De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1585]

⁺ Dan die noet des gemene sakes muchte niet lijden, dat dusse beredunghe muchte int werck gebrocht, und hoepeden und wachteden meer up uthheemsche hulpe und bijstandt uth Vranrijck, daer meer partije der Gwisianer geroepen worden dan gelovet, und voele duyseden van ruyteren und knechten sick sameleden, Vranrick intogen niet wetende waerhen. Uth Engelandt ock, daer Nortfock voer een verreder up nijes begrepen⁴⁾, die annemunge van knechten ock verdecket makede. Nochtans ys die besloten und besworen landtsdach in Westvreslandt den laesten Aprilis geëndiget worden und sindt daer gesanden na Engelandt uth Vreslandt gesonden, alsoffte Hollandt,

+ fol. 319³⁾.

3) De helft van fol. 318 en fol. 318v. geheel zijn onbeschreven.

4) Het maakt den indruk, alsof Eppens meent, dat de executie van Norfolk in dezen tijd heeft plaats gehad. Het kan evenwel ook zijn, dat de geheele tirade niets anders is dan een herinnering aan het proces van 1572.

[p. 106]

Zeelandt, Vreslandt, Stycht, Gelderlandt an den kroen van Engelandt verdielt¹⁾ solde sijn, het ander an Franrijck, und alsoe gemener handt die sake helpen een mael²⁾. Und worde seer verdeck(t) gemaket, alsoff men neit dencken solden konen, daer men sekere rustinge siende was.

Onder des was to Gronnigen nene sorge, dan stelleden sick offte sie een heel konnickrijck gewonnen hadden, und die sake niet to besorgen als myt suysen und bruysen, sick des 3 Vrijdachts na Paesschen³⁾ voer hoer Sacraments dracht und bilden in processie bewijsende, droncken und vull myt 3 vendelen borgeren in der stadt ommegaende. Daer Verdugo, hoffluyden, borgemesteren, pastoren, papen, monneken alle myt 2 scolen navolgen moet, bij welcke processie ock gesecht west thebben die graven van Bergen etc. Die lutenandt Mepsche worde vergeten und men vermoden Jochum Ubbena als konick van Gronnigen, want he Gronnigen⁴⁾ ontsettede anno 83 19 Junij⁵⁾ und die privilegien in Spangien gewonnen hadde anno 82, voer een lutenandt weder to stellen, daer tvoeren een landtsdach um uthgescreven worde. Und ock mede, dat men een nije Oestersche dijcke slaen solden nae Oesterwyrum und Oterdum myt vole landen buyten dijckes tom tijdt-

1) H.S.: verdiel.

2) Deze voorstelling is natuurlijk geheel onjuist. Er is, voor zoover wij weten, nooit sprake geweest van een verdeeling van de Nederlanden tusschen Engeland en Frankrijk. De Staten-Generaal hebben de souvereiniteit eerst aangeboden aan Frankrijk en vervolgens na weigering van Frankrijk aan Engeland. Het gezantschap naar Engeland vertrok den 18den Juni 1585; voor Friesland gingen Jelger Feitsma, Hessel Aysma en Klaas Jongema mede; evenmin als in het gezantschap naar Frankrijk waren hier de Ommelanden vertegenwoordigd.

3) 30 April.

4) H.S. heeft achter Groningen het o.i. overtollige woordje een.

5) Ontsettede heeft hier niet de engere beteekenis van een beleg doen opheffen, doch de ruimere van uit benarde omstandigheden verlossen. Immers op 19 Juni 1583 hebben de burgemeester Joachim Ubbena en de syndicus Johan de Gouda, den vorigen dag van een reis naar Spanje te Groningen teruggekeerd, rapport over hun tocht uitgebracht en de van den Koning verworven privilegiën over het stapelrecht enz. bekend gemaakt. Vgl. Bijdr. v. Gesch. en Oudhk. d. prov. Gron., dl. V, blz. 50.

[p. 107]

lanck, und die bynnelanden in gebruck und versekerunghe tbrengen. Und worde gesecht, sulickes den Hans Spirata hopman to bestedigen voer welcke duyseden, updat die huysman bij sijn werck blijven solde, mogelicken ock buyten perikel und alleen alles in gelt upbrengen. Want men noch anders nene trost van gelt to wachten hadden, offte weer dat Antwerpen noch weder geplundert muchte worden.

Die lutenandts Mepsche raedt und authoritiet worde myt dussen noch gedacht. Want he benae achte dagen voer sijn doet, to Scermer¹⁾ in sijn uthhoff wesende, vracht enich Embder boede, offte die wech ock temelicken vrij were in Oestvreslandt. Antworde die bode: neenerleye wijs, men moet sick all seer now wachten, sal men daer doercomen. Jae, secht Mepsche, het ys nochtans anders aldaer gelovet. Item men hefft geseen und getastet Mepsche breven an den droste Ocko Vreese myt⁺ egener handt ondertekendt, daer die upscryfft was: An den Erbaren wijsen Kon. Mat.²⁾ raedt Ocko Vrese etc., aldus doergedaen als quasi. Woe daeromme die breven uth Westerlandt van graef Willum und die Staten gescreven an den grave Edzart, droste, borgemesteren und deputieren der stadt Embden sindt verdrucket worden und niet voergecomen, ys uth dussen to verstaen. Want men nabuerscap versochten und alle ongeregeltheit wolden sick ontholden und eernstlicken straffen offte straffen laten, als nu reede van droste gedaen was. Soe men sick ock den vijanden niet wolden gemeen holden und maken daer die mene sake und hoer sulven to Embden to corte doen worden, offte men wolde gherne weten, wat men tot hoer versien solden. Dit ys myt bitter swijgent und onduldelicken benae nochtans bynnenholden, want die capteinen Onno van Ewsum, Hermen van Cl....³⁾ und anderen spareden den copman nergens to lande und to water, dat en yder genoech bequam to Lier, Oldersum

1) Scharmer.

+ fol. 319^v.

2) De woorden: Kon. Mat. zijn doorgehaald, met opzet, zooals uit den zin verder blijkt.

3) Onleesbaar.

[p. 108]

und anders an vole lasten van schullen, lakenen und andere guederen, dat to Embden die cophandel styl bleff und benae nene persoen overgelaten worden na die Ommelanden noch pasboerten geven offte gelden muchten. Dan allene vrouwespersonen etdwes gunet worde bij den amirael Tyart Tyebbers. Ock die gudt overvueret hadden in hoere scepen, daer worden die arme scipperen um ingesloten und van der Eemse gekeeret. Die uthgewekenen hadden ock nener groter vrijheits um edtwes hoerer guederen, renten und patrimonialen uththaelen, daer die Gronniger doch meest die handen dorch Cornelis Kempis fiscaell uplegeden. Jae, die Hamborgeren gesanden myt Hindricus Gerts secretario to Embden muchten allene myt een diener overtrecken, die anderen musten torugge blijven, want die Hamborgers hadden vole deneren, als die cancelar und eyner van den raedt. Hilbrant Rolteman, een borgemesters soen¹⁾, worde sijn intocht ock geweigert, hoewol 16 yaeren²⁾ landt gerumet, sijn guderen confisciert weren und der religie sonderling togedan. Welckes Onno van Ewsum allene keren kunde uth sijn egene affecte. Arme scipperen muchten nene potaerde uth den Dullart van Fynsterwolde haelen. Den 5 May wort Hermen, die voetknecht in Reyderlant, gekeret niet overtvaeren um des graven Edzart willen enige peerden in die Ommelanden to copen und overthaelen. Jae die Engelsche scepen worden bedwongen hoere vlacgen to strijcken voer een enich potscyp, in droucheit und susicheit³⁾, und darna niet wijders, daer men die Koninginne mede tot verlossinge verwachteden. Alsoe worde allenthalven gelevet up der Emse, dat ock Onno van Ewsum den grave Edzart tom trot⁴⁾ van Loegen na Boersum⁺ voerbij den borch⁵⁾ myt een jacht voerbij vuer, und die

1) Zoon van den Groninger burgemeester Albert Rolteman.

2) Hij was dus nog een der ballingen uit Alva's tijd.

3) Brasserij, - het duitsche saus und braus.

4) Om hem te trotseeren.

+ fol. 320.

5) Bedoeld wordt het kasteel of de borg van de Oostfriesche graven bij Emden.

[p. 109]

graef Edzart to laete gewaer worde, sijn gescut niet konde anvueren. Onno overst vuerede overmodich den 1 May. Onno van Ewsum und Gert Smyt worde balde ock ontscheiden, want die ene den anderen niet respectierde noch verstaen konde und wolde; und wat sie deden, dat worde myt heffticheit gedaen. Als een copman up wat¹⁾ allene sluytende und sijn gelt hem affnemende, want he nene pasbort uth Jeveren hadde, muste een schelm offte verreder heeten. To Oldersum worde ock ener doerstecken van Ewsum, und ys benae synloes, dwinget en yder, dat he ock een screcken makede bij alle menschen und sick balde verrocklosen worde, seggende: he worde doch een plage der menschen sijn. Allsoe were he west van joeget up, dat men hem Onlust noempde und scarsswoerden maekeden: Nobilis est Onno, non vocetur ὄνος. Daeromme die droste Ocko Vrese dem Gert Smyt liet seggen: Sie solden in den pot koecken alsoe dat sie niet overlopen worde und vergaen.

