De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Anno 85. Januarii 85.

Den 2 Januarii, diewijle suydelaren⁴⁾ myt hoer waeren, soe vole dagen to scope gevuert und seylreede lach um na Oterdum tvueren, upgeholden weren worden van Ocko Vrese, und den tunneboyger⁵⁾ Embden orlichscepent veerdich gelecht an den boem, als tegens den scanze Oterdum wakende, soe voer hen die hopluyden an borgemester und raedt gescreven hadden, scriven we noch anderen mael, wat die orsake sij, dat in hoere open copstadt des scanzes guederen meer angeholden worden, als

4) Zoetelaars.

5) Er staat eigenlijk tunneborger, doch bedoeld wordt tunneboyger, het schip, dat bij de ton ligt, beneden ook het ‘tunnescip’ genoemd.

[p. 49]

dat na Gronnigen gevuert worde, soe doch alle waren betaelt und vertollet weren, dat men sick meer voer een hemelicken vijandt besorgen musten dan die openbaere gewalt bewesen; und die scanze uth dusse vertoch in winterstijdt niet dan perikel to wachten hadde. Soe versochten⁺ die hopluyden bij notarien und getuygen endtlicken und opentlicken een andtwordt van vijandt offte vrundt twesen, offte enigen orsake des vertoch der waren, die sie an hoeren mesteren muchten verandtworden und neit wijders dulden wolden. Soe erenstlick dit versocht worde, alsoe spottelicken wordt het beantwoerdet. Want niet des gansen raedts weten und wille was, soe fragede men, wel gelettet hadde und wes des drosten verstandt allene. Und Jaspar Lijsinck hefft den commissario die vrij uthvuer angesecht, als seggende, dat he dem droste erenstlicken gestraffet hadde, van der borgeren wegen, die des ontghelden musten. Alsoe yst ock befunden myt die verwijsunghe der sommige vremdelingen uth Gronnigen, van Johan Wilken und Ocko Vrese allene erdacht und angerichtet, sonder beveel des Graven und anderen raedtmannen.

Der Gronniger wreetheit laet sick nu noch widers sien, behalven dat die arme huysman uthgescattet worde, des weekes wol 1½ yaertaxt, als tvoeren gesecht, een yaertaxt tot 8000 gulden gerekent. Und up alle dorperen die ampten¹⁾ verboden, vensterneringe gesloten und broke genomen, all weert um een veet swijn to lande gecofft; und ordinerden ock, dat bis yaer 81, 82 die meyger 3 part huere solden immer geven den landtheer und den renteners cortet worden den yaere 83, 84, und vort die vierde diel affrekent solde worden. Dan laeten ock 5 soldaten uth Westerlandt, up laeste convoy begrepen, voer Oterdum onthoveden; daer 2 anderen die pinnen hebben dragen moten und ansien, dat die hoveden daerup gesettet worden vor Oterdum. Tot een vrachgyricheit, dat enigen in Westerlandt to ontijden begrepen van Hindrick van Deldens soldaten, sonder des hopmans beveel den

+ fol. 294.

1) Ambachten.

[p. 50]

huysman wolden van die bedden haelen, onthoevet weren worden. Und alsoe ock uth Steenwick sommigen in der Staten scans begrepen ock gestraffet weren; des Hindrick van Delden hefft myt vytsrecht¹⁾ gedaen up den 27 Decembris anno 84.

Up hillige 3 Konigen dach²⁾ wort Hans van Esens, des Caspar van Ewsums lutenandt und dapper soldaet, tegens sijn vijandt voer Oterdum in een scyp gescoten myt groft stuck. Want he een nije scyp inhaelde to Gronnigen getimmert, uth den Ziel comende myt een pasboert van Claes ten Buer gegeven, daer heele leger van den Hans doet, trurich und geswacket was. Mogelicken, want he koen was und nemandt sparede, als gelt gelden solde, als myt N. Tamme erfaren worde, und ock mij drouwende was, soe ick allene uth landt queme, want he neit vole⁺ verlaten hadde. Alnu was die scanze Oterdum gestarcket myt dubbelde bollwerck und grafften, was versien myt alle nodrufft, munitie, privande und nodrufft; ock een haven dor den dick gemaket, daer men in und uthvaeren muchten, und myt 4 vendelen Westvresen besettet. Worde in sick onwinlicken geacht, all weert up een harde vorst. Dan, want daer kleine besettinge yn was und ock bynnen keret worde, noch enich onsedt in sulcke weke winter uth Westerlandt uptrecken konde, daer dan 12 vendelen up wachteden up een harde vorst. Soe ys Delffziel open und halen yn uth den Greet und van Pilsum, wat sie willen. Und mogen neit gekeret worden van und dorch dat enige Staten scip, daer Willum Ahuys captein gestalt het scip upgelecht hadde achter het Nije Hoeff. Soe sendet Hans Spirata dre jachten vor Embden an duca de alva³⁾ myt 70 soldaten und laet convogeren 17 scepen, geladen myt allerhande guederen, sonderling pulver und kugels, in ansiendt des drosten und Johan Wilcken, die dusse convoy neit kereden. Und varen vrij und vranc an Termunten und benachten aldaer twe edtmalen lanck.

1) Voor malefizrecht = krijgsraad.

2) 6 Januari.

+ fol. 294^v.

3) Aan de ducdalven.

[p. 51]

Daer die captein Ahuys und Knop van Borsum sick upmakeden neit vroer, dan als die scepen sick gesettet hadden, to 3 uren van Embden bij lichte dagen affvaerende und des darden dages in den Ziel vorbij Oterdum varende, alsofft nene erenst was, noch letten begeerden, daer sie sees jachten to laete verdigeden und het scip up slick gesettet hadden. Under des was Berendt Muller reede over und verwachtede het gudt, und konde wol van Logen up Reyde overvaeren. Daer dan Johan van Warphum und sijn huysfrouwe na Oterdum gevueret myt M. Reyndts sone, als dusse sake Hans vijandt und der anderen partien togedaen, dat ock die inwoneren to Fermsum vor Johan van Warphum scouweden und sijnes verklickens vreseden; want he bij Jochum Ubbens wol geleden nene scade dan gewin hadde van sijn holten¹⁾. Welcke Johan Eylers und Corch Borchers misten musten, als ock Geert Hermens togesecht worde. Weert he allene, soe were daer raedt van betalinge, dan dar sindt anderen ouderen²⁾, und Popco Everardus duytlicken antworde: solde he die betalingen behelpen, solden sie die rekenscap sluyten, dat daer 100 daleren affmuchten buyten horen scade.

Den 11 Januarii valt Carel Hiddinge³⁾ huysfrouwe tom venster uth up die strate bij den Delfft und starfft ilendt, borger und raedtheer gewest in Gronnigen. Up sulvyge tijdt starff ock j(uncker) None, een man van 35 yaren, enes⁺ borgemesters soen vor 35 yaren in Embden, ock None genoempt, een inlandtsche geboeren dan wol verrucket⁴⁾ in der tijdt bij het ampt, dat die sone sick adelen laten, gelick ock Folckersheim, und hadde bij Scouwenborch⁵⁾ 10 perden geholden voer 7 jaeren. Was soe dick und swaere man, als nener anders wesen conde, neit wenich dicker als een tunne und vermochte dre mannen cost

1) Houding.

2) Of: onderen.

3) H.S.: Hindinge.

+ fol. 295.

4) Veranderd.

