De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1586]

Den 10 Januarii starff Bernardus Rodevorwerck notarius, myt crancheit beladen uth sijn moygelicke colde reysen uth Hollant und nu uth Vreslandt van Paulino¹⁾ affgesandt, die all sijn ontlosinge up Bernardo stellede tegens Onno van Ewsum, dan alles vorgeves, want Onno van Ewsum aldaer in vrijheit eerst wesen muste. Dusse notarius hadde neene besoldingen genoten van 7 weken affwesen, dages 1 daler vrij gelts, und was rede wol 1000 gulden vertiert in Westerlandt. Daer droste Ocko Vrese noch to spottede: Die stadt ys rijcke noech, Paulinus drincke die wijn myt sucker und myt vrouwen. Und blijfft alsoe den winter besetten.

Die commissarius Mathias uth Oterdum myt den steenmestelar worden nu in Jaenuwarij verransoent tot groten⁺ kosten van 19 weken. Dusse Willum worde beschuldiget, want he uth beveel van der overicheit het sacramentshuysken tbroken hadde in Walbruggeskercke²⁾, daer die mesteren³⁾ noch sulven tegenwordich seeten, als Johan Tema, Roltman; worde geachtet wol 20 doden wert. Johan Tema smyt sin signet over den tafel uth ungedult. Overst sijn costen moet he sammelen und bidden. Mathias betaelt 500 gulden.

Dusse vorst doerde 5 weken und duegede⁴⁾ langsam, makede grote duierte in brant, 1 korff vul torffs muste gelden 8 stuver, 100 sparen⁵⁾ 6 gulden, worde to brant verhouwen bij rijcken und armen, een last gereken up 20 daler, int uthsliten up 35 daler. To Fermsum drincken die Walen water, houwen aff bomen, hoven, als Ripperda hofft, huysen ten Dam, Fermsum, dat men sulcke commer

1) Vgl. boven, blz. 166, noot 4.

+ fol. 380^v.

2) Te Groningen.

3) D. i. borgemesteren (van Groningen).

4) Dooide.

5) Sparren.

[p. 264]

van brant niet belevet hefft. In Oterdum was aldinck versorget und leggen stille, allene dat sie enigen huysluyden inhaelen van Bamsum¹⁾ und brannen huysen und worden 7 gevangen, to Ziel gebrocht, daer nu borgeren inlecht weren, want sie alle na Westerlandt mede intogen weren. Philips Hoykens, Bernardi oem, starfft ock den 13 Januarii, maket sijn huysfrouw, Goesen Scaffers dochter, een juffer van Broderkerckhofft²⁾, 120 yaerlicken und 600 gulden in gelt boven horen, dat weinich was, und sluytet uth van arffniss sijn broder und suster twe kinderen. Soe gelden die testamenten to Embden.

Int laetste van Januario wort to Embden ruchbaer, als daer 2 tunne golts sij gecomen van den keyser Rodolpho 2, dat men meer geloveden Spans gelt twesen um den Emse to bevrijen tegens Vresen und Hollanders und dat also die scepen upholden worden tor dienst. Und worden up inganck van Februarii soldaten angenomen in Hinter vogedij, up den huysman gelecht, und tversammelen tot 500 und die Knock to bescanzen. Und hadden ock gerne besettinge in Embden, daer die borger wol onwillicken to, dan neit sal keren mogen. Und worden die 4 Gronniger borgeren to poerten uthwesen tot exempel van anderen, dan verbliven tot anclage und bewijss van orsake, niet also voer oneherlicken twillen wicken.

Sonder regen offte windt blefft het ijss voer Embden leggen und was een uthermaten loyge³⁾ lange vorst, und verorsakede, dat die Emse na Logen upijset worde van 10 mannen voer 40 gulden dorch kosten van borger Hindrick Geerts, um orsake dat men na Engelandt wolden scepen myt herynck und bier inhalen, want die bieren seer commer weren to Embden. Und dat die Engelsche grave De Wilbe⁴⁾ ock na Hollandt ilede, dan up die

1) Baamsum, een gehucht tusschen Oterdum en Woldendorp.

2) D. i. een voormalige non of begijn uit een der beide vrouwenconventen, welke op het Minderbroederkerkhof te Groningen hebben gelegen.

3) Trage.

4) Vgl. boven, blz. 259, noot 1.

[p. 265]

eylanden voerwachtet blijfft noch tot den 17 Februarij,⁺ wort myt 4 Embder orlichsciepen und van Langhaers soldaten caviert und die wint was gudt. Dit allene dorch het isen vercreegen, want na Borsum verblefft het iss vast, dat die scepen van Langhaer tot 5 Martii beseten bleven und nichtes weren muchten. Derhalven geneten die uth Reyde dussen dienst mede und trecken in Embden myt jachten, haelen alles wes sie willen und wort de varsche Emse¹⁾ upscepet und convogiert van die Embderen. Hier lat sick mede zien graef Hermen²⁾, hopman to Reyde in sijn broders plaetse, und worden voer vrouwen-, kinderen-mordenaren anroepen. Daeromme ock die soldaten onder und in den stadt sceteden, wort een borgers soen doergescoten, und verorsaket ener der capteinen, dat he dusse ongelicheit van partijen niet dulden konde, vechtet den droste Ocko Vrese an myt punger³⁾ und sweert in sijn behuysinge. Dan geweret, wordt allene in sijn herberge ingelecht. Want soe hem harder hadde beyegent, weert het doch partije⁴⁾, seede Occo Vrese.

Die Vresen, Staten und graef Willum sumen den 6 Februarii alnoch niet tscriven um Onno van Ewsum tontloesen, all yst dat Paulinus vergeten muchte worden, und wolden sijner besorgen. Jae die Engelsche gubernuer nam sijn ock an, alsdat sulcke den Majestaet werden dienen und gevallen solden. Daeromme die graef Edzart, to Embden comende myt sommige junckeren und den borgeren to Embden, sluyten endtlicken nene orlich twillen noch den Emse verdedigen und den zee troumen, hadden hoeren gudt wol verhandelt all buyten den Emse, und wolden liever een yaer tosien, dan om weinigen in orlich raken. Daer Gert Bolardus die koneste over was tspreken und wolde ock weten, wel die weren, die allene

+ fol. 357.

1) Het gedeelte Eems binnenslands, dat zoet water bevat.

2) Van den Bergh, in plaats van zijn broeder Oswald. Vgl. boven blz. 261, noot 4.

3) Ponjaard.

4) Zou het toch strijd gegeven hebben.

[p. 266]

gudt scepeden, dat den gemene borgeren weygert worde, dan neit meldet wolde sijn. Onno van Ewsum worde bij den adel gekent, als wol 3 mael boven edt und gelove angeholden, ingevuert und gelevert in drosten sijner vijandts handen, die 1 daler to boemgelt uthgaff, seggende: Den grave Edzart und hem weer een grote dienst gedaen, nu overst worde hem alles quijtet, dan solde sijn actie niet anders dan to Embden vorstellen van gewalt, hoen und nadiell. Overst tom laesten up den 7 Martii compt die broder juncker Wigbolt van Ewsum weder uth Vreslant to Embden myt Steven Maltes und die arestierde Embder scepen, dat nu endtlicken Onno⁺ ontloeset, vrij, sonder conditie, scadeloes vertrecken muchte und Paulini kosten daerto dragen tot stadt lasten. Steven Malta ilendt na sijnen koninck, den Majestaet van Denemarcket. Hiermede was den borger to Embden die mundt gestoppet, laten hoer convogeren anstaen¹⁾, und besorgen wat swarders offte hoer ock den Emse solde gunnet worden, want die gubernuer Licester alle hoytevarers und lordendreygers myt den galge²⁾ straffede, soe to Amsterdam 14 ontrichtet³⁾ synnen. Und ys het regement allene an den Gubernuer van den Staten weder gewendet, uth aristocratia in monarchien weder gebrocht⁴⁾. Alnu was die vorst geendiget, dat men water und rivieren gebrucken muchten, und sindt dusse vorscreven van Vresen convogiert worden und komen noch Engelsche Hollandtsche scepen up den Emse bij Langhaer, die bisheer nene uthvuer keerde. Dan worden den 3 Martii in Embden genodiget, als den 4, die uth Reyde anhaelden uth Embden wes sie begeerden, doch weinich rogges. Jae Tonnys Huygen tunnescip benimpt den soldaten enich scip uth Reyde comende und dwinget sie weder tom boerte. Overst

+ fol. 381^v.

1) Beginnen.

2) H.S.: galde.

3) Ter dood gebracht.

4) Eppens denkt hier aan de opdracht van de algemeene landvoogdij aan Leycester bij besluit der Staten-Generaal van 11 Januari 1586. Den 4den Februari was de nieuwe gouverneur-generaal als zoodanig beëedigd.

[p. 267]

die uth Oterdum geneten hoeren buyte, als sie to Logen, Knocke und Rysum die havens verspieden, becomen aldaer den 22 Februarii Wybe Gijsbers myt sijn huysfrouw, moder und suster Tielp. Dan he allene mede gevueret tom Knock, wort wonderlicken ontvrijet, als die lange yacht uth Dielfsielt, in den muyde besettet, nene cleine ransoen anbrachte van 26 soldaten, sommigen huysluyden van Holwirda, Bierum und Uthhuysen, daer sommigen 800 gulden upbrengen musten, sommigen doet gebleven und gescoten, die weder overgesandt sindt. Ock ys die wert to Knocke mede gescoten, unversiens anlopende, vermeende sijn huysfrouwe dar twesen, die van Berent Muller bedwongen worde um landes gebruck an den convendt to Grijsemonneken¹⁾ to versaken, welcke he anderen verhuiert hadde, offte groet gelt eysschede. Dit alles sonder des gemene sakes verstarckunghe.

Den 23 Februarii wort die Lutersche predicatie opentlicken up die olde munte²⁾ onder borgeren und anderen van den hoeffprediger Heshuysio, als Mathias fest bestedigende, angeheven und gepleget, tot des consistorii wederwille, der borgeren besorgunghe, und vermereden sick dagelickes onder die vremdelingen malecontenten und Hamborgeren. Und men vermeende het vleeshuys solde open worden, eertijdes een gasthuys gewest. Die prediger vermaent: Nemant solde sick int disputierent stellen, dat daer van hoer nene uproer worde. Die doet³⁾ worde neit achtet als ongeropen noch gewroget, stelt sick in des anderen wingart to arbeiden uth graef Edzart beveell. Die beyde graven, graef Edzart und graef Johan van Oestvreslandt,⁺ solden den 6 Martii to Luneborch erschijnen om tversoen und gelicket tworden van den hartoch Julius⁴⁾ und hartoch Augusto⁵⁾. Overst ys verbleven dorch die

1) Klooster Menterne of Termunten.

2) Het oude munthuis te Emden.

3) Er kan ook staan: ‘daet’; maer ‘doet’ geeft een beteren, hoewel nog niet geheel duidelijken zin.

+ fol. 382.

4) Van Brunswijk.

5) Van Saksen.

[p. 268]

doet van hartoch Augusto, 59 olt¹⁾, nijes gehilcket an Anhalts hartichinne, van 18 yaren een dochter, als sijn vorige huysfrouw²⁾ in laeste Octobri ontslapen was, een suster der Majestaet van Denemarcket. Um dusse tbeter tbehagen worde geachtet, dat dusse predicatie ingelaten worde. Aldus hadden sick ock twe Jesuyten in Engelandt to Evangelisschen gevenset und partije gesocht, um den Majestaet to verraden. Worden beide onthovet. Alsoe vermodet men ock, dat des die Gubernuer ock nagetrachtet solde worden, die nu sijn volck verwachtet, als Iheren, Engelschen, Scotten, Denen, Duytschen tot 40.000 tvoete und 10.000 to perde³⁾.

Under des nempt Scenck yn in sticht van Coln Warloe⁴⁾, een saltborne, und Gesick, slacht 200 borgeren, daerna verstroget he 90.000 bueren und wal 1000 geslagen, becumpt een grote buyte und bescadiget den vijandt, want 1 tunne salt nu boven die 26 leuwendaleren gelden muste, und verdarff die saltketelen to Warloe. Und hartoch van Parma ilet weder na Vlanderen tegen den Engelschen und wort die Gubernuer in Vreslandt verwachtet und sijn intocht na die Ommelanden tmaken, hetsij darvan graef Willum van Nassauwen offte de graef Peregrinus Wilbe⁵⁾ tot oversten gestalt, soe nu reede myt kundtscap uthbrocht worde.

Verdugo to Gronnigen sendet allnoch weder sijn tromslager an graef Edzart na die resolutie um convogerendt tlaten blijven, und verment bijstandt van den Grave to geneten und sijn tovuer vrij thebben, und romede reede seer, dat Rijck und graef Edzart hoer bijvallich worde. Und Steven Malts worde ock nergens anders om inge-

1) Keurvorst August van Saksen stierf 12 Februari 1586. Hij was 31 Juli 1526 geboren en dus, zooals Eppens terecht opmerkt, 59 jaar oud.

2) Anna van Denemarken.

3) Deze getallen zijn veel te hoog. Volgens het tractaat van 20 Augustus 1585 zouden slechts 5000 man Engelsche troepen naar de Nederlanden gaan.

4) Eppens bedoelt Werl in Westfalen.

5) Vgl. boven, blz. 259, noot 1.

[p. 269]

eysschet, dan die Mayestaet van Denemarcket solde niet willen tegens den koninck van Spannyen vijandt wesen und hulpe doen. Und also comen nu noch ock weder breven an graef Edzart van den gubernuer Licester, graef Willum, um tweten, woe het myt hem tholden solde sijn. Want he sick myt soldaten versorgede und die Gronniger verswegen neit, offte weren hoer knechten, als ock sommigen soldaten rippelicken romeden: Sie deneden⁺ graef Edzart und den koninck van Spannien und men solden hoer den poerte niet sluyten voer duyseden, soe sie nu ener weigerden. Onder des, soelange die trommeter over was bij graef Edzart, worden to Gronnigen, Fermsum, Ziel und Reyda arrestiert und beholden alle scipperen, scepen, soe daer incomen weren myt vracht und in den winter gelegen hadden, dat sie neit vandaer solden, voerdat graef Edzart sick verclaerde, offte he sijn stroem, water und Emse wolde bevrijen van hoer vijandt, want, soelange die vijant up den Eemse geduldet worde, konden sie den graven to Oestvreslandt niet voer vrundt achten, soe doch die Majestaet van Spannien die Hollanders muste mester blijven laten ock van die heele zee und die leuwe muchte niet weder in den tuyn gedreven worden. Dit worde den grave Edzart vergolden in sijn noutraelscap offte meer partijscap. Nochtans wordt die trommeter weder myt haeckscutten van Auwerick bynnen Embden caviert und beleydet tegens den Hollanders offte anderen uth den scanze Oterdum, die sick van Rysum, Knock und andere plaetsen neit onthilden.

Den 7 Martii kumpt ock uth Engelandt die cortmester der Engelschen um to verlicken und to versekeren den stapel to Embden tlaten offte na Holsten to Istehoe eder Hamborch tvertrecken¹⁾, want die tijdt to Embden uth

+ fol. 382^v.

1) De ‘cortmester’ is de courtmaster van het kantoor der Engelsche Merchant-Adventurers. Deze vormden het genootschap der Engelsche kooplieden, die laken uit Engeland uitvoerden naar het vaste land, en waren sedert het begin der vijftiende eeuw te Antwerpen gevestigd. In 1564 werden zij evenwel in verband met de gespannen verhouding tusschen Engeland en de Nederlanden uit dit laatste gebied verbannen. Zij verhuisden toen voor een deel naar Emden, waar zij bleven, niet tegenstaande de Keizer hen in 1577 uit het Duitsche Rijk verbande. In 1579 onderhandelden zij met den graaf van Oost-Friesland over de verlenging van hun verblijf in Emden met tien jaar. Of deze overeenkomst is tot stand gekomen, blijve in het midden, maar in 1580 besloten de Merchant-Adventurers hun bedrijf voor twee derde van Antwerpen naar Emden te verplaatsen; het overige gedeelte kwam te Middelburg; ook te Stade waren eenige broeders gevestigd. Zoo is het gebleven tot 1598, toen de groote Court der Merchant-Adventurers van Emden naar Middelburg werd verplaatst. Uit Eppens blijkt, dat in 1586 reeds over verplaatsing is gedacht naar Itzehoe in Holstein of naar Hamburg, waar de Engelschen reeds vroeger een tijdlang gevestigd waren geweest. Vgl. te Lintum, De Merchant-Adventurers in de Nederlanden ('s-Gravenhage, 1905), passim.

[p. 270]

was. Und nene kleine affbroeck van neringe orsaken solde bynnen Embden als scipperen, dragers, packers, lakenbereyders und meest die huyshueren vergringeren worden. Up dusse dach wort placaet ummegedragen der huldinghe und annemynghe des gubernuer Licester over die Nederlanden, den 6 Februarii anno 86 in den Hage publiciert¹⁾. Alsoe ock vertoent die ordinantie van een besonder scone krijchsdisciplin, die bisheer heel vergeten was und die meeste orsake was ock, dat alle regerunge myspresen, und seer scadelicken was meer over vrunden dan vijanden. Und worde reede justitie gestalt, dat verreders opentlicken ommevuert worden tot een spectakel und scow van alle menschen und daerna quartiert worden. Als ener uth des Graven und ock graef Hollochs secretarius, die twe yaren myt hartoch van Parma respondentie geholden hadden. Ock laet he sijn capteinen hangen, want sie des heren gelt verspolet hadden und den soldaten hadden commer lijden laten. In Westerlandt doet graef Willum versegelen alle cantoren und geltcameren bij die ontfangers und rentemesters, ter tijdt die Gubernuer ock in Westerlandt comen worde und ock daer huldinge doen. Allwaer eerst onse deputierden der Ommelanden in naem onser aller, als syndicus Verrutius und Johan Rengers to Helm, ock onse Ommelanden den Gubernuer bevielen und um hulpe ansoeken. Daer nu Johan Hoenkens bij

1) Leycester is den 4den Februari 1586 in de Groote Zaal op het Binnenhof in den Haag ingehuldigd.

[p. 271]

graef Moers, Johan de Mepsche, Gensema, Starckenborch, Clant, ten Post, Kater und anderen, Claes ten Buer, Gert Smyt uth den Dam bij graef Willum in Westerlandt,⁺ gelick ock Joest van Cleve, raedtsheer gewest to Gronnigen, des stadts und uthgewekenen uth Gronnigen halven mede bij was. Und niet anders versochten dan Gronnigen myt den eersten to beleggen, dat exempel van graef Loidewicks volgende¹⁾, soe Luleff Roleffs den Engelschen graef Wilbe ock vertonet hadde am voegelicksten twesen. Und ock niet anders van Onno van Ewsum und anderen edelingen, Aylko Unsta, Hayo Manninga, Eme Tamme und ons betuyget ys. Dit alles worde to Embden bisheer und noch meer to Gronnigen verdecket geholden bij der gemeente. Jae romeden noch ossen to weiden und van Auwerick thaelen, nomende de Majestaet van Engelandt vrow Elisabet myt den pels und dussen Gubernuer een armer heer, wie der Prince gewest, die allene een titel gebruckede und niet sonder den Staten vermochte, und balde vallen solde, tot grote sorchloesicheit²⁾ des gemeentes. Overst het placaet van huldinghe, in den Hage 6 Februarii gedaen, und ordinantie der crijchsorden betuygeden die sake myt erenst, als men wol verwachteden uth Engelandt 40.000 tvoet und 10.000 tpeerde und 20.000 uth Denemarcket³⁾, tot ontsedt der Nederlanden, als balde comende. Waertegens to Antwerpen und anders grote duere tijdt was und groter worde, 1 last rogge 300 gulden, und volck verliep, lieten alles achter, dat daer wol 8000 huysen solden ledich staen.

Dusse winter was memorabel, dat nene olden des dencken muchten, dat die vorst in 13 weken myt slapicheit

+ fol. 383.

1) Eppens denkt hier vermoedelijk aan het beleg van Groningen in het voorjaar van 1580 onder Hohenlohe, waarbij Willem Lodewijk tegenwoordig was en zich onderscheidde. Maar daar hij Willem Lodewijk in den regel niet Lodewijk, maar Willem noemt, is het ook mogelijk, dat hij denkt aan den inval van Lodewijk van Nassau in Groningerland en het korte beleg van Groningen in 1568.

2) Onverschilligheid.

3) Vgl. boven, blz. 268, noot 3.

[p. 272]

niet ontdoygede eenmael; men muchten neit twater noch tlande over, bis tot Gregoir¹⁾, und snijde²⁾ noch seer und was seer colt, dat een waem³⁾ holt noch gelden conde 4 eder 5 gulden, dat 2 gulden plegede; 1 corff vull torfft 5 stuver und 4 witte, daer 140 corven vull to Embden up last rekendt worden. Und allnu den 11 Martii worde eerst die haven open to Embden und comen twater wol 100 scepen, die na Hollandt, Vreslandt, Bremen, Hamborch, Korenlandt⁴⁾ seylden und was die Elve noch gesloten myt ijss. Anders solde die scepen vandaer in Delffziel sick ontloset hebben, soe daerto den winter geredt gelegen hadden, und makede to Gronnigen duere tijdt van commer, 1 last rogges 100 daler, 1 mudde 13 arensguldens und in molt grote benoutheit.

