deze brief berust in het archief te Emden en is gedeeltelijk afgedrukt bij T.D. Wiarda, Ostfriesische Geschichte, X, S. 148.

[p. 363]

vestra praevilegia nondum renovari, eiusque rei causam esse, quod Caesaris animum aliorumque Germaniae principum ea concessio¹⁾ offensura sit, ex eoque rebus vestris periculum creari posse, nisi nos id factum nostris opibus tueri velimus, scire Excellentiam vestram plane volumus, si quid contra statutum vestrum pro talium praevilegiorum concessione attentari contigerit, quod nos quidem, quoniam parum id honorificum et injustum esset, futurum non auguramur, nihil nos omissuras, quo id factum tam nostri⁺ quam foederatorum nostrorum respectu omnibus opibus tueamur et Excellentiam vestram ab inimicorum iniuriis vindicemus.

Quod uti nos firmiter hisce literis pollicemur, ita praevilegia nostris quidem competenter concedi sive ulteriori dilatione expectamus, praesertim cum id haud dubio utriusque partis summae utilitati cessurum sit.

Quoniam vero praeter haec comperimus Excellentiam vestram in mercatores nostros commoveri nonnihil, quod parum gratis animis pro vestris in illos beneficiis se gesserint, consiliariis nostris quibusdam negotium dedimus, ut eos de hoc crimine graviter incusarent, cogerentque se apud Excellentiam vestram perpurgare et gratos ostendere.

Quod certe illos facere non honestas solum et gratitudo suadet sed summa etiam vestra in nos benevolentia et observantia, cuius nos nunquam immemores futurae sumus, si rebus vestris commodandam occasionem ullam nancisci poterimus. Bene et feliciter valeas. Datum in regia nostra Grinvici die mensis Junii XIma anno Domini 1586, regni vero nostri XXVIII. Excellentiae vestrae bona consanguinea Elisabet Angliae regina.

In laesten van Augusto worden nu alle soldaten affdancket, verlopen na verscheiden partijen, und kumpt den 26 Augusti die post to Embden um vorts na den Gubernuer van den amirael afftoveerdigen, dat²⁾ die Duytsche ruyteren und knechten geredt sindt, trecken an und worden sick gebrucken laten, hebben bij sick

1) H.S.: Concessa.

+ fol. 422^v.

2) In het H.S. begint hier een nieuwe zin.

[p. 364]

pignirers¹⁾ und anderen nodrufft, graef van Muers die leydsman. Und weren bisheer bena wanhopet, als to laete in den tijden upgeholden, daer ener Pauwel Buys, een upperste staet, mede begrepen in venckenisse gesloten van den Gubernuer, alle sijne naem und faem bena verloren und up aller Staten ontrouwicheit getogen worden, alsoffte van hem die ridtmesteren upholden weren worden. Dit was een borgers soen in Uthricht, een kistemakers kind, een causidicus und licentiaet in rechten, bij den Prince die vornemeste mede geacht west und sijnes geldes hoech besproken worde²⁾.

⁺ Overst des Keysers und vorsten verbodt was die orsake des vertocht. Want nemandt solde den Papisten to trecken, alsoe ock den anderen. Daerto was die bestellinge niet genoichsam up den Majestaet van Engellandt verwisset um betalinge, daer nener der Duytscher vorsten bij was und up Ransow³⁾, Plettenborch noch graef van Muers niet versekert konden wesen.

Der dre hoepluyden in Oterdum, Philips Vervada, Lambert Dyckbeen und Casper van Ewsum, was onder andere onordentlickhieden van koygen stelen, knevelen und bij nachte die Oestvresen to moygen, dusse noch ener und die eerste na hoer ancompt in Augusto, dat sie tegens placaet, tegens Majestaet vorscreven breff und widere commissie, nemandt sparede, vrundt eder vijandt, partie eder onpartie, ballingen und geen ballingen, die sie to Bunne up den Emse muchte becomen na die Ommelanden to reysen. Want Rengers alnoch nene pasborte tegens sijn egene consciente um dusser halven dorste gheven und emandt verdedigen. Dat Eppo Bauckens und Eysse Bauckens suster Ide, uth noetsake vor sick na Gronnigen und an horen broeder Hilbrant Bauckens to Fermsum verscreven und treckende, myt Ulirichts van Ewsums vorscreven versien, wordt van Hilbrants van Harens soen upgenomen bij Bonne. Doch eerst onbecandt und in

1) Vgl. boven, blz. 356, noot 3.

2) Vgl. boven, blz. 343.

+ fol. 423.

3) Vgl. boven, blz. 328, 342 vlg.

[p. 365]

Oterdum gevuert, na placaet voer vijandt geacht, in des profaes¹⁾ handen tstellen, und up 500 guldens to ransonen, soe Johan Rengers, die swager D. Hindrick myt Caspar van Ewsum niet hadde hoer voertreden um der broderen halven, hoeres geslechtes, und alles wes sie mede leeden hadde, dat men hoer hadde behoren tbevorderen und to erredden uth den noetscade und vercortinge aller hoerer vaderlicke arff, die myt den kersecoep to Holwirda musten alieniert worden. Evenwol was der hopluyden resolutie, dat men hoer uth genaden und gunst vrij laten wolden, und verstonden placaet nae sijn letter und worden, als handelende myt den vijandt. Und hefft van 8 dagen costen 10 guldens betalen moten, 20 eysscheden um der soldaten moyten und onwille. Und alsoe den 28 Augusti to Embden wedergecomen. Wat sal dan hier worden van anderen vrije luyden int landt wonende, und hier het horen misten moten? Noch was dar nemandt, die hieromme solicitieren wolde thove, want Johan Rengers des neit behartigen wolde.

⁺ Aldus worden die schuldigen myt pasboerten over coephandel na den vijandt bevrijet, die onschuldigen myt weigeringe²⁾ der pasborten verdrucket und bescadiget, und vole gunstigen affkericht gemaket. Malecontenten worden niet geboren, dan gemaket, daer men die sake neit tvast versekert findt. In Hollant und Zeelandt, Vreslandt worden allnu uth des Gubernuers bevel alle Papisten, suspecten und noutralen uth steden, landen verwesen in noutrale plaetsen, myt bevrijunge der guederen, soe sie sick van den vijandt onthilden myt communicatie und conversatie. Die uthgewekenen overst und bundtgenoten worden hoer guederen voer buyten in Oterdum geholden, soe sie personen offte gelden van hueren und renten verwachteden und hoepeden onderdhen vijandts gewalt to bevrijen offte to verhelen.

In gelicken Petrus Cornelius notarius verblijfft ock noch to Fermsum in sware venckenisse, als he scrijfft,

1) Provoost.

+ fol. 423^v.

2) H.S.: weireginge.

[p. 366]

und up grote onkosten besitten in der vrijbuyteren uth Embden bewaer besitten, in profaes handen, als reede twemaell up sijn hebbende geleydtsbrefft van Konicklicke kamer ghegeven vrij gecandt. Dan, want dusse scipperen neit in des stadts Gronnigen dienst weren, dan in des Verdugo eedt stonden, worde die orsake und anholdinge an Verdugo gescreven und gestalt. Und eysscheden 1500 guldens van hem, daer nene 300 to solde vermogen uptbrengen. Aldus ys geleyde und gelove nene geleyde und vrijheit. Dusse sulvigen gaen in Embden in het landt, soecken alnoch uthgewekenen capteinen, bevelhebberen van die scepen to begripen. To Larrelt benemen sie den van des amiraels scepen hoer gewasschen linnen und waren allenthalven up hoer partie. Hiertegens solde nener der scepen noch uth Oterdum to lande geleidet worden, offte daetlicken to vervolgen. Want Onno van Ewsums doet myt die anderen 30 soldaten geslagen weren rede vergeten und myt recht geslagen geordelt, offte tminsten bij den Gubernuer niet ene nafragent seer gestalt tegens Onno Tyabberen und Hindrick Gerts, myt hoer gescencken versonet als brecken¹⁾ van 80 loet und 120 lot. Nochtans scuwen sommige soldaten niet, becomen enigen waren to Uphuysen, jah Ten Buer, to Hornhuysen, dat na Gronnigen solde, und in Reyderlandt wort ener der scipperen Willem Ghoesevoet, offte enich overloper, sulven 3, begrepen myt sulcke bestellinge. Laet passeren, repasseren dussen jegenwordigen van wegen Konicklicke Majestaet tot dienst des stadts Gronnigen und landen, daer merckelicken an gelegen was. Daermede was hoer heel Ostvreslandt open und vrij twanderen. Myt ener van dussen vermeende men Petrum Cornelium to ontloesen und vrij tcrijgen, soe anders niet nene hulpe was; anders solden die onsen bij den vijanden het hangen neit missen.

⁺ Verleden yaer was to hove een doctor in Engellandt bij den koninne Elysabet, die sick verbonden die Majestaet to verdoen²⁾. Van dussen was ener na Vranrijck

1) Breuken, boeten.

+ fol. 424.

2) Vermoorden.

[p. 367]

ontvloden und dencket alnu sijn hoen beter to wreken dorch angevendt des vijandts in Vranrijck um Lunden in vole plaetsen antsteken und to sprengen und de Majestaet werde om to brengen. Dusse hefft vole partie gemaket, sick vervremdet in klederen und an sijn lichaem, wort nochtans van enich hoeffheer erkandt, betuyget die verlopene vijandt twesen, ter tijdt hem die varwe verandert, und lat hem antasten und bewaren van Majestaet wegen. Uth dusse worde die verraderie myt 60 medewetigen ock uth den hove openbaert und begrepen. Daerto dat reede in Vranrijck een mennichte to scepe gelecht up Engellandt und dusse verraedt wachteden¹⁾. Want die Majestaet van Engellandt idtsondes naest Godt die pylaer was van die christenheit und Evangelissche waerheit, daervoer Spannien, Italien, Vranckrijck voer bevede und to swack worden musten, soe men die ene verraderije niet up den anderen an hoer Majestaet versochten und vullenbrengen understonden.

Umtrent sulvige tijdt in Augusto wordt uth Vlanderen und Gent gescreven, dat die donder hadde bynnen Gent wol 300 huysen gemalmosiert und to niet geslagen als in een erdbevinghe, und in Brabandt weren gevallen bij Mechelen sulcke hagellstenen, die dreverndels punt overall wegeden, als myt vole scrivent betuyget ys worden, und die luyden tot alle affgoderije weder bedwongen und ock sulven sick gemeen makeden. We ock in Clevessche landen, Westphalen ock die hagel het gewas verdorven hadde und anders dach commer gewas vallen was. Welckes alles een betekunghe van groter elende tvolgen, na gedacht worde.

