De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat achte boeck

des Vreschen historie der Engelschen¹⁾ und Staten tegens den stadt Gronnigen.

Bys heer ys der Staten raedt und daet niet anders befonden, dan dat sie sick vermeenden allene to defenderen und neit achteden, dat sie ock leederen²⁾ musten, soe sie beholden wolden blijven. Daeromme den Spangerden und hoer adherenten dorch den hartoch van Parma, guberneur, het velt inlatende, verlesen steden, landen, und worden tot kleine und weinige provintien getelt, die nu molem belli solden moten dragen, offte sick in der Spansche inquisitie overtlaten, daer Verdugo in Vreslandt, Taxius in Gelderlandt sick wakende und vlitich nastellende tegens den grave van Muers, Scenck³⁾ und grave Willem in Westerlant, dat dusse tot grote benoutheit und die meente tot desperatie gebracht worden. Alsoe dat die Spansche intentie hoer voerganck balde solde nemen, dat des konick van Spannien Philippi gehoersamheit allene orsakes genoech weer, waermede alle provintien in abso-

1) Eppens bedoelt natuurlijk Leycester's Engelsche troepen.

2) Aanvallen.

3) H.S.: Schneck.

[p. 256]

⁺ lutelicke onderdanicheit verbliven musten, sonder enige inredent, offte wederstandt van steden, landen, offte hoerer Staten. Want die landen weren myt lijff und gudt den Konicklicke Majestaet vervallen und egen geworden, dat ock die exercitie des religioens nene ander ansiendt solde und muchte hebben, dan als die inquisitie uth Spannien upbeden worden, daermede die gehoersaemheit Goedes onder des Konincks tyrannie gestalt solde worden.

Als nu opentlicken befunden worden in der stadt Gronnigen und Ummelanden, die nu bisheer lijden konden, dat daer nene religie, dat ys die pawslicke, bespottet worde, meer niet gebrucket worde¹⁾, dan dat enich prediger solde ingelaten worden, predicatien hemelicken geholden, enige ingesetenen het evangelium Christi muchten bekennen, offte naem daervan dragen, offte het wer upruer, ongehorsamheit und schelmesche goeserije angericht. Jae voer gerichten und overicheiden worden sulcke luyden als suspecten niet gehoert, dan in hoer saken condemniert, beswaert und truggegestalt. Als men solden den Goesen niet recht sprecken, recht gunnen, dan beswaren und dulden, ter tijdt sie noch geven konden und men nene gelegenheit noch hadden vulcomene gehoersaemheit tvorderen. Alsoe ys Aepko van Ewsum und Joest gebrodern beyegent van Garbrant Heynens soens: Wat hoer adel nu weer, diewijle sie hoer heerlicheiden und borgen, landen, sanden an sick cofften voer een snodes gelt²⁾. Item Albert Tamminga bij Winsum worden sijn woerden verstaen als tegens den justitie geredet, als he seede: Dorch uwe keerscoep worden gij nene egendoem van landen beholden, dan sie solen juu geleent sijn. Dit sint politsche mannen und reeden west. Overst Hermen Sickinge, Wigbolt Iselmuyden und anderen, als deputierden gewest myt den abt van Thesinga, muchte in der stadt Gronnigen neit erschenen, noch up landtsdagen

+ fol. 378.

1) D. i. maar geen gebruik geweest.

2) Hiermede wordt bedoeld de koop van de borg Mentheda door Garbrant Heynens. Zie boven, dl. I, blz. 450.

[p. 257]

offte ander bijkumpsten spreken. Soe als to Loppersum erfaren worde, dat die meente sick an hoer anwesende hovelingen und egenarffden beclageden over die grote ondrachtelicke scattingen, als wekes een yaer taxt und meer dragende, um sulckens voer hoeffluyden voertdragen, eder an Verdugo to versoecken eder an hartoch van Parma sulven to besenden, wordt des die vulmechtigen in laeste van Decembri tom antwordt dorch Johan⁺ Crijt, landes pensionarum offte sindicum, ghegeven: Men solden sick des supplicierents ontholden, offte sie worden hoenlicken affwesen worden. Want die Stadt wolde daer neit yn verlichten. Und Jochum Ubbens und Johan van Ballen¹⁾ antwoorden: Sie wisten wol, wat Landt vermuchte, und was doch alles an den Koninck verboert. Ja, Jurgen Holtinck worde voer een landesmoytemaker geacht van Popco Everardi, want he den cophandel mede voerstaen hadde. Daermede den meente het swijgen uplecht worde, und tot desperatie gebrocht worden. Want die Grunnigeren als Mepsche, Johan Thema, Popco Everardi und anderen hoer meygeren vrije landen in Loppersum verhuerden tot 1024 gulden, waervoer die meente verhoeget worde. Und alsoe geboerde in anderen caspelen vole. Soe sie Popco allene to vrunde und to wille hadden myt gelt, seggende: Helpet juw sulven. Daervan in spetie tscriven solde verdroetsam worden. Want die mynste worden nu die grotsten, und armsten die rijcksten, soe sie alleen den Spangerden und der beveel wolden gelick sijn. Und soe die Staten allnu ock een ander form van orloch solden willen anheven um den vijandt int velt to beyegenen, soe weren sie nu reede to swack geworden und wantrouweden an hoer regenten. Daer TerLonge in Hollandt gevarndelt worde²⁾ und die here van S. Allegondt gevangen tot verantwordinge gestalt worde³⁾, dat dorch hem Antwerpen sij overgebrocht. Und alsoe vermuchte