To Rowaen muchte nichtes uth, noch solt ofte waer, und worde na luydt des Gwysianesche koniks⁵⁾ placcaet, dat alle Evangelisschen solden bynnen 3 maent vertrecken, een olt prediger 108 yaren olt, in swacheit verbleven, gehangen, hoewol to Worms een rijcksdach geholden und uthgesonden sindt gesanden an den konick van Franrick um⁺ stillestandt tholden offte Rijck worde sick middelars stellen, uth cracht der gesloten vredehandel, soe an den Rijcke beropen was in den laesten accordt. Overst die keyser Rodolphus versochte den Majestaet van Engelandt vor vijandt tverclaren, want sie sick tegens konick van Spannien rustede und ock solde men den Beyger⁶⁾ sijn biscopdome bevrijen. Dit alles geweigert, soe plundert Scenck uth wrake⁷⁾ und geseth und beholdt gevangen die rijckste borgeren, dat sijn scat gerekent worde tot welcke⁸⁾ tunne

1) 12 Maart.

2) Sneeuwde.

3) Vaam.

4) Koerland? Vermoedelijk bedoelt Eppens alle Oostzee-landen.

5) Niet onjuist betitelt Eppens aldus Hendrik III. Met zijn plakkaat doelt hij vermoedelijk op het scherpe edict tegen de Hugenoten van 28 Juli 1585. Vgl. Ranke, Franz. Geschichte, I, 414 vlg.

+ fol. 383^v.

6) Ernst van Beieren. Vgl. boven, blz. 66, noot.

7) H.S.: wake.

8) Eenige.

[p. 273]

scats. Onder des was die Gubernuer alnoch in den Hage myt alle staten, heren, graven und ock don Antoni soen van Portugall. Und liet sick hulden alle provintien.

Under des lat graef Edzart den trommeter van Verdugo myt sijn borchknechten uth Embden in Rysum cavieren und stelt sick duldich, dat sijn scipperen und scepen anholden worden, und wolde die sake wijders bijvallich sijn, so het Vreesen handel gewest weere die Eemse to beleggen¹⁾, daer nu groter potentaten sick bijstelleden und hem tmachtich worden. Onder des holt graef Edzart die soldaten up den huysman liggen und nympt dagelickes meer an sonder achtinge des clagens des huysmans, als die droste Ocko Vrese antwoerde: Offt het alreede to swaer were; wat noch worden solde, want men meer annemen worden und dan licheit²⁾ plegen. Die van Harswegen³⁾, een vorwerck des Graven, meygeren geven rekenscap over een hopman Lepel genoempt van 500 keysersgulden, doch het was niet achtet, want die droste regert alleen in stadt und landen, die junckeren heerlicheit blijven vrij. Alnu kumpt des olden corneels soen Belli to Gronnigen in grote ansiendt und achtunge, und men secht van knechten antnemen und in den stadt tleggen.

Onder des wort die ingeseten huysman⁴⁾ und landtheren tot een versekerde contributie bepenet und geholden umme ordinarys scattinge eder lasten tdragen in dusse manier, daer anderen alle sick na richten solden moten, het sindt vrij landen eder noch bewonet eder behuyset. Johan Arens van die Cruysstede⁵⁾, redger in die Marna, daer beneffens Konincklicke Majestaets commissarius mede in de Ommelanden van Gronnigen etc., doe juu hier ondergescreven myt dese mijne wetenbreff gerechtelicken to weten, dat gij binnen die tijdt van achte und twintich dagen nae insinuatie van desen, als diese u wetenbreff

1) H.S. belleggen.

2) Gelijkheid.

3) Hertzwegen, even ten noorden van Emden.

4) H.S. huyman.

5) Een heerd bij Usquert.

[p. 274]

gerechtelicken juu vertoont sal worden, tho Horahuysen¹⁾ bij juu landen erschijnen und nemen die selve landen weder an juu, diewijle daer nemandt ys, diewelcke⁺ Konincklicke Majestaets scattinghe dae langer van begeert tbetalen, und die dijcken darvan tonderholden; myt sulcke comunicatie und gerechtelicke intimatie: gij dese mijne affgesande wetenbrefft nicht na en quemen, solde ick rechtswegen verorsaket und benodiget worden darvan soevoele landes bij decreet laten vercopen, daer men Konincklicke Majestaet scattinghe verner soelen mogen mede betalen, ock darmede dijcken und dammen darvan to onderholden. Welcke vorscreven 28 dagen ick u midts desen to assigniere, als soven dagen vor den eersten, soven vor den anderen und soven vor den darden, soven vor den vierden in suprabundanti per temporale terminen; gij comen alsdan, offte gij komen neit, sal evenwoll in der sake vort gevaeren und executiert worden, als die gelegenheit und occasie van dien des eysscheden sal worden. Dar gij juu in allerbesten na solen mogen weten trichten. Om hier naemaels gene ygnorantie eder onwetenheit tpretentieren, den boede gevet dese insinuatie eder wetebreff weder bij soe hoege poena, als ick daer na landtrechte uprekenen can. Des orkunde ick myt egener handt und christelicken names onderscrivunghe und mede mijn casschet (dicas pytzier) hieronder up spatie deses gestalt. Actum den 2 Martii stylo novo. Den erbaren Joh. Oltg.²⁾ Johan Arens getoent to Embden den 12 Martii stilo solito.

Die intocht des gubernuers Licester, myt den don Antonii soen, des Princen soen hartoch Maurys, des bysscops Truckses van Colln, myt grave Holloch, die nu meest to hove volgede, worde niet allene groet und myt heerlicheit geromet bynnen Amsterdam, dan gaet daer in egener persoen myt den Truckses up den 13 Martii tom hilligen aventmael, doen daer opentlicke hoeres geloves bekentenisse myt munde und daet tot vrolockunghe

1) Hornhuizen.

+ fol. 384.

2) Vermoedelijk Johan Oltgers, die in dezen tijd voorkomt.

[p. 275]

aller vromen. Lat ock uthgaen een krijchsordinantie, die bisheer heel vergeten was, daer men nu allenhalven die exemplaren van ommedragen. Alsoe worde ock een placaet gestalt van victualien niet na den vijandt tvoeren, jae ock ganslicken to bynnen holden¹⁾. Daeruth men reede hoerden in Brabant, Flanderen und ander plaetsen grote duyre tijdt, benoutheit, dat die menschen verstorven van honger bij duyseden, soe die betuygeden, soe to Embden anquemen, dat een punt broets gelden muchte 7 stuver brabantsch, botter 9 stuver, 1 hennik²⁾ 1 ey 1 stuver. Daertegens worde botter, kees in Hollandt, Vreslandt het punt gecofft voer 3 ortgens 1½ stuver und halve⁺ stuver, waertegens die copman offte hoytevarers voer weinich het gemene walfart vercopende versoken de uthvaert. Wort tom andtwort ghegeven: konden sie van 100 punt keeses to licent betalen 11 gl., van 1 vat botters 36 eder 40 gl., alsdan to consideren welckes best were. Under des wort gehort dat Gertruyt ten Bargen³⁾ und Bergen up den Soem tot plaetsen des veltlegers verordent und togerichtet worden, myt stallinge tstellen, vueringe hoy, haver antvueren, und worde het volck noch langsaem overvuert uth Engellandt, versameleden eerst in Hollandt nie volck, und nemen den olden an in des Gubernuers eedt. Under des was die heele maent Martius seer kolt, regenafftich und seer variabel, onbequaem in den velde twesen.

Wat graeff Edzart to Embden myt sijn soldaten alnoch versoeckende was, bleff verborgen. Und noch dagelick angenomen worden und up den huysman ingelecht myt grote beswaringe und dwanck des drosten Occo Vrese. Alsoe ock die graven van Oldenborch versammeleden niet weinigeren, und dese besat nu reede Jeverenlandt tegens graef Edzart, die des van den Spangeren to leene begeerde, gelick he ock Eesens hadde.

Onder des soe continuerde die hoffprediger sijn predicatie

1) Vgl. boven, blz. 259, noot 2.

2) Een soort visch.

+ fol. 384^v.

3) Zonderlinge spelling van Geertruidenberg.

[p. 276]

up den olde munte bynnen Embden¹⁾ und dielde het nachmael uth und doepede kinderen up der Saxenschen, Luterschen, Ubiquitisten²⁾ manier und lier. Daer nochtans weinig borgeren an hielden, dan meer vremdelingen, Hamborgeren, libertineren, malecontenten und anderen vleslicken menschen. Daer Heshuysius den 26 Martii seer kundlicken argumentierde van des Godes almogenheit, des waterganck³⁾ Christi, und makede Christi lichaem wesentlick daer voer gelovigen, ongelovigen, hilligen offte sonderen, gelovigen offte ongelovigen. Want het weren alleene sees woerden: broet, wijn, vleess, bloet, etet, drincket; dat ock een onverstandige weten konde, wat die woerden heeten und sindt. Daer doch die questie neit van ys, dan want sacramentliche waertekenen sindt, soe sindt niet allene letteren und woerden, dan eysschen een verstandt und onderscheet⁴⁾. Hier gaen mede yn der Reformierde kerckes verwanten um thoeren und to ordelen und worde alnoch styl und lijdtsaem gedragen und geholden. Tot verwonderinge, want men alrede van Dansich gescreven hadde, dat die borgeren myt den anderen tom blode gevochten hadden, und die stadt myt soldaten besettet und malicontens geworden was und myt Hollandt vijandt geworden.

Dusdanige veranderinge worde niet allene to Embden ingedrongen, dan graef Edzart stellede in alle dorperen predicanten, die ock uth Pawstdoem eerste afftogen sonder⁺ bekentenisse doende, soe sie to hove allene voer Luterschen muchten geholden worden, als nu to Gemnigen, to Canum openlicken erfaren. Und to Hinte in Gellii und Wicheri plaetsen muchte und konden die gemene nene anderen weeder keesen offte begeren, offte het solden und moesten ock wesen soedanigen, die men thove lieveden.

1) Vgl. boven, blz. 267, noot 2.

2) Vgl. boven, dl. I, blz. 382, noot 2.

3) Misschien wordt bedoeld het wandelen van Christus over de zee. Waarschijnlijk echter heeft ds. Heshusius gesproken over Christus' doop in den Jordaan.

4) Natuurlijk plaatst Eppens hier de Gereformeerde opvatting van het Avondmaal tegenover de Luthersche.

+ fol. 385.

[p. 277]

Dat ock Johannes Ligarius hier bij graef Edzart und gemeente solicieterde, dan niet gehort noch getrouwet worde, als thove uthwesen, nu op dorperen nene plaetse vergunnet worde. Ock wast in gelicken myt alle scoelmesteren, daer pastoeren, voegeden, gemeenten over clageden und gerne affdancken wolden um dronckenscap, quade bedienunghe van diensten, almosen, pennigen des buydes¹⁾ und andere, lakenen van begraffenissen, als to Larrelt, nu ock to Hinte erfaren ys. Daer Occo Vrese tegens der gemeente wille diesulvigen instellede und erhilt, seggende: sie als kerels mogen nene scamelen lijden, dan verdrucken wijff und kinderen; mijn heer Sijn Genade behort alle hoecheit, ampten tvergeven und jus patronatus allene thoe, und nemandt anders. Dit hebben die Vresen gewonnen uth hoeren graeffscap und veranderinghe des aristocratysche vlessche²⁾ administratie, daermede nu kercken, closteren und hoer guederen mede vertieret und vercortet sindt.

Die hoeffprediger sumede niet und scouwede niet der Embder kercke to beschuldigen van valsche, onrechte und affvuerische³⁾ leer, als van den Augburschen affgewendet und up menschenvernufft gegrundet. Doepet alsoe, dat he vadderen⁴⁾ eysschede, een tafel settede, myt een doeck deckede, vragede offte sie vor kindt stonden, offt doepet begert twesen, off sie den duvel versakeden und geloveden. Alsoe nachmael myt ostien, oblaten uthdielende, over broet und win onder alle vernijeunge und ingetunge seke worden, mummelende⁵⁾ und die kelcke sulven holdende, dielet tom eerstenmael 40 mannen uth und ock vrouwen. Verhoert dages tvoeren die hemelicke bychte. Under des soe ys daerbij om tsien

1) Buidel, kerkezakje.

2) Eppens bedoelt daarmede stellig een woord van lof; de monarchie, sedert 1454 in Oost-Friesland opgericht, acht Eppens blijkbaar een ongeluk; hij verkiest de aristocratische regeering.

3) Afvallig, kettersch.

4) Doopgetuigen.

5) Prevelende.

[p. 278]

offte anders des Mensonis Alting soen¹⁾, vracht hem, offte he Mensonis soen sij: Segge dijn vader, soe he soe leeren wordt als ick, sal he vrome luyden maken, dat Paulus secht, Godt tocome. Und alsoe onder sijn sermoen: Wij kennen sie wol, die neit van ons sindt und hier comen um thoren, neit tlieren, dan mijn volck will sick⁺ neit argeren dan styll holden und nene uproer anrichten; het hefft hier eertijdes anders west, het can noch weder comen; die hoege overicheit sal juu wol bescutten und den anderen wol fynden. Dit alles up Palmdach²⁾ in sijn eerste celebratie. Nu weder to hove blijvende, wordt gesecht van een ander verscreven twesen uth Saxenlandt.

Soe Onno van Ewsum in der vijanden und Gronniger Spansche handen und gewalt gewest were bys dusse tijdt, soe konde hem nichtes swaerders, onbillickers, valslickers, verdeckelickers beyegent hebben konen, soe he den halsstrafft muchte ontgaen hebben, als hem van Occo Vrese, Onno Tyabberen, Johan Wilken und D. Juncker³⁾ beyegent und angedaen ys. Ick swige nu die gefaerlicheiden des uthbrekens van huys to Embden, daer een man wol dre doden in gestorven hadde offte dre mannen ommegecomen konden hebben, als in den winter und vorst dorch den Emse, doer des drosten muyde⁴⁾ und onder den hoemeyge doerboeret und daerna achter Westerhuysen doer wateren slaende, van honden dorch Johan Kenneners knechten upholden ys worden und alsoe weder yngetogen,

1) Met dezen zoon van Menso Alting zal een der twee oudste bedoeld zijn, Basilius, de latere raadsheer te Emden, of Daniel, de latere burgemeester aldaar. De derde zoon Hendrik, de latere hoogleeraar te Heidelberg en Groningen, kan niet bedoeld zijn; hij is in 1583 geboren. Daar Altings huwelijk in 1572 is gesloten, moeten dus Basilius en Daniel tusschen dat jaar en 1583 zijn geboren; althans de eerste kan in 1586 een leeftijd hebben gehad, dat men tot hem het door Eppens medegedeelde kon zeggen.

+ fol. 385^v.

2) Palmzondag viel in 1586 op 27 Maart.

3) Of dit een eigennaam of een appellativum is, is niet duidelijk, en evenmin, welken jonker Eppens in het laatste geval zou hebben bedoeld.

4) De uitmonding of uitloop van het water uit het kasteel van den drost naar de Eems.

[p. 279]

als tvoeren gesecht ys¹⁾. Evenwol wol Onno van den adel erkandt onrecht²⁾ ingetogen, tegens recht beholden, und Hindrick Paulinus oneherlick vergeten tsijn, van graef Edzart tot meermaelen vrijgecandt, wordt den 2 Aprilis als Paesschenavendt sonder enigen verbandt tot verwonderinge voeler, scaemte des partijes, ontvrijet. Und trecket daetlicken up des amiraels Langhaer scyp, myt wacht uthgeleydet, und ilet na Vreslandt, mach sijn injurien myt recht und gewalt bevorderen tegens den personen, die des handtdadich gewest weren. Und sijn broder Wigbolt ys borge, dat Paulinus niet solde lettet worden van hem, die nu wol 3000 gulden vertiert solde hebben. Und die torustinge aldus affslichtiget ys. Daer Bernardi zaliger³⁾ vrunden hoer salarium to misten musten, 60 daler van 1020, und to Worms⁴⁾ den Grave geantwordt worde: He solde sick inholden myt sijn partie und niet meer bestaen, als he vermochte, und spegelen sick an andere nabueren, sie wisten hem nene ontsedt to wille. Daermede die huysman bisher myt soldaten belecht bleven, ongemolstert myt den huysman terende. Onder des lat graef van Oldenborch sijnen soldaten mulsteren tot 1500, dan niet wetende waerto, doch tot dienst des Konicklicke Majestaet van Denemarcket.

Onno van Ewsum to boerte ontfangen myt triumph scetende, dan ongeluckelicken affghegaen, springet enich⁺ stuck und seerryget niet allene sommigen, dan to snit den snijder und borger uth Embden sijne dener, und van hem warnet to huys tblijven, sijn been aff, bij Onno naest staende. Dan niet sulven neit geraket und vertreckt Onno daetlicken na Oterdum, alwaer up sulvyghe ure ancomen Johan Rengers to Helm als commissarius up den Emse, scanse Oterdum, van den gubernuer Licester gestalt, daer ock Gert Smyt captein worde bijcomen und Berendt Kater convoymester uth die Ommelanden ver-

1) Vgl. boven, blz. 195 vlg., 237 vlg., 246 vlg.

2) D. i. ten onrechte.

3) Bernardus Rodevorwerck. Zie boven, blz. 263.

4) Op den Rijksdag.

+ fol. 386.

[p. 280]

ordenet syndt worden. Als Johan Rengers und syndicus Jeronimus Verrutius hoer legatie balde vuldaen hadden und vercregen in den Hage, wes van den Ommelanden was hoer committiert, sonder der uth stadts Gronnigen uthgewekenen bijwesent. Des gubernuers Licester uth Engelandt vuile regerunge worde geacht antgaen up den 8 dach Aprilis und sijn 1¹⁾ ordinantie twesen, dat pawslicke calendarium afftdoen und up den olde stijl dat yaer weder gestalt²⁾.

Onno Ripperda van Winsum hovelinck, des Wibbolt Ripperdas soen, een junger man, starff to Oldersum int water verswacket, daermede die stamme uthginck³⁾ und die stadt Gronnigen hoer recht behilt van huys in Winsum, und sijn actie vermeende tverdedigen. Alsoe was Azinge Ripperda soen in Westerlandt in den slach up sulvige yaer⁴⁾ geslagen.

Den 5 Martii solde balde een uproer geworden hebben to Embden des savents in den wacht van gemene luyden. Want aldaer verscheiden partijen dieneden vor den borgeren, soe worde daer enich onwille und wordt verstarcket dorch dat die ene in die olde munte des Paesschen⁵⁾ hadde aventmael mede geholden. Daeromme voer schelm, vreder⁶⁾ gescholden, een Christumvreter und modenar; als den Christum gevreten heffste, wat solen wij dan holden? Und malcanderen na den lijff geslagen, daer die

1) Eerste.

2) Bij besluit van Anjou was in de Nederlanden met 1 Januari 1583 de nieuwe Gregoriaansche kalender ingevoerd. Het is te begrijpen, dat men deze hervorming als van Pauselijken oorsprong in de Noordelijke Nederlanden niet handhaafde.

3) Dit is niet geheel juist. De stam der Ripperda's, ook die van Winsum, bleef nog jaren bestaan. Er waren echter te Winsum twee of drie borgen der Ripperda's en op één dier borgen heeft het door Eppens medegedeelde betrekking. Zie Feith, Ommelander borgen, blz. 150.

4) Eppens bedoelt den slag bij Boxum. Vgl. boven, blz. 261.

5) Paschen viel in 1586 op 3 April. In plaats van 5 Martii zal dus te lezen zijn 5 Aprilis.

6) Verrader.

[p. 281]

ganse wacht mede becommert worden tstyllen, und groter gefaer gestillet thebben.

Want graef van Oldenborch sijn soldaten mulsterde, soe wolden die to Oestvreslandt ock bewogen niet tleggen up huysmans cost, dan nichtes bedijende¹⁾, sint ganslicken onwillicken worden, toe Embden van scipper um overmoet in dronckenheit geslagen und gestot. Und was to Worms²⁾ den grave Edzart alle hulpe affgesecht van Rijck: He solde niet meer anrichten dan he sulven uthvueren konde, spegelen sick an sijn nabueren. Alnu solde nichtes to Embden uthvrachtet worden an den nabueren, dan solden sulven halen.

⁺ Des Gubernuers regerunghe worde nu wijders ruchbaer daermede, dat he nene steden in wantrouwent wolde besetten, dan den partije verwijsen; alle lycenten aff³⁾, makede den meente gudtcoep⁴⁾, sparede nemandt, die der disciplin wederspannich worde, solde 2 edelingen laten hebben onthoveden, want sie hoer losemendt belastiget hadden, und 8 laten hangen, want enich edelman versteken hadden und verborget um een doetslach gedaen⁵⁾. Den grave Peregrinum de Wilbe⁶⁾ sendet he ilendt weder na Denemarcket, und stediget neit, dat 1 edtmael vertovede, dan solde hem dienen in alles bij sijn ongenaede. Daermede die Staten ontsettet, und in Westerlandt in Aprilis een landtsdach gestemmet to Leverden um gelicken ordinantie tdoen. Die van Overijsel weren ock balde contentiert, gelick die Ommelanden, dat men up Mey worden veerdich sijn. Und to Embden comen breven uth Wester-

1) Gelukt.