In Engellandt wordt bedeldach geholden in dancksegginghe Godt den Heren voer die geluckelicke openbaringhe des verraedts. In Hollandt, Zeelandt ock bedeldagen, dat Godt Almechtich den Gubernuer wolde bijsijn to velde und victorie geven tegens sijne vijanden, und bewaeren voer ongeluck und verraedt, want myt Godt strijden can men grote daden uthrichten und ys starck

1) Eppens doelt hier stellig op de samenzwering van Babington c.s. die in dezen tijd ontdekt werd.

[p. 368]

⁺ myt weinigen. So nochtans sijn heertoch 20.000 tvoete reket is und verwachtede die Duytschen den 29 Augusti rede bij Osenbrugge anrijdende, waertegens hartoch van Parma van Barck¹⁾ 18000 geachtet worde starck. Gubernuer lecht tho Elden²⁾ bij Arnum.

Petrus Cornelius notarius ontledich³⁾ dorch Verdugo als stadtholder, des Konicks camers⁴⁾ autoritiet niet geacht, hefft erfaren, dat soe up emant wat straffbaer weer gewest, ock des Conicks camers geleyde, van Popco Everardi hebbende uth hoeffmannen beveel, niet solde geachtet worden hebben, indem des Stadtholders consent niet mede versekert becomen. Want Verdugo dusse gevangene sick anmetigede und up sijn resolutie 5 weken vertovet was, tot nene kleine onkosten gedwongen, tot 100 daler, und noch borge ingestalt, wat men na rechte muchte sluten vultdoen. Und alsoe den 10 Septembris weder bij sijn kinderen tcomen vrijgelaten, van weens wegen he als vader dorch die vrunden verscreven und geleydet vermeende twesen. Alsnu een request versocht, uptekent was bij Konincklicke hoege overicheits notario, daer nochtans anderen vrij up beleydet und aldaer vertoven und wonen muchten. Bij vorige vrijheit konden Conicks placaten up den Camer noch bij redgeren plaetse gripen voer deliberatie des landes.

Up sulvighe tijdt die soldaten und scanzen tegens den Nije Ziel in wacht gebleven, versoecken die Nije Ziel in den nacht an myt een groet getall, in sloten, strucken sick verbargende, maken alarm und vermenen den scanze tbloten van volck und dan tovervallen. Welckes tot nadiel der vornstaende versocht, worden namentlicken gekeret und die porten sloten, affkeret myt gescudt, als vermenende, dat myt graef Willum die scanze geswacket sij offte sorchlosich bewaret, hoewol ock Verdugo die meesten myt sick uthvueret hadde, und evenwol wakende bleven.

Alnu was to Gronnigen int landt allenhalven, wie ock

+ fol. 424^v.

1) Rijnberk.

2) Tusschen Arnhem en Nijmegen.

3) Vrijgelaten.

4) De Hoofdmannenkamer.

[p. 369]

in andere landen, grote benoutheit und sorge van duere tijdt. Want winterkoren und sommervruchten ovel und weinich geraden, nene toevuer und uthlatinge billickeden. Ock die wegen doerch regen verdorven und to Embden allene een vloet angelaten, het graeffscaep und stadt bedorvede. Soe dede Johan Rengers to Helm superintendens den toversicht, dat men allene in den graeffscap und nabueren solden uthvuer stedigen, hoewol na Lier, Wener, Reen grote bedroch bedreven worde, daer die van den scanze Oterdum und die amirael Johan Garbrans up wachteden becomen, ock daer nene pasborten bij weren. Soe sindt die Gronnigers in grote getall noetwendich gedwongen und benodiget na Bremen to reysen um rogge meest und andere waren na Gronnigen to vrachten. Een laste kostigede 26 daler und konde to⁺ Gronnigen gelden nu in Septembri 150 daler, het mudde 4½ daler, die garste 104 daleren bij brouwer gecofft. Hoewol in andere landen de garste ock duer worde, die last van 46 daleren und soe vort. Daeruth der Gronniger borgeren haedt, ongunst und lasteringhe noch meerder und apert worde, dat men allene den Goesen wijten solden und den Delffgoesen¹⁾ wol solden vynden, dat men sie solden upnemen und to Gronnigen den cop affhouwen. Sie hadden den huysman in bedwanck, den gevede sie voer hoer waren, soe hoer gudt duchte, und moesten hoer dienen. Men soldent ock myt verdrevelingen wol raedt vinden und scameden des niet opentlick tromen in den harberge Calsenborch²⁾ in anwesendt voler und erbaren luyden. Dusse verhardunge muchte niet keren der ruyteren torijdinge na Lycester, noch des winters ansiendt und sulcke veere reysen. Hoewol in beter vrijheit na Haselunnen tvrachten was als van Embden, und dorch slutinghe des Emses die vijandt gedenet ys worden, als tusschen dem Elve und Wedzer alle vrachten uthscepeden, upslaende, und die vijandt to moete in vrijheit

+ fol. 425.

1) Vermoedelijk bedoelt Eppens hiermede de Geuzen in Delfzijl wonende, hoewel deze sterkte niet vóór 1592 in handen der Staten is gekomen.

2) Of Calfenborch.

[p. 370]

gebrocht, daer men to Embden buyte van maket hadde, und in besloten plase beholden. Als beyde pertijen noutrael willen wesen und vol dragen dulden musten, und nochtans tegens den winter hoer scepen weder to Embden verwachteden. Und alsdan salt tusschen Gronnigen und Embden versocht worden up het konstelicksten, want men to Gronnigen tovuer hebben musten, und die scepen na S. Merten¹⁾ niet alles weren offte overbliven leggen om het is²⁾ halven, offte Gronnigen moet noedtwendich belecht, gesloten und ingedwongen worden.

Alnu was die hartoch van Parma um Wesel myt sijn heertocht³⁾ an dusse sijdt des Rijns in commer und honger gedreven. Nochtans tegens Lycester antreckende und den Saxsche ruyteren to weren nu anreden und to Osenbrug den anderen verwachteden myt ongedult van alle menschen, daer graef van Muers, Iselstein und anderen posten vole bedienende, nichtes spodelicken uthrichteden tot den laeten harffst. Daer Ocko Vrese ock niet weinich⁺ mede spottede als vergeves gewachtet hebben. Want was Keysers onwille, onseker versekeringe van betalinge, und commissioen an den Majestaet van Engellandt, niet up Lycester twachtende, und eertijdes in scade gebrocht und heel wantrouwich gemaket up den Staten tsien. Die graef Lycester van Hoege Elten uptreckende nempt in na 16 scoten gedaen den eersten stadt Doesborch⁴⁾, laet daeruth 1 vane ruyteren, 2 vendelen soldaten, sonder pert, harnichs, geweer und in 3 maent neit to dienen na crijchsrecht, und in Nimwegen getogen, worden van hartoch Parma ineysschet tom galgen. Und vorer Sutphen een scanze overvallen, belecht Sutphen. Daer hartoch van Parma myt 7 personen allene yn Wesel muchte verseren und myt besloten porten hoer stadt waereden, stedigeden nene privande daeruth. Die graef Lycester worde achtet starck tvoete 33000 und 3000 perden, solde verwachten 6000 uth Saxschen und 9000 tvoete, soe anders niet to

1) 11 November.

2) IJs.

3) Leger.

+ fol. 425^v.

4) Doesburg werd den 2den September 1586 door Leycester genomen.

[p. 371]

hopede. Nu ys Sutphen und Wesel allene 10 mijlen van den anderen und beyden heertochten up enen bodum, die ene in commer, die ander in overvloet und wolcoep.

Tusschen amirael und graef Johan und sijn droeste to Lier erstondt alnoch die twist myt vangen, anholden der inwoneren uth Lier, um 3 soldaten to Lier ingetogen. Want sie solt na Reen upholden, und verlaten musten, und hoewol twe vrijgelaten und bepenet niet to straffen up des Graven bodum, soe wil de amiral des niet dulden und des eedt¹⁾ ontvrijet eysschede den 3 ock als sijn soldaet und neit achteden dat he gevangen gewest, ock gelovet neit straffen. Daerto eysschet he het solt tot welcke lasten, myt ock den coepluyden dabij offte die weerde van alles, eder nichtes na Lier to stedigen und noch anderen antholden. Dit worde soe geacht als buyten des graven wille weten to gescheden. Gelick Onno van Ewsums doet verborget worde und seer verklenet als des sulven sick anhaelet. Ock soe der soldaten nederlagen to Uplegerlandt²⁾ van Hansken Holthuysen und sijn soldaten to Wener bitterlicken bedreven. Alsoe dat men nu meer up graef Johan suspectierden dan tvoeren up graef Edzart clageden, want men uth Lier voel na den vijandt konden uthpractizieren, hoewol die scuttemesteren to Lier voel getrouwicheits beloveden, dan neit alles holden konden offte wolden, und Eme Popkens des weken twe mael gerijmt³⁾, antwoerde: Als mij Rengers alsoe will denen, sal ick mijne scade mogen quyten to juncker Eyl⁴⁾.⁺ Enes ys den graven Lycester to ongeluck gedijet: Dat die Majestaet van Engellandt myt commissarie hem tosandt die huldinghe myt golden letteren versegelt und gescreven in een iseren kistgijn voer Utricht wordt gevangen und upgenomen van 10 eder 11 soldaten, in hemelicken sick gelecht an den wech, als die ruyteren und convoy reede vorbij rijdende und wijders speculierende tot de achtersten

1) H.S.: oedt.

2) Overledingerland.

3) Misschien: gerijvet, in de beteekenis van aangeklampt.

4) Vermoedelijk afkorting voor Eylart.

+ fol. 426.

[p. 372]

niet warende weren. Und de commissarien in Sutphen gevuert, die huldinghe na Spannien gesonden tot waere tuchnisse und versekerunge der annemunge und huldinge der Nederlanden, welckes an den Majestaet neit vertrouwet worde, dan anders up Lycester eder bij conditie geacht worde, nu overst myt handen namen ondertekendt und in alle gewisheit. Daermede die Hollanders, Zeelanders, Engelschen in Spannien in gevaer gestalt daer wesende und nu dat twivelen van affval der Nederlanden ganslicken ock in Spannien vor ogen stoendt. Dusse commissarien und ruyteren hiermede benae lieffloes geacht und niet tmogen weder angenomen worden in Engellandt, doch an het instrument ys neit gelegen, dan die kundtscap allene¹⁾.

Under des wordt ommegedragen des Pauwes van Romen affgesonden breff an den hartoch van Parma.