Dusse upsicht der Westvresche besettinge up den Eemse makede dusse onderscheet, dat soe verleden yaren allene die neit an boerte brochten noch versochten overvaert und uthvaert van guederen an den vijandt, voer gelt den Hollanders to geven, dan allene hoere private sake, und edtwes overgeblevens wolden geneeten und beholden, vaken musten niet gehort noch togelaten worden. Alsoe clagen nu beyde hoytevaerers und die getrouwen tsamen, dat men nene discretelicheit der vromen und unschuldigen maken wolden, die nu noch meer ingekeeret und in hoeren benouwet worden. Dit worde ter orsake gelecht sommigen onser adel, die neit boeren kunden van horen und niet geerne lijden conden, dat en ander het sijnen geneten; offte anderen, die in alles nichtes to verwachten hadden und meenden, soe men neit hadden noch egens, so solden men ock bij dusse verdorven regerunge mede handtholden. Und wort Hindrick Clant bedocht, dat die westersijdt des Dieps²⁾ niet bewonet worde

1) D. i. op het Wad.

2) Het Diep is het Reitdiep; de westerzijde is dus het Westerkwartier.

[p. 110]

up beyder tribuyt, daer Verdugo wal to verstaen wolde, want sijn landen mede wuste weren und nene huysinge hadden noch sulven gebrucken muchte, und boven die scattinge niet geneten muchte. Und worde noch van ener⁺ gesecht, die noch buyten hadde, soe sie hoeren muchten ontfangen, dat doch nu anderen boerden und tom diel noch genoten. Soe wolde die vrouwe niet overtrecken und dat halen. So doch bij des hartochs van Alva und corneels tijden een yder vrij behilt, dat verdecket und ongeconfisciert gebleven was. Alsoe worde die huysman des to vrijer in brandt und roeff overgeven van den adel, und worden sulven mysten moeten dat nu anderen inholden, diewijle sie een bloet landt gemaket hebben.

Woe die inwoneren ock leveden und tot desperatie gebrocht worden overmidts het voele, lange scatten und vernelunge der landen und verteringhe der gewassen, dat ock die hopluyden und beveelhebben und Delfziel Watertap, Jasper in den Croen als broders privaten, graffen, boenen und kisten versochten, und eysscheden wat hem behagede. Als Jasper in mijn graff und bij Christoffer Ripperda boene versocht hefft um varsche vyssche und duyven die lust thebben, und vort to planten in nije vyssche dijcken¹⁾, dat gemene man hoer huysen verwanscheden um vrede thebben und mijn vrunden und swageren desvals noch wordt, noch andtwordt dorsten geven und middel soecken, um sulckes tstyllen, offte solde hoer gelick gaen. Und en yder sorgede, dat tot hem ock komen worde. Dit hefft Jasper dorven in Aprilis bestaen, und seggende: het weer sijnen und mijnen landen um anderen disputie mede an den keerse to brengen, tegens Bastiaen Wabbens to Embden, daer he swager van west was an des zaligen soens wijff Katrin.

Ock ys vertellens wert, dat graef Edzart um verhilckunghe sijnes dochters an den palsgrave Lodewick²⁾ het bruytscat niet erlangen conde van sijn ondersaten. Und weet, dat onder hem syndt rijcke joeden, soender een

+ fol. 320^v.

1) Wat Eppens hier bedoelt, is niet duidelijk.

2) Vgl. boven dl. I, blz. 493, noot 1, dl. II, blz. 68.

[p. 111]

naemafftiger, Israel genoempt, seer bequaem myt alle borgeren to Embden. Dusse leenet und verlecht den grave Edzart 12000 gulden sonder intresse offte renten, soe he sie muchte tijdtlicken und gewisse wedercrijgen¹⁾. Overst die tijden sijnde van betalinge, will graef Edzart den joede Israel verplichten und schuldich achten, hem noch 20.000 daleren to verleggen, ter tijdt he die ondersaten muchte to betalinge nodigen. Welckes die joede van sick myt handscryfft belovende, woert daerna weigerich und secht niet thebben offte to vermogen und trecket to Embden uth und lat sijn gelden blijven. Des graef Edzart gewaer wordende, lat alle des joden gudt und gelt besluyten²⁾ und besettet het huys myt bewarnisse, und worde in gelt bevonden over 80000 stucken goldes, een groet gelt, to rekenen up drehondert duysent gulden und meer. Dusse joeden weren lieff und weert to Embden und hadden grote vrijheit, dat die predigers des vaken niet myt vermanen richten muchten offte duesten³⁾. Dit ys gescheden umtrent Mey. Wil die jode sijn gelt geneten, moet he sijn lofftenisse holden, grave Edzart gedaen.

Scenck⁴⁾, een vrijheer van de Staten affdancket eertijdes⁺ und nu neit tot sijn contement betaelt und geloset uth die anholdinghe, was to Vastelavent⁵⁾ lange to Gronnigen, und hadde myt Nimwegen respondente tmaken van den Staten tdoen wijcken, wehr sie uth sick doende maken hatten prince guvernuer aldar, welckes alles Scenck⁴⁾ onduldich nemende, maket sijn versonunghe myt den grave van Muers, stadtholder van Gelderlandt, levert over Blijenbeeke⁶⁾, Stralenhorst, twe scansen, daerna een anslach versocht up Nuys, des bisscopsdoems van Coln und rijcks-

1) H.S: crijgen muchte.

2) Insluiten, opsluiten, in beslag nemen.

3) Durfden.

4) H.S.: Scneck.

+ fol. 321.

5) 23 Februari.

4) H.S.: Scneck.

6) Bleijenbeek was een slot van Schenck zelf; als vergoeding verkreeg hij van de Staten-Generaal Overasselt bij Grave. Waar Stralenhorst ligt, bleef ons onbekend; het zal in de buurt van Stralen liggen.

[p. 112]

stadt, groet und gewaldich, daer neit weinich guederen und clenodien in gevluchtiget synnen und bewaert worden. Dusse stadt wordt van Scenck und graff van Muers, stadtholder in Gelderlandt, myt 900 perden und 1500 scutten voerbij Wesel treckende, angesocht, dat Scenck een dach reysens tvoeren myt weinich ruyteren, 7 eder 8 perden, up den 28 Aprilis alleen to Nuys ys bynnen gecomen und myt den borgemester vergastet, sijn sake um een anslach to verrichten ontdecket. Und hadde den toversicht enige gevangenen daerto verwaren laten, und sick alsoe tegens den nachte een port begeret geopent, um sick wijders in anslach to bewijsen. Des die borgemester lichtelicken gelovende, doet des nachtes daerna die poerte open, und Scenck holdet den borgemester in gespreck und secht: rijdt vort, daer gij bestellet syndt. Des doende vertreckt niet lange, offt die graeff van Muers ys daer myt sin hinderhalt und aastocht, dat die borgemester secht: her overste, daer comen meer ruijters. Antwoerdt: dat sint die mijnen. Und rijden alsoe daetlicken den geopende poerte yn und bewinnen den anslach, dat Nuyss hoeren wordt sonder slach offte bloet. Und des anderen dages myt den borgeren componiert, wordt die stadt verwaert geholden und die ruyteren rijden vort voer Coln und becomen 16 Spangeren myt privande van huys to Carpen van Ferdinand Loeps¹⁾ und slaen die 16 doet und de privande to Nuys angebracht. Ock ys up sulvyge tijdt to Andernacht gemulstert die ruyteren uth Duyslandt⁺ angetogen tot 6000 perden, den koninck van Vranrich to scaden, als men opentlicken seeden. Die borgemester van Nuys valt und vlucht voert und breck sijn been in twe²⁾. Hiermede worden die tegenwordige

1) Lopez.

+ fol. 321^v.

2) Dit verhaal is nergens op deze wijze te vinden. De gewone voorstelling, die wel juist schijnt, is deze, dat Nieuwenaar den 10den Mei 1585 Neuss bij verrassing innam. Terwijl hij zich nog in de stad bevond, kwam Schenck met de bekende aanbieding tot hem, die vervolgens werd aangenomen. In dat geval heeft Schenck dus niet, zooals Eppens het voorstelt, bij de verovering van Neuss de voornaamste rol, die van den verrader, gespeeld.

[p. 113]

vrouwen der uthgewekenen uth Gronnigen van Scutendiep verweesen tot Hogenbrugge¹⁾ to vertoven und niet bynnen twesen.