5) Graaf Joost van Schaumburg (Schouwenborch), in 1572 stadhouder van Friesland.

[p. 52]

eten und drincken, niet in gulsicheit, und ys ock in een edtmael doet. Hadde verlevet¹⁾ 1 vrouwe, welcke wal gewest sijnes steeffvaders huysfrouwe Dorp genoempt, nadat he²⁾ den moder overlevet hadde und to echte gehadt die eerste huysfrouwe van j(unker) None gewest und tom anderen verhilcket. Lat na een dochter allene und wort in gasthuys in een kelder gesettet, myt 20 personen to kercken gedragen, daer en besunder barwe³⁾ to gemaket ys worden, tot verwonderen aller menschen. Nochtans die gemene sake heel togedaen und vor lidtmate der kercken geholden und in dussen niet bestraffet ys worden.

Ock wordt gehort dat Gert van Hesup sij jamerlicken verdrencket, sin mantel van sick leggende und uth een ponte gestortt, als mismodich um die wanbetalinge van Hermen Sickinghe der landen halven van 1000 daler, daer dorch he heel ten achteren gecomen was und vier yaren lanck manende, daer Hermen Sickinghe sick eerst buyten landes verborgede und bynnen landes nene betalinge stedigede ofte doen wolde, tegens sijn handt, ehere, gelove und adelicheit.

Dusse verleden jaer 84 dorch het quartieren des landtscaps onder dusse hopluyden, wort landt heel und all uthscattet, als wekes tot lenunghe upbrengende een yaer scattinge boven andere laste und garden⁴⁾, dat tot 3500 meygeren die landen upseggen den landtheren und dencken nene landen to gebrucken, offte sonder huier to sitten. Welckes beide die tijdt woll wenden solde, als dussen de lenunge neit mogen weigeren sonder plunderinge, noch den landtheren geleveden, die dusse turannie niet inwilligeden und evenwol manende, soe die meyger alleen soe vole overich hielt an sijn huys und hoven. Overst up Poltiaen⁵⁾ ys die verantwordinghe uthgestellet worden und tom laesten van den Hoffmannen uth Konick naem

1) Overleefd.

2) D. i. de stiefvader.

3) Doodbaar, draagbaar.

4) Landloopen, het land bedelend afloopen.

5) Pontiaan, d.i. 19 November.

[p. 53]

gekent, dat en yder solde sijn landen besitten und gebrucken, offte men solden die huysen plunderen und den soldaten overgeven und verheten 2 maent vrijheit van lenunge tdoen. Und die graeff van Oestvreslandt, die beloeffde den Emse to bevrijen und Oterdum niet to privanderen, und den graven weer Vreslandt beleent van den Konick tot een stadtholderscap¹⁾, und alsoe solde sick die meente dulden.

⁺ Under des soe wordt openbaer do(r)ch scipperen van Rowaen comende, dat die gesanden van Nederlandt in laesten Decembris in Franrick wal ontfangen weren und die landen overdrogen.²⁾ Welckes men to Embden niet gherne horen muchten, noch alman niet angenaem. Und onder dussen tijdt was graef Edzart buyten landes na den hartoch Julius³⁾ vertogen um het graffscap van Redbergen to belenen vor grave Enno⁴⁾. Und ys aldaer ock dusse huldinge verongunstiget, dat die Staten an den Rijcke sick hadde willen begeven, dan nemandt dachte hoer tegens den Spangerden antenemen und weere een rebellich volk. Und bij enich orsake vermaent he⁵⁾ sijn hoeffprediger, dat he solde sick bevlitigen in enicheit des religioens und stedes gemees⁶⁾ wesen der Ausburchsche confessioen, und sick wol weten to verweren tegens den duvelsche vervuersche⁷⁾ Calvinsche secte, als hoer keercken vijandt. Die hartoch Augustus⁸⁾ hadde ock up verleden rijckdach niet weiniger die gemene sake tegens gesproken, dat die Goesen weren voegelen van lichte veederen,

1) Eppens schijnt te bedoelen, dat de graaf van Oost-Friesland door den Koning tot stadhouder van Friesland zou zijn benoemd. Zulk een benoeming heeft echter niet plaats gehad, al was er sprake van.

+ fol. 295^v.

2) Dit is onjuist. De Nederlandsche gezanten kwamen den 24 Januari te Senlis aan, waar de Koning hen den 13 Februari audientie verleende.

3) Van Brunswijk.

4) Enno III van Oostfriesland was gehuwd met Walpurgis, gravin van Rietberg, waardoor hij in 1584 dit graafschap verwierf.

5) Graaf Edzard II.

6) In overeenstemming met.

7) Verleidelijk, gevaarlijk.

8) Keurvorst August van Saksen.

[p. 54]

soe eniger der hoeffsdieneren mij verhaelet hefft. Alsoe was die gemene sake bij den Duysschen geleden. Graef Edzart, weder to Embden comende, gyfft last Ocko Vrese, dat die burgeren solden 2 eder 3 orlichscepen torichten bij het tunnescip¹⁾ um den versche Emse to bevrijen na Westvaelen, daer die uth den scanze nu alle uthvaert letteden sonder onderscheet van guederen und tegen pabsborten. Daer dan sommige borgeren willicken to weren, sonderlinge die nu 18 scepen myt listicheit na Reyde hadden overbrocht, tegens dat ene raseyl up den Emse gelecht, und daerna noch 40 scepen overbrochten an den Delffziel. Daer Jochum Ubbens, Hermen Sickinge, Onno Tamminga weduwe grote scatten und clenodien bij hadden, als offte die sake int gewisse weere, offte dat Emden meer solde besettet worden und die Gronniger guederen solden uthgeven moten. Overst die meeste und principaelste borgeren hebben sulcken torustenge tegens den Hollanderen affgeslagen, niet sonder onwille des drostes. Daer onder anderen Jacob Dinckelaw des uthsprekende, daerna genoempt worde, dat men hem to rade nemen solde, um den Emse to bevrijen. Und hoewol an den hoytevaren nene grote gewyn was tverhopen, soe worde dit nochtans seer bevlitiget und screckede neit, dat sommige scepen in den gront gescoten worden, ock in stormwindt vor Delffziel tobrocken, und sommigen die waren⁺ vor den vrachten und tollen lieten achterblijven, und worden gedwongen 2 daleren van ider last gudt tot convoygelt to betalen den Hans Spirata und Reinevelt. Dat doch allene myt 50 eder 60 mannen in twe uren myt 3 jachten van Reyde uth Embden verdient und gehaelt worde, und daernae vrij na den Ziel gescepet, daer nu nemandt vorlach, dan voeren uth und yn na Rysum tot allen tijden. Want daer allene een raysel myt weinich yachten van Willum Ahuys in der hopluyden naem in Oterdum in dusse weeke winter geregeert worde, niet sonder conniventie myt den vijanden holdende, als sick

1) De bovengenoemde ‘tunneboyger’. Vgl. blz. 49, noot 5.

+ fol. 296.

[p. 55]

achter Hoeff¹⁾ leggende, offte tvoeren van Logen affleggende, geven den passe vrij an Reyda. Daer Ocko Vrese opentlicken to Embden liet uthropen, dat die hoytevaerers sick uth den Delff²⁾ solden leggen bij tein gulden to broke, dan des anderen dages vrij na Reyde varende, als hopman Lazarus und Caspar van Ewsum van Larrelt den 22 afftogen myt 6 scuten torffs na Oterdum, als hierto ommegecofft. Hiermede ys die raedtslach van Embder convoy und torustunghe van orlichscepen gestillet und achtergebleven, als onnodich, niet sonder verdachteheit van ontrouwe der hopluyden uth Oterdum und Willum Ahuys, tsamen na gewin wachtende.