(Volgt een latijnsche brief van paus Sixtus V aan Parma d.d. 21 Mei 1586, welke brief in nederlandsche vertaling en met den datum 25 Mei 1586 is gedrukt bij Bor, Vervolgh van de Nederlandtsche Oorlogen, dl. III bk. XXI fol. 44).

⁺ Het betamet ock hier niet to vergeten, woe die konick van Spannien van alle sijne Catholicken geromet worde, dat men sijner meer solden vreesen als Godt sulven, und gemene reden was: Ick solde mij laten leeren, wert dat die Konick lijden und tolaten wolde. Daeromme sijn titel und naem aldus van enige pluymstricker to hove, Abrahamus Ortelius Antverpianus geographus genoempt, bescreven ys in sin geographia und historia van die Nederlanden und Europe, bescreven anno 72²⁾:

1) Vermoedelijk is dit alles niet anders dan een vaag gerucht geweest.

+ fol. 426^v.

2) Daarmede bedoelt (Eppens Ortelius' (1527-1598) Theatrum orbis terrarum, dat voor het eerst te Antwerpen in 1570 in folio verscheen. De volgende, steeds vermeerderde uitgaven zijn van 1571, 1573 en 1595. Ook bestaat er een Nederlandsche uitgave: Theater of Toonneel des Aertbodems, Antwerpen 1571, en verder Engelsche, Fransche en Italiaansche uitgaven. Blijkens de titulatuur van Philips II bedoelt Eppens een der Latijnsche uitgaven; maar dan is zijn jaartal 1572 onjuist en moeten wij 1570, 1571 of 1573 lezen. Voor dit werk werd Ortelius officieel geograaf van den Koning.

[p. 373]

⁺ Divus Philippus Austriacensis Caroli V augusti Romani imperii filius, Indiarum, Hispaniarum etc. rex, omnium aetatum et totius orbis amplissimi imperii monarcha etc., alsoffte die Spansche tyrannie die 5 monarchia to rekenen sij, boven des propheten Danielis bescrivinge und aller historien inholt etc.¹⁾.

Komende weder tot des Emses handel, want in die Ommelanden gude stillestandt gewaeret worde van die Gronnigers und bevreseden sick niet, soe gaet nu up den Emse alsoe thoe, dat Johan Rengers tho Helm superintendent al to liberaell sijn pasboerten uthdielede den copluyden, die des dan daerna vervuerden na hoer beleven vorder als Graven bodum. Overst die uthwekenen muchten nene pasborten geneten na die Ommelanden um hoer egen guederen to geneten offte van den vijandt tonthalen offte het weer prijs und ransoen. Dit bedreven meest die hopluyden uth Oterdum Frys Varvo²⁾, Lambert Berens, Westvresen, und Caspar van Ewsum, in welckeren dienst angenomen weren Albert van Haren, Hilbrant van Harens soen, borger uth Gronnigen, und Bauwe Lippens van Woldendorp, een verarmede huysman und to Lier uthgevaeren. Dusse besetteden wegen, stegen to water und lande, wachteden up die, soe wat hadden, sonder onderscheet van persoenen, als mijn leve huysfrouwe und salige Havicks³⁾ ock erfaren hebben den 17 Septembris anno 86 up Lierder mercket myt lange verwachtent und nasoekent, alsofft hiermede die vijandt verswacket worde. Waerto seer bequem was Gaycko

+ fol. 427.

1) Bij Daniël II, 37 vlg. en VII, 3 vlg. komen de bekende droomen voor van het beeld met het gouden hoofd en de leemen voeten en van de vier dieren, die door Hieronymus en op zijn voorbeeld door anderen werden verklaard als beteekenende de vier wereldmonarchieën (Babylonië, Perzië, Macedonië, Rome). Nu wil Eppens zeggen, dat Ortelius Spanje zoo machtig vindt, dat hij het wel voor de vijfde wereldmonarchie zou willen houden hoewel de historie er geen melding van maakt.

2) Frederik van Vervou, geb. 1557 te Franeker, diende vele jaren onder graaf Willem Lodewijk; hij was de schrijver van de ‘Gedenkwaardige geschiedenissen van 1568-1610,’ uitg. door het Friesch Genootschap, Leeuwarden, 1841.

3) Een familielid van Eppens. Vgl. boven, dl, I, blz. 385.

[p. 374]

Duerss., salige Johan Gerts kindtskindt to Loppersum, dat sie hoer egen bundtgenoten, vrunden und bekanden niet vorbij saegen, und ock salige Popco Entens kindts kindt Bouwe Bouwe huysfroude Edze Luddens dochter sick dapper ingebrickede myt verspeen tusschen Embden und Lier, alsoffte het placaet to Utricht den 4 Aprilis anno 86¹⁾ publiciert sulckes vrijstellede tdoen, doch bij alle menschen die gemene sake in ongunst brengende. Dit konde offte wolde Johan Rengers niet weren, en yder sochte het sijnen.

Wes van die Duytsche ruyteren to wachten was, daer graef van Muers sulven bij was und die voernempste ridtmesteren weren juncker Plettenborch bij Osenbrug, Ransow in Holsten, Joest van Weerden und anderen, ys⁺ alles um geldes kommer toniete und ijdel geworden uth upholdent des geldes bij den Staten. Want sie meer als 2 maent in untiden²⁾ togebracht in graefscap van Hoy und Dieffholt liggende, ys nergens gelt gefolget tot perikel des Gubernuers, scande der Staten und nene cleine anstoetes des graven van Muers, die ehere und edt upsettende als gevangen bewaret worde und nu alle costen tot tunne golt verspildet hadde und twe tunne goldes hebben muste. Welcks nu to Oestumhorne, dan to Hallingen³⁾, weder to Bremen, to Embden und up den amiraelsscip solden wesen und nergens was, bet dat die ruyteren vertogen in Westerlandt eerst anquam. Onder des swevede die graef van Muers ummeheer in hemelicken, lenet, borget gelt to Bremen tot sijn teringe, trecket Embden verbij up die scepen, vorts na Norden, daer wordt hem harberge weigert, dat raedthuys gesloten, die strate verboden van Lomick und Spekerman D.D.⁴⁾ daer regenten, vertovet 3 nachten tho Luysborch⁵⁾, vandaer na Vreslandt und Hollandt caviert tot den Gubernuer, an hem versokende dusses onraedts straffe, offte am besten geraden

1) Vgl. boven, blz. 285.

+ fol. 427^v.

2) In moeilijke omstandigheden.

3) Harlingen.

4) Waarschijnlijk: de dato.

5) Lützborch, het kasteel en de woonplaats van Unico Manninga.

[p. 375]

to lande uth und landen to verlaten, want verraders noch vole in rade weren, die den Spangerden meenden und dienden. Daerto hartoch van Parma, sick seer vruchtende voer dusse antocht der 4000 ruyteren und 4000 soldaten, nadat he Sutphen privandierde, ilet na Lingen und trecket up 6 mijlen an dusse ruyteren. Overst he wendede balde, dorch dat Licester over den Isel ilede und scanzede starcker vor Sutphen. Soe vertrecken die ruyteren ock daetlicken. Alnu was Johan Garbrans ontblotet van sijn grote scepen und wort sulven affeyschet van den Emse, daer Iselstein nu tusschen bede¹⁾ het gelt tot die ruyteren sochte. Und nu hartoch van Parma Haselunne den 29 Septembris verlatende, allene privande und koeren uth Benthum, Gronow²⁾ sochte und eysschede um Sutphen to privanderen, dat alnoch allene an den Velu belecht an de Stichste sijdt open was, ter tijdt die grote scanze becomen, sommigen verlopen, het leger over den Isel gelecht ys van den Gubernuer wat to late in den winter und nu twemaell privandiert, Parma in Wesel und anders sick leggende.

Die gesanden uth Gronnigen, abt van Aedwert³⁾, Jochum Ubbena, Aylko Winken und Wijferinck, weder van den hartoch van Parma comende to Gronnigen den 19 Septembris, hebben sick neit allene myt Verdugo weder versonet, dan ock gestraffet worden hoeres ontrouheits und partijes van ketterijen, secterijen⁴⁾, Libertineren, Menisten, Calvinisten, daer die Raedt ock neit vrij van solde sijn,⁺ und solden guede orde stellen over die geestelicken und sick sulven purgeren van ontrouwen. Daer men ook van Jesuiten dachten intvueren in fraterhuys, als Petrum Timanni des pastoers und commissarii soen to Loppersum, een Jesuite, welcke van die vader was exherediert, soe lange he dusse secte anhengig were; mogelicken ricker

1) H.S.: bode.

2) Er staat Gron, wat natuurlijk niet als in den regel als Groningen kan worden opgelost.

3) Willem Emmen, de laatste abt, wiens abdij eenige jaren tevoren was verwoest.

4) H.S. setterijen.

+ fol. 428.

[p. 376]

als die vader und des neit bedarvende¹⁾. Daerto wolde die Hartoch insenden 12 vendelen knechten tom winterleger bij Gronnigen und besettenge hebben eder vast huys, dat dan den borgeren ovel anstondt. Under des volget balde und kumpt to Gronnigen Verdugo, wort triumphelicken ingehaelt und dapper gescoten. Overst dar compt nene gelt, het landt moet alles dragen, daer het gewas ovel geraden, het water ingelopen, een grote duere tidt anstondt, die last rogge nu 165 daler, 1 mudde garst 3 daler etc. Alnu hadde het tijdt west, Gronnigen to beleggen, want daer nene koren yn was und alle provintien ledich. Tho Embden ock gans die bonen²⁾ alle benae ledich weren, und doch sick sulven versorgen musten und up wegen inkeret worde die uthvuer.

Welckes woe verdroetsaem den droste Ocko Vrese achtede, hefft sick up den 24 Septembris laten sien. Want Merten Phemes, captein und lutenandt van Johan Garbrans, to Uphuysen achte soldaten uthsendede um to wachten den uthvuer, becomen enige wagenen. Des die droste verkundiget, sendet smorgens uth sijn egen autoritiet 30 soldaten van den borch, laet daetlicken 3 doet slaen, twe gewondet, 2 gevangen geholden und alsoe wret gehandelt, dat ock alle mensche verdroten hefft. Die Raedt heel sick onschuldigeden, und benae en uproer solde maket hebben, soe wol onder der borgeren als den orlichscepen. Want men nu den vloet scepen van Dansich verwachteden to Embden und dit allene um den hoytevarers tlijden stondt. Und men doch heel und all verdragen weren nene uthvuer sonder pasboerten van Johan Rengers totstedigen. Und nu aldus ingebroken worde. Overst die droste hefft des up sick genomen und woldt verdedigen buyten borgeren und Raedts todoen, eder den doden vergelden.