Overst die innemynge des stadts Nuys tom laeste besunder gescheden myt insendunghe sommiger reijseigeren²⁾, die aldaer hebben voele gecofft und maken laten und wol betalende der amptluyden und knechten gunst becomen und ock geduldet to wanderen und gaen na hoeren gevallen vind doen die diffidenten versekeren, alsdat het guede luyden weren hoer becandt, tom diel holden sick in stillicheit ter tijdt die dach und ure bestemmet grave van Moers, grave Hindrick³⁾ myt sijn volck niet wijedt aff ys. Und die bynnesten uth een smytshuys hameren und resscap becomen, daermede die sloten der poerten slaen und openen, de wacht mechtich wesende offte reede affgaende, und sindt die ruyteren veerdich rijden yn straet up und daetlicken maken allarm, dat nemandt der borgeren sick hefft dorven zien laten. Und die plunderinge ys eerst angaen dan gestillet, want hier aller geestelicke scatten uth closteren, kercken, capittelen, edelingen partijen hierin besloten, wes in teyn mijle bevreset was und wort scat geacht vijfftich tunne golts, daer St. Quirijn patroen⁴⁾ van sulver und golt gesmeet van 4 mannen plegende gedragen tworden; een vrouwencloster wort secht to ransoen tgeven 3 tonne golts. Des vorsten van Cleve lackey warde gesonden in Nuys an graeff Mort⁵⁾, wort myt golt behangen an sijn armen, weder uthgesandt an sijnen vorsten und soe dit scat wisselicken, wordt angelecht, is Truckses den Beijger⁶⁾ mechtich und rede vulle

1) Een gehucht, alwaar destijds mede een schans was, op een half uur afstand ten oosten van Groningen, oostelijk dus van de schans het Schuitendiep.

2) Reizigers.

3) Misschien Hendrik van den Bergh. Maar het is ook mogelijk, dat Eppens Maarten Schenck bedoelt, dien hij hierachter (blz. 135) Hindrick noemt.

4) De patroon van Meurs.

5) Schrijffout voor Mors of Moers (Nieuwenaar).

6) De nieuwe aartsbisschop Ernst van Beieren.

[p. 114]

in het sijne. Dusse stalt hadde Beijger vulcommen angenomen den Truyckses affgestalt.

Dat versoeck die legatie an den Majestaet van Vranrijck compt nu alsoe an dach, dat Sijn Majestaet hebbe der Nederlanden uthhoert alle hoere secreten van macht, volck, gelt, wille, anslagen gedaen und tdoen willen. Dan neit anders resolvierende, dat he om des Gwisianer partie niet vermochte hulpe tdoen dan dusse orloch gestillet, soldet het an gelt und volck neit feijlen und wolde hoer legatie ewich gedacht und bedancket hebben. Soe wort die Majestaet van ener gevraget: Sal Majestaet ock lijden konen und tovrede wesen, dat men den Majestaet van Engelandt versocht und myt den hande lede? Antwoerdt: Ja van harten und stedes mede helpen. Dit ys allene in actis scryfftelicken gestalt und ghegeven und den legaet uth Engelandt medegelanget¹⁾. Des ys het torusten groet in Vranrijck und seer omwelich, dat ook Choert Borchers neve, Borchert des broders soen, sij vermodet geworden uth Rowaen up naeste steden to reysen. Und die Duytsche ruyteren in naem des Konicks angenomen, und to den⁺ Gwisianer vueren weigeren tdoen als gesworen thebben neit tegens die religie tdienen. Und comen to diel van Andernacht bij Muers tot 5000, und worden noch 6000 bij Straetburch verwacht, als men secht. Nu was die²⁾ Beyger bisscop na Roem getogen und tot cardinael gemaket over die bisscopen in Nederlandt, und Granvellus weder tot Pawest gemaket³⁾, die in Nederlant die inquisitie gelick die Gwise in Vranrick solde togelicke invueren. Dusse Beyger ys lange int verborgen als gestorven gesecht⁴⁾. Ock in sijn affwesent tot bisscop over Munster gekoren, van capittel alleen 7 stemmen buyten die 7 steden und den adel und noch 7 stemmen des capittels⁵⁾.

1) Hieruit blijkt, dat Eppens van officieele stukken kennis kon bekomen.

+ fol. 322.

2) H.S.: die die.

3) Dit alles is natuurlijk alleen een valsch gerucht.

4) Hij stierf inderdaad eerst in 1612.

5) Vgl. boven, dl. II, blz. 66, noot.

[p. 115]

Daermede stycht van Munster to vrijbuyte gelaten van den graeff van Muers, und Buchholt bescadiget und die maerschalck¹⁾ myt 26 ruyteren sijn landen berijden liet, und myt vendelen die wachte in Munster holden worde. Und men meende die Beyger worde den vorst van Gulick sijn gemael des marckgraeff van Baden tovueren, und van daer gevueret und ingestellet worden als bisscop van Munster, alsoe 3 bissdommen, Luck, Coln und Munster, besittende um Halberstadt tegens her Julium denckende. Overst die hoechtijdt ys geholden den 10 Junij, niet myt wille van anderen heren um die grote affectie des papistrie, und was tvoeren an her Julii dochter benae verbonden geworden. Hieruth worde die varsche Emse²⁾ gesloten, van Oldenborch myt wagen upvueret, dat Munster geneten solde. Overst die vruchten den veldes in Westphalen, Drente und Vreslandt weren bovenmate groet und gudt, dan dat up sommige plaetsen hagelen gevallen weren, swaer 5 verdel punt swaer, als uth tornicheit Goedes hercomende der ondancbaerheit.

Ghelick Onno van Ewsum meer als die amirael Tyart Tiebbers den Emse wachtede boven Lier, to Oldersum und to lande mede, und benomen vole lakenen, soe na Coln solden, und Onno van Ewsum ock pasboeten uthleet over nije³⁾ guederen, die den amirael hatede, soe worden dusse capteinen seer ongunstich up den anderen und hilden an der copluyden guederen, dat daer grote clachten, suchten und scade gesporet worde. Ock enich vendel begrepen, dat der Princen varwen buyten kondts⁴⁾ hadde, bynnen der Borgunschen⁵⁾, als daermede in letteren sprekende: Uranien uth der Spangeren buyte⁶⁾. Und ys up Onno van Ewsum pot vlegen laten. Um dusse guderen to verdedigen wort affsonden Leuwe in Sommer offte Blawe Cruyse, een principaleste harbarge in Emden.

1) Schenck.

2) De items binnengaats, versch of zoet water bevattende.

3) H.S.: vrije.

4) Aankondiging, bekendmaking.

5) Namelijk de Bourgondische kleuren.

6) Oranje leeft van de buit der Spanjaarden.

[p. 116]

Dusse ancomende myt den amirael, sech Onno: Sie solden sick van sijn bort ontholden. Overst Leuwe begert an; die amirael vertrecket weder. Drietlicken wordt Leuwe⁺ ingesloten en handen und voeten, boven up scip in rege¹⁾ gesettet een eedtmaell, ter tijdt ener quam hem to verbidden, doch niet marcken liet. Und die breder Wigbolt van Ewsum hem bevrijet up 1200 gulden ter borge; want he achte Leuwe part sulckes van hem mede verhandelt, offte wetich, ock sijn hoen an dusse berger bewijsende. Daer dan grote insage upgevallen, dat men dussen haedt makeden. Und die guederen lange upholden worden und in Westerlandt verclaert worde, als ock die amirael over Ewsums pasborten clagede, und men to vuysslagen quemen, daermede des amiraels onordentlick levend tolaetet myt hoeren und bancketeren ook tegen sijn lutenandt. Als Ewsum myt Gert Smyt an dach brocht worde, und aldaer rechtelicken procederen musten, hoer scepen verlaten, Gert Smyt van Ewsum gescheiden, Albert Koners weder ingestalt tot lutenandt, die gemene sake seer onordentlicken staen blefft. Und die copluyden hoor gueder mysten. Und Knop weder ingestalt up amiraels boyger, wie dusse capteinen an die ene sidt to tasten und clagent gevendt.

Alsoe doet Hans Spirata uth den scanze Reyda den Hamborger copluyden, benempt 3 scepen myt 1200 lakenen, estimiert up 4 tunne golts. Daer dan die copluyden und Engelschen seer omme verslagen, want die summa groet was und geborget, na Hamburch ilen. Und worden gesonden die cancelar Mullar und enich raedtheer van Hamborch, und becommen²⁾ pasbort van den amirael na Reyde myt den secretario Hindrick Gerts to Embden, um dusse sake tegens den stadt Gronnigen ofte Verdugo eder Hans Spirata to verlicken; want repressalia solden sijn um der gerichte vributeren up der Elve des Spirates volck to Hamborch gedaen. Dit alles een tijdt van 14 dagen dragende, worden die lakenen vrijgelaten, soe men secht voer 2000 rickdaleren, und die gesanden seer trac-

+ fol. 322^v.