2) Vgl. boven, blz. 279, noot 4.

+ fol. 386^v.

3) Te lezen: afschafte. Licenten in den letterlijken zin van verlofbrieven om handel te drijven op 's vijands land.

4) Waarschijnlijk beteekent dit: maakte alles goedkoop voor de gemeente.

5) Tusschen de regels is hier later ingevoegd: ‘den grave van Hoenloe voor een backo geholden neit een ampt.’ Wat Eppens met dat alles bedoelt, is niet duidelijk.

6) Vgl. boven, blz. 259, noot 1. Willoughby is evenwel niet weer naar Denemarken gegaan, maar in de Nederlanden gebleven.

[p. 282]

landt, die niet angenaem weren, als men up den straten seeden 5 Aprilis. Anno 86 up Paesavendt den 2 Aprilis wordt twe predigeren to Norden hoer dienst upsecht und kercke verboden, want sie myt ja offte neen Lutherum und sijn leere niet wolden bekennen und Swinglium myt sijn leer ontkennen und versaken, und dat dorch anstopendt des hoeffpredigers Heshusii, die dusse vrage stellede. Und ys avendtmael niet geholden worden, und andere Lutterschen, rouwe, wilde luyden, weder ingestalt, als ock in andere plaetsen ingedrongen worden. Aldus tumultueerde graef Edzart in die religioens saken, dat sijn naem meer indrongen dan des Heren wordt worde. Und alnoch bleven die soldaten up meente liggen, und weren overmodich, begeerden gelt, noemden sick den Spangeren ter dienst twesen. Want sie ock mede in Westerlandt die mort begangen hadden und hoer hopman Lepel, genoempt den Sculenborch¹⁾, verlopen und upgeven hadde in Taxien handden.

Den 8 Aprilis vertrecket Onno van Ewsum van den Eemse na Westerlandt, als he reede sommige hoytevaerers van Lier van hoer bedden und anders hadde begrepen, want sie screven, dat na Ewsums ontlosinge des niet overvueren konden. Daer Langhaer vermeende hem tcorte tdoen, und worde gesecht, dat he overste solde sijn over 10 vendelen to lande und scrifft duytlicken: Bynnen maent solt gij sien Gronnigen myt duyseden besingelt twesen. Soe men nu ock uth Duyslandt torustinge hoerden, alles tegens den malecontenten. Soe ock niet anders van den grave to Oldenborch, die ock galeijen nijes tymmeren liet, gedacht worde. Und worde die scipvart gelettet edtwes uthvueren na Bremen und ock den Eemse up nae Westphalen. Hiermede wordt Paulinus weder to Embden uth Westerlandt verwachtet, daer Wygbolt van Ewsum, Onno broder, borge sick vor ingestalt hadde, dat⁺ he niet solde dorch Onno gelettet worden und ock sulven na Westerlandt reyset. Und begrip to Knock Eylart Alma alsnoch een hoytevarer und mede na Westerlandt

1) Vgl. boven, blz. 262, noot 1.

+ fol. 387.

[p. 283]

gevueret tot verscrickunghe des stadts Embden und vrese der vijanden, want men hem meer vreseden dan alle Hollander orlichscepen. Ock Langhaer sulven gestraffet des nalaticheit, dat he ock solde den 7 Aprilis doersteken worden hebben, soe die scriver neit weret hadde. Daermede noch het perikel weder ontcomen.

Soe vorleeden yaer een wonderlick yaer was in sijn vruchten und gewassen, welcke nu ganslicken niet schenen twesen um den worm, und orsakede een sware grote krancheit, ja starffte als een pestilentie onder die biesten, sonderling der hoernde biesten offte koygen. Und dat jaer overmidts des natticheit ock overvloet onnutte makede, als men ock in torff und brant hefft erfaren, dat alnoch een corff vuil to Embden gecofft worde 6 stuver, und 1 waem holts¹⁾ 3½ daler und die winter lang und slap duyrde. Soe ys ock dit sulvyge yaer 86 vorts myt den worms mit sucke regen, natticheit und stedige drupent und sne mede seer sorchlicken geworden, dat bys Gregorii²⁾ tot Mey nene droge dach 2 eder 3 sindt west, dat die acker solden mogen bearbeidet worden und enich coren geseyget ys worden. Jae die biesten muchten 8 dagen voer Mey niet over die weyde gaen. Die Wedtzeer, Rijn und Emse breken doer und doen allenthalven groten scaden. Nochtans sumen die Gronniger borgers niet um ossen tcoepen to Adwerick und voer Gronnigen tweyden. Und dat uth orsake, want die Engelsche regerunghe niet seer gevreset worde und alle anslagen heel styll verbleven und men nene torustinge hoerden, dan to Oldenborch. Und men gewaer worden, dat heren konigen boecken duyster tleesen weren, und alle scoerteldoeckheren³⁾, dat ys Staten, affgestalt, und allene den Leycester bevolen was alle regerunge. Und an den Velu een leger langsaem versammelede myt Engelschen und inlandtschen, und leedt den vijandt voer den Grave,

1) Vgl. boven, blz. 272, noot 3.

2) 12 Maart.

3) Scorteldoeckheren zijn vermoedelijk heeren, die aan den leiband van een ander loopen. Men denke aan het Duitsche spreekwoord: am Schürzelband herumführen.

[p. 284]

een stadt an Brabant, leggen myt 11 scanzen und den Mase twemael topalet. Soe worde nu neit allene bevreset een duyre tijdt, dan ock een ganslick wonderlick sommer. Dat meer to besorgen solde sijn dan het vorige geacht muchte worden. Men hoerden nu, dat ock bij den vijanden die landen ongebouwet musten blijven, want daer een grote starffte was onder alle peerden. Uth noedt und⁺ hoechste becommernisse der huysman wordt die stadt Gronnigen bewogen, niet allene uth Popko Everardi autoriteit und verordnunghe, het onderschet der arme huysluyden, last und armoet myt ontlichtunge van scattunghe to holden und to bevrijen und anderen rijckeren personen eder dorperen weder to beswaren, neit sonder sijne grote gewyn, gescencken und gaven. Dan daer worden uth alle quartieren geestelicken, edelingen und huysluyden gekoren tot wol 30 personen, welcke dusse onderscheet solde bevolen sijn tstellen. Und sindt in Fywelinge genoempt van die adel Bunne Herens upt Sandt und Claes Eenkens ten Post und van die meente Aylko Wincken und Wrytseer ten Holte, daerto abt van Oldencloster Hermannus van Dockum und commelduer to Oesterwirum Jeronimus¹⁾ und dit in verscriunge to Loppersum gedaen, daer die Stadt ock vier bij stellede. Dusse to Gronnigen comende, vracht Verdugo offte men sulven weder scattinge verordende weren, diewile tot verlichtunge der meente twe maendt betalinge uthdielet worde und Taxius to Gronnigen anquam um des to verrichten. Overst het worde tot die achterstallinge geduydet, um die to verlichteken und mogen nichtes widers verrichten. Hiermede worde die meente gestillet, getrostet und weder tot arbeit bemodiget²⁾, daer nochtans Wigbolt Iselmuyde to Beem eder Schultinck³⁾ alle sijn koygen vercoffte und landen verhuerde, umdat alles verscattet worde und enige inval bevresede. Want die biesten seer duer weren um die grote starffte und krancheit der longen, die alnoch in

+ fol. 387^v.

1) Hieronymus Eysinga.

2) H.S.: benodiget.

3) Wigbolt van Iselmuden, heer op Schultinga te Bedum.

[p. 285]

Oestvreslant ock swevede, und muchte een koe gelden 18, 20, 24 daleren. Die perden nae advenandt van 60, 70 daleren, die niet edelingen weren.

Den 4 Aprilis wort publice ommegedragen, dat 1 placaet des graven van Lycester over alle cophandel, hoytevaerers, handel und wandel myt den vijandt verboden, in alles affgesecht, den ingesetenen und onderdanen myt lijff und gudt tverleesen, anderen und vremden myt verboerte van scyp, gudt, karen, wagen, wissel und gelt. Soe na den vijandt begrepen worden die personen alleen vrij gaen laten, ock na Spannien und Portugal niet trachten, wat tot victualia und scepen dienstlicken wesen konde. Waermede to Embden die scipvart slap worde und noemeden den Engelschen allen hoytevaerers, want sie hoeren⁺ waren vrachten na Spannien, behalven granen und weder beladen worden tot ongedult van anderen steden¹⁾.

Nyet weinigher wonderlick als geluckelick, dorch Godt allene gelinget die eerste anstoedt der Engelschen tegens den Spangerden voer den stadt Grave in Brabandt, van hartoch van Parma hart belecht und gesloten twater, und dat alsoe 1100 mannen und 80 ruyteren niet allene affkeren 3000 tvoete und 40 tpeerde, als in een broken waterich landt wesende, dan gewynnen ock twe scanzen und ontsetten, doen vrij worden den stadt Grave van die belegerunge, want grave van Muers und die cornel Norwys allene myt 300 mannen in der nacht den vijandt versoeken und maken omtrent een nije scanze, velitieren und scermusselen dapper und lange tijdt tegens den vijandt, die seer onduldich was um den vijandt soe nae tlijden. Alsoe dat die Engelschen seer moede worden und wanhopeden und dachten van accorderen und niet tstrijden, des den overste seer myshagede und smecken und dwingen to vulharden, want sie wysten een seker ondtsedt van und dorch den graven van Hoenloe, die dan na den middach umtrent myt 800 tvoete und 80 peerden den vijandt onversiens antastet, die nu sick tot ontsedt der sijnen myt 3000 doer een waterych landt tvoete hadden

+ fol. 388.

1) Vgl. boven, blz. 259, noot 2.

[p. 286]

begeven. Und weren daerbij des heren van Arenborchs soen und Holtepenne, myt andere Spansche capteinen und oversten, die alhier een naem maken wolden und ock vornempsten bij den hartoch van Parma volck. Alsoe die andruck hefftich was, soe was die plaetse becommerlicken up een dijck, an den Maese enersidts und anderssijdts het hoege water over landt. Daermede geslagen worden 1300 van den vijandt und worden gecregen 13 golden ketten und die anderen meest verdruncken, daer Norwys wol gewondet ys worden, und ock sommigen sijner verloren, het velt ingeholden, und ys die vijandt verweken van de stadt, want daer ock twe scanzen ingenomen worden und geopent. Dusse anslach ys onder dusse 3 capteinen hemelicken geholden, want Lycester bij den grave van Muers in Utricht to gaste geladen und wol tractiert, und daerna die hoepluyden up overblijffsel genodiget, ys die Grave und dusse 2 capteinen ilendt up hoer plaetsen an hoer volck vertogen und den gevolget und wordt geholden, waermede grave Hoelloe seer vermaret ys worden, und die anderen geromet, und Godt⁺ die ehere tobehoert¹⁾. Dusse Arenburch soen verwachtede hoecheit bij dusse sake und Spangerden, die moder was in voertijden seer den religioen togedaen. Overst nae Arensborch doet Johan Linge²⁾ worde des vergeten und toch na den Pauwest to Roem und worde vor hartochynne verhoeget, um dussen soene tverheven und men vermeende stedes he solde weder stadtholder over Vreslandt gestalt worden, daer Verdugo nu den titel to Gronnigen alleen behilt.

Dusse den vorscreven nederlage gedachte Verdugo woll besettingen in Gronnigen thebben, versocht die sloetelen van den porten und begaet die ronde, will die wacht verordenen. Overst die gilden setten sick daer dapper tegens, weigeren besettinghe, dulden sijn gebeede weinich,

+ fol. 388^v.

1) Vgl. over het beleg van Grave: Bor, II, 707 vlg. en de verdere bronnen over dezen tijd.

2) Johan van Ligne, graaf van Aremberg, sneuvelde in 1568 in den slag bij Heiligerlee.

[p. 287]

want hoer vrijheit belovet was in Jochum Ubbena tractaeit, in Spannien ghegeven¹⁾. Des worde gedrouwet Dam weder to bevestigen tegens den invall der Engelschen, die alle hoer anslagen nu konden verdecken, want die Staten, scorteldoeckheren²⁾ als voele regenten, weren nu aff. Hieromme worden die soldaten nu int landt geleydet als Prenger, nu weder uthgevueret dorch Taxium. Dan alles voergeves gebleven bys tot den Mey. Als die nederlage geschede in Paesschesdagen, den 4 Aprilis³⁾. Ock worden die soldaten betaelt van Verdugo, want Omlandt niet meer vermochte, als van 70 gulden 500 gulden to scattinge betaelt was in dit verleden yaer 85 tot Ludgeri⁴⁾ anno 86; und worde gesecht lenunge twesen van 2 maent, mogelicken um williger tegens den vijandt tvueren.

Die vorige ontsettinghe des stadts Grave up den 8 Aprilis woerde noch meer geromet, dat daer nene 200 Engelschen gebleven solden sijn, dan Norwys wol bena gevangen weder ontsedt sij worden. Want Scenck sich uth een bussche in hinderholt gelecht den vijandt meest ingedrongen helft und doen verlopen und gekylet⁵⁾ hefft alles, tot dat daer 2000, anderen 1400 jae 4000, in diepe kuylen sijn begraven worden, gelt, golt, sulver becomen und sindt die Spangerden upsneden, want sie golt insloken hadden.

Uth deses worden die gilden to Gronnigen noch meer uproriger und stolter tegens Verdugo, dat eenich Spanger begrepen worde, die die loese⁶⁾ gewaer was, und all savents begrepen, umtrent 9 uren myt den sijnen to poerten uth musten, in alles nene besettinge inlatende, dan wonschen liever die Staten noch weder. Alnu laet Verdugo aff die Gronniger confiscatie over der Reformierde guederen und stellen sick tegens den incomende vrundt-

1) Het privilege van Philips van 1582.

2) Vgl. boven, blz. 283, noot 3.

3) Paaschmaandag.

4) 26 Maart.

5) In verband met het volgende te lezen: gekuylet.

6) Wachtwoord.

[p. 288]

licken, vermeren hoeren wacht, hadden woll to Adwerick up den Elve vole ossen gecofft um tweyden, dat nu besorgunge⁺ makede. Onder des lichtet Verdugo und Taxius hoer knechten uth die Ommelanden, laeten die scattinge aff twe maendt, als men beloveden. Hartoch van Parma verlat Nuyst weder und starcket sick weder voer den Grave, daer hem voel an gelegen was, soe an sijn sijdt queme. Nimwegen worde in benoutheit bevonden, als in 8 dagen nene broet bynnen vercopende. Und worde tovuer van Oldenborch und Bremen verwachtet, want die Emse nu seer bewaret worde dorch here Johan Rengers to Helm, superintendens des scanzes und orlichscepen. Daer Johan Garbrans myt ander twe ock comen was den 25 Aprilis und die Wedzert ock vermodet worde tsluyten.

Die soldaten bisher up den huysman ingelecht sonder raedt van junckeren, gemeenten und raedt, worden Ocko Vrese knechten genoempt; den 21 Aprilis to Hinte gemulstert und 1 edtmael ingelecht aldaer, tot 250 hoveden, worden den 23 na den Knock weder gesandt sonder orsake, sonder gelt, in commissie privande scaffende. Dit verdruit den meente, junckeren und den burgeren, warnen den grave Edzart voer wijder onvrede, gelick ock die vremde predicatie geachtet worde und nu myt pasquillen bespottet worde.

Den 21 Aprilis compt Hindrick Paulinus secretarius, tegens juncker Onno angeholden, weder to Embden, niet sonder spoetreeden voeler luyden. Und worde benae een sprickwordt gemaket: Embder gelove, Embder trouwe, dat na dussen nemandt in commissie solde willen vertrecken, noch onseker sijn sijner besoldunge und ontvrijunghe. Trecket daetlicken na den graven Edzart, den droste meest bedacht holdende.

Alnu worden die hoytevaerers bij namen nasocht und sommigen begrepen, jae die scepen prijsen geacht, de vercofft weren und begrepen worden, daeronder Willem van Solwert ener als een kundtscapper tegens den orlichscepen uth Embden an den vijandt tbrengen, dusse an¹⁾

+ fol. 389.

1) D. i. tot halsstraf aangeklaagd.

[p. 289]

den hals beclaget. Eylart Alma ilet na den Knock um⁺ enich kleine sake, beyegent juncker Onno, wordt daer ingesloten, na Westerlandt gevuert, angeclaget und tot justitie gestalt, gelick anderen, die nu tom diel am den hals gerichtet worden to Hallum¹⁾. Und an Alma meest vorcoep in die Ommelanden und Oltampt gedaen bedacht worde, myt orleff der Hollandtsche und Wesfresche capteinen, und hem een grote scade nu brochte. Alnu musten die Spansche voert nene granen uth Embden verscepen, soe to Hamborch und Lubich tegens placaet gedaen und myt gewalt dachten tvaeren um Scotlandt und neit doer die Hoveden²⁾, um solt thalen, und was een grote vracht tverdienen. Dan van volen geacht worde niet sonder verluss van scip und gudt gesceden solde, want die thorustinge der Engelschen was noch eerst to water und neit to lande, dan worde nu ruchbaer uth Duyslant, Denemarcket. Und de graef van Oldenborch starckede sick noch in sijn landt sonder geruchte waerto. Daer dan wol 4 tonnen goldes to lopgelt verspildet worde. Und in Franrick die Hugenoten die overhandt behilden und Camerick ingenomen³⁾, tot vrede genodiget worden van den Koninck, die men noch neit vertrouweden, sonder Korvost und Protestanten vuldaet und anmetunge. Dit ys aldus noch vor Mey anno 86 gehoert und gescheden.

Die predigers verbannen und uthgewesen uth Norden myt sulcke mandaet, dat nemandt solde sick hoere saeken annemen, gedencken offte nareden, bij sware pena, und sick voegen bij hoeres sectes genoten. Diesulvigen worden befraget, wat sie van der Ausbursche confessie hielden, van des D. Lutheri cathechismo, van ock het rottennust thoe Embden, als wesende een verdampte und uprorighe secte. Und mede sick vorts to lande uthwijsen laten uth enich orsake, want die ene prediger Bernardus dat vlees und bloet Christi allenthalven twesen geprediget hadde, welcke dusse anderen gestraffet hadden, und wort gehort,

+ fol. 389^v.

1) Onduidelijk geschreven, misschien Halum of Holum.

2) Het Nauw van Calais.

3) April 1586.

[p. 290]

dat men ock aldusdanigen process over den Embder predigers begeerden texecutieren, soe men schijne orsake crigen muchten offte der stadt mechtich worden, die men drouweden myt die soldaten, daer men nu een landtdroste⁺ thoe yn eysscheden uth Sassenlandt, gelick men ock nije predigers vandaer liet komen. Und to Norden nu indrongen tegens des meentes wille und begerendt, als: Compelle intrare, sede Hayo Ricken. Men musten den heren graven Edzart to wille wesen, die predigers musten und wolden predigen, soe Sijn Genade gebodt und behaegede. Hierto was het swijgendt der gemeente und borgeren to Embden. Jae die junckeren worden niet gehort, als dat alsoe ock in die Ommelanden myt een vendel dorch Hans van Meppen und Aylco Winckens het verdarff was angeheven, die to Winsum uthkeret, van Gronnigen gehatet, to Loppersum den hopman benae doetslagen hadde, soe he sick niet hadde verbarget. Alsoe wast hier ock balde to bevresen.

Berendt Kater als captein mede myt anderen und noch die men meer verwachteden myt orlichscepen up den Emse tcomen und ock den Wedtzeer, settede sick daetlicken voer Oldersum und soe vorts up alle plaetsen. Dit makede bynnen Embden een grote versaecheit onder der borgeren und muchten nichtes uthseggen, want die overicheit het hoytevaren gedreven hadden sulven, die stadt geblotet van koeren. Jae die Spansche vart solde ledich moten varen up Spannien, soe het anders noch alsoe worde verstaen nae het plaecaet van den 4 Aprilis¹⁾, und die orlichscepen myt den scanze seer scarpelicken wachteden nu dorch Rengers beveel, dat nene scepen an Embden muchten, voele als suspecten ingetogen worden, die guederen benomen worden, und endtlicken den coepvaert tosluytende, alsoffte Embden het hoechste marck geholden solde hebben und en yder bena wonschede van daer tsceyden. Want die graef Ezart und overicheit tegens die meente was, die kercke und gemeente Goedes verachtet worde und in partie getogen myt upsaedt²⁾, und

+ fol. 390.

1) Vgl. boven, blz. 285.

2) Met opzet, met voorbedachten rade.