Den 25 Januarii smorgens to 4 uren rustet de hovelinck van Sandweer Mello Brossema, 74 yaer olt, 44 myt sijn huysfrouwe gelevet, die ock vor 8 weken verstorven³⁾, waeruth he van droffenisse beswacket, buyten landes to Embden buyten Boltenpoerte gestorven, alsmede deputierde des Landes und landtrichter gestalt, niet begeerde weder in to trecken, soe he wol hadde becomen konen. Und vermaende sijn soen Tyaecke Brossema, he solde sick sijner niet hebben tscamen noch hoeff daeltslaen⁴⁾ als sijn naem genoempt worde, want he haddent recht gemeendt vor die meente und were onschuldich an sulcke tyrannie. Dan van hoeren ingeschoten⁵⁾. Und des worden die vrunden des upsaedts⁶⁾ het lichaem to Sandweer to vueren tot begraffenisse, als aldaer die oldste und enich soen nalatende, umdat die kinderen aldaer huysholdende sint myt het heele besidt, meer als een ander hoveling, und men ock overall vermeende, dat de adel um schulde meer verweken weren dan um die gemene sake und hoer gudt verlaten hadden, und die kinderen des ock verrichten⁺ wolden, want sijn schulde niet tot 2000 gl. bevonden

1) Het boven meermalen genoemde Nijehoeff.

2) Vgl. boven, blz. 47, noot 2.

3) Vgl. boven blz. 46.

4) Neerslaan, buigen.

5) Misschien = ingesloten.

6) Van plan.

+ fol. 296^v.

[p. 56]

konde worden, dar he 6000 vor sijn swager Roltman borge geworden was und betalet. Und alle meygeren nene hueren betalen konden und die renten upclommen, soe worden daer der Ewsumer, Onsten und Enthens landen und guederen vercofft, offte in Kempis handen versloten, dat nemant der uthgewekenen sijn huyren ontfangen noch renten betalen muchte, gelick ock Brossema landen myt 100 daleren yalickes randtsoen worden. Und alsoe het lick to Uthhuysen anfuerende, wordt van den pastoer aldaer und den commissarius to O(l)denziel und D. Eelt¹⁾ to St. Meerten in alles verboden, nene ketter in de kercke toe eerden to bestedigen. Dan die kinderen moten het lick weder affvueren und wort to Rijsum in de kercke bestediget. Daer nochtans Jacob Ripperda to Fermsum upgegraven in Fermsum van Rijsum gebrocht worde und sijn huysfrouwe uth Embden na Fermsum neit gekeret worde bij het ganse leger to Fermsum und Reynevelts besettinge.

In tlaesten van Januarij soe maket Holloch und die Gelderschen een anslach up Hartochbuss und sindt benae die stadt mechtich dorch verraskunghe ingenomen. Dan hoer hinderholt neit ter handt hebbende, worden die scotdoeren vallen laten, und worden uthgeslagen offte verdrencket; daer dan ock sommigen hoveden mede gebleven sindt²⁾. Und worde ock gesecht, dat 4 scanze up der Velu syndt oovervallen van Taxio uth Sutphen, dat de malecon(ten)ten min scade dan geluck becomen hebben, und to Gronnigen triumphiert worde myt geschut to laten affgaen.

Den 3 Februarij kumpt daer een grote storm und unweder uth den zee up, daermede de dijcken ter Munten³⁾ heel und all vergaen, die scanze geswacket und gans

1) Eelts, de pastoor der St. Maartenskerk te Groningen. Vgl. over hem dl. I, blz. 178, noot 3.

2) Vgl. daarover Bor II, fol. 358 en de verdere litteratuur van dezen tijd. De zaak was van veel belang; was Den Bosch in handen der Staten gebleven, dan had Parma het beleg van Antwerpen moeten opbreken.

3) H.S.: Munyten.

[p. 57]

craffloes gemaket. Und worden 12 soldaten in Oterdum uth der malecontenten lopscanzen geborget und die anderen verblijven myt grote swaricheit, want sie den scanzen boven up den dijck gelecht hadden und gescut gestalt. Daerto soe ys doer Valderen dusse watervloet soe hoech ghegaen, als sie anno 70¹⁾ gewest weere, und hefft enige ontlosunge becomen bij Tijentoeren, die myt een stuck bolwercks gestortet ys in die stadtgrafft, myt gescut und alles, wat daeryn was van coluerens²⁾, die in Embden verwaret worden tot tijdt van belegerunghe. Dusse vloet ys over onse landt gelopen, und Oestvreslandt ock belopen durch Greterziel und ock in Oltampt, dat die huysluyden nu dusse scade benae voer bate achteden, als dat sie van die scattinge und gewalt der Gronniger ontvrijet⁺ solden worden, und van dusse crijcht bevrijet, soe in Westerlandt den heele winter togericht was het landt intnemen. Up den 4 Februarij lat Ocko Vrese 2 soldaten onthoveden, die ene een corporael van Caspar van Ewsum, die ander des drosten soldaet gewest, umdat sie up Graven bodum gestrayffet³⁾ hadden, sonderling want die corporael enich scipper hadde vangen und gebonden na Oterdum vueren willen um hoytevaerije, und up 20 daleren accorduert worde to Larrelt, und wordt middeler tijdt verspeet⁴⁾ bij Occo Vrese, und na lange tijdt beschuldiget, dat he den Spangerde gesande mede solde vorwachtet hebben, bys⁵⁾ Sijn Genade und die Gronniger ossen genomen. Soe in sin sentente des dodes gescreven, wort uthgedaen und ontkennet und evenwol hengericht up Merck, sijn onschult uthropende. Onder des wordt het water sijn inbroke gelaten in Valderen, daer alle straten und huysen und kelderen overvlogeden und scaden lijden musten, dorch die opene Valderenmuyde sonder ziel water inlatende. Overst gelick dusse twe soldaten,

1) De bekende Allerheiligenvloed.

2) Kleine kanonnen: couleuvres.

+ fol. 297.

3) Geplunderd.

4) Verraden.

5) H.S. bye of byr.

[p. 58]

daer die ener bij Hermen van Cron, anders Prins genoempt, een lichtveerdiger captein, van grave Willum und Staten uth Westerlandt bestellinge hebbende, dan meer up copmansguederen warende als der vijanden overvuer, gedenet hadde, und allene 24 daleren genoten hadde van enich copman, alhier to Embden muste starven und die coppen up stacken¹⁾ gesettet synnen. Alsoe worde uth Westerlandt up Drente niet weiniger vrijbuytet und vaken copluyden affgesettet und inwoneren geplundert, gelick Jochum Ubbens soen alsoe begrepen worde up der jacht. Van soedanigen worden up Drente 13 soldaten begrepen und to Gronnigen ingevuert, daer ener een Gronniger was und leydtman. Dusse wordt dorsteken, die andere 13 worden gerichtet: 9 personen an Gronniger galge gehangen sonder ketten, 3 onthovet up sulvigen galgenberch²⁾. Welckes die Caspar de Robelis corneel niet gedaen hadde, dan wes he upgerichtet hadde, hadde die Gronniger daelgelecht³⁾. Nu overst verdubbelen sie dusse tyrannie und worden alsoe in laeste Januarij noch dusse 12 soldaten uth Westerlandt hengericht, als van veenel afflopende. Dusveere worde die krijchordene vergeten und straffbaer. Want dit gerichte gesnellet worde, als den ene dach gevangen van Coverden ingebrocht, worden des anderen dages na middage gerichtet tot 3 uren. Soe men seeden tegens der borgeren und soldaten wille, dan uth dwanck des captein Verdugo, uth trossicheit, dat die Gronniger hem nichtes weigeren muchten. Na⁺ luyt Jochum Ubbens⁴⁾ previlegies brefft, nergens den Catholicken to weren, offte dat men allenthalven verkundigeden, dat die Staten bij den kroen van Vranrick niet worden angenomen, dan een inlandtsche krijch to

1) H.S. starcken.