1) In de ra.

2) H.S.: becommern.

[p. 117]

tiert und hoech ontfangen bij Jochum Ubbens und anderen des Stadts, jae to Reyde boven maten banckettet, ock dat enich gerichte 50 gulden solde gekostiget hebben. Und comen alsoe vrij weder to Embden. Dan die amiral wil die gueder noch tollen und sijnen geneten und vermeent hem an den cancelar Moller to setten, dat sie niet solden to Gronnigen vertogen hebben sonder sijn weten. Daerto hadde sie daer meer gehandelt als die hoer saken aalacht, niet sonder bedenckent des gemene sakes und wolde hem beholden na Westerlandt besenden als een openbaere partijger. Want he sick soe hadde voerdaen, als myt verlangen daer gecomen um hoer ordinantie tsien und was niet die den koninck van Spannien ongunstich harte todroch und dat voel und meer. Daerup articulen gescreven⁺ und bij borge belovet sick to bevrijen in tusschenspreken des Hindrick Gerts. Dat Moller in aller manier bedacht was, seggende: Wat solde ick een arm man west sijn, als grave Edzarts drostes, myt Mepsche, stadt Gronnigen und Spangerschen respondentie gertich¹⁾ hebbende. Overst amirael, des meer myt koenheit dan wisheit bestaende, wordt nichtes verrichtet.

In dusse jaers²⁾ wort closter Selwart gesleten und uthgerodet und in Gronnigen gevuert, allenthalven die steen vercofft; und gewynnen nu und besitten het Jufferencloester up Broderkerckhofft, voer 120 gulden uthdielende den jufferen und 600 rente holdende³⁾; die olsten jufferen voederen und versorgen int naeste Juffercloester. Dusse abt, um dusse to becomen bij der Stadt und den Verdugo dorch des hartoch van Parma consendt, holdet und maket grote gasboeten, dat des meer als 2000 gulden gecostiget hebbe; want die ossenweiden weren beslagen⁴⁾ und deer verhuert voer Gronnigen, betaelden ock nene scattinge gelick die dorperen doen musten, want sie bynnen tochten und wachten der Konincklicken Majestaet van Spangerden

+ fol. 323.

1) De lezing staat niet vast. Gertich zou kunnen beteekenen = begeerende. Er zou misschien kunnen staan geplecht = gepleegd.

2) H.S.: Waers.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 460, noot 1.

4) Met vee bezet.

[p. 118]

hilden ter dienst, und nochtans den Stadt allene verwaerden ock vor Verdugo volck.

Dusses tijdes weren daer bij Middelstum monstrose calveren gesien, die tasschen und lobben¹⁾ solden hadt hebben, und Wrytser ten Holte hefft up Spickster uterdick gehetseget²⁾ een hinde, gaede van een harte, und Garsthuysen in een sloet becregen levendich. Dyt ys uthdielet up des lutenandts Mepsche utichste³⁾ und to Gronnigen versonden worden tom roem und gedachtenisse, nemandt wetende waer het her sij gecomen; doch het wiltwerck als haesen und anderen was nu voel geworden in die Ommelanden, want voele landen, dorperen, huysen und junckers huysen verstoeret legen und niet inwonet worden, nu bena vijff yaeren lanck tusschen beyde partijen verbranden und gesleten, als ock hoven, gaerden, boemten en yder tom roff gelaten.

Des graven Edzart uthtoch an den hartoch Julio⁴⁾ wordt nu myt dussen openbaer, dat des Graven canzelar Muller an andere vorsten des Rijckes gesonden, hartoch Augusto⁵⁾, Hessen⁶⁾ und vort an keiser Rodolpho, um den Emse to bevrijen mytsampt den uplop des landes to keren myt Rijcks bijstandt. Und wort den adel allene to geven⁷⁾ myt sommigen uth der stadt, dat het Rijck des mede gudtwillich hadden, myt 12 scepen up den⁺ Eemse to brengen und holden und wordt des besonden an Westerlandt. Dan sommigen seede, daer solde meer tohoren als Keysers mandamenten, und ock were den graefscap die zee niet bevrijet; waer men dan uth solden die Hollandt und Zeelandt⁸⁾, yder stadt⁹⁾ hadde meer scepen dan Embden, vertornigeden den hoech potentaten

1) Beide woorden beteekenen: kwabben, zakken, uitwassen.

2) Jacht gemaakt op.

3) Begrafenismaal.

4) Van Brunswijk.

5) Van Saksen.

6) Landgraaf Willem IV (1567-1592).

7) H.S.: Geven geven.

+ fol. 323^v.

8) De Hollandsche en Zeeuwsche schepen.

9) Namelijk Hollandsche of Zeeuwsche stad.

[p. 119]

und koningen, und men verstonde, dat die Majestaet uth Engelandt Hollandt und Zeelandt myt Vreslandt in protectie annam. Soe weert beter een yaer lijden dan lange crijgen. Hiermede was die hele stadt Emden gestillet und musten voel lijden und overgaen laten, dat dan tvoeren ongelovich sceen twesen, als dat die Swede sulckes wal vermochte to beteren myt Rijck, niet sonder der inwoneres gelt.

Overst graef Willum van Nassauw stadtholder myt sijn reeden und Staten hadde reede dusse sorge voergecomen myt 3 eder 4 breven scrivende an den grave Edzart, raedt und andere lidtmaten, die neit vorcomen sint, dan in Westerlandt gelesen seer erenstlicken und genoch bewijsende, dat sie nene nabuerseap breken wolden dan starcken und overtreders straffen offte gerne straffen laten. Soe men den gemene vijandt neit starckeden und stoepeden myt een valsche naem van noutraelheit, scadelicker dan vijandtscap, und ock des Graven neit mynner gedacht worde, waer den Spannier dusse turbatie uth erstandt was, und in Reyderlandt anno 1568 wol bewesen¹⁾, to Spier vor Stonden des Rijcks²⁾ geclaget, und ock daeromme niet vrij solden blijven, all weert dat sick sommigen Hans³⁾ den Spangerden egen maket hadden. Und soe neit anders wolde sijn und men des voran alsoe doende bleven, begerende sie vijandt off vrundt to weten, het weer hoer even gudt, doch in dussen standt liever vijandt dan vrundt. Dat sie niet verorsaket hadden.

Den 24 May wordt van Hollandt und Zeelandt, als ock besunder uth Antwerpen, die Schelde und hartoch van Parma scanzen angesocht myt grot erenst und daeperheit, dat ock 800 vrijgesellen uth Antwerpen in vrijwille ter dienst genomen und sick dapper beweren, dat daer nene 300 sint overgebleven als ock van die Engelschen und Scotten, die ock meest gebleven. Und noch anderen, dat sie die scanze ingenomen, 4 eder 5 porten affgeslagen, 7 stonden den dijck beholden, myt vallende water ge-

1) Door Alva's veldtocht.

2) Op den Rijksdag aldaar in 1570.

3) Hans Spirata.

[p. 120]

swacket worden und hoer scepen affleggen musten und⁺ neit gebrucken weder afftrecken musten, dat men wal reken solde 6000 geslagen twesen. Meest den vijanden affbroch uth die scepen gedaen myt ketten, daer Johan Mennista captein ook gebleven ys. Und tvoeren was een scip myt pulver angebrocht, vull stenen und stucken gevuert, brenget 23 heren umme an der Spangerden sidt, daer Caspar de Robles nu endtlicken gebleven; und nu noch anders bedacht und versocht sall worden, myt scepen over die hondert lasten groet, daerto myt roeck daer in scepen angesteken¹⁾.

Grave Willum stadtholder trecket ilendt o(n)versiens up na Slickenborch in den Cuner, gewyndt daetlicken myt 4 stucken stilleden²⁾, wandt daer was nene cruyt yn³⁾ und gevendt up und worden gaen laten myt hoer sijdtgeweer. Hiermede worde den vijandt in Stenwick ontogen des maents wol 12000 gulden uth hoeren besoldingen, den Westvresen anwassende. Als nu die malecontenten sick upmakeden uth die Ummelanden, uth Oldenziel, Sutphen, soe was reede gescheden und to late. Und graef Willum ilet weder in Westerlandt, sijn palen inholdende, und neit anders versukende myt 3000 mannen und 200 ruyteren⁴⁾.

Hiertegens wort Sculenborch in Stycht verloren und van Taxio uth Sutphen ingenomen und een scanze up den Isel gelecht, dat Stycht bescadiget hefft. Und wort ock onder des Gert van Limborch, een borger uth Deventer

+ fol. 324.