Den 3 Octobris, gelick daerna den 10 ock, erstaet een groet onweder myt wint und storm, dat men to water

1) Vgl. over de vestiging der Jezuieten te Groningen de studie van pater H.W. Spijker S.J. in den Gron. Volksalmanak voor 1908, 128 vlg.

2) Zelders.

[p. 377]

⁺ und lande verscreckeden. Hiermede ys wederomme ingebroken die nije kaunghe offte dijck, soe bij Oesterwyrum tegens dat oesterwater geslagen was und den scanze Oterdum int water bedijcket helt, und myt weinich scanze inkeret conde worden. Woe groten arbeit, gelt und nadiel den land tusschen Damsterdiep gelegen hiermede ter achteren sindt comen und weinich bates beholden, hebben die dijckmesteren erfaren, die het werck to swack gemaket, niet gewaret, hoer gewin beholden hebben. Daeromme die van lege landt van Garmerwolda und Beem den Dampsterwal dapper hebben moten dijcken, hogen und starcken tegens het oestersche water, want water an die osseweyde¹⁾ upgelopen was. Ock bena gescapen, dat in Oestvreslandt Logumhorne solde ingebroken hebben und verloren gaen. Want die hoechste²⁾, heel vergaende, worde sonder holtinge³⁾ versumet und als niet willens to beholden, dat nu wol up een ebbe 18 voet hoech was, und daernae in leechte weder updijcket muste worden myt grote costen und arbeit. Des alleen den droste Jasper Lijsinck als dickgrave to wijten is, want nemant van egenarffden und anderen enige auditien offte raedt muchte brucken um die dijcken tholden, hoewol het dijckgelt van 2, 3, 6 scaep⁴⁾ yaerlickes betaelt worde und niet een duysent guldens an holtinge becostiget worden, daer men 30000 guldens yaerlicken den heren tobrachten und neit den dijcken. Jae en yder wolde nu gerne sijn egen holten becostigen, muchte he sijn dickgelt inholden. Soe egen sindt die Oestvresen geworden.

Graef Johan to Lier was dusser tijdt swack und in verstande berovet, dat sijn officieren het velt bewaerden, legerden sick myt 200 soldaten to Wener dusse sommer lanck. Holden een orlichscip bij den Ort, laten den tovuer passeren na Westphalen und Gronnigen, ter tijdt Rengers die pasboerten weigert, und moten publiceren

+ fol. 428^v.

1) De osseweiden zijn de groenlanden ten noorden en oosten van Groningen.

2) Hier is een woord vergeten, vermoedelijk: dijck.

3) Paalwerk.

4) De bekende munt.

[p. 378]

laten nene waren uth graeffscap tvueren, bij verboerte der guederen. Soe worden nu die soldaten affdancket, alsoffte Ewsums doet vergeten sij, myt alle anderen soldaten der Staten, soe daer vermort weren, und nemant sparen wolden. Welckes bewesen an den D. Helmich Duercken, en borgemeester gewest to Embden, tho Gronnigen verstorven¹⁾, worde doet van daer gevueret und⁺ to Wener van enige soldaten uth den kiste genomen, up den straten gesmetten und ovel²⁾ tractiert; het lichaem hefft der losen boesen menschen gewalt und hoen moten lijden und ys uth den vulnisse bij nachte upgesocht, omdat men gelt besochten in den kiste, und nemant gerne ongescoferet wolden voerbijgaen. Dit bleff onbecant und niet gestraffet, dat is des geleerden D. valete³⁾ west, die beyde heren gedenet hadde.

In gelicken ys allene Amse Etkens to Holwirda die west, welckes sijn olste soen Eltke genoempt van Norden myt den broder na Heydelberch heff affgesonden als een jungelinek eenes groten hopes voer het vaderlant van verstandt und gelertheit. Wort aldaer in Septimbri na 3 maent sijnes ancompst doet geslagen van enigen der borgeren in een uploep tusschen den borgeren und studenten, daer Eltko allene um boeck tlienen uthgegaen was, een junglinck van 20 yaren. Allso hefft die disciplina nergens plaetse meer.

Des Lycesters geluck was alnoch niet groet, dan sijn wisheit seer romdadich, doet een gewaldige scarmussel⁴⁾ voer Sutphen myt Parma ruyteren und 1000 scutten, daer twe vanen van geslagen, die capteinen gevangen. Soe wordt hier geseriget des Licesters suster soen, die heer van Cygni⁵⁾, gubernuer van Zeelandt⁶⁾ gestalt, und starvet na weinich dagen⁷⁾ eenes groten names, want he

1) Dr. jur. Helmich of Helmer Duircken was burgemeester van Emden 1571-1573; hij stierf 29 September 1586.

+ fol. 429.

2) H.S.: over.

3) Des geleerden heeren afscheid.

4) Eppens bedoelt den slag bij Warnsveld, 2 October 1586.

5) Sydney.

6) Eigenlijk van Vlissingen.

7) Te Arnhem, waarheen hij was vervoerd, 19 October 1586.

[p. 379]

gewaldich was und grote heren landen to bearven hadde, und des Lycesters enichste arffgenaem solde west sijn. Alsoe worde ock in Engelandt de verraedt nasocht und sint 17 personen onthovet worden, daer ock die koninne van Scotlant mede betuyget, tom ordel in parlement getogen solde worden. Lycester overst lat ock een borgemester van Brusel hangen, als een affgesande van Parma um twispalt tmaken, myt noch ener in dienste der Staten gewest. Hieruth worde ruchbaer, dat he die Staten, als suspecten und begrepen des upholdens van ruyteren schuldich, liet uphangen. Doch des graven van Muers⁺ anclage was noch niet gesceden, allene het scrivendt uthgegeven, dat he wonderlick was bevrijet und noch in 12 dagen naer bespreck myt Lycester geholden, die ruyteren solde versekert blijven. Overst die voetgangers weren verlopen, konden sick niet onderholden sonder gelt.

Diewijle die beyde veltoversten, hartoch van Parma bij Wesel, und Lycester in Gelderlandt, dachten um hoer winterlegeren hebben, und die Hollanders alles overvlodich hadden dorch den vrijen zeevart, hartoch van Parma in grote commer und duere tijden die sijnen niet verborgen muchte, het weer hem uth Hamborch, Bremen, Oldenborch und Embden tovuer gedaen worde, niet allene up leger, dan ock in sticht van Munster, Coln, Brabant, sonderling Vlanderen, sendet he sijn brevenposten, boden allenthalven uth, um in sulckes gedenet twesen eder verorsaket tworden thaelen. Dit doet die waeren upslaen, dat to Embden 1 last rogge up 80 daler, to Bremen 70 Bremer daleren, und soe vort, 1 tunne botters 40 daler, 100 punt keeses 9 gulden, 1 tunne arwten 8 daler, 1 bonen 4 daler, und tGronnigen noch duerer up 140 daler die garste, 1 mudde 7 daleren, 20 maerscapen 100 gl. gestalt und vercofft worden, und in die bovenlanden altmeer verdueret worden, 1 mate van 25 up 1 last koerens to Wesel gelden muchte 10 daler, sonderling worden die lichten und keersen ungel verdueret to Embden, 1 punt ungels 3 stuver Brabants, keersen 4 stuver to Wesel meer tduer to costen, voerder holts 3 daler. Soe doet Lycester und Staten van den Emse vertrecken die grotste orlichscepen na den Elve, um die to besetten, dat die Duynkerckers

+ fol. 429^v.

[p. 380]

hoer vloetscepen niet solden uthvrachten tot vole lasten upgecofft. Dit was den Hamborgers ongewoenliken, want die Elve myt een halsstraffe bescuttet wordt, soe daer emant 3 s..¹⁾ up emandt bescadiget. Die Hollansche scepen setten sick onder tot 11 scepen, den 20 Octobris, worden myt hoer commissioen upeysschet. Die capteinen, sonderling die amirael Luirt, weigert tcomen, dan antwoerdt allene, dat he um sijn vijanden tsoeken und to krencken, so mogelicken, gecomen was, niet um den stadt to bescadigen. Tom andermael angesocht myt des stadt tunnescip up christelicke geleyde uth und yn tvaeren, erschijnen die amirael Luert und capteinen up den raedthuyse. Wort geleesen stadtboeck van vrijeheit des Elves. Daer antworden sie, dat sie des wol geloveden und wetich weren tom diel, dan hoer mesteren noch wol beter, die hoer daer gesandt hadden, men solden ock die bestellinge nasien und leesen, alsdat sie den Elve solden innemen, beleggen tegens den Duynkerckers und hoere vijanden, ter tijdt hoer winter, iss und onweder verdriven worde, und niet eer van daer affscheiden. Daertegens die gesanden van Parma und copluyden der Duynkerckers den stadt vermanende, hoeres hebbende rechts up den Elve⁺ solde hoer den stroem vrijen, und beyde andienen. Is hoer affschedet worden, dat die Elve konden sie tegens rovers und strobbers verdedigen, dan neit tegens heren, konigen und vorsten, und wolden sick der sake ontholden als noutralen, een vrije koepstadt. Dit verwonderden sick alle steden und landen, dat die Hamborgers des nagaven, want sie den grave Edzart destmeer belacht hadden, sulckes in sijn staedt neit lijden. Daer mede myt den capteinen gastbot geholden und weder in hoer scepen gesonden. Die meente behagede dit ock woll, want die rogge seer upsloch, nu weder uthladende die duyr tijdt dede mynneren, und sindt die scepen tot 21 Novembris up den Elve verbleven, den heel sluytende voer hoer vijanden, und tegens den vorst in haven sick gelecht. Daermede nu Vlanderen, Hennegow, Artoys in groter

1) Hier volgt een afgekort woord, beginnende met s; stuver is het niet.

+ fol. 430.

[p. 381]

commer bedwongen worde, und to Antwerpen seer verwachtet worde, daer nu die meeste stadt onbewondt, die borgeren alle vertogen etc., het casteel meest versorget was. Soe ock to Gent und Brugge und alle steden.