2) De Galgenberg was een der hoogten tusschen de Heere- en Oosterweg, waar thans het Sterrebosch zich bevindt. Hier hadden meestal de executiën plaats. Soms echter ook buiten de Steentilpoort.

3) De wipgalg. Vgl. dl. I, blz. 232, noot 2.

+ fol. 297^v.

4) Joachim Ubbena, destijds hoofdman, later burgemeester van Groningen, een ijverig Spaanschgezinde.

[p. 59]

verwachten hadden in Vranrick¹⁾, offte dat men een screcken wolden maken um het stratenroven. Und men Oterdum neit wynnen muchten, soe lange die Vresen die besettinge holden konden, die nu ock in 8 weken nene convoy uthgesandt hadden, noch uth Hollandt offte Zelandt emant reysende was in sulcken weke und milde winter. Und men uth Ommelandt nene scattunge meer raden und uthbrengen muchte, noch Gronnigen contributie upbrachte offte besettinge inlatende was. Dan die stadt Gronnigen worde seer verdacht geholden, dat sie niet um des Konick wille krijgeden, dan um backen und brouwen, und landt in egendoem verdruckeden²⁾, welckes Mepsche lutenandt, Verdugo und alle hopluyden seer mishagede. Dit was nu in dusse tijdt und voel meer um dusse watervloet der Ommelanden benoulicke staet und staltenisse, daer Gronnigen meer om lachede dan seer beducht was. Overst woe salt sijn, als men nu dijcken, die omme hele landt in 5 yaren niet repariert, nu overst heel verbroken liggen, myt zielen, die ingaen³⁾ sint und staff liggen, weder uprichten sal moten? Daer die meeste dorperen in Vredewolt, Humpsterlandt, Langwolt verbrant und verwoestet, die meente in Humsinge und Fymellandt bloetarm gemaket was. Waermyt sal verrichtet worden des Landes und Stadts schulden van die hundertduysent gulden bij des corneels tijden tot betalinghe der soldaten⁴⁾ upgenomen und noch restandich? Item der seesunddartichduysendt gulden, soe den Fockeren⁵⁾ van Ausburch restandich van 3 yaertaxten to hove vercofft offte versettet? Item die grote kosten wederssijdts an Stadt und Landen gedaen ter tijdt der inlandtsche

1) Dit was inderdaad een der motieven, waarom Hendrik III de souvereiniteit over de Nederlanden weigerde.

2) Inderdaad was het stapelrecht een der gewichtige motieven voor Groningen om den Koning getrouw te blijven.

3) Te gronde gegaan.

4) De Walen, die in 1577 moesten worden afbetaald.

5) De bekende Augsburger bankiers Fugger, die aan de Ommelanden geld hadden geleend.

[p. 60]

twisten, plechten¹⁾ und uproeren? Is ock neit to rekenen woe der deputierden kosten und scaden van der Landtscap solen vervullet mogen worden. Jae die dorperen und huysluyden huysen, soe weder repariert und getymmert worden, und dan an dijcken, zielen, bruggen und watertochten guede ordinantie gestellet, daer alnoch die twe scanzen Nijeziel und Oterdum in den Staten van Westphesslandt²⁾ gewalt und bewaer geholden worden, niet sonder affsoldunghe der grote gedaene kosten und gelden, tot welcke tunne goldes gerekent, und noch widers to rekenen sall. Soelen dussen niet eerst affdancket wesen willen, vordat die Ommelanden to politsche regerunge ingelaten mogen worden? Onder des solen die ingesetenen neit ongemolestiert blijven um alle die restande schulden⁺ offte onder repressalia in andere provintien getogen worden, dat nemandt sal handelen und reysen mogen, sonder gevaer sijnes lijves und guedes. Dit sal to verwachten sijn, soe wij ock een anderen heren erlangen, und ock gescheden, soe wij den verwalders egen blijven, die ons doch an gudt und bloet gevangen holden. In dusse staet und qualiteit is dat landt in dusse yare geraden und myt die inbruck der dijcken to bevresen, daer die stadt Gronnigen niet over bemoyget muchte worden, dan harder und wreeder sick stellede myt confiscatie und affwisinge der vorwekenen guederen und personen. Dit ys van den Gronniger in vijff yaeren aldus bedreven, daer wij tvoeren in 13 yaeren ons wol to spegelen hadden an anderen provintien. Und nener tijdt van bestandige vrehandel gehandelt ys worden, daer dan die ingenomen steden den anderen waerscouwinge sindt, dat die Spangerden niet to versonen, noch to vertrouwen solen sijn, wat belofftenisse sie ock doen. Want die religions exercitie stedes verboden und straffbaer geholden wordt.

Nu voer corten dagen vertreck Johannes Ligarius, hoffprediger to Adwerick³⁾, uth den hove und settet sick

1) Processen.

2) Schrijffout voor Westfriesland (Friesland).

+ fol. 298.

3) Aurich.

[p. 61]

tho Norden und wordt een ander yunger van Margenhove¹⁾ beropen to Adwerick bij grave Edzart. Dusse Ligarius²⁾, soe reede coetus gebroken und consistorium weinich achtet worde, worden de kercke to Compen³⁾ und to Hinde⁴⁾ van sulcke predigers besettet, die uth Pawsdoem verweken, ongevroget het evangelium romeden, offte nene tuchnisse hadden, dan als van vrunden und becanden vor den droste Ocko Vrese angenomen und behagelicken weren. Die den van Compen vrage, waer Christus were, und worde hem antwoerdt van Roleff Keteler: He sete to rechterhandt sijnes vaders. Offte dan ock niet weer up weerden⁵⁾? Na sijn Godtheit wol alsoe, dan sijn mensheit solde comen to richten levendigen und doden. To Hindte even alsoe. Daer men het leengudt den todielden, die sulcken prediger instelleden und van Bremen uth der scolen sonder tuchnisse genomen, was van Ditsum⁶⁾ een predigers Kerckmanni soen. Hiermede worde het landt und stadt heel vervullet myt secten und rouwe Christenen, dat ock vole trosloese bevonden worden und in gemene gebedt bedacht worden, sommigen sick verdrenckeden, ock een boessgesel den hals affstack sulven, die onder den galge begraven ys den 15 Martii anno 85. Het predichampt wordt weinich geacht, die predigers neit gelevet, sacramenten vergeten.

⁺ Nadem dat convoye laestemael angevochtet worde, quemen in 10 eder meer weken nene scepen uth Westerlandt in sulcke weeke winter. Dan allene die eerste sindt west dre potten⁷⁾ uth Westerlandt, den 22 Februarii gecomen bij het raysel, daer Tyaert Tyebbes amirael up und Peter van Nijeland und noch ener ander Westvrese capteinen up weren. Und in dusse tijden worde vole

1) Marienhave, in 't noordoosten van Oostfriesland.