[p. 291]

die soldaten up den Knochke sonder orsake geholden als den stadt Embden to besetten, offt mysschen uth dit alles een upruer worden muchte. Daer dan die borgerije sick duldich yn makede, als alles an den sidt settende um groter quaet tmijden. Want sie hoer rijckdoem vreseden⁺ und seer inbonden worden myt strengicheit des drostes, die hier to orsake sochte und sick sulven wol twachten hadde als daer buer, borger, adel, onadel und alle menschen een schow und haet todragen. Und een seer duere tijdt worde onder die meente um slapicheit der neringhe. Alsoe worde nu ock gehort, dat to Gronnigen een versaecheit erstondt um het ondtsedt des stadts Grave¹⁾, und den geleden scaden, dat men nu den landen und dorperen nene broet wolden tostedigen, dan allene in scanzen. Daer die mente hoer koren in Gronnigen vercofft, alles weder lenen musten und to lande nichtes ynkomen muchte. Und bisheer myt een stedighe natticheit het landt onbequem was tot nije bouwinghe und wegen onbruckelicken bleven. Nochtans alles uth Gronnigen to halen was, als het enichste marckstapel und spijscamer, ja tolcamer over landt. Daerto dan marckelicken der stadt Embden und Gronnigen hoende, dat van die orlichscepen nu die Emse gesloten worde, nichtes uplatende, dan alle tsamen bij sick verholdende, soe van Hamborch, Bremen und anders ock heerquemen, tot grote murmuratie der borgeren, jae den Emse so beleggende, dat ock to Bunde und voer Reyde scepen gelecht worden, und plunderden den Ulst²⁾, des Stadt onderdaen, scoten koygen in Oltampt doet, makeden heel Reyderlandt onvelich. Want daer weren 5 potten, 3 boets, 4 raeseils³⁾ up der Emse, daer Johan Garbrans als admirael noch bij verwachtet worde myt ock Onno van Ewsum up sijn egene commissioen (want he hoch lovet und achtet worde bij graef Willum und den Guberneur) die Emse

+ fol. 390^v.

1) Grave werd den 16den April 1586 na hevigen strijd door Hohenlohe en Norris zoo al niet ontzet, dan toch geproviandeerd.

2) Het eiland Ulsda in den Dollard. Zie A.J. Smith, Het eiland Ulsda, Gron. Volks-Alm. 1901, blz. 196.

3) Verschillende soorten van schepen.

[p. 292]

to bewaeren. Waertegens den 2 May twe voetknechten und een stadtdiener 6 eder 7 grote scepen buyten boems liggende, als Willum Borsums, Berendt Albertus, seylreede na Spannien und geweldich muntiert myt 24 stucken gescuts eder gotelingen, worden bescadiget neit tvaeren. Und alle andere scepen besloten bynnen boemts. Und boel luyden¹⁾ upscrivende, alsoffte sie dienen solden und men sick weder rusten wolden, dat ock alnoch den borgeren mishagede und verscheiden raedes weren onder sick und meest vor besettinge vresden. Und die huysman reede seer clagede van scade, verdarff, welckes die droste⁺ Occo Vrese hoer to scemp beantwoerde: Men claget nu, dan over die Goesen claget men niet, so doch dit vronden²⁾ sindt, men salt vorsien. Onder des ys die kercke und weem³⁾ bij den Knocke Betteweer heel geplundert, und verbrocken, dat die pastoer verwicken muste und sommige luyden verlopen etc.

Den 17 Aprilis wort eerst gehort, dat die Majestaet van Denemarcket Fredericus den Majestaet van Engellandt tot hulpe affgescepen laten hefft 9 grote, wol togeruste scepen, myt volck seer belecht, um die tovaert van Spannien to beletten helpen offte den captein Draco⁴⁾ to helpe, die het eylandt Dominicam in Indien solde hebben ingenomen, besettet, bevrijet und het volck an sick gelocket tegens der Spansche tyrannie, willicken tot hem vallende, und 12 scepen upgenomen, in Engelandt angesonden tot vole milionen goldes weert, als nu allenthalven van Engellandt und Hollandt gescreven worde int yaer 1585 ingenomen⁵⁾.

Onno van Ewsum in Westerlandt myt vrouden und verlangent ontfangen bij graef Willum van Nassauwen stadtholder, wort newens anderen offitieren to maeltijdt

1) Zeer veel menschen.

+ fol. 391.

2) Vrienden.

3) Pastorie.

4) Drake.

5) Drake veroverde in 1585 San Domingo, verwoestte de Spaansche forten op de kust van Florida en keerde daarna met rijken buit - men sprak van 600,000 pond - naar Engeland terug.

[p. 293]

genodiget newens Hendrick Paulinus. Sicht onder anderen enige, die neit to seer trow und romdadich befunden was, und den Ewsum suspect eder ongunstich, secht rondtuth: Als Juw Genade myt schelmen willen eten, soe ist mijn gelegen neit tbliven; und gaet wech. Paulinus bedacht sijnde, vermeende sijner heren halven notiert¹⁾ tsijn. Neit Pauline, het is een ander, Ewsums hoefft is soe. Want Sijn Genade den gasten nodigende myt der handt, laet den enen blijven und moet wechgaen²⁾. Hier gedencket Ewsum niet, dat simulare ock bij regeren moet wesen, als in een plaetse, dar die executie cessierde³⁾. Daeromme wol erestlicken to bedencken stondt, dat hoewol een onversichtiger vaken in sommigen saken nene raedt noch mate overmydts ongedult lijden can und maket, dat het myt naclagent anderen verhettiget, nochtans soe wanneer die raedt volget wordt, soe wordt die onwille gelindert offte upgeholden. Want als alman neit enes meninges ys, dan sommigen meer lieven und keesen dat beste und nuttelickes befonden sal worden, soe mach⁺ men tegensprake doen. Wes ock hier to bedencken stondt. Want he ener, gevangen uth Lier gehalet, als onschuldich quijt geven muste, diewijle he allene wat gescreven hadde um tlaten doen van anderen neit sick⁴⁾, und secht noch lickewol: Mij gescut neit gelick, want 500 gulden, 1 aem wijns quemen mij to van den keerel. Wat onverstandt scade can doen, richten sommigen neit, und een blijde hoepe van gewin is wol angenaem um thebben, dan ongeluckelicken um tholden. Als sommigen gewin soeken, vynden sie scade und scande, verleesen het heele, waervan sie die naem hadden mogen beholden. Summigen mishagen hoer egen dingen um vordelshalven und willen alle dingen vernijen, umdat uth verstoringe gewin comen sall. Woe vorsichtich is die, welcker wijse radet folget und niet myt onrijpen und die sick sulven menen,

1) Bedoeld.

2) Ewsum is bedoeld, natuurlijk niet Willem Lodewijk.

3) Waar de macht der regeering te kort schoot.

+ fol. 391^v.

4) Misschien = niet voor zich zelf.

[p. 294]

gelick ys, een onweder siende, den haven bynnen holden und anstaende periculis buyten blijven. Welcke, soe die van Ewsum bedacht hadden und die stadt Gronnigen gevolget, solder beider ongeluck gemijdet worden mogen hebben.

Die nederlage des hartochs van Parma voer den Grave myt inneminge des huyses Batenborch und Ravensteen in Cleve¹⁾, daer grote buyte up becomen und voele heren gevangen offte doet begrepen worden als Dragon²⁾, graef Erenst van Mansfelt, Arenborchs zoen etc., welcke die eerste und een grote affbroke makede, worde to Gronnigen seer verdrucket und verswegen und makede hoer in een gemakede stolticheit alles noch roemdadich, maken hoer meygraven³⁾ tot des meeste stadt tsamenstemminge van vole tunne biers, holden noch eerste myssen myt junge paepen, die gaen den 1 May als een brudtgam tusschen 2 abten. Raedt, borgeren, jufferen tot 7 paer in flueel all gekledet und behangen myt golden ketten. Daer Jochum Ubbens dochter meder was ene kette hebbende, die vijff mael ommeginck den hals. Und alsoe vort, tot vole scrijven volck to gaste geholden und offer gevende rijckelicken, dat men overal daervan hefft treden hadde. Onder des was het molt to Gronnigen weinich, die rogge niet vole, vermeende van Askendorp⁴⁾ to ontfangen, alwaer nu die in Westphalen sulven hoer koeren behalden musten. Want men uth Embden nicht halen

1) Batenburg en Ravestein liggen niet in Kleef, maar het eerste in Gelderland, het tweede in Brabant; beide plaatsen werden op weg naar Grave door Hohenlohe en Norris in het begin van April genomen.

2) Eppens bedoelt Mondragon, die een deel der Spanjaarden aanvoerde. Maar noch deze noch Pieter Ernst van Mansfeld - zijn zoon Ernst kan hier niet in aanmerking komen - noch Charles van Aremberg, de zoon van den aan Eppens welbekenden te Heiligerlee gesneuvelden graaf, zijn bij Grave gesneuveld of gevangen genomen. Mondragon stierf den 3den Januari 1596, Mansfeld den 22sten Mei 1604, Aremberg den 18den Januari 1616.

3) Over de meygraven of meygreven te Groningen, vgl. Bos, Gron. Gild- en Stapelrecht, blz. 66, noot 1.

4) Aan de oostzijde van de Eems, ten oosten van Bourtange.

[p. 295]

und utherigen muchten und die Embder scepen anholden worden noch in muchten, als lange hier upholden tot des amiraels Johan Garbrans ancompst. Die ock den⁺ Wedtzer solden waren und beleggen, dat alsoe die copluyden den post na den Sundt senden musten, um alle scepen to warnen und anderen plaesen tsoecken. Des to Embden ock duerte makede als den last van 58 tot 63 daler brengende in Meymaent, und to Dansich 24 rickdaleren gecofft een guede coep maken solde. Ock niet weiniger worden Hollandt, Zeelandt und Vreslandt gesloten nichtes uthtlaten, dat alle cophandel styl stondt. Jae, die Spansche scepen tot 14 grote scepen weren reede und veerdich, muchten niet uth, solicitierden vaken und vermeende up hoer eventuer tvaeren myt ballast. Und benae een murmuratie make und uproer bevreset worde to Embden und nu allene den hutevarers uplecht worde; als raedt¹⁾ Ocko Vrese, Johan Wilken, Jacob Alrychts etc. Ock sloten hoer paelen die grave van Oldenborch und die stadt Bremen. Nu weren myt den winter alle nabueren landen uthkeret van den hartoch van Parma volck, die alles niet meer vermuchten tgeven offte tlienen, noch leger onderholden, als ock Camerick tot der Hugenoten sijdt getreden²⁾, Artoes dede verwoesten und het gewas benemen. Noch was hartoch van Parma nichtes scadelicker dan dat der Staten regerunge verandert an den hartoch van Licester an raedt verbleeff, die alsoe plegede gesloten tworden, dat men alle anslagen tvoeren buyten wisten, lettende dat den vijandt scadelicken was, tolatende dat den muchte dienstlicken worden, als nu myt die licenten und uthvuer der victualien und munitien erfaren worde. Onder des moeten die burgeren to Gronnigen den Verdugo, als nu stadtholder, den wacht laten bevolen sijn und die loese ontfangen van sijn verwalder, want he na Lingen um vort na Parma treysen vermeent worde und nu in besorgunge stonde. Und weren die Engelschen alleen int velt und Licester was raedtsman

+ fol. 392.

1) Terwijl de raad bestond uit.

2) Vgl. boven, blz. 287.

[p. 296]

myt den graeff van Muers...¹⁾ graef Philips van Hoenloe, Marten Scenck....¹⁾ und overste Norys als veltoversten.

Die stadt Embden worde idtsondes den 10 Maii noch seer becommert und benout in hoer coephandel, want als graef Edzart nu bys den harvest hadde die scepen ingeholden und tot grote kosten gebrocht und alnoch leedt weder torusten na Spannien tvaeren, reedt wesende tot⁺ 15 stuck, und vole duyseden verspildet in privande, touwen, anckeren und tymmeringe myt besoldunge der boesluyden, welckes in een scip bedroch 800 gulden 1500 und 2400 gulden, soe worde des weder affraden und gelettet durch den raedt, droste Occo Vrese, Johan Wilcken sonderling, die sulckes to Adwerick in tegenwordicheit der scipperen affreden. Bij graef Edzart wort besloten noch 8 dagen styl tleggen. Und wordt niet anders verstaen, als heel geweigert die grote scepen niet tmysten, und noch soe voele boetvolck van die stadt tlaten, soe men sie van noden hadden, all solden die borgeren den bedelstaff annemen und der borgeren lasten onmechtich worden tdragen. Soe worde nochtans bevreset, dat men besettinge in der stadt Embden begeerden intlaten, als die soldaten van den Knock, hetsij dat men vreseden voer des graven Johans doet, die swack was, offte den Parma wolden inlaten, die reede 2 bende ruyteren als roede und blauwe vanen to Askendorp und Reen²⁾ gesonden hadde, um alle die koeren und waren vandaer na Gronnigen to vrachten und convogeren. Daer sick die Gronniger up verlieten und hulpe setteden, soe sie den vijandt verwachten musten, die noch myt 7 scepen up den Eemse und 2000 mannen komen worde. Dat ock den stadt Embden ongherne dulden musten, als bevreseden noch een swarer quaet offte overlast van crijch eder besettinge jae upruer, want den raedt meest het hoytevaren geweten worde und gheerne solden tom straffe getogen worden van het pobel.

Die raedtslagen to Embden um vorscreven staltenisse

1) Een woord opengelaten.

1) Een woord opengelaten.

+ fol. 392^v.

2) Rheda of Rheden aan de Eems.

[p. 297]

was middelar bedeckt, daer nu 4 borgeren als commissarien uth Gronnigen hem bevlitigende den tovuer to bestedigen, onder welcker was Landtslot und Jochum in den Paw¹⁾, myt todoen des Berendt Mullers. Dusse raden und holden tsamen, die ene holdt an bij den hopman van den Knock und versorget alles wol, als die anderen 3 tunnen als botter na Adwerick in cleine scepen vor den Nijenposte uthstedigen, soe anders neet een tunne rogge uth muchte, dan allene ½ tunne, und ock neit na Vreslandt reysen, trecken und scepen musten. Men vermenden, men solden den hopman na Reyderlandt senden tegens die ruyteren quasi. Under des wordt die geleyde und convoyge beveerdiget um den 4 borgeren myt hoer waren uthtvueren, want sie den droste und hopman seer familiaer und vrundt weren. Onder des soe hefft Verdugo sijn trommeter an graef Edzart um den stroem, als men meent, to doen bevrijen. Und ys up den 15 Maii een landsdach anstemmet, als men nu reede verwachteden den commissarien van Licester, den Engelschen voer 2 yaeren hier gewest bij den Grave, um twillen weten vrundt offte vijandt, anders solden nene scepen mogen⁺ upcomen, daer men sick doch reede starckeden myt orlichscepen um den Emse intholden.

Midderlertijdt laten niet afft die olde verharde hoytevarers tovuer tdoen na den vijandt, want die duere tijdt groet worde und gewyn geven konde. Dat in Hollandt tunnen myt spijckeren belecht, onder myt botter vervullet; in Vreslandt to Bolsweert een borgemester 100 vat botters scepede und scyp boven overbonet²⁾ myt stoffkalck overladen worde. Und tho Embden botter, solt, rogge tho Nyepoerte uth ter moelen gesonden worde und in huyss versteecken, anderen rogge und solt up bonen buyten poertes voerende des nachtes na den vijandt tovuert worde. Daer Landtsloet mede dienet worde niet sonder des raedt weten und wille. Dit gaff sommigen hopluyden buyte,

1) De Pauw was een herberg, gebouwd tegen de zuidzijde van het Raad- en Wijnhuis te Groningen.

+ fol. 393.

2) Overzolderd.

[p. 298]

den autoren den galge in Hollandt, to Embden dat nu to Oesterhuysen die orlichscepen hoer soldaten uthleeden in die wacht und voer alle zielen, bet to Dornwort und Neess, die zielen bewaert worden. Alsoe doen und waeren ock die uth Nuys¹⁾ den landtstrate na Antwerpen und slaen het convoy, becomen voer duyseden in sulver, golt und smijde, dat voele hondert duyseden wert was und to Coln een grote weeclagen makede. Daermede hartoch van Parma und Beyger²⁾ gewaer worden, wat an Nuyss gelegen, wat he vor den stadt Grave verloren, und nu sijn fortuyn misten muste, bys die Engelschen sick int velt gelecht hadden, noch alleen und swack wesende und van yder kleyn achtet worden, sonder Duytschen nichtes tvermogen, jae teyn Spangerden wolden 100 Engelschen jaegen. Alsoe verwachten die rode vaen to Askendorp und Rheen niet lange, uth vrese van Schenck, die in Stycht sick begeven hadde, und na Vreslandt verwachtet worde vor Gronnigen. Daer men nu guederen up vercofften, Gronnigen in dre maent, van Mey afft, Engelsche twesen, und die Ommelanden open twesen, als 100 punte suete keesen, die daer 4½ gl. keese gelden, myt 20 tbetalen, und andere dingen in gelick, ock up 3 yaeren.

Dit yaer 86, soe ock het yaer 85 van Augusto een gans verdarfflicke tijdt blefft tot den April, worde alnoch wol seer gedacht blijven om sijn grote kolde willen, dat noch gras eder loff, noch boemen sick tijdtlicken uthlieten, und dat ackerbow ganslick commerlicken vallen worde, want winterkoeren ovel dijde, het sommer qualicken bearbeidet⁺ worde, die eckel wijn, boemvruchten vercoldeden, noch in den 15 May niet seer blossemeden, ganslicken contrarie des vorigen yaers. Daerto die scipvart seer gelettet, upholden und gekeret worde, na Spannien und Oesten, und grote perikel to zewaer to wachten was, und worden die Embder scepen vole over een maent bij

1) Neuss was in het begin van 1585 door Nieuwenaar veroverd. Vgl. boven, blz. 112. Den 5den Augustus 1586 werd de stad na heldhaftige verdediging onder bevel van den jongen Herman Kloet door Parma zelf weer veroverd.

2) Keurvorst Ernst van Beieren, aartsbisschop van Keulen.

+ fol. 393^v.

[p. 299]

Loegen upholden, want die amirael Johan Garbrans und sijn hulpe nicht konden uth het Vlij ancomen. Een scip to Embden worde van Berent Albertus in sijn scade und liggent berekent, bys den verleden harvest, tot vijfftein duysent guldens in vrij gelt allene in solt, want eenhondert solts 7 last konde gelden 60 punt, dat ys 360 gulden. Und soe weren daer nu 15 scepen, die na Spangerden ileden, und lettet worden und alsoe ock die anderen na Oesten, want die rogge daer coefft konde worden um 24 rijcksdaler und golt nu 60 daler to Embden, licht geldes.

Hoewol to Embden een landtman niet een vulle tunne rogges muchte uthgestediget worden, soe scouwet nochtans die overicheit neit den 4 Gronniger, als den Landtslot, een spolmans soen, und Jacob in den Pauwe etc., 9 wagenen myt rogge geladen laten uthvueren up Heren Hemelvartsdach¹⁾ in tunne voer botter gerekent. Und to Wirdum²⁾ besien und erfaren van den voetknecht sulven, dat yder wagen up hadde 5½ tunne, die daerna up 8 wagen geladen sint; want die wegen daer dichter sindt und tscepen gewaret worden, dan neit verwachtet. Dan na Hemelvartsdach³⁾ 3 wagenen to Hinte begrepen, die vierde ontreeden, sendet die droste Occo Vrese sijn borchknechten na um to wedernemen van die 4 orlichtscips soldaten uten den Gredt. Overst Onno van Ewsum worde noch verwacht myt 250 soldaten. Dit muste die hele borgerije vergelden und hoer scepen misten und die scipvarten laten still holden. Jae, onder des was to Lier, Wener und Jemmigen grote benoutheit in broet, rogge, molt und anders tot weclaget des meentes. Niettmyn worde die huysman thoe Knock myt omleggende kaspelen van die soldaten seer becommert und bescadiget und spareden nichtes an scapen, kalveren, suvel und anders, alsoe dat die meente und juncker tho Rysum daertegens myt wapenen upsetteden und alles clagens bij den droste niet angesien. Gelick ock die Ubiquitist prediger Hesshuysius

1) 12 Mei.

2) In Oost-Friesland.

3) H.S. heeft hier en eenige regels tevoren: Helmelvartsdach.

[p. 300]

niet achterleet, die meente Goedes und kercke to Embden⁺ myt Turcken, Juden to verlicken und tholden, alsoffte men sochte uproer und verstoringhe antrichten, als to Norden die predigers uthdrivende, den borgeren ganslicken tot placet bedwongen, niet voel anders dan die Spansche inquisitie gewonet was. Alnu um dusse orsaken worde het gasthuys swack um den armen tonderholden, alls alles voerige und tegenwordige vorraedt uthkerende und nije collectie doen musten na den anderen, die den voer Paesschen versammelt, nu den 18 Maii weder versochten an alle borgeren. Als van den cophandel gekeret und als Turcken geachtet den segen ock onwert was. Dit verglickede sick seer myt dreer luyden dromen in ener tijdt, nochtans verscheiden van plaetsen. Als een kindt van 6 yaren secht smorgens tot sijn vader: Lieve vader mij hefft soe qualicken gedromet, als dat wij alle van hier vertrecken musten na Bremen tot onse broder Leonem. Christus¹⁾ was geschenen in den tempel twesen und den predicatie verwachtende, kumpt Johan van Pilsum, seggende: Lieve broderen, gaet vanhier, het predigen ys ons verboden; und wenede seer. Ock mij sulven erfaren, dat die armeplegers hoer armen den borgeren to huys sendende, clageden, sie hadden nene vorraedt meer und musten het gasthuys sluyten. Dit ys geschen umtrent Januario anno 86, nu in dusse tijdt willen neit verswigen.