Embden dachte ock sick to versorgen, verbudt den utvuer buyten des Graven landt, alsoe doet ock graef Johan to Lierort und Grete. Doch Johan Rengers worde niet weinich verdacht geholden myt die voelheit van pasboerten up des Graven dorperen, want men niet allene stedigede tunnen, quartieren van lasten, dan ock 10, 8 lasten togelick voer den gunstigen. Daerto die kleine parcelen tsamen gebrocht dede den vijandt crigen meer als emant tvoeren hadde passeren laten. Ock diewijle die Emse na Allerhilligen geblotet was van die grote scepen, was Dielffziel open, becomen wol 9 scepen, benemen ock Hollanders, Engelschen und vueren tom Ziel hen yn. Die garste konde vor den Ziel gelden 80 daleren, und Verdugo nodigede alle coepluyden an tbrengen up een vrij marcket und duertste coep, nu was die rogge gevallen 1 mudde van 7 Embder gulden tot 6 Embder gulden. Daerto was Johan Rengers bedacht, dat he bij den droste und Raedt wol geleden, vrij intocht hadde, nene borger dede clagen, und wes man uth muchte, dat konde ock vort comen, niet sonder suspitie van grote gaven und allermangunst to geneten. Daer Jaspar Lysinck, Wibbe Lysinck, Hindrick Slichte und andere vole und niet weiniger to Lier¹⁾ und anders niet onbecandt weren. Overst den ampstman dede he weinichste und vaken allene thocomen. Des worde uth Bremen und Oldenborch ock niet weinich overvueret na Gronnigen, dat 27 lasten roggen van Bremen hebben tot Wedde tbrengen gecostiget to vracht 1200 daleren, und over den Buertange yder wagen met 6 perden overdreven, deden de wech spicken²⁾ van die Westerwoldigen und Oltampten.

1) H.S.: Leur.

2) Misschien schrijffout voor spricken, van sprikken of rijsholt voorzien, hetgeen zeker wel noodig was voor den weg door het moeras bij Bourtange.

[p. 382]

⁺ Lycester hadde onse Ommelanden niet angenomen, dan beloeffde die to ontlossen van den vijandt, bisheer verwachtet. Want onse uthgeweken edelingen und deputierden weren niet mede erschenen in Engellandt up die annemynge¹⁾. Ock worde seer gehandelt den Lycester van Majestaets wegen absolutelicken to regeren laten. Want die Staten seer beschuldiget worden um partien onordentlicheit und groter beswaringe nimmer ontloesinge thebben, alsoe dat die graef Lycester in oncrafft gestalt tot verlatinge benae bedwongen worde, uth den velde vertoch, in alle steden sick leggende, ock na Engellandt up parlamentsdach treysen, myt leedtwesendt der landen, provintien und aller gemeenten. Sulckes dede onse uthgewekenen benae ock versagen, want die Ommelanden hoer authocratiam niet solden willen verleesen, dan onder Carel V beholden was. Sonderling want men nu die closterenguederen solden publicieren und tot landtscaps besten anleggen oder beholden, und neit die landtrechten, heerlicheiden, jus patronatus²⁾ affstaen. Des dan andere landen niet so vrij noch beholden hadden und nu van syndico Jeronimo Verrutio wol nagedacht wort, erynnert und warnet. Dat ener Frerick Rijcken, Joest van Cleven swager, een Gronniger banckeruyter³⁾, ock suspectier van quader humoren, meer um sijn doerheit⁴⁾ to hove geledet dan erfarenheit, niet weinich onscamel⁵⁾ van spreken, bij den grave van Lycester hebbe vercregen, uthgebracht, die commissioen van alle geestelicke guederen, confiscierde guederen in die Ommelanden und Drente, und dat dorch tusschensprekent des graven van Hoenloe, die sijner gunstich was niet uth daegelicke roem, dan des huysfrouwen halven van Frerick Rijcken. Als ock verwerende, dat die adel, verarmet, die closterguederen an sick doch solde willen trecken, sonder hulpe

+ fol. 430^v.

1) Dit is juist. Vgl. boven, blz. 270.

2) H.S.: pratonatus.

3) Bankroetier.

4) Dwaasheid.

5) Onbehoorlijk.

[p. 383]

van Landen dae uth to geneten und den stadt Gronnigen to bedwingen. Dit myshagede graef Willum ock om sijns persoens halven seer, als famoes wesende, und wort tom eerste mael hem commissie ontnomen und verholden. Daeromme ten anderen mael gesolicitiert, want hem nemandt tegen was uth die Landen, vermeent Frerick Rijcken myt den sijnen die saken gewiss thebben und tegens den adel und deputierden sick in die boringe van Cusumar¹⁾ und Adwerder landen und hueren tboeren. Wort des in Westerlandt beraedslaget und to Embden an Hayo Manninga, Aylco Unsta, Emo Tammen, Abel Eppens, ock Jacob Froma und Dode van Amsweer eenmael und andermael, soe ock Wigbolt van Ewsum to Gennelt juncker mede bij was und die breven den 23 Octobris brochte, resolviert up den 12 Novembris, dat men Aylco Unsta wolde committeren an Lycester myt den syndico, offte ock in Engellandt to reysen um sick noch to conformieren⁺ myt andere landen, all weert tot absolute anneminge. Nochtans nener alsoe tstellen wie Frerick Rijcken; item ock die landtsmunten²⁾ to verdedigen und bijstandt endtlicken to erlangen, doch tot beter insiendt der in Westerlandt; die gelden und onkosten tlichten van die cloesterenhueren, jae die landen ock to versetten, all yst dat Rijcke myt lantenrecht drouwede sick intsetten laten.

Hartoch van Parma vertoch uth Sticht na Brabant um die meente ttrosten um des duere tijdts halven offte enich middel traden, anders solden sie uth noet und doetlicke verdarff die partije verlaten, offte dat wolde vertrecken na Italien, daer sijn vader, hartoch³⁾ van Parma Caroli V dochters gemael, verstorven myt nene name benoempt was in die regerunghe. Ock solde Granveel up sulvige tijdt verstorven wesen⁴⁾. Gelick ock ys die hartoch Aloff

1) Klooster in het Westerkwartier.

+ fol. 431.

2) H.S.: landsminten.

3) H.S.: Hartoch en daarboven tusschen de regels: inne. Margareta van Parma stierf te Ortona in de Abruzzen den 18den Januari 1586. Haar gemaal, de hertog van Parma, volgde haar reeds den 18den September in den dood.

4) Inderdaad is Granvelle den 21sten September 1586 te Madrid gestorven.

[p. 384]

van Holsten, weens soen bisscop to Bremen. Gelick ock graef van Hoenloe tijdtlick ontrucket gesecht ys uth sijn wilde benevel, gewondet, dan weder gesont¹⁾. Ock worde gesecht de hartoch van Savoegen²⁾, van Geneven affgedreven, in Nederlandt gubernuer des konicks van Spangen swager und arffheer gestalt twesen, woe vole ock Parma verrichtet hadde.

Het nije licht des maents in Novembri brocht mede na den groten storm, daer vole scepen mede uth Embden verloren sindt worden und het ommelandt mede onderlopen was, niet allene die olde dijcken doervallende dan ock die nije kaunge doerbreckende, doet den Delffziel seer bevresen yngaen, dan up een oestenwyndt gedijende doet ten eersten 3 weken vreesens niet sonder grote noet und gefaer van alle landen vernelunghe uth die winterlegeren tdoen, dan den 23 Novembris verandert sick die lucht weder.

Die stadt Deventur myt gewalt uth partije ingedrongen und besettet myt 1800 soldaten, 16 vendelen und 500 perden. Alsoe ock Bummel, want sie captein Knoger na vijandt gevangen wolden uth ongunst der Engelschen und kleinachtinge des Evangelii, und daer begrepen is myt groet gudt up de Velu³⁾.

Tho Gronnigen worden die wertlicke jufferen up Broderkerckhoff⁴⁾ sick tot hoer professie tstellen van Verdugo, hoer junge jufferen sick tontslaen eder to kloster uthgaen; als ock worde geraedtslaget um een Jesuietische rectoer in den scole tstellen. Die confiscatie der uthgewekene guederen was wat gelindert, worde vermeent aff tsijn, dan Cempis⁵⁾, sijn rekenscap doende vor Stadt und Landen, kan nene willige gunst becomen.

1) Hohenlohe was eenige dagen voor den slag bij Warnsveld zwaar aan het hoofd verwond, maar herstelde.

2) Karel Emanuel I.

3) Blijkbaar zijn hier twee zinnen door elkander geschoven.

4) Dit zijn de begijnen van het Vrouw Menolda en Vrouw Sywenonvent op het Broerkerkhof te Groningen. Vgl. J.A. Feith, Uit het leven der jufferen op 't Broerkerkhof, Gron. Volks-Alm. 1910, blz. 16 vlg.

5) Cornelis Kempis. Zie boven, dl. I, blz. 207, noot 2.

[p. 385]

Tot wrake van Onno van Ewsums doet wort Caspar van Ewsum bewogen myt 56 soldaten to Wener Hansken⁺ Holthuysen to versoeken smorgens um 6 uren, dan he mystet¹⁾ in het huys des voetknechtes. Daermede ontgaet Hansken Holthuysen; wort sijn huys geplundert, gherovet den 4 Novembris, sijn klenodien, gelt hem onthaalt und alles in huys tbroken geslagen und verneelet, wes die sold(at)en all neit mededragen konden van linnen, potten, ketelen und tynnen²⁾, jae huys to barnen, soe neit die meente verbeden und versconet. Dit alles in ansiendt des kaspels, die sick daervan onschuldich bewereden und nu ock weder tovuer vercregen hadden van Johan Rengers to Helm.

In dusse sommer ys Ausburch van die papissche Jesuiten ingenomen besettet³⁾, die leer verandert, und partie verdreven, daermede die Luterschen und Confessionisten ock hoer trouwe und gelove erfaren hebben, so Pauwest und Keyser hoer holden wordt. Und graef Edzart een sonderlinge predicatie up den Munte anstemmede tegens der borgeren wille, onerhorde sake den predigeren ongunstigede, dat ock den 11 Novembris het consistorium, das ys presbyterium, hoer misgunnet worde, offt men wolden daer emants uth den Raedt bijstellen, umdat men nene conspiratie maken solden konen, als in Nederlandt na sijn ordel erfaren was, dat dan ock neit geweigert ys worden. Daerto musten nu weder alle vremdelingen up Valderen, ock op cameren sittende, myt 8 daleren het borgerrecht wynnen offte tstadt uth.

Het parlament in Engellandt⁴⁾ solde 4 puncten sluyten: 1, van successie des rijcks und croen na Konicklicke Majestaet Elisabets doet; 2, die straffe over de Scottische koninne des verraedt halven als een ewige venckenisse to genoten; 3, die anneminghe der Nederlanden; 4, rustinge und tegenweer tdoen tegens de armije in Spannien gerustet up

+ fol. 431^v.

1) Vergist zich.

2) Tinen of vaten.