1) Deze berichten van Eppens over het beleg van Antwerpen zijn zeer verward. Bij den overvloed van berichten van ooggetuigen hebben zij ook geen de minste waarde; alleen is het van belang te zien, wat men in Oost-Friesland van deze dingen vernam. Het groote, door Eppens beschreven gevecht, dat hij stelt op den 24sten Mei, is de beroemde aanval op den Kouwensteinschen dijk op 26sten Mei, die door de Spanjaarden werd afgeslagen. Eigenaardig is het, dat Eppens daarna nog even melding maakt van de geschiedenis van Gianibelli's vuurschepen en den dood van Caspar de Robles, door hem zelf vroeger (dl. II, blz. 73, noot 3) reeds gememoreerd.

2) Stillekens.

3) H.S.: ys.

4) Vgl. over de verovering van Slijkenburg: Wagenaar, Het leven van graaf Willem Lodewijk, blz. 60 vlg.

[p. 121]

seer¹⁾ noutrael, van Taxio to Zutphen ingetogen, seer gewondet, een dapper ricker wijnheer, die den Spangerden seer lovede und hoer belieffheit und gans Konincks gesinnet. Solde noch wol moten 3000 gulden to ransoen upgeven. Alsoe wort nu ock tom laesten uth billicheit van Verdugo tot ondanck des stadt Gronnigen ontlediget Johan Rengers to Helm uth Lingen, bij Mulert wol geholden und tractiert, tegens Michael Brossema loss gegeven. Gelick ock Jochum Ubbens soen, Duert Ubbens, tegens een vendelikar van den Bijl vor 2 yaren gevangen, niet sonder grote kosten und lasten des Rengers sobere staet.

Den 29 May scrijfft und sendet die sindicus myt consendt van sommigen und weinigen an weinigen in Oestvreslandt als Aylko Unsta, Hayo Manninga, Ulryck van Ewsum, Eme Tammen, Eysse Baucken, Abel Eppens, die des allene van Johan Winbrugges vertrouwet worde, um ock myt anderen staetwijse an den Majestaet in Engelandt to senden. Want tvoeren na versumet und nu ock⁺ bena post festum was, noch nene gelt hadde tom terunge, dair de sindicus Jr. Verritius allene uth landes munte, die doch suspect und onseker was, offte closterguederen van Aduert in Westerlandt gelegen, to soecken als onderpant, als he verlech²⁾ doen wolde. Dat dan van anderen als Mepsche, Hoenkens, Starckenborch und anderen ontraden und bij Staten neit gelovet ys, want men een ingesetene edelman meer leveden. Soe wordt dusse legaetscap ock upholden³⁾, soe doch to Embden mede up een edelman als Ulrich van Ewsum gestemmet und he geweigert hefft um grave Edzart wegen, sijn onderdaen wesende. Daermede die Ommelanden in der Westvresen gewalt und raedt besloten blijven, want sie die Nijeziel und Oterdum myt den Emse up grote onkosten inhilden. Nochtans vermeende die Ommelanden ock gehort tworden und willen uth landes kiste Fywelinge segel gebrucken, welckes noch den syndico vertrouwet, besloten to Embden, myt alle

1) H.S.: sen.

+ fol. 324^v.

2) Voorschot.

3) Inderdaad waren er geen gedeputeerden der Ommelanden bij het gezantschap, dat in Juni 1585 naar Engeland ging.

[p. 122]

bescheet des landes. Daer die sindicus nu sijn yaren des dinst tom eende gebrocht, van den anderen neit seer gelevet offt trouwet worde, want he den Ewsum, Manninga, Unsta alleen meest dienende was onder des landes besoldunge, want dussen geslachten meer oboeriert und van guederen geblotet worden niet um landes saken, dan gebrucken die landes saken tot hoeren versconunge und verlichtunge, als noch openbaer wordt mit die versettinge van alle scattinge, tollen, soe die sonder des gemene landes stemmen hebben gelovet und gedaen.

Hayo Manninga soen¹⁾ hilcket in Aprili anno 85 in Hollandt an captein Snoes dochter und wort geropen den bruytscat 100.000 daleren und een wonderlick costel hoechziet geholden, alsoffte myt verteren to verbeteren weer, dat daer ten achteren was etc.

Die van Gronnigen bidden und supplicieren niet meer um die Oesterdijck tmaken, dan gebeden hele landt ant Reydediep²⁾ een nije dijck tslaen van Hevenskens tot Termunten na die beyden scanzen over des Nijenhuijs, vorwerck van Oesterwyrum, heminge³⁾, daer dan ock een scanze upgelecht ys niet allene⁴⁾ um Oterdum in to keren, dan buyten to dicken, und niet meer to wachten als in 3 scanzen. Dit willen de huysluyden niet doen offte bearbeiden, want hoer noch grouwelt vor dat anscanzen vor Oterdum, van die soldaten bedwongen, dan moeten des becostigen myt scattingen bij Hans Spirata onder sin knechten offte gewonnen arbeideren. Daer Popko Uffkens ertijdes commissarius over Essingecloster⁵⁾, und abt van Wittewirum, Hermannus Rivermakers soen⁶⁾ uth Gronnigen, rentemester noch van Wittewirum und overster

1) Luurt Manninga huwde Emerentina Sonoy, de eenige dochter van Diderik Sonoy. Zie Feith, Ommelander borgen, blz. 5.

2) Reydediep is hier het vaarwater, de zee bij Reyde en dus niet te verwarren met het Reiddiep of Reitdiep, zooals de vereenigde rivieren Hunze en A. ten noordwesten van Groningen heeten.

3) Erf.

4) H.S.: alle.

5) Bedoeld wordt het Thesinger klooster.

6) Gewoonlijk bekend als Cornelis Hermanni.

[p. 123]

⁺ scepper over Delffziel, die deputierden und commissarien to gestalt sindt und gedenet hebben.

Nadat grave van Muers als stadtholder mede over Gelderlandt den stadt Nuys myt Merten Scencks rydtmester raedt und daet, daer captein Tomas ock bij solde sijn, erovert hadde und een grot scat becomen, tot 50 tunne golt, und wol 17 tunne golts in reede gelde were und alle sijn soldaten rijck weren und groet tolop bequam, lecht he sick in een veltleger an de Brabantse sidt bij Graven, een stadt tusschen Nimwegen und Hartogbosch. Dar dan nu grote benoutheit und berow in Nimwegen erstanden is und de hartoch van Parma den tovuer affkeret can worden in den leger und scanze voer Antwerpen, und die Hollanders in Bergen up den Zoem sick hilden tot gelegener tijdt des ontsedts, soe wort allnu weder geraedtslaget um myt gelicker handt Antwerpen to bevrijen und den Scelde topenen. Daer men alnu hoerde grote rustinghe in Engelandt, und in Vranrick die Gwisianer myt den Konicklicke Majestaet accordiert weren, Navarreus Delphin genoempt, ock dusse sake solde to hulpe comen, want an Antwerpen die heele sake vermeent worde gelegen to wesen und hartoch van Parma niet achterliedt tromen, dat die stadt Antwerpen weer sin all und muchte neit onsedt worden. Daer die van Gronnigen stoltelicken up triumphierden in Delffziel und Reyde, und Gronnigen van bolwerck, um ock den hoeren groten moet maken, want sie grote scattinge des wekes upbrengen musten.

Den 1 Junij waket Hans Spirata meer dan Tyart Tiebbers, die uth sin lange und vaken sitten to Larrelt myt sijn huysfrouwe und anderen guederen verspiet, myt 80 soldaten to Logen angesettet, Larrelt versocht in den nacht 11 uren, vindt hem neit myt den sijnen, want he to 9 uren ant scip vertogen was und konde offte wolde sick neit tegenstellen, dan lat sie opentlicken weder afftrecken. Doen nemandt nene scade, ock in den harbarge, daer sulver scalen und clederen openlegen. Dan dre soldaten, die achterbleven weren, worden medegetogen und bij anderen gesettet to Reyde van Knops volck, die begrepen weren als vuerstoeckers in Oltampt und myt maent solts weder geeysschet worden. Alsoe wort een scip van

+ fol. 325.

[p. 124]

Hamborch myt 17 last solts ingevuert tot Delffziel myt conniventie.

⁺ Want Oterdum niet overweldiget konde worden van die Gronniger overste Verdugo. Daer allene 3 hopluyden in weren und kleiner gemaket van Michael Hovelicker, Gerrydt die Junge und Cnop, hopluyden der Vresen, meer daer liggende dan werende, noch sick to water offte lande gevende myt die orlichscepen, Tyart Tyebbers amirael, dan allene in des Graven landt. Dat dan den Grave seer verdroitsam und Embden seer scadelicken was, als heel und meer gesloten dan Gronnigen. Soe worden Aylt to Wartum, Popko Uffkens, Cornelius Hermannus, wesener abt to Wittewirum, commissarien gestadt van Stadt und Landen, Oterdum buyten to dicken und nie scanzen tleggen up Nieërhuyster vorwerck van Osterwyrum hemingen, um het landt to bedicken voer het water. Und want die huysluyden niet graven wolden offte dorsten als soe na under den scanze, soe wordt dusse dijckunge, scanzunghe und gravendt van dre commissarien an arbeiders bestediget, des dages up een roede uthtgraven ½ leuwendalers, up graestalen uthgedielet van Aylt to Wartum und Popko Uffkens und Cornelius Hermanni, wesener abt to Wittewerum, zielvest van Delffziel, welckes die van Oterdum dulden musten. Und die Emse worde nu van verscheiden capteinen bewaeret (want Onno van Ewsum tegens Tyart Tebbers und beiden tegen hoeren lutenandt twisteden und in Westerlanden den anderen verclageden van gewalt und verkertheit), dat die van Gronnigen na Bremen myt wagenen und uth Oldenborch hoer nodichste waren, als solt, seepe, lieten to lande vrachten na¹⁾ Haeselunne²⁾ und Lingen bynnen Gronnigen, want die marckenden to Wener gevaerlicken weren, daer uth Wedde und Munster het convoy geholden worde. Des was nu Knop mester vor den anderen up den Emse, stedigede

+ fol. 325^v.