+ fol. 378^v.

1) Beiden waren in dit jaar Hoofdlieden.

2) Dit is natuurlijk onjuist; Treslong is niet gevierendeeld, maar alleen gevangen gezet. Vgl. boven, blz. 62, noot 2; 253.

3) Marnix is niet gevangen genomen, maar alleen door de Staten ter verantwoording geroepen.

[p. 258]

graef Willum ock niet Westvreslandt tverdedigen myt weinich volcks, die in steden, scanzen und forten tot besettinge blijven musten dorch der Deputieren raedt und laeten het landt open, dat doch ontsloten ys bij harde winters tijden, dat alsoe Oterdum, Nijenziel nene verwerunghe doen konden. Daeromme segge ick, dat die Staten myt hoere verweringe balde ondergebrocht solden worden, soe sie niet an andere onsedt und andere gebeedt sick begeven worden. Welckes die Konicklicke Majestaet vrouwe koninne Elisabet uth Engelandt, die koneste wesende, allene onderstaet tdoen und schicket hoeren hoechsten trouwsten raedt, millort Robort Dudelen¹⁾, up den 3 Januarij²⁾ uth Engelant over in Zeelandt, myt 80 scepen, myt 500 edelingen, 1200 peerden, 500 soldaten, gescut, vole tunne golts, und andere pallunen³⁾, dingen tom orlich dienende, ener van sulcker autoritiet, die ock voer konick und eheman der Konicklicke Majestaet vrouwe konde worden hebben, soe het Parlament in Engelant⁺ tolaten wolde. Dusse hefft dese commissie van Konicklicke Majestaet vrouwe: doet alsoe als ick juu gesecht und scriven, alsoffte ick aldar tegenwordich were; wordt beleydet dorch Amsterdam, Harlum na den Hage, und to Utrich sijn hoeff settende⁴⁾, wort van den Overijselsche steden ansocht eerst um hulpe, want sie sier und meer als anderen van den vijanden verdorven worden, wort geven tom antwordt: Sie solden sick een corte tijdt dulden, het solde an ruyteren und knechten niet mangelen. Ock weren to Embden Engelsche copluyden, die grote packen lakens uthstelleden voergeves offte dubbelt, soe niet na Januario in twe maent 30.000 mannen und 10.000 peerden int velt quemen⁵⁾. Des worde gehort, dat uth Denemarcket, Holstein, Saxen, Mijsen, een grote versammelige van

1) Dudley.

2) Boven tusschen de regels staat: 17 Decembris anno 85. De juiste datum is 19 December.

3) Palluren, wapenrokken.

+ fol. 379.

4) Dit gebeurde eerst later.

5) Deze getallen zijn natuurlijk veel te hoog.

[p. 259]

ruyteren und knechten geschede van wege den Majestaet uth Engelandt und alsoe was die gesande graef Peregrinus Wilbe¹⁾ to Embden um na Hollandt treysen ock gerust myt 200 peerden in Denemarcket vor sijn persoen und betuygede ock ingelicken, dan worde um den vorst upgeholden tot den 16 Februarii. Die koninck van Denemarcket hadde vijff orlichscepen veerdich, in Hollandt 22, in Engelant 14, seer groet van lasten tot 500 lasten, 3 lagen gescuts uplecht um na den Spansche Zee to keeren den tovart. Des alsoe in die zeesteden verkundich, solden sick ontholden na Spannien tscepen niet anders als ballast und holt, niet granen, koren und solt weder tladen, dat men niet misten muchten²⁾. Alsoe worden myt verscheiden mandaten to Embden die scipperen, grote scepen arestiert, und den zeevart verboden. Doch niet alles um sulcke intentie, want graef Edzart sulven die scepen brucken wolde. Overst der Staten regerunghe worde dorch dussen gubernuer³⁾ ganslicken gehaetet und up