3) Vgl. boven, blz. 849, noot 1.

4) In het najaar van 1586 kwam het Parlement bijeen.

[p. 386]

Engellandt, Scotlandt offte Irlandt eder Nederland uth tcomen.

Den 19 Novembris kumpt Berendt Kater weder myt die verwachtede potten¹⁾ up den Emse uth Westerlant myt ock privande vor Oterdum in den vorst leggen und setten sick weder achter Nijehoeff van Nesserlandt voer het gewalt des ises, und mogen nichtes verrichten. Daermede Johan nu het placaet anders verstondt dan in voeryaer, dat men vrije persone solden mogen passeren laten. Dan Reyderlandt was allenthalven ontvrij twanderen uth den scanze und ock vor scepen um roeff van arme luyden thebben. Overst to Lier muchte nemandt sick bewijsen, want graef Johan aldaer sijn soldaten verlecht hadde, offte dat hartoch van Haerborch myt sijn 2 sonen die sake⁺ anders meende, die nu to hove bij graef Johan sick verhilden, tot nene kleine bedencken van graef Edzart und aller ondersaten.

Den 23 Novembris versoken die van Reyde myt enige horer gunstigen, soe men meent Jasper und Wybbe Lijsinck gudt gewest, het uthvuer bij nachte buyten boems tversoeken, laden 3 scutten, ider van 5 eder 7 lasten, leggen buyten boems in ansiendt van vole borgeren, varen myt nachtijde to 5 uren over an Reide, daer enige der van Reyda yn weren, als copluyden geacht, dan die sciperen uth Embden. Daer Johan Rengers, Merten Zyegers, Marcus Piel, Berent Kater, Gert Smyt, Nues, Johan Claessens, Aucko Tjebbers, als capteinen bij het hoefft tsamen liggende, nergens up wachten, jae laten die jachten uth Reyde to Loegen aff und anvaren, haelen broet und andere waren tot horen wolgevallen. Dit hoytevaren was den borgeren verdroetsaem, als ock den Engelschen cuertmester²⁾, umdat men hiermede die scepen worden anholden. Dat connivieren und versumendt der capteinen worde wal dubbelt beschuldich, dat Johan Rengers und nu die uthgeweken sulven niet wakende weren tegens hoeren vijanden, jae lieten ock vor sick

1) Vgl. boven, blz. 291, noot 3.

+ fol. 432.

2) Vgl. boven, blz. 269, noot.

[p. 387]

scepen anhalen an Reyde und in Delffziel, dies sie wol keren konden, soe sie des hadden bevlitiget. Overst den coepman to beschrobben¹⁾, den vysschers to beroven was myner²⁾ perikel, als Gert Smyt myt 1 tunne biers und scipper van Logen tot dienst dwingende, nene gelt erlegede, het na clagen makede. Jae, die van Reyde onderstonden het volck over und wider over to caveren an Loegen offte Wymelsum, ider mensche vor 1 daler, daer Johan Rengers sick in beswaerde pasborten van tgeven, noch den scipper tolaten wolde hoer dachhuer daeran to verdenen, want tusschen Logen und Reyde stedes open water sonder iss gebrucket konde worden.

Uth grote onordentlickheit und ontrow der regenten in alle provintien und steden, soe dorch die verordene Staten in plaetse des Keysers und Konicks offitieren gestalt weren und dorch den Unie in regiment bekrefftiget weren und het hoechste gewalt hadden, als van die leeden und Staten der provintien geautoriziert und ingestalt, worden nu langes tvoeren, als nu besonder voer den gubernuer Lycester soedanigen verkoesene und erwelede Staten eder Raedt van Staten seer gehatet und verachtet, als nichtes voer den meente besorgende dan sick sulven meer denende, noch den kercke Godes seer achtende, voel meer myt den Spangerden conniverende, want men alnoch nene edtlick titel des orlochs tegens den Spangerden eendrachtich bekenneden. Die Spangerden verfolgede die neit⁺ Catolick weren. Die Staten dochten hoer vrijheiden und gerechticheiden sampt privilegien allene to bescermen. Want die meeste ordenstheren³⁾ weder uth die landen verweeken, die adel na den vijandt inclinierde, worde sulcke verordene Staten uth den popel⁴⁾ meest gesocht, soe roem und het loff des volckes hadden, niet die hoveden des landes und lidtmaten des religioens befunden worden. Daeromme sie ock van den Spangerden balde

1) Schoonmaken, uitplunderen.

2) Minder.

+ fol. 432^v.

3) Ridders van de Orde van het Gulden Vlies.

4) Eppens overdrijft hier natuurlijk, al zaten in de regeering destijds vele parvenus.

[p. 388]

ommegewendet, leverden steden, landen in des vijandes handen. Und solde het ganse Nederlandt benae an den vijandt weder moten gebrocht worden, want sie¹⁾ ock graef van Lycester wolden voerscriven und boven wesen, sijn placaten niet acht nemende. Daeruth worden die Staten in Gelderlandt, Utricht eerst cassiert, nemen Lycester absolutelicken an²⁾, und populus dencket ock in alle provintien gelick tdoen, wie dan ock in Westerlandt nene kleine commotie und een grote besorgunge anstondt uth dusse partie, dat die adel, gemeente den raedt endtlicken wolden ontsettet hebben und den Majestaet van Engellandt annemen voer arffheer, niet als beschermheer, langer na wachten, und hoeren perikel voercomen³⁾. Holden derhalven in Novembri anno 86 den landtsdach und wort gesecht, dat die partijen konick van Spannien wolden affsweren, offte dat men nu solden den Majestaet van Engellandt annemen und hulden. Gelick die stadt Deventur myt den vijandt respondentie holdende nene besettunge van den Gubernuer wolde inlaten und daeromme dorch des meentes todoendt die poerten openen musten⁴⁾. Solden sie beholden Harlum⁵⁾ in Westerlandt nadat konicklicke huysen weren dael gelecht, hadden die Staten hoer regement nochtans temelicken bedenet, want sie alle klosteren hadden publiciert und den meente ten besten gelaten. Overst onder des worden daer nene landtsdagen meer geacht offte geholden, hadden alle Staten ad ordinem gebrocht. We men nu in Oestvreslandt ock in die Ommelanden onder Gronniger gebeede wol erfaren hefft, dat graef Edzart benae nene junckeren, dan alle Knypes,

1) Namelijk: de Staten.

2) Dit is onjuist; alleen bestond in deze provinciën een dergelijk streven. Leycester was gouverneur-generaal namens de Staten-Generaal. Daarnaast hadden ook Utrecht en Gelderland hun eigen stadhouder, Nieuwenaer.

3) In Friesland wilden de Calvinisten inderdaad aan Elizabeth de souvereiniteit over de Nederlanden aanbieden. Hessel Aysma wist Oostergoo te bewegen dit aanbod te doen. Utrecht was reeds voorgegaan. Vgl. Motley, History, II, 134.

4) Inderdaad kreeg Deventer een garnizoen van 1200 Ieren.

5) Harlingen.

[p. 389]

Oldersum, Rysum und Upleverden wolde respectieren, dan nener der egenarffden offte kaspelenvulmechtigen. Und dede dan noch wal wat hem geviel und to hove gesloten worde, dat ock nene olycherchia meer muchte nomet worden. Hieruth bedencket Sijn Genade een hoeffraedt tstellen, die landtrechten to corrigeren, we men ock in die Ommelanden vor dusse turberlen gedaen hefft¹⁾, und balde een grote veranderinge gefolget ys und benae nene recht ys gepleget worden. Alsoe solde het ock geboeret hebben myt die 36 deputierden in die Ommelanden, die alle um speciale sake worden gestellet, als in rechtsprocess tegens Stad und Landen traden, worden daerna raedt des landes genoempt, deden wes sie wolden sonders landes stemme und wilkoer. Daeromme die sulvigen deputierden ock gedielet, sick sulven bynnen yaers wolden ontloeset hebben, soe men int landt verbleven.

⁺ In Deventur die gesworen des stadt ys um wantrouwicheit verandert, blijven besitten 52 personen, onder den van 24 raedsmannen blijven 8, und worde het getal vervullet myt die openlicken van den religie weren. Welckes alsoe den Gubernuer tot versekeringe diende, sonderling want Sutphen alnoch hart strevede und vaker privandiert worde. Hoewol die Gubernuer der verordene Staten verdroetsaem was, simulierde he meer den vertoch²⁾, dan die landen to verlaten; wort nochtans vermeent vertogen twesen up den 16 Novembris³⁾, offt legeren sendende, ock die here van Allegonde medenemende, als men die Duytsche ruyteren weder solden in wart offt wachtgelt upholden up den dienst und hartoch van Parma vertreckende was, de hartoch van Savoegen⁴⁾ subaudive⁵⁾ weder verordenet was van den konick van Spannien.

1) Eppens doelt hier op de pogingen tot herziening der Ommelander landrechten in 1550, toen een concept van een nieuw Ommelander landrecht is opgesteld. Eerst in 1601 kwam het nieuwe landrecht tot stand.

+ fol. 433.

2) Vertrek, maar dan tijdelijk, in tegenstelling van het definitief verlaten van deze landen.

3) Leycester vertrok den 25sten November 1586 uit den Haag naar Vlissingen, waar hij nog 14 dagen door tegenwind gedwongen werd te blijven.

4) Vgl. boven blz. 384, noot 3.

5) Eppens bedoelt daarmede vermoedelijk: in het geheim.

[p. 390]

Die winter dusses yaers hevede sick vroe und starck an voer S. Merten¹⁾, duerede tot den December, soe strenge alsoff alles solde doet vresen. Daermede leggen sick 8 orlichscepen an Borsum hoefft, als Merten Zyegers, Claes Jansen, Aucke Tjebbers, Nuess, Gert Smyt, Berendt Kater, Marcus Piel etc. Und wort Oterdum myt edwes privandiert uth Westerlandt, want aldinck daer gudt coeps was, 1 vat botter 26 gulden, kees 6 gulden, rogge, molt beter dan to Embden, die ock nu die waren binnen holden musten, want alle landen ledich weren um het graeffscap tversorgen, jae worden gedrouwet thalen laten in Gronnigen, wie men dan to Loegen und to Knock versochten van die dorperen uptcoepen. Des van die uth Oterdum, vorwacht doende, worden die uth Reyde und Delfziel²⁾ gekeret, alsoe dat 50 soldaten dorch den vorst in Oestvreslandt beweret to Rysum und ergens sick ontholden, hoeren gevangenen ganslicken onseker weren. Onderstaen ock to Uphuysen 24 wagenen myt vrije lakenen anthalen, den 2 Decembris. Overst die droste ilet myt 30 soldaten na und beholt die wagenen, maket sie alle verlopen, ter tijdt dusse vorste sick linderde. Und nu 240 soldaten uth Fermsum, Reyde over den Dullart ommetreckende, als verwittiget, trecken an Embden vor den poerte na Larrelt, den 4 Decembris, worden dan foriert³⁾ van den droste, dorch den uthkundiger, seggende daer 3, 4, 6, 8. Den 5 Decembris vort ilende na den Knocke, sindt die soldaten uth Oterdum reede tscepe und ontvloen myt nene klene gevaer des levens, soe men des avents hadden vorttogen, verbrannen aldae Oterdummer waterscepen, blijven bij den huysman liggen 2 dagen lanck to Risum, daer dien droste bij was, und to Oldersum enich weert geplundert hebben, dat daer scipsvolck sick onderholden hadde. Onder des mogen die van die scepen niet an den boem vor Embden ancomen, um hoer capteinen daeruth thalen, dan worden gekeret myt sceten van het

1) 11 November.