2) Zie boven dl. I, blz. 427, noot 4.

3) Nabij de westkust van Oostfriesland.

4) Hinte, een uur ten noorden van Emden.

5) Vermoedelijk = naar waarde, op de hem toekomende plaats; mogelijk ook schrijffout voor ‘up eerden’.

6) Misschien Dusum. Ditsum ligt aan den Dollard.

+ fol. 298^v.

7) Vgl. boven, blz. 45, noot 1.

[p. 62]

tijdinge gespreydet, als dat die Velu verlaten und upslagen worde van Taxio uth Sutphen und vole steden tentiert worden up beiden sijden tot ommeval. Als Hartochbussche van grave van Holloe ingenomen myt 300 perden und soldaten, wordt daeryn geslagen und geblotet van den sijnen, als enich monnick die scottepoerten worden vallen laten, und wijdere unsedt buyten blijven muste¹⁾. Tegens den was die Schelde tovloetet, Antwerpen, Mechelen, Bruysel benouwet und benae wanhoepet, daer die amirael Ter Longe²⁾ respondentie togedaen hadde um nene scepen to verdigen und ontsedt to senden, voerdat sulckes verrichtet was. Daerover Ter Longe angrepen, als verreder gestrafft, die tvoeren allen Zielandt regierde und alles vertrouwet worde, und ock tovoren sulven to Emden ballinck gewest, in commer levede und de dochter van Upleverden³⁾ um eher und gudt brochte als getrouwede besitten laten. Ock worde in Engelandt de Koninne myt busse und sweert versocht van enich hoves physier, die tRoem gewest myt vrundtlicheit des Majestaets was bescenket worden und genade sijnes lijves begeerde van den Majestaet, doe het feyt solde versocht worden, welckes van Godt alsoe gemercket ys sonder twivel, gelick het van den Prince ock vaken affkeret was⁴⁾. Men dorste ock to Embden romen, dat Oterdum balde malecontents

1) Vgl. boven, blz. 56. De monnik, door Eppens genoemd, was in werkelijkheid de oude portier, die stervende de valdeur liet zakken en zoo de binnengedrongen Staatsche troepen den terugtocht afsneed.

2) Treslong, de beroemde Watergeus, de held van den Briel, heeft inderdaad bij het beleg van Antwerpen zijn plicht niet gedaan. Misschien onder den indruk van aanbiedingen van Parma, voorzag hij Antwerpen, gelijk hem was bevolen, niet tijdig van proviand. Daarom op bevel der Staten-Generaal te Middelburg gevangen gezet, is hij eerst op verzoek van Elizabeth ontslagen. Zijn commando kreeg hij echter niet terug; in 1597 is hij gestorven.

3) Een dorp aan de westkust van Oostfriesland, alwaar destijds een borg, waarnaar het geslacht van Uplewerd is genoemd.

4) Eppens doelt hier waarschijnlijk op de mislukte samenzwering van Francis Throgmorton tegen het leven van Elizabeth; in 1584 is hij daarom onthoofd. Mogelijk ook denkt hij aan den mislukten aanslag van Parry in 1585.

[p. 63]

solde sijn, die Goese dem Emse uth. Want nene captein up rasel gestalt dan Willum Ahuys, die nichtes vertrouwet myt sommigen hopluys als Lasaro und Caspar van Ewsum, die twemael sulcke overvaert willicken stedigenden und ansegen, seggende: sie konden neit als keeren und weren. Und Ocko Vrese ock ener to pijne treckende was, umdat he gesecht hadde: het ys all verbodet, dat die uthvares uth willen, dan he hadde die brefft niet gelesen, noch geweten. Uth sulcke regerunghe worde to Gronnigen van vrede geropen, tweten soe men aldus alles hadden tot verraedt brengen konen. Daer dan myt ankumpsten der potten anders gehort und bespoeret worde, dat die Fransoes die gesanden den 11 Januarij¹⁾ hoechlicken ontfangen hadde und nu reede int velt toch und allenthalven ruyteren und knechten tsamen brochte uth Duyslandt. Und worden die hinxten und perden seer⁺ gesocht, tot groten gewine der roscamen²⁾ und huysluyden. Daerto worde ock gehort, dat Majestaet uth Engelandt 3½ tunne goldes den korvurst Trucksen³⁾ togesandt hadde, und grave van Moers Nimmegen ingenomen und beholden hadde voer verraedt, und van enich borger myt een bijll up sin borst gehouwen worde dan niet treffende als gehardet under sijne klederen⁴⁾. Alsoe worde ock Vlissinge ener geverndelt, die uth Ter Longen raedt den stadt solde ansteken⁵⁾. Um die sulvige tijdt wordt Hermen Sickinge, Johan Scaffer ter Wolde⁶⁾ myt twe

1) Dit is onjuist; eerst 13 Februari 1585 ontving Hendrik III de Nederlandsche gezanten voor het eerst.

+ fol. 299.

2) Scheldwoord voor paardekoopers.

3) Zie boven dl. I, blz. 410, noot 4 en blz. 418, noot 2.

4) De zaak liep eenigszins anders dan Eppens ze voorstelt. Uit vrees voor afval van het sterk Katholieke Nijmegen wilde Nieuwenaar in het begin van 1585 een grooter garnizoen in de stad leggen. Maar regeering en burgerij weigerden. De Stadhouder kwam toen zelf in de stad om den dreigenden afval te keeren. Maar alles mislukte; hij moest zelfs om zijn leven te redden Nijmegen haastig verlaten. In Maart 1585 werd het kleine Staatsche garnizoen verdreven; den 15den April verzoende Nijmegen zich met den Koning.

5) Dit verhaal is stellig onwaar.

6) D. i. van Kropswolde, waar de Schaffer's hun kasteel hadden.

[p. 64]

sonen van Johan Ewsum to Roen¹⁾ uth Gronnigen verwesen, als ontrouwen, hoewol se myt anderen pardonen hadden van den hartoch van Parma. Und worden alsoe hoeres eheres und eedes den Landtschap schuldich vermaent, und die gemene sake ock bij den vijandt ontrow geachtet. Hoewol Hermen Sickinge um Landes schulde van salige Gert van Hesup, der roeren halven²⁾ up redgeren uthgedielt, tegens Bartelt Entens anno 77 gedaen, sick to purgeren onderstont, soe worde he ock alhier neit bevrijet, dan solde sijn mesteren myt reconventie versoken, alsmede deputierden, die des sonder Stadts consendt hadde bewilliget in die sake, die Stadt und Landen thogelick anginck. Sochte daerumme het protocol, naem der deputierden und orsake van inwillinge, offte solde myddelartijdt die rente van sulcke 1000 daleren allene den arffgenamen betalen, und neit up Landtscap mogen spreken offte betalinge soeken.