1) De zin wordt duidelijker, indien men voor na het woordje over leest. Vgl. evenwel Schiller und Lübben, in voce.

2) Een stad aan de Hase, een zijtak van de Eems. In de 14e tot 16e eeuw was er een groot handelsverkeer tusschen Haselunne en Groningen.

[p. 125]

nene gudt upwars, und was Claes ten Buer commissie craffloes und hem verdroitsam.

Den 10 Junij worden alle Mennisten in Embder voedije¹⁾ in person to Embden upeysschet und hoer ock gevraget, wat sie bij Sijn Genade doen wolden, soen hoerer bedarvede. Gelick ock landt antsecht worde sick veerdich tholden in geweer um die vrijbuyteren to keren und to weren van het landt. Als graef Johan ock liet in Reyderlandt verbeden, daer nemant to lijden, offte he wolde ruyter und knechten leggen tot der huysluyden lasten und costen. Daer die Wederdoperen: sie wolden gerne gehoersamen dat hoer vrij was tdoen, wat neit, wolde sie gelt geven offte emandt stellen. Dit gelt worde vermeent meer twesen tot tribuyt hoerer secte halven, want men hoer doch soe gherne duldeden und meer leveden als Reformierden, offte niet lutteren²⁾ wolden. Und worde⁺ die kercke seer tscoeret und verlaten, dat men ock enich vertogen papist to Compen³⁾ instellede tom prediger sonder wrake van der kercke gedaen und worden van sommigen verordent gevraget: Wat die rechterhandt Godes weer und offte die ock allenthalven weer, und het broet des aventmaels het lichaem Christi sij; und wijders neit. Und coetus wolde alleen in graven Johans gebeede geholden onder den Ort und den Greede.

Onder des wort die Beyger noch ock gekoren bisscop to Munster van het capittel van 7 stemmen, tegens den anderen tot 14 steden 7 und den adel⁴⁾, hoewol men sijner mysteden und vermeenden doet twesen offte waekede up Nuys, die wol 18 tunne golts yn becomen was in reedt gelt und an die 20 duysent voerder wijns begrepen was. Und nu een gudt wijnyaer weder was, dat het an vaten mangelen solde und die huysman armer makede.

Onno van Ewsum kumpt ilendt uth Westerlandt, trecket

1) D. i. onder de Emder kerkvoogdij behoorende, in het kerkelijk gebied van Emden.

2) Het gewone woord voor Luthersch maken of worden.

+ fol. 326.

3) Dorp ten westen van Emden nabij de Oostfriesche kust.

4) Vgl. boven, dl. II, blz. 114.

[p. 126]

na Holte¹⁾ um Johan Clants soen to besetten, die dar gecomen uth Ommelanden sin vaders landen bij den kers gecofft hadde, dan Holthuysen met 7 bussen und 2 deneren, dat daer 3 doet blijven, und niet gelingede na sijn wonsche. Onder des vermeende Ocko Vrese, dat Onno van Ewsum bynnen Embden gecomen was in sijn vaders huys, welcke was Wigbolt die broder, um communiceren bij die gemene. Und dat huys wort besettet ter tijdt men beter bericht hadde, des dan wol tom hoene genomen, dan niet wroken konde worden. Dan muchte verstaen, wat die droste an Onno versoecken worde, soe he sijner mechtich; und ys gescheden den 11 Junij.

Den 13 dach Junij wort Hans Spirata, hopman van Reyde, een Wale, seer mannelicken tegens sijne vijanden, een pasteybacker sijnes ampts gewest, des Laleins lutenandt geworden und seer verricket und modich, uth Oterdum gescoten ant Olde Hoeff vor Oterdum myt een eugel van 1½ punt uth gotlinck, dat die kugel twemalen to water gewest, hem van achteren doer den longen geraket in sijn klederen verbleven ys. Daer he seede, offte men neit een eher scot hebben sal und wil een muskette laden; und myt des valt he neder und helpet sick sulven myt sijn gedaempte²⁾, und wendet weder na den Oestersche scanze, want he na den Ziel wolde. Und levet noch 11 uren, bescrijff sijn dingen, lat 2 papen comen uth Fynserwolt und Midtwolde bij sick. Spreck datlicken die gevangen alle loss, want he wol 11 hadde van Knop volck. Den armen gyfft he 1000 gulden, twe concubinen ider 500 gulden, den papen ider 100 gulden, sin vader 4000; dat ander solde blijven sijnes broder als vendeleker bij hem. Und solde onder anderen gesecht hebben: Ick⁺ hebbe den koninck van Spannien trouwe gedenedt, dan tegens Godt und sijn wordt, soe solen daer vole noch varen, als mij beyegent ys. Und ys myt grote solennelicheit to Gronnigen in Jacobijnerconvent bestedigt worden

1) In margine staat: Holte in Reyderlant. Holte en Holthusen liggen aan de westzijde der Eems bij Weener.

2) Gedaante, gestalte, lichaam.

+ fol. 326^v.

[p. 127]

in ansiendt van Verdugo und anderen, seer curioes wesende. Und ys van die adelbursse uthdragen, daer onder mede west Here in den Ham, die langen tijdt Ewsum gedenet und onder Entens gereden hadde und nu vandaer geweken, aldus vermiende hoer guederen to bevrijen in den Ham¹⁾, die bij den keerse solden und muste vercofft worden als Tamme in den Hams guederen gedaen, des vader broders, daer 10.000 gulden up tom schulde weren, myt 596 gulden und hier niet weiniger. Dusse begraffenisse ys gescheden den 16 Junij anno 85.

Den 12 Junij maken Taxius und Haltepenne²⁾ myt alle hoer macht een anslach up enich stadt offte scanze myt scepen, wagenen und ledderen, hetsij up den Grave, een gelegen plaetse tegens Stycht, welckes die grave van Muers gewurden myt Marten Scenck und den overster uth Utricht Valter, vermenen den vijandt savendts an to vallen, welcke Valters ontradende tot vro morgen. Soe compt die vijandt to hoer und holt en wagenborche und worden wol 600 geslagen offte verstroget van den Graef wegen. Muers kumpt in Amesfort, Scenck in Wick wijkende gewondet. An der vijanden siedt sindt die ruyteren meest geslagen, daer dan noch to Gronnigen und in die scanzen van triumphiert ys worden³⁾.

Onder dusse tijdt worde daer verscheiden gereedet van die stadt Antwerpen und belegerunge, eendiels, dat men noch van Junio 4 maent privande genoch hadde cregen noch yn koygen, ossen, scapen, und dat Mechelen die raedt gevangen worde van die soldaten⁴⁾, anderdiels, dat het vloet onverbreckelicken were und boven alle gewalt

1) Bij Loppersum.

2) Claude van Berlaymont, heer van Haultepenne.

3) Wat Eppens hier eenigszins verward beschrijft, is de slag bij Amerongen, waar Tassis en Haultepenne den 23sten Mei 1585 de Staatschen versloegen. Zooals Eppens zegt, ontkwam Nieuwenaar naar Amersfoort, Schenck naar Wijk-bij-Duurstede. Villers, de stadhouder van Utrecht, werd hier gewond en gevangen genomen. Vgl. Bor, II, boek XX, fol. 624.

4) H.S.: solden.

[p. 128]

myt 400 metalen stucken belecht in scanzen und scepen. Item dat het nije blockhuys Orlichseende offte Duvelsmoer in Antwerpen myt vole duyseden, ja hondertduysent geveerdich, daer 24 cartouwen upstonden, was an gront gecomen und in hartoch van Parma handen offt gewalt gecomen, hem seer dienstelicken¹⁾. Und die heertoch und vloet scepen lach veerdich, uth Hollandt, Zeelandt und Vreslandt tsamen getogen tot 300 scepen, 3 sprengers, 8 roeckers. Und hoewol wint water diende, verblefft het noch dat men nu seede den dijcke inthebben, nu overst dat die heer Allegunda sij uthgetogen na Hollandt und Zelandt um to hulpe wesen offte tmoten permutieren. Die anderen seiden, het weer nene noet und men solden sick wol versekert maken, sie hadde⁺ gelts genoch. Und ys hierto vrijwillicken in Hollandt und Zelandt gegeven und belovet to betalen in 3 maent 8 tunne golts, dat ock een ongunstiger sick niet onwillick stellede, want diewille was een prove und sommigen, die men niet vermoden nichtes tgeven, gaven 50, die vrouwe gefraget offt hoer wille were, boet noch hoger, soe gudt worde. Und dusse pennygen sint in 8 besonderde commissarien gelecht, die dar nichtes van eysscheden und den weduwen und kinderen to versorgen, die hierdorch van olderen berovet worden offte overich hoer soldingen versekert weren, so die Staten niet vermochten vuldoen²⁾.