2) H.S.: Dielziel.

3) Favorisiert, begunstigd.

[p. 391]

paelhuys. Ock muchten die uth Oterdum niet ingelaten worden. Sulcken onderscheet was daer an sodanigen⁺ partijen, enes tijdts vor Embden wesende. Und den capteinen Gert Smyt uth den Dam und Marcus Pyell personlicken beyegendt ys. Were die doyge niet myt den Decembri und nije maen neit myt regen gevolget, worde gelovet, dat men alhier to Knock Oterdum solden angekeret¹⁾ hebben up den vorige harde vorst. Binnen landes muchten men Oterdum neit bedwingen. Dat, diewijle die raedt in Vreslandt niet enich, die scanze myt privande warloseden, jae die commissarius Mathias in Westerlandt upholden worde, tot water tdrincken balde bedwongen worden, solden noch enigen anderen van Parma bij Lingen vertoven, um ock die orlichscepen to beleggen up Nesserlandt und Borsum, und uth commer intnemen. Overst die doyge doet dusse 250 soldaten, daer hopman Groetvelt myt 2 vendelekars bij weren, den sovende Decembris van Rysum vertrecken na Uphuysen den Konicks-Rebberswecht²⁾ na den Joedenkerckhoff und benachten aldaer. Und uptreckende na die Ripen³⁾ um den harde⁴⁾ tsoecken na Stickhuesen, Askendorp, Reen, Buertange, worden sie gedrouwet van den droste myt den buren uth Hinte und Larrelt to vervolgen, wo men hierna ock den goesen doen solden. Overst balde bij het Gronewolt den uptocht wetende, laet die huysluyden in hoer geweer weder na huys vertrecken, woe grote onweder het nu was und doch nene erenst was. Soe gehorsaem muste die onderdanen alle wesen den droste twille.

Onlanx was to Embden verordenet een hall, dae men myt den ellen meteden alle lakenen und lynnen uth Westphalen ingebrocht tvercopen, het stuck up 1 stuver gestalt tot Graven besten und gewin. Die eerste hallmester was ener uth Luneborger myt vole duyseden

+ fol. 433^v.

1) Aangevallen.

2) Koning Radboudsweg, een weg ten noorden van Emden langs Midlum.

3) Ten zuidwesten van Aurich.

4) De harde, droge bodem.

[p. 392]

backeruytiert¹⁾, Freck Deyger genoempt, seer listich und gunstich den overicheit, sonderling want he die predicatie up den Munte meest starckede und totoch van sijn landesluyden. Den borgeren seer onwert nochtans, worde vor den overicheit um schulde besocht nene cessie²⁾ bevoren gedaen thebben na recht, als blote hovedes, bloet beens myt een kleet becledet sonder gordel und mess, up demodelickste het recht um gedult biddende und sijnen renuntierende, solde anders niet erlicken gekandt mogen worden. Dusse was stedes bij den droste thuyse, clagende offte anbrengende, gaet myt hem den 22 Decembris na het huys, wort in de Grote Strate alle lidtmaten und tonge geruert, dat he na corte dagen sprakeloes³⁾. Den 7 Decembris sij an gasthuys van droste, Raedt, Borgemester und alle anhangeren des Muntes to aerden bestediget geworden, die hoeffprediger Heshuysius und sijn cappellaen mede anwesende, dan niet predigeden, want men sulckes hadde vermeent, dat men alsoe die gasthuyskercke solden gebrucket hebben, die eerst togeholden worde tot 9 uren, dan opentstaet und bewaert die 4⁴⁾ prediger Gerardus die cansel, dan wort in ruste gelaten,⁺ want die borgeren daerup worden bevreset in dusse twispalt des tijdes. Dusse halmester hadde cort dagen vor sin doet an Sijn Genade demodelicken suppliciert um sijn levendt lanck continuert und versekert tworden up den hal tot onderholt sijn vrouwes und kleine kinderen, want he een sonderling fautoer und medearbeider was der nije angestyffte gemene up den Munte, und die niet dachte afftstaen, dae Sijn Genade voel mede muchte gedenet worden. Sulckes an Onno Tyabberen borgemester gesonden, worde myt sijn affganck⁵⁾ ganslicken cassiert, alsoff Godt an dusse sijn handt gelecht hadde, und dat an die sidt des drosten, wie ock sijn verstorvene vrouwe beyegent was.

Hayo Reiners uth den Dam, collectuer bij Claes ten

1) Bankroet geweest.

2) Overgave van goederen.

3) H.S.: spakeloes.

4) Vierde.

+ fol. 434.

5) Dood.

[p. 393]

Buer, was um sijn swacheit van Johan Rengers to Helm affdancket myt tolatinge enes pasboerts, daer men 40 gulden van geneten konden um uthvuer tdoen up Westphalen und tot sijne besoldinge muchte geneten. Vertrecket na Leweerden bij sijn huysfrouwe und starff balde wech in Novembri anno 86, was den Landtscap schuldich 500 gulden.

Den 9 Decembris senden die capteinen een breff an den overicheit to Embden, dat men hoer niet alle privande wolde tostedigen, vrij harbarge gunnen, dan ock na dusse dach vrij laten passeren, nene verfolgen doen, we men den malecontenten hadde foriert¹⁾, bij gewest, hoer breven ontfangen, handen gecusset und wijn gescencket und hoer posten tmoyte gesonden, und daerto ock in acht holden, dat men hoer capteinen niet hadde willen to boem uth off instedigen, dan togescoten und gekeret, wesende ongeweerde soldaten. Dit ys van Berendt Cater overlanget worden.

Den 7 Decembris anno 86 ys die langduirige, drovige, onbroderlicke twist der beider graven Edzart und graef Johan in enige hope gecomen van enicheit dorch tusschen sprekent den hartogen van Harborch, swager des sulvigen heren und graven, dat ock graef Enno sij to Lierort benachtet bij graef Johan und die junckeren und adel, to Tenunge²⁾ in closter verscreven, die sake hebben mede doen richten. Want beide heren und graven seer swack weren van lichamen und het lant der vijandtlicke partijen bena tom prijs worde offte hoger noedt to besorgen was, offte van den Keyser Rijcks affscheet des process verwachtet worde myt executie. Dan landt reede beswacket⁺ was myt scatten, jae landt in partijen getogen worde dorch veranderinge und indringent der predigers to Westerhuysen, Hinte, Twickselum, Canum, den meente nene stemme latende noch um dusse sake eder anders emandt van den meente beropende, noch junckeren hoech achtende, die nu ock to Embden verscreven worden den

1) Voor: favorisiert of forniert. Vgl. boven, blz. 390, noot 3.

2) Thedingen, ten noorden van Leer.

+ fol. 434^v.

[p. 394]

12 Decembris anno 86 bij der hartoge van Harborch, swager.

Tho Dockum, allwaer Obelius¹⁾, prediger van Obergum und Winsum, eerst gecoren was uth die Rypen²⁾, nae sijne gedane predicatie, over een ure, valt het gewelfft des kerckes neder sonder scade van menschen, uth Goedes gudicheit und bewarende handt. Soe worden nu die kercken in horen gebouwen versumet³⁾. Jae ock sommigen in Westerlant mismaket um die uvelheit der Mennonisten und Libertineren eder Epicueren⁴⁾. Alsoe ock to Leens in den Marne verbrant die toren dorch wachtholdent 2 knechten van huysluyden, die het vuer versumet und geslapen mede verbrant sindt.

Die Gubernuer hadde een coepman tot sijne kundtscap tdragen uth hartoch van Parma leger georlofft boter und privande afftvueren na Wesel, und ock soe in gelove⁵⁾ gecomen bij den Hartoch, dat he bij nachte und dage doer scanzen, leger, steden solde und muchte passeren, und vernimpt to hove, dat die uth Hennegow, Artoes myt voetvall demoetlicken suppliceren um middelen van privande offte um vrede thandelen, eder sie und anderen musten weder overgaen. Ock was Parma seer vertornet tegens M. Scenck, sendet 15 wegen uth sij(n) hertoch⁶⁾ um up een plaetse den Scenck voertwachten. Dit dusse coepman verstaende, versteck sick uth wesen⁷⁾ und doet den Scenck warnen, bevrijet Scenck. Daerna up enige Engelschen treckende, worden ock van sulvige waerscouwet, tom laesten Sutphen willen privanderen, worden gekeret, geslagen, und heel verstroyget, dat Parma solde gesecht hebben: Dus lange hebbe ick myt vrunden to doen hadt, nu beyegenen ons mannen und vijanden, want

1) Vgl. boven, dl. I, blz. 31, noot 2.

2) Ten z.w. van Aurich.

3) Verwaarloosd.

4) Iets dergelijks staat er. Epicuristen kan Eppens natuurlijk in ongunstigen zin gebruiken.

5) Vertrouwen.

6) Leger.

7) Mogelijk moet hier Wesel worden gelezen.

[p. 395]

die Engelschen sindt rasent int striden. Dat daerna gehort und betuyget ys van Italianeren, dat sie niet allene myt duere tijdt overlegen, geswacket worde und in krancheit verstorven, dan ock 1200 capteinen, befelhebberen, grote hoveden, adelburssen hadde in dusse yaere voer Nuys, Barck, Sutphen, und anders myt convogeren verloren. Daermede hartoch van Parma afftreckende na Spannien¹⁾ het regement den jungen heren und swaeger, hartoch van Savogen, het regement overgelaten, als he sijn naem hadde groet beholden und perikel scouwede, den duere tijdt bevresede, uthslutinge van die rivieren Elve, Wedzeer und Emse, und felt solden rumen moeten, bekendt die vijandt sulven.