1) Met Peregrinus Wilbe bedoelt Eppens Peregrine Bertie lord Willoughby de Eresby. Geboren 12 October 1555, kwam hij in Februari 1582 met Anjou uit Engeland in de Nederlanden. In datzelfde jaar vervulde hij van Juli tot September een zending naar Kopenhagen tot regeling van de handelsbetrekkingen tusschen Engeland en Denemarken. In October 1585 werd hij nogmaals naar Denemarken gezonden om Frederik II te bewegen Engeland ter zijde te staan in den strijd in de Nederlanden en in Frankrijk. Hij kon evenwel alleen vage beloften verkrijgen en reisde in het begin van 1586 over Hamburg terug. Den 29sten Jan. 1586 was hij te Emden - Eppens spreckt herhaaldelijk van zijn verblijf aldaar - den 12den Maart te Amsterdam. Sedert bleef hij in de Nederlanden, werd gouverneur van Bergen-op-Zoom, onderscheidde zich bij verschillende gelegenheden en volgde den 4den December 1587 Leycester op als commandant-generaal der Engelsche troepen in de Nederlanden. Hij nam deel aan de bestrijding der Armada en verdedigde in 1588 Bergen-op-Zoom met succes. In Maart 1589 werd hij uitgeput door eenige jaren zwaren arbeid, op zijn verzoek teruggeroepen. Zijn ziekte belette hem evenwel niet van September 1589 tot Januari 1590 Hendrik IV bij verschillende krijgsbedrijven ter zijde te staan. Den 25sten Juni 1601 stierf hij als gouverneur van Berwick. Vgl. Dict. of nat. biography in voce en de daar aangehaalde bronnen.

2) Eppens denkt hier vermoedelijk aan het plakaat van Leycester van April 1586, houdende verbod van handel op 's vijands land.

3) Leycester.

[p. 260]

sijn geboedt seer gehoepet¹⁾. Dat ock die vijandt nu alles versocht, wes he vermuchte.

Waervan het eerste ys, dat Jochum Ubbens uth Gronnigen na Sutphen trecket in laeste Decembris, um die Spansche capteinen to institueren van inval over Vreslandt²⁾ up een vorst, want daer die paelen und landen open weren sonder tegenweer. Die balde sin sake gelovich gemaket, doet volgen Spangerden, Walen, Albanisers. Und, want die vorst myt Januarij beginnede, comen 4 benden to Metelen³⁾, vort to Coverden und versammelen sick den 13 Januari to Nieort⁴⁾ uth alle plaetsen. Dat getal wordt 3000, daronder sindt 700 perden. Trecken 3 dagen lanck dor Westerlandt, ruyten, roveren, moerden wijff, kindt, dochteren und junligen⁵⁾, sparen nichtes,⁺ wat sie in den intocht vinden und overcomen. Junge kinder vermorden sie, steken sie onder ijss to houwen, craemvrouwen myt die vruchte verscueret; wat niet gaen kunde, doer steden offte up peerden und wagens in die kolde uthgevueret und dit alles na Sneck, Bolswart⁶⁾, Franeker, in het dorp Worckum⁷⁾ in den dijck gelegen, tot an Harlingen und weder na Leverden, kercken und huysen, daer volck up gevloden was, gebrannet und uthsmoecket, dat men des van Joeden, Turcken, Moscoviteren⁸⁾ niet hefft hoeren offte geloven konen. Sindt vrouwen to torens uthsprongen myt hoer kinderen, dat der gevangen vrouwen, mageden, kinderen een grote getal sij van vermordet und uthgevueret. Und also to Boxum komende bij Leverden, overijlen der Staten volck, die umtrent 1200 soldaten, 500 huysluyden myt hondert-

1) D.w.z. Leycester had groote verwachtingen van zijn plakkaat.

2) H.S.: Westlandt, doch in margine staat Vreslandt.

3) In Munsterland.

4) Vermoedelijk de Nienoord. Bor noch Rengers geven een verzamelplaats op, maar uit de kroniek van den laatste (II, 267) zou men kunnen opmaken, dat toch de Nienoord is bedoeld.

5) Jongelingen.

+ fol. 379.

6) H.S.: Borwart.

7) Workum was geen dorp, maar een der elf Friesche steden.

8) Karakteristiek is deze gelijkstelling van Joden, Turken en Russen als barbaren.