Alnu wort gehort dat eerst alle Hollandtsche, Zelanders und Nederlanders scepen in Spannien worden anholden und belecht myt volck tom dienst. Welckes enich Engelsche ock angelecht, myt 500 mannen in tnemen tot pack breven over to caveren na Nederlandt. Verhort die commissarien und weigert het volck in tnemen. Die commissarien bynnen borts comende, wont die scipper het ancker und brenget sie in Engelant. Und alsoe vort worden die Engelsche scepen in Engelandt arestiert, und

1) Vgl. boven, dl. II, blz. 23 vlg. en 82.

+ fol. 327.

2) Inderdaad heeft Holland in deze dagen zeer veel opgebracht om Antwerpen te redden.

[p. 129]

wort neit gestediget na Spannien to varen uth Nederlandt offte ergens heer. Und in Vranrick wiste men ock noch neit wat crijch offte bijstandt dar was, want 6000 ruyteren nene sick keren wusten. Und die Gwisianer sick selsam stellede und volck in Engelandt ock styl leggen blef.

Uth Amsterdam worden 200 borgeren als suspecten verwesen und comen to Eembden, worden wol ontfangen sonder versekeringe, und anderen ys geweer affgenomen in Amsterdam, und soe ock in Vreslant ys uthgewesen Bollewert een scriver offte secretarius myt Verdugo responderende, Joest van Cleve daer und hier familiaer, gelick den swager Frerick Ryne banckeruter, een onbescaemde upgever, van nemant seer gelovet dan bij Hans Roerde und den Westersche malecontenten, nochtans sick trou romende. Alsoe worde die abt van Clarekampe ondersocht¹⁾ myt practiken um sin sobere stadt des alimentatie, dat noch bij hem gevonden worde in lutter golt 14 punt beholden anderen sulveren stucken, daer hem yarlickes was belovet 300 gl., und dit verleesende, wordt in anderen heel ontloset und an grave Willum gebracht.

In dussen tijdt worden Berent Coners und Derck Koners, Frerick Coners vader, myt den borgemester Derck Scaffer hoer guederen quijt gelaten van Parma uth die confiscatie, welcke die eerste, standafftighste und vernomde²⁾⁺ weren in die Reformierde kercke und alnoch vrom und lidtmaten van den to holden; und mogen weder intrecken, als Scaffer gedaen³⁾. Dat dan tot verwonderinge geholden ys und ock anderen enige hope makede, sijnen to geniten und die gemene sake musten affblijven und neit meer handthaven, dan in sick enich sijn und blijven. Woe dit nu myt die openlicke bekentenisse sal stemmen, mach die tijdt leren: onder hartoch van Alva was: humiliatio, renuntiatio et abjuratio.

1) H.S.: ondersoch.

2) Voornaamste.

+ fol. 327^v.

3) Derk Coenders kon dat ook bezwaarlijk doen; immers hij was 4 Juni 1584 te Leer gestorven. Zie H.O. en J.A. Feith, Het reisjournaal van Jr. Frederik Coenders van Helpen, Bijdr. en Meded. v.h. Hist. Gen. te Utrecht, dl. XIV, blz. 205.

[p. 130]

In Junio wort openbaer, dat die Stadt-syndicus Johan van der Gow, doctor juris, in Westerdorps plaetse gestalt van Stadts wegen und van Joest van Cleven gehatet, wesende die 3 syndicus na Albada affdanckunge uth Stadt und Lande, um Stadts partie to holden, een seer Catolicker, Spanscher geblodes und onbescaempt in redent und doen, in Johan de Mepsche plaetse sij ingestalt und angenomen tot een lutenandt, als nu 3 persoen na Mertens Eherens¹⁾ und Mepsche bedienunghe onder het huys van Borgondien. Daer Verdugo veltoverste voer stadtholder geacht worde. Dan graef Willum van Nassow in Westerlandt und bij den uthgewekenen der Ommelanden over Vreslandt, Drent und Lingen gehuldet und geholden worde als die 6^e stadtholder na Jurgen Scenck, Johan van Lingen, Megen, Belli und Lalein²⁾. Daer Mepsche nu 24 yaeren recht seeten hadde und hoechste recht gesproken, het landt den Borgunschen egen gemaket, boven landrechte up den Camer treckende, wat landes warven behort tordelen. Onderdes Landes gesworen hovelingen und anders niet appellieren muchten in die ordentlicke landes warffdagen, die men weinich holdende was.

Die handel up der Emse und in Oterdum worde dusse tijdt over onnachsam tegens den vijandt gewaeret, dan dapper up straten, wegen, stromen gepleget van scepen uth scanze und anderen convoygers. Dat Onno van Ewsum uth Westerlant comende, to Holte den 10 Junij Johan Clants soen versocht up sijn huys uth die Ommelanden comende und dat he van Ewsums landen gecofft hadde, dan, 2 off 3 gescoten, ys affkeret worden myt sijn 80 mannen, want die clocken ock ludet worden up Sondach. Und also guederen anholdende na Westerlandt gevuert tot ongunst der gemene sake, sonderling want die capteinen den anderen schulden³⁾ und beclageden und gans

1) Maarten van Naerden. Zie boven, dl. I, blz. 77, noot 4.

2) Dit is niet volkomen juist. Eppens vergeet Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren, die in 1540 stadhouder werd en in 1549 werd opgevolgd door Johan van Ligne, graaf van Aremberg.

3) Beschuldigden.

[p. 131]

nene vertrouwent was. Ock worde vermoet, dat Onno van Ewsum, in Embden sick dringende, in vaders huys besettet solde sijn. Dan weren sijn 2 broders, Ulryck und Wigbolt van Ewsum, die des seer hoenlicken sick antogen. Dan, want error facti was, musten nu gedencken wat recht Onno van Ewsum to Embden solde hebben. Gelick ock sommigen soldaten beyegent ys, die ingesloten myt upneminge van borgen niet konden loset worden.

Dusse grote onordentlicheit makede vole seer verdroetsam und worden sommigen geneget um enige versoenunge to versoecken als volgt:

⁺ Edele gestrenge, hoechwerde her und burgemester Jochum Ubbena, nach dienstwillige eherbedunge und bewonschunghe alles guedes van den Heren, stedes tvoeren. Soe yck dorch het anwesendt und gespreck mijnes swaegers Bastiaen Wabbens in sijn noetlicke verhandelinge aldaer alsoe worde eherynnert und versekert, dat Jw Edele solde tot enige insiendt und dienstwillicheit tegens mij ondergescreven bewogen sijn, waerdorch ock yck und die mijnen verhoepeden gewisselicken, dat dusse mijne langdueryghe ballingscap und soe onbillicke publicatie mijner guederen muchte gelyndert offte cassiert worden, daeruth yck noch thoe vrijwilliger und begeerlicker geworden byn Jw. Edele myt corten sulcke sake halven to communicieren und an to scriven, uth nene andere orsake, dat Jw. Edele ock mijner persoens und wesens tom diel mede indachtich synnen, soe men een weinich dusses eelendigen standts orspronck und begyn mede wolden nadencken. Als yck van Jw. Erbare Lieve anno 78 in den Vastelavendt¹⁾ na den Dam uth Eembden overreysede, um die verdarfflicke invall, jae uptocht uth den landen, und daernae in die vrundtlicke gespreck van Stadt und Landen mede ingetogen, und gedwongen niet allene myt des landes stemme, dan ock heren mandaten niet eenmael becomen, als die acta uthwijsen, tot den eende, dat men een vredehandel hadde mogen hebben und holden, waerto yck ock bys den tijdt und noch stedes geneget

+ fol. 328.

1) Vastenavond viel in 1578 op 11 Februari.