Under dusse tijdt hilleket Berendt Kater, Luert Katers basters soen, weder an Evert Lutgens capteins zaliger weduwe, und lecht sick up het rayseyl in Willum Ahuys plaetse, die suspect verlopen muste. Und mach sijn echtlicke verbundtnisse niet to Embden bestedigen, dan trecket to Leverden, want die droste sijner mistgunstige und seer verdacht hielde um respondentie myt Oterdum tegens den hoytevarers. Dan tot sijne geluck up orlichscip wesende, begrip he ener sijner debitoersche³⁾, Anna van Coverden, in den overtoch na den Ziel myt pasboerte versekert. Und holdet hoer evenwol an um sijn schulde und achterstallinge renten to hebben, die he to Gronnigen niet manen konde, und droste Ocko Vrese nene recht spreken wolde, hoewol dusse Anna ock to Gronnigen woenafftig seer mede tusschenhantierede und hoytevaerers⁺ starcke. Daer dan ock die admirael Tyart Tyebbes sulcke pasborten verdacht hielde tegens Joest van Cleve, die des

1) Roden.

2) Ter zake van de geweren, aan redgeren (rechters in de Ommelanden) uitgereikt. Vgl. boven, blz. 52.

3) H.S. heeft duidelijk: creditoersche; doch dat is in verband met het verder medegedeelde onjuist.

+ fol. 299^v.

[p. 65]

uthgeven hadde und nu mede swager achtet worde. So wil nochtans Berendt Kater hoer alhier niet vrij en laten, voerdat he betaelt was und sie borge stellede den amirael, offte tbewijsen, dat sie vrije persoen weere na het placaet. Und alsoe Cater sick sulven richtende bewijset, wat die confiscatie to Gronnigen noch den besitters buyten landes comende tobrengen solde konen. Und can in dusse tijdt van nemandt missproken worden.

Ock die potten ancomende setten sich ter Knocke. Und kumpt myt hoer Jodocus Zuer, ertijdes abbas in Rottum, gehilcket an edele juffer van Langen to Rottum, mede begenen¹⁾, daer he sijnes abstijdt wol mede gestaen hadde, als he sick van een pastoer to Bierum tot een abt hadde bewijen laten dorch raedt sijnes broders Hermanno van Dockum, abt to Oldencloester bij den Dam. Und als dusse Joest Suer solde afftrecken myt Hayo Mannunga soen und Doctor Mol medico, und ter eheren gescoten worde, wordt dusse Joest myt 3 anderen mannen an hoer benen gescoten und geseeriget tot 5 benen. Daer twe myt Joest Zuer balde na sees dagen sint in den Heren gestorven. Daer sick Joest Zuer wol to begeven hefft konen und christelicken den 2 Martii gestorven, to Embden up Gaisthuyskerckhoeff begraven, meer als men meende uth onwetenheit der mesteren²⁾ als perikel des scades. Want sijn sceenbenen in stuck weren noch hack und tonen reppen muchten, und to Embden nemant verbant muchte doen, offte he muste den gelde³⁾ denen. Daer doch een ander seede, dat he na sees dagen niet bij sulcke mesteren overleven konde. Und tom laesten to late daerto geropen worde myt orleff des drosten und raedts to Embden, dat dan bij vole mysbrucket ys worden. Alnu worden daer allene van der 36 deputierden, daer Joest mede to gerekent und gestalt als abt und verstandichste van alle geestelicken, 14 mede gerekent und getelt, die

1) Begijn. Van den Rottumschen abt en zijn huwelijk is niets verder bekend.

2) Geneesheeren.

3) Gilde.

[p. 66]

noch leveden und neit overich vallen weren tot den ander sidt und vijanden, als juncker Johan Starckenborch to Garshuysen, juncker Egbert Clant to Stedum, Johan Rengers to Post, idtsondes beide to Bremen, Hindrick Clant, Hayo Manninga, Aylco Unsta, Emo Tammen, Eysse Bauckens, Abel Eppens, Tomas Crabbe, Awema,⁺ Johan Hornekens etc. Noch worde wijders gehort, dat Ernestus hartoch van Beyger, bisscop to Utricht, Colm, Hilderheim und koervorst, des keysers Rodolphi und Philippi konick to Spannien neeff, sij geropen in Italiam und seer geromet sijner daden tegens Trucsen, dat he archicardinaal und pawest sij gekoren und gemaket in des doden plaetse, die vrede lievede und seer olt was, den beyden potentaten Spangen und Fransoes niet contrarie wolde wesen. Und nu voer den Fransoes vresen musten und hem anropen als alterum Achillem, die bij den diel alleen mester achtet worde. Daermede vole luyden in verwachtinge getogen worden¹⁾.

Under des sech(t) graef Willum den Steenwick und Gronniger die lenunge aff in Westerlandt und Sovenwolden (want die huysluyden nu een yaer lanck beiden sijden updragen musten) up und lecht een scanze offte leger na Drent und sloet den tovuer up Stenwick in Scoeten Bueren genoempt. Waertegen Verdugo mit Reinevelt upeysschet und veerdich myt 6 vendelen uth Fermsum den 5 Martii. Dan worden gekeret und setten sick weder to Nijenort; dat Oterdum myt weinich volck belecht blefft und nichtes tegens den anderen versochten. Dan makeden hoer scanzen starck, soe vant water ver-

+ fol. 300.

1) Ernst van Beieren is de kerkvorst, die in 1583 als aartsbisschop van Keulen de plaats innam van den afgezetten Gebhard Truchsesz. Geboren in 1554, was hij reeds in 1566 bisschop van Freising, in 1573 van Hildesheim, in 1581 van Luik, eindelijk in 1584 van Munster. Bisschop van Utrecht, zooals Eppens wil, is hij zelfs in partibus nooit geweest, al was natuurlijk Utrecht hem als aartsbisschop van Keulen ondergeschikt. Paus is hij evenwel nooit geweest. Als opvolger van Gregorius XIII, ‘die vrede lievede ende seer olt was’ en 10 April 1585 stierf, werd reeds na veertien dagen Sixtus V (1585-1590) gekozen.

[p. 67]

broken was. Und die uth den scanze sochten meer an den copman, und up straten worde mennich affstrecken¹⁾, die uth Westphalen quemen myt gelt. Dat ock alman verdretsam²⁾ was und nemant prijsede, und Ocko Vrese lovede, dat he alsoe twe hadde henrichten laten tom exempel den stratenrovers. Daer men den uth Oterdum voer achteden, ter tijdt dat twe eder dre capteinen, als captein Kees Pryns, eder van Coln, und Jochum van Hamborch, nene pasboerten achtende, van Joest van Cleve beschuldiget, myt den Willum Ahuys na Westerlandt gebrocht worden den 10 Martii, soe wort Joest van Cleve ock van grave Willum verschreven, um in Westerlandt to comen. Die sijn commissie weinich achnemende to Embden verbleff, want sijn authoriteit niet gelden muchte bij den hopluyden und van hoer neit ongemestert konde blijven, gelick Klaes ten Buer, die bena voer een onnutter man achtet worde van en yder soldaet, und myt pasborten mennich vercortet, niet ontvrijen konde, sonder scade und hoen beyder sijdt.

In den Landen yammerden die huysluyden um den scattinge; dan in Gronnigen worde vastelavendtlevedt³⁾⁺ also geholden, dat die roskammen in Peperstraten, dat is Perdenstraten⁴⁾, onder hoer gildenbroders (want sie die huysman nu in dusse twintich yaeren eerst begunden to beriven myt yunge perden, volen und allene die perden copen muchten, und den hinxten uthvuerden tot groten bescattinge des huysmans, sonderling in dusse tijdt) und nu seer vermetelicken sick stelleden, we die gemestede perden doen, daer sie mede ommegaen allene. Und hoer vrouwen ock tom gildenhuys vueren und seer onbehoerlicken sick voerdoen. Soe wordt onder den vrouwen gelottet, welcker der vrouwen als vastelaventskonninne eder hoer sick ter peerde solde stellen, und

1) Geplunderd.