⁺ Die grave van Graeffbargen²⁾, soe sick eerst met den Staten saken verenigede, voeler kinder vaeder, daer die soens bij Verdugo solt verdenende als graef Herman, hopman to Reyda in den scanze, etc. in Osewolt³⁾ plaetse, und sick gemuntet hadde daleren voer rijcksmunte, nene 14 stuver alloyges, daeruth ock verboden, bisheer in stillicheit sick holdende und sijner upcompsten ontblotet yaerlickes 80000 daleren in tijden des vredes. Die sulvige verstarvet nu in Novembri anno 86 sijnes gueden olders, die erste des Reformatie in sijn gebede und huys Ulfft⁴⁾.

Dusse verleden maent November des harden vorstes halven solden den van Byll⁵⁾ gebrocht hebben tot contributie an den stadtholder Verdugo, gelick we Drent den graef Willum doen muste van een huys 5 stuver, 1 koe ½ stuver des maents contribueren, und ock guede weiden hadden up alle vrije landen und ackeren, soe onbewoent weren. Daermede die Drente uth Westerlandt

1) Dit is natuurlijk onjuist; Parma is in 1586 niet naar Spanje vertrokken.

+ fol. 435

2) Eppens bedoelt graaf Willem IV van den Bergh.

3) Osewolt is Oswald van den Bergh, een der zoons van Willem; hij sneuvelde den 23sten Januari 1586 bij Boxum; vlg. boven, blz. 261, noot 4.

4) Willem IV van den Bergh stierf in November 1586. De juiste datum schijnt onbekend. Hij was geboren in 1538 en dus slechts 48 jaar oud en nog niet, zooals Eppens zegt: ‘sines guden olders’.

5) Vermoedelijk afkorting voor Billing- of Bellingwolde.

[p. 396]

hoer waren verhandelen muchten, und Gronnigen neit uthlieten. Na dussen vorst overst weren in die balgen¹⁾ 4 scepen myt rogge und andere waren geladen, und konden Gronnigen seer onsettet hebben; daeromme die jachten und scepen uth Delffziel, sick an dussen scepen leggende, worden dorch een pott uth Westerlant, daerbij wesende, bescarmet, und laten die verbliven tot vermeringe des dueren tijdts, want Embden heel gesloten was. Und die achte scepen noch an hoeff verbleven in vrijheit des doyges halven. Anders gedrouwet worden dorch dusse 250 soldaten und soe hoer uth Westphalen volgen worden myt wolsacken reede hebbende, und uth Embden alle waren und koeren utheysschet und onthalet solden hebben, und Oterdum inkeret. Ock sindt die scepen van ijss achter hoefft neit onbescadiget gebleven, want die amirael ter gront und andere bescadiget sindt worden, und tho Embden niet vergunnet ys to repareren laten. Onder des wordt Oterdum myt 6 scepen privandiert uth Westerlandt up den 16 Decembris na den doyge. Dat ock up den 14 Decembris die vorscreven soldaten van Johan Roerda und droste verscreven und bestemmet uth den Rijpen in Oestvreslandt vorbij Stickhuysen geleydet na Deteren, Bassel²⁾, Harckebrugge, vorts over 2 mijlen mueres na Askendorp, Reen und den Buertange lange, weder int Oltampen gekeret synnen, heel hoeres voernemens mystet, in ongedult den raedtgevers scheldende. Neit sonder Godts wonderbaerlicke bescuttinge der in Reiderlandt und daeromtrent in sulcke harden vorst.

Onder des verbrant die kercke to Finserwolda, een scanze der soldaten uth Reida, 40 hoveden, soe hoer hutten und leger neit buten den kercke dan daerin hilden, und van ener versumet ys geworden, daermede de soldaten ontblotet, alle redutste³⁾ verloren hebben. Die borgeren⁺ tho Gronnigen was dusse winter neit to kolt, noch duere tijdt tswaer, dan hoer 8 vendelen hadde alle 4 nachte

1) Kreeken, bevaarbare geulen in het wad.

2) Vermoedelijk Barsel, ten zuidoosten van Stickhusen.

3) Redoute, schans, schuilplaats.

+ fol. 435^v.

[p. 397]

die wachten, bedwongen borger myt borger twaecken und scameden sick neit bij rosennobel tbroeke na den uneere in vrouwenhuysen tvervueren um to versoecken offte ock noch erbarheit und bedenckent bij emandt overich was. Daeruth folgede, dat ock borgeren soen, niet allene sijn bruydt tvroe bijwonende, dan ock twe mageden myt den bruyt to gelick in krambedde erholden muste, benae scandtloes. Want ener destijdes aldaer tegenwordich uth Embden belachtet worde, offte men nu ock weder wolden singen: Nu lovet mijn ziel den Heren. Ock solden men ju, seggen sie, mogen dulden, weret gij Catholick man¹⁾ mede, verstaende Tamme Koners²⁾. Dusse vermetenheit erstondt uth die roven, soe up den zee Hollanders benomen tom Ziel ingebrocht, to Gronnigen vercofft worde, an Verdugo verscencket, bij Watertappe³⁾, hopman des Ziels, verbleeff und ider soldaet wol 1100 gulden tom ransoen genoten. Daeronder ys mede west Homme Haykens und mester Reints soen, die horen vertert hadde und dapper weder spelede und terende, dat die buyt wal up 70.000 guldens gerekent worde, und in Gronnigen overtogen is worden in lauwent⁴⁾, sijde und andere costelicke waeren, soe als Duynkerckers gudt ansocht was und die scipper duytlicken beneenede.

Den 22 Decembris was die Emse niet allene weder sceppelicken⁵⁾, dan Johan Rengers to Helm als superintendent liet sick overreden, mogelicken ock becopen, dat daer 8 scepen myt rogge, botter, speck, vyssche, jae huyden geladen worden na Westphalen, Wesel, Coln und Masterich tvrachten. Tot verwonderinge aller menschen, want boven Lier nene guederen gescepet muchten worden myt pasborten, und ock in tegensstandt der uth Oterdum und Gerts Smyts, Katers, die des dulden musten. Overst Albert van Haren holdet kees, botter und speck an,

1) Slechts.

2) Hoe dit alles op Tammo Coenders kan slaan, is niet duidelijk.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 412, noot 2.

4) Fijn linnen.

5) Voor schepen bevaarbaar.

[p. 398]

scheldet den Rengers voer een landesvreder¹⁾, brenget sie van Jemmigen na Oterdum tot groete naclagent der copluyden van Herverden²⁾ und aldaer wonende, alwaer sick die vijandt in grote commer und duere tijdt noulicken borgen muchte, als in den Marck, um Ham, Munster, plaetsen sijnes winterlegers. Und alsoe sach men noch dagelickes scepen und vrachten myt pasborten, daer men 60 daleren und 11 daleren van 1½ last solden Rengers tolecht hebben, und sommigen to coep gedragen worden, daer Johan Eeck to Lier sede bij gewest tsijn. Enes was antekens weert, dat Hindrick Slichte, borger to Embden, des Rengers egener familiaere vrundt, we ock Johan Huysman und andere stedige hoytevaerers, daermede ock gedacht worde Berendt Katers dochter und Eysse Jacob, weert van Kater, tminsten up Lier 20 daleren gewinnen muchten⁺ van 1 last rogges etc. Myt dusse manier an Rengers accordiert, dat he 2 broderen hadde in graeffscap van Benthum wonende und mistende enige hondert guldens van kloester Vrenswegen³⁾ in staende renten to betalen allene, dusse begeerden sie in last thebben, dat Rengers hoer alldaer wolde mede in bedenen, daer konde een guede ransoen van den munniken upbracht worden. Daeromme dusse 2 broderen myt enige soldaten sick an closter voer copluyden leggende, wachten den oversten uth kloster tbegripen und up die scepen tbrengen. Und die overste sick alles guedes versiende, trecket myt hoer buyten cloester, worde gebonden und bedwongen die renten gherne afftlossen daetlicken, so men hem wolde bevrijen. Die soldaten ock ransoen eysscheden, worden die meygeren van closter dusses geschals gewaer, rusten sick und sceten ener der soldaten doet, wie ock ener der meygeren ommecompt. Daermede die overste ontvrijet. Die 2 broderen to Embden sick erholden, hoeres anslach gemistet hebben. Dit was strate meer⁴⁾, woe ock myt Bruin Scoer borger to Embden becandt geworden, dat Hayo Reyners, sijnes

1) Landverrader.

2) Herfort.

+ fol. 436.

3) Ten noorden van Bentheim. Vgl. Acquoy, Windesheim, III, 28 vlg.

4) Mare, gerucht op de straten.

[p. 399]

dienstes loen van Rengers biddende dorch brefft, wordt beantwordet: Die neit arbeide, solde ock neit eten. Hoewol he cranck, daerna verstorven ys, we gesecht. Nochtans up vrijheit enes pasboerts van 4 last rogges, 2 last moltes, 4 tunnen solts, 4 vat siepes¹⁾ up Lier offte Wener, solde enich gelt mogen maken, als 20 daleren erleggende den Hayo Reiners myt den gedinge, soe Rengers des consentierde. Rengers des lesende secht: Het ys tvole. Doch laet het passeren und tekent neit onder, seggende: Lat hem lopen, het ys all een capteins knecht. Bruin Scoer sulcke waeren up leverantie uthbedende, wort dorch vorst und des uploeps der waren upholden. Dat Hayo verstorven, Rengers weigert onderttekenen, myt vole nalopens, dat ock 8 daleren kostigede, sijn pasboerte niet muchte gebrucken, clagede dusse onbestandicheit allenthalven. Alsoe ock Rengers to Oldersum, enige capteinen to Embden offte up Nesserlandt in den harberge vertovende, wort an Reyda een Husumer scip myt herinck anhalet sonder tegenweer der capteinen, soe vor den Ziel des tijdes yn Midtwinters dagen 24 Decembris sick gelecht hadden. In Westerhuysen lat graef Edzart een prediger Enno genoempt, een papist gewest to Weiwart, uth Hollandt verbannet, van Heshuysio angenomen, tegens wille und consendt des meentes instellen myt sijn borchknechten und voetknechten. Und den principal voget Peter Jansens wort angesecht den 20 Decembris, dat he den heren vervallen was in 200 daleren, want he wiser wolde wesen als Sijn Genade und den prediger hadde geweret und beruchtiget und die meente uprisset. Dat nochtans in Pawsdoem vrij ys nemant intstellen tegens meente wilkoer.

1) Zeep.