[p. 132]

byn west und blijven worde, und worde aldaer genoempt magna pars fuit, dat yck ock bij den wederdiel nene danck muchte beholden, want het quaet all to ilendt und to nae tegenwordich was. Dit ys die eerste orsake, waeromme yck mede in die gemene sake byn ingebonden worden, daer mij mijne conscientie alsoe tuyget, dat nemandt in Stadt en Landen van mij sij vercortet, nadielet und to clagen ghegeven, welckes ock am besten, und meer als to wol wal wetende, Sycko Wijferinck hefft sick evenwol myt mijnes guederen belenen laten. Und uth private affectie hem dorch Johan die Mepsche, niet als lutenandt, als in een onverhoerde sake ingewesen ys, anders dan ick den Sicko vertrouwet hadde um onse familiariteit, communicatie und gemeenscap in trowste, und ock mijn onschult niet hefft straffen willen, gelick ock anderen, daer yck an gescreven hebbe ehertijdes, want in alle raedtslagen onderscheet ys, die het gemene beste meer leveden, dan sick¹⁾ sulven sochten und dienen wolden. Want ick konde myt mijnen wol thoevreede blijven, woe swaer daeruth dan mijn standt geworden⁺ sij, und tom verdarff onschuldich gebracht byn. Dat wijset uth die elendige standt des vaderlandts, daer die mynste und meesten in enen standt getogen sindt und het mijnen daerboven Sicko Wijfferinck inghegeven ys offte een ander gelaten can worden,

Dat segge yck, Edele Erentveste und gestrenge her, hebbe yck des to vrijmodiger conen und mogen Jw Edele toscriven, dat yck Jw Edele und alle andre becanden, hoeges und nedrigen standts, in alles tom tuyghe roepe, neme und holde, daermyt mijn onschult niet verdacht behoert tblijven, dan ock in persoen behoerde ontvrijet und ledich gecandt tworden.

Dat overst wijders can und mach geantwoerdet worden, dat men die reformatie des religioens mede ingelijvet syndt und dorch Goedes genade versekert, dat vernenen wij neit, want die ganse Christenheit und en yder wol reformatie van noden hefft, und ys daeromme nene private

1) H.S.: dick.

+ fol. 328^v.

[p. 133]

persoen to beschuldigen, dat he uth sijnes overicheits ampt, beveel, authoritiet, zegel und mandamenten alle guede ordinantie willicken ys antnemen, die myt Goedes wordt mede stemmen. Want en yder ander sake ys daer weinich angelegen, dat he sijn landtheren, vorst offt koninck ansocht, soe he allene sijn offitieren, sijn segel, und mandaten achtet, volget und gehorsamen moet, welckes ons in die Ommelanden alsoe van Konincklike Majestaet gubernuer, eertshartoch Mathias van Oestenrijck, dorch Georg van Lalein stadtholder niet allene togelaten dan ock geboden ys vrij tdoen und ergens myt clocken affgeluydet und eendrachtich destijdes angenomen worde. Soeals placaten den 14 Julij anno 78 und vort den 19 Octobris volgens confirmiert ys worden onder Konings zegel und Sijn Majestaets naem, wat sal und can hier een privaet weren und keren, soe doch wedersijdts gelaten worde. Daeromme mogen myt tuchtes deshalven als rebelligen wij beschuldiget worden und wij sint ock in nene wapenen west. Wij hebben benae die legeren⁺ neit gesien und ongherne is gehort dat veltgeschrey. Und alsoe ons bisheer vredelicken erholden und gedragen, dat alnoch nemandt over ons to clagen hefft und ongherne emandt bescadigen worden, gelick wij gherne onverdorven wolden wesen und blijven. Dat overst dusse onse onschult und defensie wijders tho hove ergenswaer bij den Hartoch solde moeten verrichtet und intendiert worden, des achten wij ganslicken onbehoerlicken, want het tegens Stadts und Landes vrijheit und privilegien gescheden moet und dusse sake bynnen landes van onse egene verordenen alsoe verlopen und over ons gelecht ys, und nemandt ys, die ons beclagen offte beschuldigen sal konen offte mogen, soe wij in onse conscientie versekert bynnen, die niet meer behoert geseriget tworden dan een oge lijden sal mogen.

Derhalven in dusses allen Jw. Edele Erentveste heer g.g.¹⁾ tovorsicht ansoekende vor mij und den mijnen desvals tmogen angesien und bevrijet worden dorch juwen

+ fol. 329.

1) Waarschijnlijk op te lossen als: goetgunstich.

[p. 134]

raedt und hulpe, des yck stedes dancbaerlicken verschuldigen willicken. Gescreven Embden den 23 Junij stilo solito anno 1585.

Jw. stedes g.g. williger

Abel Eppens de Equart Scripsit.

Dusse breff an den borgemester gebrocht dorch Bastiaen¹⁾, als niet gelovende, dat men des solden doen willen, hefft die borgemester voele guede tosage gedaen, soe voel in hem, dan men sulden den an den stadtholder Verdugo bij requeste overgeven. Vandaer gewesen an den Kamer²⁾, als hoer gewoente ys, und aldaer ock van Popco Everardi gudt antwordt crigende, worde gewesen an Cornelis Kempis, konincklick mummer³⁾ offte fiscus, die cortelicken antwoerdede: Dusse sonde weere niet mogelicken hier to vergeven na luydt hoer bulla anno 82⁴⁾ vercregen, offte men muste an den hartoch van Parma suppliceren. Soe worde ock Hermen Konick, een borger, geantwordet. Dat dan alsoe Melle Brossema, salige Ballo Froma und salige Ringe Ellema arffgenamen tdoen onderstonden myt anderen to 12 partien buyten binnen landes wesende⁵⁾. Dan van mij ys niet widers versocht. Want men die⁺ religie neit lijden can. Under des wordt myt Mechelen und Antwerpen anders vermodet, waermede die papisti sick verstolteden und anderen verflaueden, und uth noedt gedrongen sint enich mispaep aff te senden an Parma, die vole nagaff, soe men die religie wolden affstaen⁶⁾, Und die menschen vermeende nu alles benae verhert⁷⁾

1) Eppens' zwager Sebastiaan Wabben, de vroegere burgemeester van Appingedam.

2) De Hoofdmannenkamer.

3) Momber. Tenzij men in verband met het volgende fiscus ‘numerer’ zou willen lezen.

4) Het privilegie van koning Philips aan Groningen in zake het stapelrecht enz. d.d. 31 October.

5) Tusschen de regels is hier met lateren inkt ingevoegd: Derck Scaffer.

+ fol. 329^v.

6) Inderdaad kon Parma aan Mechelen en Antwerpen gunstige voorwaarden schenken, ‘soe men die religie wolden affstaen’.

7) Verdorven, verwoest.

[p. 135]

twesen. Want men na sulcke lange hoepe und twivelachtige trost uth Franrick nu heel despereren musten, als dat Gwisianer und die Majestaet conspirierden hemelicken tegens den Hugenoten und Naverreum¹⁾. Und alle Christelicke gemene versagede und tot opene gebeede bewogen hefft, sijn gemeinte tegens den vijanden Christi to behuyden.

Daeromme die Staten uth Vranrick comende, worden daetlicken bewogen to beraedtslagen um an der Majestaet in Engelant hulpe bijstandt to erlangen. Dat dan ock lange upgeholden ys und verscheden ordelen ghegeven hefft. Dat die uth Westerlant sick upmakende na Zeelandt, den uthgewekenen der Ommelanden nu dusses verstandts, nu anderen vornements makende, heel verbleven und upholden sindt worden, niet wetende woe ock alhier affgaen muchte und Antwerpen verloren ginck; sonderling want graef van Muers und Hindrick Scenck²⁾ up den Velu grote scade geleden hefft dorch verraskunge des oversten Taxi uth Sutphen, als wol 400 geslagen, und der vijanden ruyter nederlage lijdende³⁾. Hind. Scencks naem wort to Gronnigen an den kake geslagen, als dat he hoer verlatende, sijn honunge und quade lonunge niet dulden konde. Want dan dit alles tot een nije staet und grote veranderinge sick wenden worde, und in die Ommelanden alles na des vijandt wille und behaech sick wendede, als myt gewass, stillicheit und guede betalinge, soe die huysman upbrengen konde des wekes over een jaertaxt. Und Oterdum myt nie dijcke buyten gedijcket worden und myt meer scansen bynnen gekeeret, dat landt bena versekert worde voer watersnoedt in den oesthoern⁴⁾. Soe wil sick betamen dit alles wijders to gedencken, dat seeste boeck hier mede

1) Dit is niet geheel juist. Hendrik III heeft zich nooit geheel aan de Ligue aangesloten, maar trachtte steeds zijn zelfstandigheid te bewaren.

2) H.S.: Sneuck. Schenk heet evenwel niet Hendrik, maar Maarten.

3) Eppens doelt hier weer op den slag bij Amerongen, waarover hij reeds op blz. 127 heeft gesproken.

4) De oostelijke hoek der Ommelanden.

[p. 136]

sluytende, dat sovende volgens daerbij doende. Wolde Godt, dat die sake eenmael muchte tom salich eende gebracht worden und dusse elendige standt gebetert, daer Rijck, vorsten, Keyser und anderen staten slaperich blijven und an horen palen komen wordt.

3) De helft van fol. 318 en fol. 318v. geheel zijn onbeschreven.