2) H.S.: verdoitsam.

3) Vastenavond viel in 1585 op 23 Februari.

+ fol. 300^v.

4) Hieruit blijkt dus, dat de paardenkoopers meest in de Peperstraat woonden. Vgl. Feith, in Gron. Volksalmanak voor 1891, blz. 201 vlg. en boven, blz. 63.

[p. 68]

den stadt Gronnigen ommeheer rijden myt 10 eder 12 helberdiers; und die des in persoen niet doen wolde, muchte en ander verwilligen. Welckes alsoe gedaen und rijden den stadt doer und vueren sie um Marck um den kaeck¹⁾ heer, dat die hele stadt in ontucht, scande und gulsicheit begraven stonde. Dit was roemdadich, seer Roemsche Catholicke, und hoer bespottent over den armen huysman, und dusse benoude tijden. Want die Gronniger sonder besettinghe deden und richteden wat sie wolden, und tot stuer des crijges nicht tobrochten. Daer men ock niet omme spreken dorsten bij den overicheit und krijchsoversten. Woe dan myt den staten der borgeren und gilden gelevet ys, mach men uth dusses richten, die het ansien hebben. Und ten Dam muste ock een vastelaventshuys geholden wesen in Aepke Fockens huys van die richteren und regenten in den Dam, daer doch die meeste huysen woest und geplundert stonden und vole tobroken leggen, und alleen myt bierkrogen die inwoneren sick eerneerden, als gerovede gudt genietende van den soldaten.

To Embden in die politsche handel tusschen heren und meente²⁾ slichte die onenicheit noch niet. Want graef Edzart nu noch meer myt Redbergen und Esens verstarcket und bij anderen heren groet geacht um sijnes dochters hilckunge an den Palsgen korvorst³⁾, was bij hartoch Julio⁴⁾ to Brunswick seer wol geacht und tractiert, malcanderen gaven tobrengende, als den Graven curswagen myt perden overgeven, ontfanget weder loeden⁵⁾, goettelingen, kisten und casten, van loet, dat sijn rickdoem besonder ys. Welcke gotlingen allene het geeten myt weinich vuers kosten, und na 3 scoten sick versetten, soe sie heet worden. Wil ock dat die adel hem neit solde mesteren offte letten myt sijn broder, um scattinge van sijn ondersaten to vorderen na sijn belevendt, sie

1) Deze stond in den noordoostelijken hoek der markt vóór het oude rechthuis. Vgl. Feith, Gron. Volksalm. voor 1891, blz. 194.

2) H.S.: meete.

3) Vgl. boven, dl. I, blz. 493, noot 1.

4) Vgl. boven, blz. 46, noot 1.

5) Looden kogels.

[p. 69]

solden myt haren leven, he dachte na sijn wille tdoen⁺ und nener der egenarffden offte vulmechtigen meer to verscriven und to bidden, und solden sick ontholden van verscreven landtsdagen. Myt den adel wolde he raden, die doch reede weinich weren und swack van namen und guederen, beholden. Knypes¹⁾ allene, die verstandichste und vornempste. Die anderen myserum²⁾ und bevruchtet, ansiende woe het in die Ommelanden myt der stadt Gronnigen was tot verdarff des landes was affgegaen, als uth en kleine orsake de voercoep und hoecheit erstanden und gewassen. Daeromme ock Ulryck van Ewsum to Gennelt ock heel suspectiert³⁾ worde, dat he bij den Ommelandtsche raedt und bijkumpsten noch hoer verschrivunghe niet dorste offte wolde comen. Want graef Edzart des in alles niet lijden wolde, und benae alle woerden onderhoeren liet bij emant. Hoewol nichtes tegens het graeffscap gehandelt konde worden, und die drost ock seggen dorste: Men solde Ulrich van Ewsum des Graven und landes solutien niet in die handen comen laten. Des dan Ulrick van Ewsum manlicken affdoende, muste bena sijnen broder Onno van Ewsum onkennen offte versaken, soe he als captein offte amirael up der Eemse solde gelecht worde up orlichscepen. Des he hem ock gherne ontraden wolde, offte weer men⁴⁾ meer bijstandts uth Vranrick verwachtende und siende worden. Und Ocko Vrese was ock heel und all uth des Graven beveel bedacht den Emse in tnemen und sick in possess to holden myt orlichscepen, vor dat Wesstvresche offte Hollandtsche scepen uthcomen muchten. Welcke die borgeren und adel myt die landtscap heel ontraden und nalaten deden. Want het beter was een yaer tlijden dan twe to strijden, und anderen provintien voel meer bescadiget worden, hoewol Embden meer gesloten worde, dan Gronnigen benouwet ys worden van die Hollanders. Sonder-

+ fol. 301.

1) Inn- und Kniphausen.

2) Bedoeld zal zijn: misère.

3) H.S.: suspectectiert.

4) H.S.: meen. Of is het een schrijffout voor: geen?

[p. 70]

ling worde die scanse Oterdum myt den Westvresen seer verongunstiget to Embden, alsoffte sie die sake besonder bedreven, und to lande roveden up alle copman sonder grot respect van vrijen offte vijanden, umdat men nene oversten in den scanze stelleden myt authoritiet und strengicheit tegens den overtreders des placaets; als orsake wesende van alle onordentlicheit up der Emse und des Graven landt etc. Onder des is graef Johan styl und⁺ Ewsum mede kranck van lichaem, holdet twe doctoren Doctor Bernardum van Loppersum und Doctor Moel, und bedinget ock een tijdtlanck Doctor Rembertum Ackuma¹⁾ tot secreten raedt, soe lange de Ommelanden muchten erreddet²⁾ worden. Und he³⁾ tot secretarium weder ingestalt, daer he van Popko Everardi uthgestalt, van Stadt und Landen uthgesettet und balling gemaket etc. Sijn Genade sochte des adels und meentes gunst und verlichtunghe offte ock sijne quota mede to hebben. Die vorwekenen dede he schuttinge und verdedunghe.

Het worde weinich geacht to Embden, dat to Gent over die religioens bundtgenoten seer tyrannisiert worde und die soldaten hoer moetwille myt vrouwen und dochteren dreven, und alle steden, soe in Vlanderen und den konick van Spannien in gehoersaemheit annemende, een sonderlinge eedt van getrouwicheit doen musten, wie hierna volget:

Ick swere und gelove, dat die hillige Catholicke Roemsche kercke noch huyden wesende ys die olste van alle kercken Goedes, buyten diewelcke onmogelicken ys zalich tworden.

Belove daeromme unsen hilligen vader den Pawst van Roem als upperste stadtholder Christi ewige und getrouwe obedientie und onderdanicheit. Und swere daeromme alle secten und haeresien (besonder Calvinisten, Martinisten, Mennonisten offte Wederdopers) wedertstaen myt gudt und bloet.

+ fol. 301^v.

1) Zie boven, dl. I, blz. 610, noot 4.

2) Namelijk: uit de handen der Spanjaarden.

3) Nl. Ackema.

[p. 71]

Boven den swere ick mede guede onderdanicheit onsen genedichsten heren den koninck van Spannien als ock grave van Vlanderen. Und verswere und verlochene alle banden und alienantien myt die prince van Orannien und sijnen anhang myt anderen rebelligen van Sijn Maiestaet gedaen.