Onder des holt die gubernuer Lycester een strenge ordinantie van nene uthvuer tdoen, dat ock solicitieren suspect und criminael achtet worde, als horen naemen antekende, und hoer intentie vragende, seede: Sie weren verraders des vaderlants offte wolden worden. Und makede dat 1 punt botters 1 stuver golt. Als he eysschede twe tunne golt des maents uth Hollant, Zeelandt, Vreslandt, Gelderlandt, Stycht, worde hem 3 tunne golt boden. Antworde: Hebben gij so gelt, soe hebben gij qualicken regeret, ick begere neit meer²⁾. Und dit quotiziert over die provintien, sal Westerlandt des maents upbrengen

+ fol. 394.

1) Dit woord staat er niet duidelijk. Men kan ook lezen: Ains (?).

2) Vanwaar Eppens dit vreemde verhaal heeft, is niet na te gaan.

[p. 301]

⁺ 25,500¹⁾ gulden, daer Amsterdam gestalt ys up 26,000 gulden. Dit worde in Westerlandt alsoe gesammelt, die huysman solde betalen 2 stuver Brabantsch van een ko²⁾, des maents ock twe stuver van pundemate bowlandes, und anders niet. Daerto alle kophandel solde betalen van het coepscat die twalffte pennygen, waerbij die bieren und wijnen accijss ingestelt, worde vermode(t) wol meer tmaken als dages een duysent gulden, dan wol twe. Daermede worde nu des Gubernuers regement verwachtet und een commissarius gesandt na Oterdum um to betalen und nije eedt tstellen. Und was up laesten landsdach besloten, waertegens die Ommelanden to die 3 pennick behorden gerekent tworden.

Captein Scenck sumet ock neit, holt guede kundtscap, wachtet up den vijandt, die nu allenthalven myt convoy sijn victualia halen muste, ock int leger vor den Grave, alsoe 117 ruyteren besettet hoer geweer affleggen moeten und het convoy verlaten, alle tot in Scencks gewalt overgaet. Dit sulvige worde ock van Onno van Ewsum verwachtet twaeren, want van Bremen, Oldenborch na Haeselungen³⁾ alle waeren, rogge, solt overvueret worden over den Buertange na Wedde, tot vole lasten, myt 30, 40 wagenen na den anderen gaende, want die Embse heel gesloten, nichtes uth Embden muchte gehalet worden. Overst Onno worde noch meer verwachtet dan tromen voer den doet, und worden soldaten van Johan Rengers angenomen tot sijnen dienst. Als der canonicorum und papen hoven, huysen und dorperen om Coln van die van Nuyst verbrannet worden und grote buyten den copman affgenomen, was to Coln nene kleine murmur omme die papen halven, in sulcke dueren tijdt, dat 1 maeltijdt gerekent worde 12 widtspennygen⁴⁾, myt wijn und broet die meeste luyden leveden und myt water

+ fol. 394^v.

1) In dit cijfer is doorgehaald en opnieuw geschreven, zoodat het getal niet geheel zeker is.

2) Waarschijnlijk van een koe. Dan zou dus een belasting op het hoornvee zijn geheven.

3) Haselunne in Westfalen.

4) Witten of witjes, zilveren muntjes ter waarde van een plak of duit.

[p. 302]

koleden; 1 broet van 10 punt 1 leuwendaler gelden muchte. Und vermodet, dat Parma nene 2 maent solde int velt vulharden konen, die alnoch vor den Grave sick erhilt und gescut 12 cartouwe vueren liet, als sijn hoen willen wreken. Nochtans sijner wol gewogen in starcke, besettinge⁺ und privande. Onder des worde dat tolhuys up den Rijn¹⁾ und Mase bij Nimwegen ingenomen, des Beygers lutenandt gevangen und sommige scanzen verlopen van den sijnen etc. Dit uth kundtscap der breven uth Koln den 14 Maii. Nu was die eerste natuerlicke meyregen und warmte, tot hoepe enes godes tijdes, soe dar vrede were.

Nu dusse tijdt worde bevreset die doedt van gravine thoe Eesens, des graven Enno gemaell, als int water beswacket²⁾ und 3 kinderen moder, 2 dochteren enes soens, nu laesten verstorven³⁾. Overst meer worde besorget des graven Enno stolticheit und overmoedt tegens sijn onderdanen und den junckeren. Soe ener geloeffwerdich bekennede, als dat twe ingesetenen sijnes herscapies, die ene onder den juncker tho Dornum, die ander to Esens, tegens den anderen tclagen hebbende, solde na manier des rechts behoren voer den juncker angeclaget tworden. Dan sulckes affgestalt, wort voer den Grave to Esens gecitiert und peremptorie vociert in een mandaet. Welckes die beclagede an den juncker versokende, offte he des lijden und tolaten konde und he sijn scade und ongenade des heren mijden muchte, wort hem andtwoerdt: Neen, men wolden hem darvan bevrijen. Diesulvighe ghedagede up enich tijdt to Esens comende, worde aldaer anholden und 200 rijckdaleren moten erleggen, offte yaer und dach

+ fol. 395.

1) Bij Lobith, welbekend in de veldtochten van 1572 en 1672.

2) Waterzuchtig.

3) Graaf Enno III huwde in 1581 Walpurgis van Rietberg, erfdochter van Harlingerland (Esens). Zij stierf den 20sten Mei 1586 kort na de geboorte van een zoon (Johan Edzard). Men mompelde, dat zij was vergiftigd. De echtgenoote van den burgemeester van Esens, Christina Euken, en hare beide dochters werden deswegen als toovenaressen den 27sten Juli 1586 na eene gruwelijke foltering verbrand. Vgl. T.D. Wiarda, Ostfriesische Geschichte III, S. 161 en 163.

[p. 303]

gevangen sitten. Des bedwongen to betalen, want ock teyn junckeren hem niet bevrijen solden, sedde graef Enno. Claget des den juncker to Dornum, die, ock tot sick nemende ener der Knippesen¹⁾, versoken van graef Enno wederleggunge des geldes und verhoer der sake to dulden, und die heerlicheit to Dornum niet becorten. Ja, antworde graef Enno: Het ys duslange alsoe gedaen, dan niet vortmeer, want wij willen regeren und neit gij, ock hebben wij den konick van Spannien voer ons, den wij gesworen sindt in Esens als sijn leendtgudt, die kan ons wol beschermen. Daer nu sommigen up antwoerden: O hillyge graef Edzart. Und sulckes worde noch meer befunden in anderen stucken.

⁺ Den 22 Maii wordt erfaren, dat des Konincklicke Majestaets van Denemarckets gesande in Vranckrijck sij nu wederomme doer Bremen gereyset, den konick van Vranrick sulven ock in den slaepcamer gesproken und, ilede seer na Denemarcket, betuygende, dat die vrede heel aff was und tom sware krijcht streckede. Und sommigen ridtmesteren an sick holdende und die frontieren warende in Lotteringe, worde allene van die Evangelissche ingcholden, als dat sie neit dienen solden als die graef van Barbi²⁾. Und die Keyser wolde weder nije rijcksdach stellen. Daer nu ock die cancelar van graef Edzart, Muller, an hartoch Julium³⁾ und an den Keyser ilede uth des drosten worde to verstaen, dat graef Edzart alhier hulpe besochte und die Emse wolde bevrijen, dat men ock in Westerlandt wat tdoen solden crigen, als tot Starckenborch huysfrouwe seggende: Sie solde niet to vroe uth Oestvreslandt vertrecken. Daer men alnoch het vendel knechten to Knock sonder gelt uphielden, und seer riepen um gelt und van den droste nu voer den duvel wonschet worden, van den scanze Oterdum voer wantluysen bescempt worden, den huysman heel verterende.

Alnu was het tovuer uth Bremen, Oldenborch groet

1) Heeren van Knyphausen.

+ fol. 395^v.

2) Wien Eppens met dezen graaf bedoelt, is niet duidelijk gebleken.

3) Van Brunswijk.

[p. 304]

na Lingen und Gronnigen, konden in 4 dagen overtrecken und gaff een grote ondtsedt to Gronnigen. Nochtans was 1 stuver broet 1 punt swaer, 1 mudde 14 gulden arens. Und Cleve muste sijn steden und havens¹⁾ sluyten um duere tijdt. Wat wordt sijn, soe die Wedzeer ock belecht worde myt Hollandtsce scepen, die duslange int Vlij verbleven weren um den tegenwint?

Ock alsoe kumpt to Embden an die amirael Johan Garbrans uth het Vlij, over wat, myt jachten, und die gesande commissarius Wilhelm Eherle²⁾, soe voer 2 yaeren hier an beyde Graven gesandt gewest, und nu to verglicken um den tovuier, scipvart und hoytevaren afftscaffen, dat sommigen verstonden als die neerungen den stadt Embden tonthaelen. Dan den 19 Maii up Klonderborch³⁾ intreckende, laet die heele raedt savents bij hem benodigen, dan erschijnen niet meer dan Claes Horne, Onno Tyabberen und Hindrick Paulinus. Und wort Frans Vrese ilendt an graef Edzart besonden, to Esens wesende bij den swacke gravinne van Esens, und kumpt weder des⁺ anderen dages, dat Sijn Genade to Embden wolde comen. Alnu kumpt Johan Wilken in persoen, bij den commissario Wilhelm Eherlee voel vorwendende. Wort beantwordet, he hadde myt hem noch droste neit tdoen und wolde ock hoerer niet verstaen, want ick verstae, dat gij die mesteren sindt van hoytevaren, ock libertineren, nene religie hebbende, daer landen und luyden mede verdorven worden. Nu was ruchbaer up der straten uth verscheiden breven und kundtscapen, dat die stadt Graeff niet allene up Paessche avendt und dach ontsettet und geprivandiert was, dan die vijandt geslagen, scanse ingenomen, und nu een scanze dorch Spansche overlopers gesprenget were dorch 80 tunne pulvers. Item die stadt Nimwegen, in uproer gestalt, een borgemester doet, van Licester sij berennet up den Betuw myt 4000 tvoet und 2500 tpeerde,

1) Rivierhavens natuurlijk.

2) William Herlle. Vgl. boven, dl. I, blz. 590, noot 5.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 104, noot 4.

+ fol. 396.

[p. 305]

und Sutphen in grote benoutheit sij, ja Carpen¹⁾ verrasschet. Om Coln alle papen huysen, dorperen tot 26 verbrannet. Ock in America van captein Draco grote victorie in 4 eylanden, die he animierde und armeerde myt ontlichtunghe van der Spansche tyrannie, und sommige steden, havens reede besettet hadde, und noch hem 24 scepen togesonden worde uth Engelandt. Und die Spangerden van Indien eder America ontwaere to Cuba niet meer zegelen solden konen und alsoe die rickdoem verloren solden hebben. Dit anders meer worde voel gesecht, dan niet alles gelovet²⁾.

Daermede doet die amiraell Johan Garbrans noch daetlicken niet allene die angeholdene scepen verbliven, dan keret ock alle uthvaert, tovart up Embden, torff, holt, rogge, broet, daer Rengers up pasboerten vergunnet hadde, jae scaepen eder lammeren uth Reyderlant und marcketgudt na Norden tsenden, als up Pinxterenmarcket³⁾. Dat nu alles reede verduerde to Embden, die torfft 1 corff vul van 2 stuver tot 3 stuver, 1 waem⁴⁾ holts van 2 daler tot 3 daleren. Und sommigen uth den raedt vorsorgeden sick myt 3, 6, 8 waem holts, alsoff langer weren solde.⁺ Und Ocko Vrese rede gesecht: Die orlichscepen worden wol balde anderen mesteren gewaer worden und in Westerlandt niet seker genoch blijven, men solde soe niet na Westerlandt intrecken. Als Starckenborchs huysfrowe verstaen hefft. Ock neittmyn blijfft het vendel knechten sonder gelt myt ongedult up den Knochke geholden, voer wantluysen van den soldaten geachtet. Eysschen gelt, daer meente noch nichtes to wiste offte enich consentierde, und secht Ocko Vrese: Willen sie lopen, sie lopen voer den duvell. Ock leggen sick 1 bende ruyteren van Askendorp in Oltampt to Finzerwolde, hetsij tot verwerunghe offte to convogeren, als 80 perden voer jungen,

1) Of Kerpen, stad in Gulik.

2) Vgl. boven, blz. 292. Dat ‘niet alles gelovet’, was zeer verstandig van die Van Emden. Niet alles was ook waar, wat men van Drake's heldendaden hoorde.

3) Pinksteren viel in 1586 op 22 Mei.

4) Vgl. boven, blz. 272.

+ fol. 396^v.

[p. 306]

onvermodigen, bevonden. Den 23 Maij comen die grote scepen up den Eemse, setten sick bij Loegen, laeten het Engelsche vlagge vlegen, laten buyten verbliven 8 Engelsche coepvaerten tot tijdt der verhandelingen. Onder des blijfft die tovuer niet achter na Gronnigen uth Bremen und Oldenborch, soe die tovuer was na den Wedzert, wes ergens worde uth gestolen. Daer Onno van Ewsum uth Westerlandt komende begrijfft¹⁾ botter onder torff verdecket, gelick die in Westerlandt 125 tunnen myt kalck belecht hadden to Bolswert und voer Sloten begrepen worden buyten zieles. Alnu worden vrij gecandt Eylart Alma van Onno van Ewsum und anderen uth Lier up een borge, ter tijdt beter bewijs voergebracht kunde worden.

Tho Delffziel worden uth den Dam ingetogen Derck Huygen huysfrouwe, Claes ten Buers dochter, uth anstopent des Aysse to Wartum swager, want die gunst neit groet was umme dit hilck²⁾; daer ock bij was des Gert Potters huysfrouwe; hoe³⁾ Derck Huyge to Ottum⁴⁾ wonende nene dienst hadde, meer na den sidt inclinierde um sijn bedarff und geschefften, dan den onsen angenaem offte seer gunstich, und in grote verlopen getogen was.

Den 18 Maij sendet Verdugo uth Lingen sijn posten und boden um sijn huysfrouwe myt alle bagagie thalen laten uth Gronnigen, alwaer mogelicken dusse roede vaene⁵⁾ up affgesonden und verwachtede to Reen, Askendorp und nu to Fynserwolde. Dan wort doet befunden und van den levendt ontscheiden in sijn afftoch und affwesent, und die post weder gesandt, wort geboden, men solden⁺ na behoer het lichaem ter aerde bestedigen. Die Stadtholder was daer niet, daeruth presumiert, dat he mede voer Graeff⁶⁾ were ommecomen offte na Parma verreyset.

Den 21 Maij beyegenen die commissarius und amiraell den anderen up Nesterlandt, uth Embden myt een yacht

1) Wordt meester van.

2) Huwelijk.

3) Waarschijnlijk te lezen: ‘hoewol’.

4) Vermoedelijk Uttum, een dorp ten n.n.w. van Emden.

5) Zie boven, blz. 296.

+ fol. 397.

6) Grave. Verdugo is inderdaad niet voor Grave gesneuveld.

[p. 307]

gehaelt, die niet bynnen boems muchten comen, als wol die malecontenschen deden. Daer Eherlee¹⁾ ser onwillich in was up den boemsluyter, die anders niet georlofft worde. Men verwachtede den graef Edzart nu to Embden. Somigen twivelden an sijn tocompst, und men seede, dat die commissarius allene 8 dagen bestemmet were to wachten offte solde weder vertrecken. Nu wolden reede die boesluyden varen na Spannien offte gelt hebben, und worden tot den Maendach upholden um die halve huere to geneten. Und drouwen den droste dapper, ja den doeren uptloepen und also die knechten up Valderen tleggen, die ock upsolden offt gelt eysscheden, eder verlopen musten.

Als graff Edzart to Embden Pinxteravendt den 21 Maii worde incomen, ys die gesande balde weder to Eembden van Nesterlandt, und blifft die anholdinge der scepen even strenge und die borgeren hopen und vresen seer, woe dit affgaen worde, soe die borger muchte gehort worden und tspreken georlofft. Myt den grave Edzart kumpt yn die hoeffprediger M. Godtfridus Hesshuysius, niet sonder ongedult der borgeren.

Up dusse dach, als die hopman bij den Grave west was, leggen sick die soldaten to Larrelt voer Embden und stellet sick die hopman und vendelekar, offte die soldaten overmodich het veindel an sick genomen hadden und weren sonder hoer beveel. Und gaen to Larrelt versien und spreken ten besten, dat men den huysman gerne wolden versconigen, die sick wol to weer stelleden. Dan ontwickende verlaten malcanderen und dencket en yder um sijn huys, und worden daer belettet 6 up 100 gras landes, daermede sie den stadt Embden aldernaest weren.⁺ Tusschen Borsum und Embden wort ener uth die Ommelanden benomen 14 daler, twe handtscryfften gescoret van soldaten uth den scanze, soe men seede. Aldus worde en yder bevreset ock buyten Embden tgaen. Wat wort sijn, soe Onno van Ewsum sick ock wort sien laten, um sijn scade to versoecken tegen den jegendiel uth Embden, soe he nu den 22 Maii kumpt up den Eemse umtrent

1) William Herlle. Vgl. boven, blz. 304.

+ fol. 397^v.

[p. 308]

middach und settet sick up den varsche Eemse, soe men secht, myt 200 soldaten up 2 potten, een besonder commissie hebbende van den gubernuer Licester. Allnoch was die borgerije seer styl und duldich, clagende, dat men verleden harvest to vole onderstaen hadden myt die gedane torustinge. Sommygen dachten voel anders, und wol des hoytevarens niet dachtich noch schuldich wesen, jae die mesteren sulven. Dan het was um den stadt Embden die neringe, segninge und alle handttierunge to onthaelen, nemen und affdringen na Hollandt, niet wetende, dat die Spangerden een gemeen vijandt worde sijn, und alles onder inquisitie tbrengen.

Ubiquitische articulen, to Norden dor inquisitie ingestalt. Etlicke fragen, daerup sick de prediger zu Noerden in Oestvreslant cathegorice soelen erklaren.

(Volgen de tien geloofsvragen, gedrukt bij Reershemius, Ostfriesl. Prediger-Denkmal, 1765, S. 46.)

⁺ Aldus stellede sick dusse Heshusius¹⁾, des Tilemanni soen, buyten raedt und consendt der junckeren, reeden und staten in Oestvreslant, jae tegens de burgeren, predigeren, deputierden in Embden, tot wolbehagent allene des graven Edzarts, sick romende twesen van der Auburschen confessioen. Soe doch de papisten gelick als van hoer bestellet. Und nomede die graef Edzart den predigers, dat sie weren Calvinisten, Swingelianeren, ock aller D. autoritiet verklinende und neit onderscheidende, waertegens dusse Heshusius stolt und wretlicken alle verdammede, die neit hem conform worden sijn, het consistorium verdacht makende. Daeromme hem ock vaders titel togewendt mach worden. Queritur Heshusius decima cur publicus ab urbe. In promptu causa est, seditiosus

+ fol. 398^v.

1) Gottfried Heshusius, luthersch hofprediker van graaf Edzard II, legde 30 Maart 1586 in naam van den graaf aan de van Calvinisme beschuldigde Norder predikanten Johan Oldewelt en Joachim Klarenborch de voornoemde 10 geloofsvragen voor, welke zij met Ja of Neen moesten beantwoorden. Aangezien zij dit weigerden, werden zij afgezet, evenals dit in het volgende jaar 1587 met Ubbo Emmius als rector te Norden geschiedde. Vriendelijke mededeeling van Prof. Dr. F. Ritter te Emden.

[p. 309]

⁺ erat et de articulis statuebatur papatus repuerascit postrema prioribus deteriora audivit¹⁾.

Woe seer onse adel verarmede und den anderen helpen amechtich befunden, is deses enes, dat die weduwe van Popco Uffkens up der heide²⁾ tegens Jochums Ubbens ontsedt ommegecomen, und die vrouwe in beswarnisse nagelaten, dat sie um hoer broders willen Eysse Jarges ingeborget und onderscreven hadde een obligatie van 200 gulden voer vlesken und vleskyliën³⁾ an Wigbolt van Ewsum, upgenomen to Utrecht. Und daeromme condemniert tot betalinge, moet versetten hoer smide⁴⁾, ketten, und versoch nu weder restitutie eder ontlosinghe an sommigen uthgeweken adel, onadel, als Ulryck van Ewsum, Aylco Unsta, Johan Renges to Helm, superintendens up der Emse, Claes ten Buer, die des reede ondertekent, und vort an anderen, Eme Tammen, Eysse Baucken, Johan Rengers, Egbert Clant und Galte van Amsweer und ock mij, Abel, dat sie des muchte bij den here syndicum uth Cuysmar⁵⁾ und Audweerder⁶⁾ landen hueren, den sindico assigniert, erlangen und mede geneten. Daerup mijn resolutie alsoe west: Abel Eppens lat des tot des sindici vermogen, und reste huere anno 86 verschenen tmogen ontfangen van Landtscaps wegen, tot affcortinge van desen. Actum Embden den 30 Maii. Hier hadde mede ondertekent in Westerlandt Claes Kater und Claes ten Buer myt den syndico Jeronimo Verrutio, mit Starckenborch, die sie ock ansoecken wolde. Sal men alsoe en yder contentieren, soe wil die schulde groet vallen, want Ewsum des uth sijn partije allene onderstaen hadde, sonder anweseden der adelen, und een grot gelt verscattet hadde, daer noch nene rekenschap erlecht, als

+ fol. 399.