[p. 261]

lichte perden. Daerbij sindt Steven Malts, Meckema, Michael Haeg und andere hopluyden, Groffsteins¹⁾, hoewal sick dapper werende, worden alle geslagen; weinigen gevangen offte ontlopen, dat die walplaets sij west over ½ uren gans breet myt doden belecht, 3 kercken myt volck verbrant. Allene Steven Malts myt sijn ene broder wort van Taxio gevangen, und 75 soldaten vrijgeven van Taxio, want sie sick dapper weret hadden. Die anderen, howal gevangen, evenwal doersteken van den Onduytschen²⁾, Waelen und Albanesers, Spangerden. An der Papisten sidt vallen daer ock omtrent 500 (in een cuyl van 18 voet in 4cant begraven dar³⁾, wes myt den eerste stoet geraket worde. Wat neit vill, dat overvill den vijant. Und sindt mede gebleven Hindrick van Delden, graef Osewolt van den Bergen⁴⁾, hopluyden, daer die broder graef Hermen seer over verstoret, doet noch groter moert, tot over 20 personen. Dat die Duytschen nene gevangenen verschonnigen konden. Steven Malts na Gronnigen myt sijn broder gevueret und na weinich dagen vrij ghegeven als een Dene und van der Konincklicke Majestaet upgescreven, van den Staten affgedancket, van graef Willum alleen upgeholden, soe lange Sijn Genade bij den Gubernuer buyten landes in Hollandt uth was. Datwelcke yder verwonderde, dat des sonder gelt gescheden konde, und die broder 400 daler erlede. Na dussen daet ilendt weder uth landt vertogen um den anstaende doyge. Anders solde het hele landt alsoe overtogen worden hebben⁵⁾. Hier ys meeste roeff staen gebleven, die ruyteren doergebroeken, dat gescut nagelaten,

1) Deze naam is later tusschen de regels geschreven. Bedoeld is Grovestins.

2) Niet-Duitschers, de Walen enz.

3) Het tusschen haakjes geplaatste is met latere hand tusschen de regels ingevoegd.

4) Oswald van den Bergh, zusterszoon van den Prins van Oranje.

5) Vgl. over dezen plundertocht en den slag bij Boxum: Wagenaar, Het leven van graaf Willem Lodewijk (Amsterdam, z.j.) 72 vlg., de daar aangehaalde bronnen en het Jaarverslag van het Krijgsgeschiedkundig Archief over 1906.

[p. 262]

soe die Vresen 2 stucken hadden. Overst die arme gevangene kinderen, vrouwen, mageden, junlingen sindt medegevuert doer Gronnigen na Fermsum, Coverden, Oldenziel, Sutphen, Schulenborch¹⁾, Eysscheda²⁾ und Stenwick und allenhalven vercofft voer 3, 6 daler, ock 10 personen um 8 daler und wes hemelick konde ontogen⁺ worde offte niet volgede, weren in doetsnoden und worden gescendet und verbuytet, dat des niet to horen was van clagen und scrijgen. To Ulsen, dorp bij Benthum, worde die scole vull kinderen, die olste bena 12 yaeren, vul gestalt, myt water und broet allene gespijget, daer de huysluyden noch bier togeven um tlaven. Ener van 7 tot gijselar geholden, starfft aldaer, wordt myt spelden gepricket und darna up stoel geset in buchten, laten vercolden, alsoffte he so gestorven were. Alsoe was nu heele Westerlandt in die uterste desperatie und verwoestheit, so Godt Almachtich nene balde doyge geven hadde. Want dit ys alles gesceden van den 13 tot den 16 Januarii anno 86 und was lange yaren tvoeren gesecht und gesien, dat daer alnoch sulcken invall muste sijn; daerna solde ontlosinge worden. Alsoe dede de corneel Belly to Gronnigen, liet dode coppen up staecken van gevangen indragen, die daerna ock onthovet worden, waerna sijn vall volgede.

Dusse uptocht und inval up Westerlandt worde eerst geduydet und gewesen na Lanckhaers 4 orlichscepen, bij Nije Hoeff onder Nesserlandt leggende int ijss, dat men ock gescut to Reyde wolde setten, want daer selden tovresende ys. Daer men ock to Embden een alarm vermeende thebben und graef Edzart myt graef Enno sulven to Embden quemen um antsien. Und lieten den Emse vor Eemden open ijsen und Langehaer anseggen, sick der scaden solde weten an sijn mesteren to erynneren. Overst Langhaer muste blijven und was den vijandt gewegen³⁾, want he wal versien was und konde 42 mael

1) Er zijn onderscheidene plaatsnamen Schuilenborg of-burg in ons land. Bedoeld zal hier zijn de havezate Schuylenborg ten n.o. van Hellendoorn.

2) Enschedé.

+ fol. 380.

3) Gunstig gezind.

[p. 263]

sceten, yae over Nesserlandt, vorder nu to Embden benae uthgesloten. Daer he sick niet anders up verclaerde. Sijn commissie solde balde weder gelden, sie muchten nu doen wes sie konden.