1) Geheel duidelijk is dit Latijn niet. Maar waarschijnlijk is het ook niet geheel juist.

2) Hier is een woord opengelaten, vermoedelijk de plaatsnaam: bij Hardenberg, waar Popco Ufkens is gedood.

3) Vlas (?)

4) Sieradiën.

5) Het klooster Kusemer bij Oldekerk.

6) Aduarder.

[p. 310]

ock niet van Johan Mepsche, des Lutenants broder, und Here Brossema und Berent Kater, der wage und impost halven, welckes alles noch verlicket sal wesen, soe men landt erovert.

Den 1 Maii wort uth den stadt Hulsen¹⁾ gescreven to Embden, dat in Vlanderen sij een sulcken commer und duere tijdt, dat die mate rogge 37 up last ener muchte gelden 25 gl., und worde daerna gesacht voer 30 und neit tcrigen, daeruth ock 6 personen sick verhangen hadden. Dat nije gewas worde dorch water und worm vertieret, het landt was vull van wilde swinen und wolven,⁺ dat het sorgelicken was twanderen. Alsoe worde ock van den hartoch van Parma leger geredet, dat daer grote starffte was des hongers halven, und uth noet upbreken solde moten, hoewol dat uth Bremen, Oldenburch, Luneborch, Hamborch een grote anvuer gedaen worde up Coln, daer nu Nuys up dre passen wachtede, und Nimwegen, in groten benoutheit gestalt, niet lange solde erholden konen, sonder geschut und gewalt bedwongen, allene myt commer.

Daertegens die meente to Gronnigen handtierde, hoverde und bacchierde in alle overvloet, allene meest myt suvel, kees, speck, daer sie allene een vrijpasse van hadden und hilden na Westphalen tvueren, soe vole Ommelanden uthgeven muchten. Het maerscap²⁾ voer 42 daler, die tunne 37 daler, keesen 4½ daler, daertegens een last rogge 120 daler, 1 tunne solts 7 daler, 1 punt soepes 7 stuver. Und welt so neit vermuchte tharden, solde tlande uthtrecken. Overst die oversten verstanden wol, wat het worden wol myt verstarckunge der Engelschen, benouwunge van steden und provintien und des Parma swacheit. Sonderling so dit sulvige vorige vruchbaer yaer³⁾, des tidtlicken warmtes und vuchticheit halven, sick seer leet vruchbaer ansien, und hoer benomen worde. Und Emb-

1) Hulst.

+ fol. 399^v.

2) Vgl. boven, dl. I, blz. 125, noot 3.

3) Eppens bedoelt niet het vorige jaar 1585, dat naar zijn vroegere verklaringen zoo slecht was geweest. Hij bedoelt het vroege voorjaar van 1586.

[p. 311]

den myt der Emse also besedt, belecht, dat nener der scipperen an off uth muchten und tot vole duyseden ten achteren quemen der togerustede scepen na Spannien, oestwart, und tom diel omheer sweveden, nicht muchten to Embden ancomen. Jae nichtes uth Embden muchten vervrachtet worden dan broet offte vierdiep rogges, und nener na Gronnigen offte uth Gronnigen muchte reysen, offte worden begrepen und ransoent. Daer Onno van Ewsum die upsich newens anderen bevolen was, begrepen 8 wage botters, 26 last solts uth Apen¹⁾ uth Gemmigen. Wat wagenen uth Gemmigen hem niet dienden, die verbrande he, die anderen betaelde he hoer vracht. Dit alles van Onno van Ewsum bedreven und beyacht myt grote moyte und verscreckent des vijandt in 6 dagen, als van den 20 Maii tot den 25 Maii. Waermede sijn naem meer idermentlicken verscreckede dan aller capteinen gewalt van 18 scepen den tovuer weren und keren konde. Daeromme ock van idermentlicken seer gehatet und verdacht gemaket, ock die sijner neit to clagen hadden, want he allene trow upsicht dede.

1) In Oost-Friesland.

⁺ Van des Engelsche gesande Willem Eherle verdrach myt den grave Edzart tho Embden angeheven, den 23 Maii und den 7 Junii myt mandaet gesloten. Van noutraelheit tegens partien.

Bij den stadt Embden und den adel was um dusse sake niemandt befraget, offte men myt gewalt dan myt verdrach den Emse wolden offte solden bevrijen van dusse orlichscepen, die nu tot meerder getal up den Emse sick gelecht hebben. Want men der Vresen macht neit achteden und alnu sick musten van beyden verclaren tegens Johan Garbrans amirael, den gesande, Johan Rengers to Helm, superintendent, myt alle capteinen tot 18 scepen, daer ock mede was Berent Kater, offte soedanigen grote mennichte van scepen van Embden misten, dat ock noch torff, holt eder edtwes neit na Embden up muchte und een doeve²⁾ stroem beholden, die reede een tijdtlanck

+ fol. 400.

2) Leeg.

[p. 312]

van 5 eder 6 weken upgheholden worden, offte anderen up andere havens omsweveden. Hier worde nemant der deputierden uth der stadt noch adel togeropen, ter tijdt uth ungedult die van Knypens¹⁾ myt enigen anderen van Rysum, Oldersum, Upleveerden sick sulven upmaken ock myt bedachte raedt des egenarffden uth sommige kaspelen. Nochtans in stillicheit allene laten den grave Edzart weten, dat men vreede begeerde tholden und nene orlich to verwecken um sulcke weinige personen und libertineren, den vijandt tostendich myt raedt und daet. Und als die gesande den Pinxsterenmaendage²⁾ des middages up den borch bij graef Edzart, den raedt, borgemesteren und sommigen deputierden to maeltijdt genodiget worde, 6 dagen na sijn ancompst, doet he daer sijn propositie allene myt den grave Edzart, die sake grontlicken vorstellende. Als:

Offte Sijn Genade graef Edzart ock een Evangelissche graef dachte tblijven und daeryn sijn onderdanen tbeholden;

Offte he ock den Spangerden myt die inquisitie und den Pauwest een arffvijandt achte tegens het Evangelium twesen;

Offte Sijn Genade densulvigen ock solde willen und mogen tegenstaen, als he daeromme angesocht und vervolch worde;

Und offte die sake myt die Nederlanden ter ergeste muchte raden, wat men tot hem solden versien und waermede men vertrouwen muchte. Want die vijandt sijn grote hulpe, bijstandt und tovuer in raedt und daet uth Embden meer erlangede dan van enich heer off vorst⁺ des Rijckes hem bewesen muchte worden, tegens het wolfaert aller Evangelisschen stenden und landen. Des die Mayestaet van Engelandt Elisebeth niet alsoe, als die Nederlanden in schut und scherm angenomen hebbende, wijders konde tosien und dulden, dan versochte hierup een endtlicke resolutie. Und als Sijn Genade myt jae nicht allene konde purgeren, offte muste ock sijn neen verclaren, welcker diel he wolde und solde affseggen.

Maket Sijn Genade grote uthvluchten als lidtmate des

1) Knyphuizen. H.S.: Krypens.

2) 23 Mei.

+ fol. 400^v.

[p. 313]

Rijcks, sijnes noutraelheits und grote dienst und gunstige harberges der vorwekenen aller, dat hem noch weinich bedancket was und nu tom verdarff getogen worde, und secht: Dit doet und maket mij het consistorium, het consistorium maket dit; die predigers sint Swigilianeren, Calvinisten, neit van der Ausburgsche confessioen, den ick allene stedes tostendich byn west. Gelove ock niet, dat mijn placaten synt veracht um noutrael tblijven, doe den ener als den ander. Hier treden to droste Ocko Vrese, Johan Wilken, erbeden sick und willen sick purgeren van hoytevaren, als so ock Claes Hoerne, doch die gesande des niet achtende versocht sijn resolutie thebben, um sick tverclaren, wat men solden doen willen in groter beswarnisse. Men solden des neit den vromen wijten und upleggen und alle leerars hoer acht und weerde laten, het weer um Evangelium tdoen. Daeromme solde he een keercke open geven, niet vole secten inlaten, Libertineren, Mennisten, jae den Ubiquitisten etc., Papisten, Malecontenten, dan ock trouwe eherlievende mannen to offutieren¹⁾ stellen, die den gemene sake lieveden, niet sulcke libertineren, die nene religie achteden noch leer onderscheiden konden. Hieruth worde ruchbaer, dat men die Ubiquitisten und anderen solden affscaffen und den raedt veranderen, jae den stadt und landen den Engelschen inlaten. Item, dat die gesande nene commissie vertoende, dan, sijn credents van Licester hebbende, grote dingen eyschede. Jae die amirael wolde niet in Embden erschijnen, noch commissie vertonen, dan verbleff vast niet een scip uptlaten, jae gudt to verdarven laten, noch thandtieren voer gedane resolutie. Dat dan een grote criminatie makede onder den borgeren, des den hoytevaerers meest toscrivende. Anderen beschuldigen den uthgewekenen als upruerers und verstuerers des wolstandts.⁺ Somma der borgeren humoren weren seer verscheiden und voele in grote anxste.

Alnu worde gemarcket, waeromme die soldaten to Larrelt ingevuert sindt worden und daer up den stadt wach-

1) Officieren.

+ fol. 401.

[p. 314]

teden. Soe daer upruer erstanden hadde und des noch mer tom screck vor den borgeren tmaken, worden daer twe soldaten ter justitie gevueret. Daervan die ene den 25 Maii savents to 10 uren laten van huys uthfueren tom galge myt den upscryfft: Dusse hefft den tromslach versumet und int regement het vendel antastet und upruer verwecket, daeromme ys hie hier hangen. Na Larrelt tot nene kleine verscreckent der soldaten und borgeren, den ock ingelicken een mandaet voerleesen worde, dat niemant den anderen solde hoenen, dan clagen vor sijn overicheit bij hoegere erenstlicken straffe. Die ander worde doerscoten, als der huysluyden privande vertredende.

Den 27 Maii moet graef Edzart vertrecken na Esens¹⁾, want die gravinne, grave Enno huysfrouwe, in verscheiden lach, allene 2 dochteren nalatende und die jungeste soen reede verstorven was, die Gravinne in water vercomede. Und compt graef Edzart nochtans weder den 29 Maii, want de gesande und amirael drongen an up een antwordt, als die wolfart treffende. Und alsoe het gespreck verlangende und verdeckende, wordt sommigen dagen up Nesterlandt myt den amiraell gehandelt an und aff tvaeren, tot den 7 jae 12 Junii. Noch dede dusse sake letten und beswaere die verraderlicke und twispaldige upgevunghe des stadt Grave den 27 Maii, den Parma overlaten van Walschen tegens Duytschen und Engelschen²⁾. Daerto ock des Onno van Ewsums doet up den 3 Junij, voer Wener to 7 uren van graef Johans soldaten und Hansken Holthuysen gekeret und geslagen in sijn anslach na den vijandt. Gelick ock Verdugo vrouwe to Gronnigen to eerde bestediget ys van Verdugo myt grote solennelicheit. Und³⁾ sijn raedt to Embden mede gebruckede, allnu worde ock broet geweigert den orlichscepen vordat men rogge inleeten und muchte benae nene broet offte rogge uth Embden, dat openbaer was. Anders worde noch niet

1) Vgl. boven, blz. 302.

2) Grave werd 17 Juni 1586 door den onervaren bevelhebber Van Hemert lafhartig aan Parma overgegeven. Hij werd deswege voor een krijgsraad gebracht, ter dood veroordeeld en den 28sten Juni geëxecuteerd.

3) N.l. graaf Edzard.

[p. 315]

vole upholden van uthvuer, soe men alle noch hadden tvueren offte tvercoepen. Ock worden den smeden 150 scuffelen geweigert tmaken in Oterdum. Dat alles van⁺ Qcko Vrese und anderen bescicket worde. Alnoch verbleff die ongunst des graven Edzarts tegens den predigeren van Norden verdreven, to Embden sick erholdende, dat sie sol wesen indachtich hoeres beveels, dat sie, van Norden ontsedt, niet solden sick vinden laten in sijn religioensverwanten platsen, welckes hoer bisheer ten gueden geholden were; nu overst den 8 Junii solden sie sick uth stadt und landen versien, offte boven¹⁾ ingetogen worden, onangesien sie neit verhort noch orsake horen muchten, waeromme sie vandaer wijcken musten, daer sick nemandt hefft tegens instellen mogen. Jae die prediger Godtfridus befraget van den grave Edzart, offte ock sijn gemeente und tohoerders meerder worden, antworde: Gnedige Her und Graef, woe solde het sick vermeren, die droste ys eenmael bij ons gewest, der anderen nener, die meente volget den overicheit nae. Und des tmeer weren die raedt und borgemester myt droest samelicken eendrachtich up den raedtstol, soe lange die legaet to Embden vertovede und den borgeren alleen beloeffte dede, dat het solde vrede und verdragen sijn und die scepen thuys mogen verwachten.

Als nu de soldaten weder van Larrelt verweken myt groten nadiel der inwoneren to Larrelt, to Twickselum, Logervorwarck, dat hoer kosten berekent sindt in 14 dagen 2800 gulden, und na den Knock gevueret und daer nene geringe verdarff verleden tijdt angelecht, worde vermeent den Knock to bescanzen. Overst van den amirael und Oterdum versocht, worden warnet als vijanden tversoeken und blijven aldaer liggen als nu eerst gelt ontfangende. Soe wordt het mandaet den 12 Junii anhangen, den 7 Junii datiert, in den effect und inholt als het vorige was, doch in sommigen puncten claerder uthstellet.

(Volgt een mandaat van graaf Edzard, beyelende aan zijne onderdanen eene strikte neutraliteit tusschen de oor-

+ fol. 401^v.

1) D. i. boven in het kasteel van Edzard.

[p. 316]

logvoerende partijen te bewaren en aan geen van beide levensmiddelen enz. te leveren. 7 Juni 1586.)

⁺ Aldus tot bevestinge des mandaets worden in Embden begrepen twee borgeren waren, in Holtenpoerte van der borgerenwacht, na Adwerich tvueren, als siepe, voer prijsen bovengebracht und die copluyden 80 punt groet tot multum¹⁾ affgenomen. Ock Brunswickers verboden nene botter und kees uthvueren sonder bewijs, waer het consumiert solde sijn. Als soe ock to Auwerick soepe²⁾ upgenomen, dat die offitieren ock nu begunnen tsmaken, wat vrijbuyten was und helpen konde. Woe overst het verdrach sulven wijders luydede tusschen graef Edzart⁺ und legaet myt amirael und capteinen, worde alnoch verdecket geholden um des Verdugo und Gronnigens wille, die gaer anders vermeenden und versochten.

Hier solde men nu balde des junckers Onno van Ewsum captein, to water und to lande up tovuier allene nach und dach wachtende, mogen weten tmisten sijn upsicht und voersorge. Die alto rijp und onnosel den 3 Junii myt 35 soldaten up een anslach voer Wener van graef Johan soldaten, doer den doerganck allene bij hoeges dages umtrent 6 uren na myddach treckende, gekeret ys worden, fragende alsoffte daer die vorwacht van den vijandt uth Wedde offte Vlachwedde geholden worde. Daer Hansken Holthuysen hopman, een Spansche dener tegens sijn vaderlandt bij Alva gewest, tot hopman gestalt, den juncker Onno den anslach affdringen will und also in onwille geraden. Und Hansken van Onno myt lanse geseriget, wort Onno doer sijn mont achteruth myt twe kuygelen gescoten, dat ock die tanden mede uthgingen und noch ener der soldaten treffende, ter doet gewondet, na twe dagen verscheiden. Und daernae Onno soldaten wol sick to weer stelleden, dan neit vueren konden alle, dat allene des Hansken lijffscutte offte lute-

+ fol. 402.

1) Boete.

2) Soepe is karnemelk. Dat vervoer van karnemelk per schip is echter eenigszins vreemd. Men kan ook lezen scepe of seepe; boven staat ook siepe, zoodat men wel tot de gevolgtrekking moet komen, dat zeep zal bedoeld zijn.

+ fol. 402^v.

[p. 317]

nandt getroffen worden. Daermede verwickende worden vervolget und noch 5 geslagen und in die naeste landen begraven van die meente to Wener. Und Onno myt die anderen in den kercke gevueret, niet sonder hoen und verneelunge des doden naem und lichaem, und 4 gevangen beholden. Dat lichaem niet vandaer, noch soldaten noch vrunden und broderen nalatende, voerdat daer oerveede gedaen worde van niet to wreken. Welckes die minste soldaet niet solde vergeten. Bij graef Willum niet nagelaten noch van Lycester gubernuer vrijgeven solde worden, als allene die trouste geacht¹⁾ und alnoch die meeste worde sijn, soe he niet soe balde hadde ommegecomen. Und alsoe idermenlicken sick des vervroude sijnes doets, soe was nu het sorgen und perikel benae vergeten um tmogen passeren, soe veer men het placcaet to Embden niet scarper holden worden. Overst des juncker Onno lutenant Albert Hoenkens deners myt Onno⁺ broder Wigbolt van Ewsum weren idtsondes bij den Gubernuer. Ock het solt van Apen gehalet tot 25 last mede presentiert. Waertegens het kaspel Wener²⁾ alnu sijnes overmoets und vermetenheit gedachtich, want daer ys een besonder wilde, dronckachtige gemene, und achte nichtes up hoer vrome predigers, maken scanzen an hoer dorp, vermenen het solde uth gemene gunst hoer tom roem gedijen. Want dit ys ock een plaetse den vijandt seer gelegen und dienstlick um tovuer up Bunne to geneten, und ys ock een open landt, dat men den vijandt ock gherne behagen musten. Alnu was dusse plaetse sijn vijanden behagelicken, want graef Johan die sake solde moten verrichten, die des heel sees dagen verborgt is worden, noch nemandt der vrunden hefft willen openbaren eder annemen, dan allene Hayo Manniga. Und aldoe geantwordt: Ick wolde lever ener mijner hinxten

1) Nam. Onno van Ewsum.

+ fol. 403.

2) Aan den kant is door Eppens later bijgeschreven: Die upscryfft sijnes graffs in Wener: Onno ab Ewsum in Rasquert, Baffelt et Gennelt capitalis pro libertate patriae contra hostem Hispanum terra marique strenuo militans ab iis, a quibus nihil sibi hostile metuit, mopinato ictui occubuit, aetatis suae 29, 3 Junii die.

[p. 318]

den hals tbroken hebben. Van die doet Ewsums worde dre dagen tvoeren een geruchte to Embden gemaket als to Gemmigen doergeschoten. Sijnes olders was he allene 29 yaren, onversaget tegens sijn vijandt, tegens vrundt milde, beliefft, frundtlick und en yder gevellich, myt sonderlinge soeticheit van manieren, dan tegens den vijandt een onversoenlicker. Nochtans sijn soldaten sumen neit, becomen een Gronniger bode myt 2300 gulden. Alsoe wort tusschen Esens und Witmundt van den Rispel¹⁾ een ander captein begrepen van die uth Oterdum, Jacob van Neerden, een Hamborger, up den Engelschen guederen wachtende dorch des Verdugo bestellinge, wordt myt vrow und dochter in Oterdum gevuert, die sone ontkumpt myt 7 perden und enich gelt. Und graef Enno nimpt sijner niet an, want he sonder hem sijn landt onrouwich²⁾ makede.

Thoe Gronnigen was aldinck middeler tijdt versekert, dat allene sommige huysluyden in Homsterlandt und den jegent de koygen, ossen onthalet worden up den 20 Maii,⁺ soe niet onder contributie seten und uth den Heidenscap³⁾ und oesterwert des waters halven nene weyde hebben muchten. Dat dan weinich geacht was, want Parma alleen myt verraedt noch die vaste steden und grote hopluyden konde ommecopen und versagen, dat sie den stadt Graeff den 27 Maii myt alle scanzen Batenborch, Megen und anderen alle verlopen und upgeven musten, sonder noet, commer. Daer die heer van Hemmart⁴⁾, een Wale, myt sijn 2 vendelen wol mester over was, und nu evenwol tot den Gubernuer in Utricht⁵⁾ sick mede voegeden myt het gardisonen. Dan daetlicken gevangen, tot justitie gestalt, sint onthovet⁶⁾ worden, als die sake bisher weinich acht und voer vriheit geholden, steden, scanzen to ver-

1) Ten zuiden van Witmund.

2) Onrustig.

+ fol. 403^v.

3) Een landstreek van lage landen ten oosten van Groningen, tusschen Garmerwolde en Harkstede.

4) Lubbrecht Turck, heer van Hemert. Vgl. boven, blz. 314, noot 2. Van Hemert was geen Waal, zooals Eppens zegt, maar een Gelderschman.

5) H.S.: Bommel; daarboven Utricht, wat juist is.

6) Boven onthovet staat in het H.S.: gevarndelt 4 personen.

[p. 319]

laten, verlopen und uptgeven, sonder des Gubernuers consendt und wille. Dusse heer van Hemmart was mede to Gronnigen bij den Walschen bij Hinckert foriert, aldoe een edelburse¹⁾ wesende, scriff uth Graff: Heyl und vroude, die vijandt can ons niet, die Gubernuer solde Nimwegen allene waren. Die ock nu ontsedt, anders nene 14 dagen holden muchte. Die orsake sines verdedinges was, dat he sijn verradt leedt myt borgemesteren und raedt als borger stemme sij bedwongen den Graeff uptgeven, daer 2 borgemesteren mit hem eens, die 3 ontkent, wort van hem vrijcandt, moet spectakel ansien. Die privande uth Graeff genomen is daetlicken vertieret und die duere tijdt niet mynnert, dat 4 stuver een punt botters duerer worden sij. Daermede die borgeren Duytsche und Engelschen tot 4 vendelen heel vercortet sindt worden, want daer niet gescoten noch gestormet was, dan allene 8 mannen in scermussel verloren hadden²⁾. Hiermede wort de Gubernuer gedwongen sick to starcken myt ruyteren und knechten, die alnoch den 14 Junii wol verwachtet dan niet jegenwordich int velt weren und worden 4000 ruyter uth Duyslandt verwacht und in Engellandt alle scepen arestiert, brengen over volck und perden, Iren, Scotten und 300 ruyteren, tom diel myt gelt, tom diel willicken, tom diel bedwongen, angevueret na den Gubernuer. Hiermede worden die uthgewekenen van den gesande Wilhem Eherlee getrostet, als noch gereeddet und in lant twesen um Gronnigen to bedwingen. Daer Rengers to Helm und Jeronimus Verrutius syndicus ock tosage van Licester ontfangen hadden und hem vertrouwen musten und tijdt⁺ verwachten, daermede nu ock die tovuer heel scarp wachtet worde, dat ock die uthgewekenen nene passe holden muchten und boden gelden, renten offte emandt in tsenden und tot sick tcomen laten. Daer op sonderlinge gratie van den Gubernuer to versoecken, gedringet

1) Adelborst.

2) De voorstelling van Eppens van de overgave van Grave wijkt in de onderdeelen af van de gewone. Hoewel hij alleen geruchten kan hebben vernomen, is het van belang zijn verhaal nader aan de van elders bekende feiten te toetsen.

+ fol. 404.

[p. 320]

sindt worden. Daer Dode van Amsweer und wij sulven die koensten to sindt west den 9 Junij anno 86, nae luydt volgende memoriaelscryfft, den legato Wilhelm Eherlee behendet an den Gubernuer.

Dem durchluchtigen und hoechgeboren fursten Roberto grave van Lycester, Konincklicke Majestaet werd¹⁾. Van Engellandts veltoverster und gubernuer generael der Nederlandtsche Unieerde provintien, der Evangelissche waerheits verwalter, uns genadige here, heyl und geluck und wolstandt van Godt almechtich. Wij verwekenen und ballingen des Vresschen Ommelandes tusschen die Lauwers und Eemse gelegen, in Oestvreslant ergens ons vor den gemene vijandt erholdende, und um die Evangelische waerheit dorch des stadts Gronnigen vretheit vervolcht, van huys, hoff, landt, sandt vercortet, sindt neit diegene, die tegens het placaet edtwes solden willen, jae behoren to supplicieren, soe anno 86 den 4 Aprilis to Utricht publiciert und over den tovuer na den vijandt gestalt ys.

Overst dit ys allene onse der vorscreven ballingen enige und seer oedtmoetlicke bidde und begerendt, dat allene bij des Gubernuers Excellentie, onsen genadigen heren, muchte angesien und verclaert worden dat 2 und 3 punct des vorgedachte placaets und an idtsigen amirael und super-intendent, up den Emse gestalt, gesonden worde, offte ock daeronder solden mede begrepen und verbonden sijn aller onser voergedachte verwekenen gelden, renten, hueren, als onse patrimonialia guederen, daer tom diel die vijandt de handt upgelecht hefft und confisciert sindt, und tom diel hemelicken verdecket und verborget worden,⁺ und nu bij ansiendt des placaets mede verpenet und tverbliven moten achtet worden, noch erlangen mogen, tot nene kleine becommernisse der uthgewekenen alle. Voel weiniger dat daer enige versekerde pasborten erlanget und ghegeven worden. Welckes alles onses dunckens nae niet myt den tytel des placaets, meldende van allerhande liefftuchten, ammunitien van orlogen, item copscappen,

1) Wat dit beteekent, is niet duidelijk. Misschien werden = waardigen. Maar dan staat het op de verkeerde plaats. Vgl. echter het slot van dezen brief.

+ fol. 404^v.

[p. 321]

item na den vijandt tvueren, ock de specificierde waren, tot toerustinghe und tot verstarckunghe des vijandts dienende, vertogen behort tworden. Want wij vole ons in Oestvreslandt als nabuerscap sonder coephandel, sonder handtierunghe tdoen um in gueder conscientie tblijven, vertoven moten, daer noch anders weinich hulpes und trostes erlangen kan, anders dan wes en yder noch aldaer overich ys um ondertijden myt boeden, kinderen und vrunden can verrichten und becomen, um daervan tlieven eder onderholden. Daer bisheer die amirael und capteinen doch des ene tijdts meer als den ander discretelicken hebben pasborten upgeven, welckes nu um alle bedroch und list afftwenden ons vorscreven, ganslicken gelick copluyden, hantierers und hoytevarers, mede geweigert wordt van anwesende capitein, amirael, superintendent, daer die tegenwordigen nochtans lichtelicken het onderscheet und qualiteit van personen solden konen onderscheiden und den bundtgenoten dienstlicken wesen, soe allene des dorchluchtigen heren und Gubernuers autoritiet, tot grote wolbehagendt der uthgewekenen sonder nadiel nochtans des gemene sakes an idtsigen anwesende admirael und super-intendent muchte vertoent worden. Des wij ondergescreven tot voler uthgewekenen als bundgenoten und lidtmaten des gemene sakes myt alle eherbedunghe und gehoersamheit niet hebben myt dusse scryfften verholden und swigen mogen, und den edelen erentvesten Wilhelm Eherle, Konicklike Majestaet werd¹⁾ legato tegenwordich wesende medegeven. Bidden ganslicken demoetlicken sulckes gunstich muchte verstaen worden und die Here Godt geluckelicke weder segenen und helpen sall. Datum Embden den 8 Junii anno 86. Subscripsunt Abel Eppens, Dode van Amsweer. Eadem latine brevius concepta mutatis mutandis ipsi Gubernatori scripta tradenda ipse legatus suscepit in se et post 3 hebdomades respondit.

⁺ Hoewol dusse vredehandel und accordt sonder gemene consendt des landes und stadt gesloten, die religie in

1) Vgl. het begin van dezen brief.

+ fol. 405.

[p. 322]

voele partijen getogen, und alnoch dorch M. Godtfridum Heshuysium to hove up verbanninge solicitiert worde, und den tovuer vole seer lieff und wert was und cophandel seer staff worde sijn, und die amirael Voet noch alle andere scepen weder onder eder boven up den Emse dede upholden tot verclaringe des Gubernuers overgedaene verdrach, ock die coepwaren myt 6 weken liggent het verdarff naest was, und die meente den droste und anderen in der overicheit vergunstigeden als mesteren des hoytevarens, nochtans liet Claes Horne borgemester den koster, niet den voeget Hans Everts, weten dat he die ureklock myt raedthuysclock solde waeren up den gelick slach offte sijn dienst ontwaeret wesen, dat hem ondoenlicken, noch niet betamede; alsoffte hiermede des stadts Embden eendrach gestarcket were. Daer alnoch ock um het verstandt des placaets dubitiert und disputiert worde, offte die scipperen und scuteboven¹⁾ up Oterdum ock solden varen, vrachten und vloeten. Und soe ock nu Verdugo myt een 1000 mannen 200 perden myt een grote getal van wagenen doer Reyderlandt offte ergens sijn nodrufft wolden anhalen, den orlichscepen to starck balde solde sijn, und het verdrach van nener weerden wesen und balde gunstich anhang gewinnen worde, daermede het perikel aldernaest und verdarfflicke noutralheit to bevinden solde sijn. Hoewol men den legato vole guede worden hefft geven, die wijn geschencket und woll tractiert geholden, soe iss he weder affgetogen uth Embden den 15 Junii und ock in Oterdum to gaste verwachtet, belovede den amirael een gudt antwordt van den Gubernuer tlaten scryfftelicken worden, want sijn commissie alnoch was nichtes twillen uplaten. Und achtede he nu nene staten werck twesen, daer het hangen het cortste rechte was over den, die hoer commissie overtreden und sonder consendt des Gubernuers etdtwes meer tolieten, als myt den stadt Graeff, scanzen, vestenissen mishandelt⁺ was. Daeromme torff, holt voer Oldersum doen holdende, noch marktgudt na Lier uplatende, noch up Engellandt

1) Schippersknechts. Vgl. boven, blz. 172, noot 2.

+ fol. 405^v.

[p. 323]

varen tlaten nae luydt placaet artikel, dat men noutraell tusschen krijgeden dielen styll solden sitten und die partijen sulven anhalen eder brengen. Daermede die scipvart rede seer gecortet worde ock up Hollandt. Dit ys des graven Edzart und droste beste roem west. Soe nu to Adwerick soldaten gelecht und van vendel 30 versonden weren, comen daer ock 14 soldaten van die scepen bij den Gret vor Adwerick. Die crijgen benae nene beter loen daer als juncker Onno to Wener ontfangen den 15 Junii, vier doet geslagen, sommigen wondet, die anderen verjacht, comen sonder geweer weder doer den Greet. Daermede die wacht to lande van tovuer geweret, und nochtans die ingesetenen het hoytvaren niet mijden worden, noch besloten sijn, als men reede up Lierder market den 19 Junii und vorts 8 dagen daernae to Wener erfaren worde, dat tegens der capteinen wille tlande und bynnendoer vole guederen gevrachtet worden und bynnen Embden nene orde makeden. Dan achteden het verdrach een affgedrongen wordt. Daer Claes Horne borgemester sick niet duytlicken bij den borgeren wolde verclaren, wat Johan Rengers an hem hadde verscreven um ordenghe tstellen myt vertroude deputierden und borgeren, die alle valscheit solden vorsorge dragen. Onder des soe verholden sick noch Verdugo 2 vane ruyteren in Westphalen bij Askendorp und Rheen um den convoy twachten van Oldenborch und Bremen. Nu was die rogge gecomen to Gronnigen up 4½ daler een mudde, 1 spint solt 15 stuver, 1 punt soepes 10 stuver.

Thoe Embden na ancompst der oestervart worde bij der overicheit to Embden practiziert des gasthuyses besten, niet sonder der borgeren onwille und ock des backers gilde clagent. Want het gasthuyse hadde yaerlickes niet to rente 7000 eder 8000 gulden und muste verrichten wol 18000 gulden; want nemant worde daer uthgesloten und musten ock die timmeringe doen uth egene costen. Soe gebudt die raedt, dat nemandt solde enige rogge uth Embden vrachten eder scepen, dan die van des gasthuyses voegeden gecofft worde voer 60 daler, daer die⁺ borger vercoffte voer 58 daler. Hieruth worde gesloten, offte men den borgeren wolden dwingen tot onderholt

+ fol. 406.

[p. 324]

des gasthuyses, die doch mildelicken dielden, soe weert recht die handt tsluyten. Offte weer het noet, woe men des dan solden affdwingen und den borger die neringhe sluyten. Uth dusse wordt bedacht een beter vonde, dat men 70 last den gilde solden upleggen ock voer 60 daleren. Want gasthuys behoerde neit tverleesen, hoewol het koeren wol gudt was, nochtans myt den crabbe vercomen¹⁾ und niet wol verwaret, dat dan den richtsten²⁾ und meeste backeren ondienstlick was, und den minsten neit vordelicken wesen conde. Soe wort hoer belovet, dat men dit hoge lot van 60 daler noch solden een maendt laten staen. Soe nu uth die scepen die cop was 54 daler. Daer men dan 10 van den gilde togestalt sulckes to accorderen, en yder etwes totdielen van sulcke rogge. Alsoe blijfft die uthvuer gesloten, voerdat des gasthuyses rogge vercofft sij offte up den gilde gelecht. Dit ys vor den raedt alsoe geordiniert und upboden.

Tho Lier was die prediger und des scoels rectoer Here Frayma midt den anderen twistich und oneens um dienst des scoles. Daer men wol een ander wolden instellen und dussen uthstellen, als niet soe begunstiget. Want he um enige landen to verhueren den gebruckeren die huere verhoegede offte ontheerden³⁾ wolde, und malcanderen hart versoekende, worden nu beyde hoeres dienstes ontwicken tegens Paesschen offte Michaelis⁴⁾ geboden. Dat men ock achteden, dat alles uth enighe van graven Edzarts partie twercken geachtet worde um alsoe ock bij graef Johans swacheit die saken weten to gebrucken. Alnu liet die hoffprediger niet aff to dwingen und to gebieden, dat sie musten leeren als he, offte konden nene pastoren blijven, als den to Marienhave, her Frans, beyegent, die 20 yaren aldaer diener gewest und niet wolde die waerheit veranderen um sijn dwanck offte⁺ ock enich vrundts toradent, want die waerheit muste he

1) Door de crabbe bedorven. Crabbe is waarschijnlijk de naam eener graanziekte.

2) Rijksten.

3) Van de heerd of boerderij verwijderen.

4) 29 September.

+ fol. 406^v.

[p. 325]

beholden. Als ock den pastoer to Bedecaspel¹⁾ Jilto myt sijn nabuer conferede van des Heren nachmael uth Philippi Melanthonis leer und vermaen versekert, gyfft sijn jegendel nene ander antwordt: Gij secht mij soe vaken, dat ys, dat ys, dat ys, mijn lijff etc.²⁾, und sindt claere letteren und worden; dat hoere und weet ick wol und ys onse questie neit, dan woe men die sacramentlicken sal und moet verstaen, dat ys die questie, neit um die letter. Gij licken den cuckuyck, die rop sijn worden wol teyn mael und blijff cuickuyck. Hieruth die jegendeel verstemmet, brenget an den Heshuysium den clage, dat Gilto Frisius gesecht solde hebben, dat die worden: dat ys, sindt cuyckuys worden; he konde in die nabuerscap nene vruchte scraffe³⁾, soe lange sulcke sacramentscenders und Calvinisten daer woneden und lereden dusse und alle anderen van der Heshuysii secte, levende myt den buer guedes ziers, wollevens in gasthuyss kindeleberen und warscop⁴⁾ um den meente tbehagen, daer sick die ander niet lieten sien eder lange beholden. Ock musten die klederen den man gelick sijn, want die prediger to Hinte ingestalt konde sijn personagie niet uthvueren offte he solde moten een predigersrock torichten und maken laten. Welcke to Embden bij M. Gerrydt in den Grote Strate snijder van 8 ellen lakens togericht myt wijde lange moywen, brede upslagen myt damast gestoffiert, daer nochtans een ellen lakens 2 gulden alleen gecostiget hadde, wesende packlaken. Woe sal dusse demoet und maticheit mogen straffen, daer die meente doch tot overvloet geneget was, als Menso straffede, dat 2 beddelaken 100 gulden gecostiget hadden tmaken, tot laster des meentes Goedes und wolstandts des huyssegens⁵⁾.

1) Of Bedekerk, ten zuidwesten van Aurich.

2) De bekende plaats uit het Johannes-Evangelie, waarop Luther zich reeds in de samenkomst met Zwingli te Marburg in 1529 beriep.

3) Vermoedelijk te lezen: scaffe, schaffen, oogsten.

4) Bruiloft. In gasthuizen te Groningen is nog heden ‘warschop’ het feest bij gelegenheid, dat een persoon daar zijne intrede doet.

5) Schrijffout voor ‘huysgesins’.

[p. 326]

Noch weiniger verdeden ock sick die borgeren in tymmeringe van nije huysen, die geeffelen myt golt und anderen verdieleden stenen uthtekende, dat golt up die huysen blencken moste; und die vrouwen, dochteren, kinderen die sulveren gordelen musten dagelicken sien laten an hoer lijff und golt up die tassken. Welckes van cammeren, winckelen und wegen landen den verdrevenen⁺ affscatteden, dat ock wegen to bleecken verhueret worden van droste Occo Vrese, scoenlapperswinckel van 3 voet breet, 7 voet lanck 14 gulden betaelt worden thuere und alles na advenandt. Woe sal dit alles mogen van sulcke predigeren mogen straffet eder betert worden, die des an sick und hoer vrouwen tom roem die meeste wolden wesen und worden? Ock was nu meer alto gewonlicken worden, dat borgeren, borgers vrouwen, kinderen, dochteren, soenen sick liet up het zierlickste myt clederen, gebeerden lieten affmalen boven hoeren staet offte dignitiet, dat men solde moten seggen: het weren alle heren, edelingen, borgemesteren und raedtheren gewest. Daer der kinderen hoemoet dorch erwassen, niet dogede vermeret kan worden. Wat sal men reden van die fluelen listen umme borsche vrouwenclederen, die nu heel gemeen dem adel boventreffeden, ja den mannen ock gewonlick worden. Tot sodanigen staet vogeden sick ock die Ubiquitissche predigeren.

Den 18 Junii wort publiciert und noviert die ordinantie des tolhuys van alle waeren antotekenen tlaten, voer gedane lastbrekunghe, und nichtes uth tvrachten sonder gelicke vrijzedelen to halen van der tolcamer tot versekerunghe der tovuer tweren und tweten, bij verlus der waeren alle. Ock quam die sulvighe tijdt des Verdugo trometer an beyde Graven und van Ort¹⁾ to Embden geforiert, und vort myt Derck Isercremer an graef Edzart getogen um nene ander orsake dan vrijpasse to geneten, daer men uth Oltampt myt wagen muchten comen um thaelen alle waren. Hier weren nu alle menschen niet scow voer, dan allene die landtman, doch wolden niet geloven als het worden sal mogen.

+ fol. 407.

1) Leeroort.

[p. 327]

Soe nu vorhen to Adwerick die soldaten sonder orsake geslagen, alsoe worden den 19 Junii to Marck in Overlegerlandt, newens Wener over, 6 soldaten gestoten van graef Johans soldaten uth Wener, sonder enich verhor der saken, want die Weners weren in grote bedwanck um Ewsum doet, nu scanzeden, nu soldaten holdende, nu sulven wakende, und niet tmogen na Lier ofte ergens gaen eder staen. Soe weren dusse allene uth Oterdum⁺ affsonden sonder busse offte geweer, allene myt stocken, niet wetende, waeromme offte waerto, dan worde vermeent, dat sie solden vluchtich gudt uth Wener und anders nasoecken, soe doch ock die tovuer na Askendorp groet was. Hoewol het stratenscenden ider verdrouft und die vijandt niet versocht worde, noch die doet van Ewsum eyder gelick gevall, soe ys dusse daet seer bevreset worden. Als men nu in Oestvreslandt mede vijandt, sonderling to hove verandert worden, dat die meende sorge makeden. Ene ys allene ontcomen und van die huysluyden geborget worden und ener noch sprekende gehort und begraven worden in en ander kaspel.

Des verreders heer van Hemmart doet myt den sijnen tot 3 personen stillede weder alle vrese van wijder affvall¹⁾. Hoewol Venloe dorch borgeren lichtveerdicheit und ock benoutheit den vijandt inliedt balde²⁾, den Scenck uthsloet, Johan Hoenekens commissarius und juncker Johan Mepsche mede uth leeten trecken myt soldaten, die het geweer genomen worde dorch hoer convoyge, soe ys Johan Hoenekens uth vrese, anxt offte swacheit, ja sommigen vermenen vergyff, noch peert noch wagens genetende³⁾ ilendt verstorven. Mogelicken in water verladen gewest, als tvoete tvolgen vermoyget onder het convoyge, starff ilendt. Und die Gubernuer worde bedwongen und sampt die Staten sick to starcken, steden to besetten, die besettinge tmeeren. Dat nu ock Deventer 200 perden inlaten

+ fol. 407^v.

1) Vgl. boven, blz. 314, noot 2 en 318, noot 4.

2) Venloo gaf zich nog in Juni 1586 aan Parma over.

3) Hiertusschen staat misschien: offte In het H.S. is hier zeer veel doorgehaald en tusschengevoegd.

[p. 328]

muste und worden nu graef van Moers und Ranzow¹⁾ in des Konins naem und titel uthgesonden na Duyslandt, um ruyter und knechten antnemen. Soe doch uth Engelandt, Scotlandt, Irlandt meer volcks volgede bys in Julio, alsoffte S. Jacob²⁾ die tijdt solde stellen um eerst in velt tmogen comen und dueren. Alnu musten die Staten niet meer genoempt worden regenten, dan provintiales raden. Und worde die Gubernuer absolutelicken het regement vertrouwet, dat bisheer seer twistich stond³⁾. Und bleven alle licenten sloten van victualia und cophandel, sonderling neit up Embden eder Eemse to scepen, die alnoch belecht was myt 17 scepen sonder ansoeck des vijandt, want die Emse den vijandt allene meest dienen konde, und graef Edzart seer suspect was den vijandt tdienen myt sijn soldaten tegens sijn broder graef Johan, nu bena van verstandt wesende und van den sijnen verlaten. Overst grote, grove keesen und herinck solde up Hamborch⁺ und Bremen mogen scepet worden niet up Embden. Daermede alle scepen van Embden vertogen, lossen up andere stromen, doet het gudt to wagen gaen na alle landen und maket to Gronnigen beter coep, die rogge 97 daler, molt 90 daler, solt 1 tun 5 eder 6 daler. Dan die peerden und vuerluyden moet het vergelden myt

1) Wien Eppens met dezen Rantzau bedoelt, is niet duidelijk. Wel komt in dezen tijd een Rantzau in onze geschiedenis voor, maar onder andere verhoudingen. In Mei 1587 werd Cajus Rantzau, die namens den koning van Denemarken bemiddeling had aangeboden in den strijd tusschen Spanje en Engeland, tusschen Brussel en Namen door Staatsche troepen opgelicht en gevangen genomen. Zijn papieren werden onderzocht; hij werd naar den Haag vervoerd, maar spoedig weer in vrijheid gesteld. De koning van Denemarken legde daarom beslag op 700 Hollandsche schepen in de Sont, die hij eerst tegen betaling van 30,000 rijksdaalders weer losliet. Vgl. Wagenaar, VIII, 206 vlg. en de daar aangehaalde bronnen. Is deze Rantzau wellicht dezelfde, die in 1586 door Eppens wordt vermeld? Met den Koning, door hem genoemd, zou dan die van Denemarken bedoeld zijn, van wien men en met name Eppens in deze jaren hulp verwachtte.

2) 25 Juli.

3) Deze opmerking is zeker volkomen juist. Eppens geeft hier blijk van juist inzicht in de staatsrechtelijke verhoudingen.

+ fol. 408.

[p. 329]

moyte, arbeidt und costen, driven alle olde perden aff und doet, want die tijdt van 6 eder 8 weken tot Julium to seer droge und bequem was. Weer nu het gudt ingelaten up den Emse, to Embden worde bevreset, dat die vijant solde sick darwars voeget hebben, als des wol versekert myt graef Edzart meer als myt Bremen offte graef van Oldenborch, die doch Jewerenlandt den grave to Oestvreslandt onthilt und van den Staten verhopede to belenen tegens der Spangerden wille und gunst¹⁾.

In Julio worden daer gesanden uth Denemarcket myt 7 scepen seer kostelick uthgesonden in Engelandt an der Majestaet koninne Elisabet, um den dochter van Denemarcket an den koninck van Scotlandt to vermalen und in den tosage konink twesen van Scotlandt, Engellandt, Ihrlandt, myt verbundtenisse des Denes tegens den Spangerden²⁾. Und was seer triumphelick und vrundtlick ontfangen, als van D. Mensone broder, Evert Altinck, geseen ys in mense Junio anno 1586³⁾.

Het kaspel Wener worde myt juncker Onno doet und andere tegenstandt und hoeres handels nu soe bevreset, dat nener muchte widers gaen dan to Lier offte up sin landt. Daer Hansken Holhuysen nu die meente to Lier und in Reyderlandt mede an verbinden wolde, um myt tromslach in die wapenen twesen. Dan ongerne. Moeten hoer dorp nu myt 5 scanze besetten und bearbeiden, holden besettinge van vendel soldaten, die nodrufft moten sie langen, dan betalinge wort alle weken gedaen uth den Ort, uth contributie des meentes. Und woe men bij

1) Over dezen strijd tusschen Oostfriesland en Oldenburg om Jever tusschen 1575 en 1588, vgl. T.D. Wiarda, Ostfriesische Geschichte, III S. 125 u.f.

2) Jakob VI van Schotland had zich in April 1585 nauw verbonden met Elizabeth, welk verbond in Juli 1586 nog werd bevestigd. Daardoor koos hij partij tegen zijn moeder Maria Stuart, wier executie (8 Februari 1587) hij evenwel heeft trachten te verhinderen. Tegelijkertijd werden door Jakob en Elizabeth onderhandelingen met Frederik II over een huwelijk met een Deensche prinses aangeknoopt. Eerst 20 Augustus 1589 evenwel werd het huwelijk van den koning van Schotland met Anna van Denemarken gesloten.

3) Blijkbaar had dus Eppens van hem dit bericht.

[p. 330]

den Gubernuer und graef Willum den doet worden achten, was noch onseker. Graef Willum hadde liever mistet 3 capteinen und amirael dan een Onno van Ewsum. Na Ewsums doet was daer nene, die to lande edtwes vermuchte offte bestaen konde. Want cort hierna 5 to Adwerick geslagen worden van Adwericke borchknechten, uth den Greete comende, tot 14, die reste ontlopende, in nene daet schuldich, dan men versierden¹⁾ orsaken van⁺ dit und soe. Alsoe ock to Widtmunde noch 8, 9 Juni geslagen uth beveel des graven Enno, up tovuer wachtende, int koren leggende. Dit musten nu arme reyseden ontgelden, die uth Oltampt um broet offt vierdiep²⁾ rogges reyseden. Item up Westphalingen, die myt gaeren handelende to Oldersum dorsteken worde in den nacht um weinich geldes³⁾ und die ander na Westerlandt gebrocht. Ock copluyden, die bij den amirael niet over muchten comen um sick to verschuldigen, myt lynnen handelende, und in den scanze anholden worden tot grote scade und costen van hoer. Jae Ocko Vrese wil neit, dat enich scepen hoer last moten breken up den Emse ock buyten den versteeken anslach, offt alnoch den tol betalende, daer die Graef den Emse neit mechtich noch van koepluyden to gebrucken was.

Den 21 Junii kompt daer een ander vendel soldaten onder den hopman Lambert Dyckbeen eder Smyt uth Westerlandt in Oterdum in Gerrydts Junge plaetse, want Michael Hovelekar solde daer uth und miste grote lenunge und verlech up den scanze gedaen tot 27 weken. Und weigede voer sijn vuldaet ontfangende und was doch nichtes uth den scanze bedreven, dan groet gelt verteret. Want men het voer slapende hondt holden muchten, die nimmer bijdt. Dan in dusse afftoch worden sie enich sick to bewijsen tegens horen vijanden, daer nemant was, und rusten ilendt 30 scutten, ballasters⁴⁾ myt jucken, setten daerin 300 soldaten uth scanze und orlichscepen,

1) Verzinnen.

+ fol. 408^v.

2) Een korenmaat = ½ ton, in 't Oostfriesch ‘verdup’.

3) H.S.: geltdes.

4) Ballastschepen.

[p. 331]

varen in der nacht uth in Westerwoldinghelandt up den Ham¹⁾ den 24 Junii, und slaen 4 arme huysluyden offte knechten doet, haelen welcke koygen, perden, scaepen, verbrannen 6, 7 huysen, vertoven niet lange. Dan die Oltampster, sick rustende, vynden nemandt tot aller luyden ongunst und aller horer scande, want Michael Hovelekar, een Lubicker, deende alleen um gelt.

Diewijle Ocko Vrese soldaten in commer to Knoch geholden worden und soe sie vreseden vor den orlichscepen und scanze, in den men daer wolde scanzen, worden onduldich, willen gelt offt vendel to Hinte vuldaen hebben. Welckes die van Hinte gewaer worden, keren sie sommige dagen daerbuyten, scanzen daertegens, doen die soldaten blijven in Westerhuysen, Midlum und Phrebsum²⁾, tot suchten der ingesetenen; kosten meer als betalinge eysschede, ter tijdt den 3 Julii 1 crumstert scot des maentes⁺ gekundiget wordt van 1 gras landes tot lenunghe des Rijcks und Westphaelschen Creys soldaten tdoen, daer gelecht van den Keyser, dan myt Oestvreslandt gelt to betalen. Dit ys die eerste een cleine scattinge tot den soldaten und wat nies gehandelt wort, eysschet nije scattinge in Oestvreslandt in stadt und landt. Hierover worden die hopman und droste twistich den 11 Julii, als dat die droste het gelt in sijn cophandel ommesloch und neit een vendel wolde betalen, in sulcke lange tijdt up den huysman terende, sonder sijne schult und regaerdt holdende. Worden die adelburse alleen beropen buyten den hopman gelt offte pasbort tnemen, und hoer kosten und teringe bij den huysman gedaen aff te rekenen. Und nu worden die soldaten up meer dorperen belettet, niet wetende waeromme.

Soe het doetslaep der soldaten uth den scanze Oterdum ock to Marck³⁾ in Overlegerlandt meer worde, daer 7 ock doersteken und doerscoten synnen van de soldaten uth Wener und ener ontlopen ys, sick eerst moten bloten

1) Vermoedelijk Blijham.

2) Freepsum.

+ fol. 409.

3) Aan de oostzijde van de Eems even ten zuiden van Weener, in Overledingerland.

[p. 332]

und nichtes gedaen, muchten niet gevangen worden, alsoffte des graven Johans beveel was, nemandt to lande tdulden. Und balde daerna den 6 Julii ock weder een voetknecht uth Lier myt sommige soldaten up den borgen betreden worde van soldaten uth Oterdum, wordt doetlicken weder geslagen, die ander ontlopen, alsoffte nu rede vijandt was. Dit alles sonder graef Johans wetent und consindt, dat die droste und hoeffreeden allene bij sick vermuchten, daer Rembertus Ackuma¹⁾ mede bij muste sijn. Want graef Johan bij nene menschen erschijnen muchte, ja bij den droste neet, worde voer crancheit und onmachticheit als verstandtlos geacht und benae van sijn egen luyden tot graef Edzart sidt gewendet, ter tijdt dat he sick lat sien den 10 Julii, na Stickhuysen varende. Und mach van nemandt dan den dochtoren ansocht worden. Und also to hove bij graff Johan was gestalt, worde niet weineger graef Edzart bedwongen sick an den Gubernuer²⁾, des stadts neringe, slutinge des Embses, gedaene naderlagen und weren van soldaten und starckumghe des tovuers, veranderinghe des religioens und respondentie myt den vijandt und tegenwille des gemene sakes. Worden⁺ affgesonden na den Gubernuer in Hollant die stadsecretarius Hindrick Gerts, D. Onno Tyabberen borgemester, myt den cuertmester, dat ys amptman der Engelschen copluyden to Embden³⁾, als asstipulatuer und middeler⁴⁾ der questien und angancks an den Gubernuer, und trecken den 23 Junii myt Berendt Kater convogerer na Westerlandt und Hollandt, daer men alnu geloveden des Majestaets sake twesen, und nene kleine besorgunge makede sick dusser saken mede anheggig⁵⁾ tworden, die reede een vendel knechten niet besolden konden. Under des was het geruchte openbaer, dat men ock an den hartoch van Parma der junger heren preceptorem und M. Thomam Causidicum notarium, een Westvrese, een spidtsvondiger,

1) Zie boven dl. I, blz. 610, noot 4.

2) Hier ontbreekt iets, vermoedelijk: to wenden.

+ fol. 409^v.

3) Vgl. boven, blz. 269, noot 1.

4) Onderhandelaar; H.S.: midder.

5) Schrijffout voor anhengig.

[p. 333]

ock uthsenden, um to beantwoerden des Verdugi trommeter, an graef Edzart na der Engelschendt verhandelinge um tovuer to hebben gesonden, und doen versekeringhe. Daer doch nu to Embden nene handel was, dan meer to Bremen, Oldenborch und anderen plaetsen, dorch Westphalen, Hessen na Wesel, Lingen, Oldenziel und Gronnigen und dat myt sulcke verglickunge, dat men waer myt waer musten verbuyten und vervullen, und die gelden seer hoech settet weren, als 1 golden konickdaler 51 stuver¹⁾, rijcksdaler 47 stuver, leuwendaler 36 stuver, konickdalers 50 stuver, copstucken 10 stuver. Ock worden daer breven uth Engelland van der Koninne gescreven an graef Edzart myt grote belieffheit, als vedder nomende, sick nenes verdarfft solde van hoer bevresen. Dusse den amirael angesonden, wil dien dieneren niet laten overcomen, dan den notarium alleen verhorende, antwordt: de Magestaet hadde hem nene commissie ghegeven, he achtede des in sijn weerde und verwachte beveel sijnes mesters. Und aldoe die breven den borgemester nagesandt in Hollant. Als nu dusse gesanden affgesonden worden, misten sie copie van Willum van Borsums und aller des handels bestellinge. Moet Willum sijn bestellinge overleveren und openbaert noch hemelicke scryfften van den droste hem behandet, woe men solden sick holden hebben anders als die commissie luydede. Daermyt Onno van Ewsum oick upholden worden, als Willum sulven sede, daer sick die meesten neit voer huydeden und tot sijner verdedunge bewaren muste. Want he nu den 5 Julii myt anderen scepen na Spangerden havens⁺ seylde sonder coepwaren und nu twe reysen verlegen hadden und alnoch grote gewin sochten up het solt, als Spans solt 1 last up 70 gulden rekenden, und die van Hamborch een groten reyse scip und gudt vrij gewonnen hadden. Want sie um Engellandt, Scottlandt heer seylden und eventuerden myt grote perikel und het plaecaet ganslick alle natioen den scipvart verboedt up Spannien, sonderling myt granen und minutien. Dan dit dede den

1) H.S.: g., blijkbaar schrijffout voor st.

+ fol. 410.

[p. 334]

Engelschen, Hollanders und anderen in verscheiden naem niet letten um het grote gewins halven.

Onder des, want die uthgewekenen noch die voet in Vredewolt, Langewolt, Humsterlandt myt bescuttinge des Nijensijels scanze hadden und daeromme der landen gebrucken, hueren, schulden coppich¹⁾ stonden, soe lieten de Westvresen den onsen het judicatuer vrij und openbaer tgebrucken dorch die redgeren und to appelleren mogen an die adel des landes, aldaer warffswijse tsytten und trichten²⁾. Derhalven die syndicus myt Johan die Mepsche up den Ham³⁾ die olde, Hindrick Clant, Bocko Awma als warffheren alle saken und controversien berichten und slichten na onse landtrechten, ock die to Embden woenden und an hoer versochten, als Hindrick van Soltsborch beyegent ys.

Egbert Bijema, salige Sybolts Bijema soen, een tijdtlanck Spannien versocht, hefft gesien, dat omtrent Paesschen in Spannien van den inquisitoren sindt condemniert worden als ketters, umdat ener copman van Dansick voer 2 yaren een boeck testament hadde an strandt laten driven, daer die scipper um gevangen, an den coepman bevonden, alnu worde verbrant myt 2 Engelschen, die seer gemartelt, gepijniget, ja gebrannet an hoer mannichlicheit, tot wederroep und cussunge des cruyses, dat sie in handen dragen, gedwongen, eerst doet worget worden, die ander sonder pulver⁴⁾ offte nat pulver levendich in den vuere sindt verbrandt worden tsamen. Aldus spareden men nemandt um den religie. Wat sal sijn so men Nederlandt vermochte; dit worden to Embden benae niet gelovet⁵⁾.

Daeromme ock ter contrarie erfaren ys up den, dat⁺ enich scade⁶⁾ huysman, na Upwirda int velt wonende

1) Te koop.

2) In de warven recht te spreken.

3) Bij Aduard.

4) Bedoeld wordt het zakje buskruit, dat den veroordeelde soms op de borst werd gehangen en dat den ongelukkige door ontploffing doodde of door den rook deed stikken.

5) Opmerkelijk, hoe diep de vrees voor de Spaansche Inquisitie Eppens in het bloed zat.

+ fol. 410^v.

6) Bedoeld zal zijn: schamel.

[p. 335]

up een klein landtgijn van 8 koygen, sendet van sick uth 3 soens voer 30 yaren na Embden um sick sulven to erneren, myt namen Johan Tammens, een huysman to Logen, und Jacob Tammens und Pauwel Tammens. Dusse ys een rick wever, lat een soen, verdoet alle des vaders gudt als een abteker¹⁾ und denet heren van Nijenort²⁾ to Winsum und ys nu orbarlicken to Embden noch als gewaer worden, wat het sij gudt twaren. Overst Jacob³⁾ lat na een dochter und een soene. Die dochter hilcket an Harmen Alrycks, wordt het gudt aestimiert teyn duysent keysergulden. Bestedigen hoer gastbot⁴⁾ in Julio in der Grote Strate to Anna Hayen huys, myt sulcke pracht, costen und torichtinge, als nene juncker, ja heer solde willen offte weten. Want an hoer klederen und der vrunden wort wechgeschencket een Engelsche laken van 7½ keysersgulden, 6 beddelaken, die solden 300 daleren kostiget hebben in linnen und werck, want een ellen 1 gulden to speldenwerck weert was, ock twe hemden van 100 daleren. Daerto soedanige pasteyden und allerhande waren uth sucker togericht, dat es wol 25 gulden kostiget hadde myt wes daerto behoerde. Hier was nodicht Raedt, Borgemester und meesten des stadts Embden und makede een groet geclange. Dit alles uth dusse orsake, dat men in voertijden, doe hartoch van Alva Hollant, Zeelandt und alle provintien inhadde und die sake tegens hem to water und up eylanden und bij andere heren worde erholden, was alleen to Embden het marck opentlick und hemelick van alle gerovede guederen, und worden verhandelt und muchten myt den vijanden verkeren, dat men die helffte niet achteden twinnen, dan scuten roggen over in scepen van 15 last tot 10 lasten gerekent, so den sampt, laken, specerije na advenandt und andere clenodien alles to Embden verhandelt; hefft den stadt und inwoneren rijckent und merent. Und weren die verdrevinge

1) Of deze zoon apotheker was, is onbekend. Misschien stonden in Eppens' dagen apothekers als verkwisters bekend.

2) Johan van Ewsum.

3) De genoemde Jacob Tammens.

4) Gastmaal.

[p. 336]

seer wert und lieff. Nu overst moet het vertiert sijn und kennen sick sulven neit in alle hoere doendt, und achten den kercke neit, dat ock die predigers des van den cansel uthriepen: woe het noch worden solden, als men nu van huys¹⁾ 2 daleren tot stadtsverbeteringe geven solden, dat was last und noet; men konde benae nene vesten verdigen, men solden den heren to wille uptrecken um⁺ botter uth Reyderlandt thalen, und wat men an straten, bruggen maken solden, alles wast nu tswaer. Want die hantieringe was staff, die scepen voel²⁾, die verdeninge all tvoel, die amiraell konde hoer alles affsniden und becorten, dat ock torff, holt nu in Julio twedubbelt muste coff worden, und nene bier bena genoten. Moten hoer scepen up anderen riveren und steden ancomen und lossen. Dit was nu die staltenisse des stadts Embden.

Die Gubernuer lat in den Hage in den maent Junio³⁾ een conventus holden der geestelicke saken halven, um eendracht in religioen und onder die predigers vrede und disciplin tstellen, want die meente noch seer vremdt und verdielt was in Mennonisten, Papisten, Libertineren, Martinisten und tom reformatie onverstandich ock die meeste hoveden in raden und steden. Daer die Excellentie sulven mede worde bij sin und fundament des regerens leggen, gelick ock die Papisten nemant dulden, die sick tegens hoer upstelleden und muste en yder sick dulden, ter tijdt men hoer mechtiger worden. We men in Antwerpen, Gent und andere steden erfaret, daer men alnoch versammelingen holdet, niet sonder simulatie des vijandts, als niet topenbaer wort⁴⁾. Daer men nu rede hoeret, woe yammerlicken dat man, wijff, kindt uth Gent ver-

1) Per huis.

+ fol. 411.

2) In treurigen toestand, ellendig.

3) Deze nationale synode, door Leycester bijeengeroepen, kwam den 20sten Juni 1586 in den Haag bijeen. Zij stelde een kerkorde vast, die door den Landvoogd dadelijk werd goedgekeurd, maar die nooit is ingevoerd.

4) Inderdaad zijn in Antwerpen, Gent, Brugge en andere Zuid-Nederlandsche steden aanvankelijk nog meer Protestanten onder het Spaansche bestuur blijven wonen dan men zich gewoonlijk voorstelt.

[p. 337]

treckende ock um commer hefft doen vermoerden bij Koln durch des Beygeren gardisonen. Want sie gelt bij sick vermodet medegenomen thebben und ys alsoe gescheden, dat omtrent 1000 eder 900 personen myt 50 soldaten van Parma volck convogerende, worden angesocht van 200 ruyteren und 300 soldaten des Beygers partien, worden geslagen, vermordet und geplundert und 300 to Coln gewondet ingevuert tot erbarmelicke clagent und jammer des, die hoerden und sagen. Und bewest¹⁾, wes die intentie was niet wijff, kindt, swangeren tsparen, als men nu die partije mechtich was und disciplin eder executie stellen.

1) Bewijst.