Tom laesten swere ick mijn heren und wethoulderen deser stadt guede und getrouwe twesen, die ruste, welvart und bewaernisse derselven, und obedientie der Roemsche kercke in onsen Catholicke religio voertstaen, und tdoen, als een gudt borger offte inwoner deser stadt schuldich ys. Soe moet mij Godt helpen und alle sijne hilligen¹⁾.

Daermede dan der Spansche intentie und tyransche⁺ inquisitie wol openbaer is. Evenwol sindt die menschen doer verwerunghe ongunstich um langheit und verdarff van alles. Daer men ock Godes wordt brucken und hebben mach meer in den mont als in het harte. Daer Gent sick beclaget liever und beter west weere tsturmen dan alsoe in bitter lijden versmoret tworden, des Godt helpen moet etc. Daer Ocko Vrese aldusdanig mandaet lat to Loghen kundigen und in anderen dorperen, dan neit to Embden: Uth beveel des wolgeboren heren Edzart, heren und graven zu Oestvreslandt, mijnes guedigen heren, late ick en yder weten und alle mijnes befolen ampts inwoneren, dat nemant sal enighe soldaten, vribuyteren huysen oder herbergen. Ock nene handelinghen eder wandelinge myt sie plegen oder driven, bij poene mijnes gnedigen heren wolgedachtes gnedigen heren ongenade²⁾ und een arbitrale straffe. Daerna en yder sick tho richten und voer scaden to waeren sal und mach. Datum Embden den 20 Februarij anno 85. Occo Vrese.

In de maent Martii wort Brussel weder onder den hartoch van Parma bedwongen dorch kummer, und Nimwegen contrarieren ock den grave van Muers grave Adolff stadt-

1) Vgl. over de gereformeerden te Gent: W. te Water, Historie der Hervormde Gemeente te Gent (Utrecht, 1756).

+ fol. 302.

2) H.S.: ongaende.

[p. 72]

holder van Gelderlandt, willen nene besettinge dulden und inlaten¹⁾. Und onder des was die Scelde voer Antwerpen togevloetet myt een screckelick warck, dat voele duyseden costiget hadde, dorch conniventie des admiraels der zees in Zeelandt, Terlonge genoempt, und grote verraedt intendiert, dan he begrepen, alle dat roment der malecontenten hefft idel²⁾ gemaket. Und ys meest geschen den 3 und 6 Martii.

Den 12 Martii worden die inwoneren in den Marne versocht myt 9 vendelen knechten uth Westerlant um contributie thebben, daer niet anders verrichtet wordt dan wat huysen und dorperen verbrandet bet to Enerum thoe. Daer Mello Hayens und Piter Meus leydesluyden bij weren myt anderen inlandtschen, bij Steven Maltes und Michael Hoveker uth grave Willums bevell. Dan na twe dagen weder vertogen, ys Peter Meus voer Gert Leuwen huys to Ulrum gescoten worden, sulven anderdt³⁾, want daer soldaten up geweten weren. Und Reinevelt myt 300 mannen die scanze verliep und voer wech. Die biesten und koygen worden eerst affgebonden und worden nene roeff sonderling medegenomen. Dan Reinevelt volck roveden und slachteden wat hoer lustede, und spareden⁺ den huysman neit voell. Als nu myt den uthtocht na Stenwick na Nienort sick rustende und verblivende; Oterdum verlatende myt weiniger soldaten belecht to Fermsum und Reyda, myt Delffziel, und maken nije waterkaunghe um Oterdum, um die landen to gebrucken und to bewonen.

Dusse maent Martius was na des yaers loep boven maten vrorijp myt alle gewas und gedierte, dat juncker Johan Starckenborch, uth Westerlandt comende, betuygede aldaer junge spraen⁴⁾ und duven gesien thebben, und bonen bloygen, soe van den harvest verbleven weren, und ys het grass nener tijdt verstorven west. Des ys ock

1) Vgl. boven, blz. 63, noot 4.

2) Parma's Scheldebrug was 25 Februari 1585 voltooid. Vgl. over Treslong boven, blz. 62, noot 2.

3) Met zijn tweeën.

+ fol. 302^v.

4) Spreeuwen.

[p. 73]

gesien, dat die roggearent uth Westphalen sint gebrocht in den 15 Aprilis. Hiertegens ys daer der grasworm soe voele, dyck und swaer geworden, dat die landen in Oestvreslandt swarter worden und niet groneden, und um die weyde becommert worden in die meeste dorperen. Evenwol worden die landen up 4 und 5 daleren to huere geholden, soe nene heerdtlanden weren. In die Ommelanden was dusse plage niet soe swaer und scadelicken, dan dat die sprinckhanen¹⁾ uth alle scanzen daer alles vertereden, wat daer wassen konde.

Die Hollanders und Zeelanders myt vulldaet des stadts Antwerpen doen alle list und kunst um die Schelde to bevrijen van het vloet und rusten scepen to, vullen sommigen myt pulver, um de scanze Callo²⁾ und den brugge to springen laten. Dan neit in alles glucket ys, we men verhopet hadde, allene Callo bescadiget, dat daer wol 500 soldaten solden ommecomen sijn. Daeronder ock solde getroffen wesen Caspar de Robles, corneel van Vreeslandt. Item ene Content de Gent, item marquys de Pruna und andere heren, die men noch niet weten konden. Und tot meerder mael gescreven worde, alsoffte hartoch van Parma eder sijne naeste raedt daer mede gebleven sij. Daerto ys die dijck in Vlanderen doersteken worden, dat men myt scepen van 3 eder 4 last in Antwerpen varen muchten vrij van eder vijanden³⁾. Alsoe worde die Velu dorch den grave van Muers van den oversten Scenckes ruyteren weder bevrijet, dat he seer

1) Eppens bedoelt natuurlijk schertsende de Spaansche soldaten.

2) Daar was Parma's hoofdkwartier.

3) Bij de beroemde ontploffing op 5 April 1585 bedroeg het aantal slachtoffers ongeveer vijfhonderd, zooals Eppens opgeeft. Onder de gedooden was ook Caspar de Robles, zooals onze kroniek terecht vermeldt. Wie Eppens bedoelt met ‘ene Content de Gent, item marquys de Pruna’, is onzeker. Mogen wij een gissing wagen, dan steekt in deze twee dezelfde persoon, namelijk de burggraaf (vicomte) van Gent, die in 1585 markgraaf van Roubaix en Rijsburg was en in den regel met zijn laatsten naam werd genoemd. De dijk bij Saaftingen is wel doorgestoken, waardoor een deel van den Vlaamschen oever der Schelde werd overstroomd, maar daarmede was Antwerpen toch niet bereikt, zooals Eppens zegt.

[p. 74]

gescoten und eerst gevangen vermeent worde¹⁾. Und allnu vermeende men die wedercompst uth Franrick weder, daer vole verscheide ordelen up vallen und ganslicken still bleff, alsoffte die Fransoes die Nederlanden niet angenomen hadde offte begeerte. Evenwol worde grot tsamenloep geholden uth Duyslandt na Franrijck, dat sie in Aprili solden anrijden. Daer Lamotte nu ock voer Enhoven in Vlanderen geslagen worde myt 500 malecontenten²⁾.

Overst die scanze Oterdum becommerde sick meest myt ruyten und roven up den Eemse und in Reyderlandt. Becregen over die 30.000 specks uth Gronnigen, welckes mest worde onnuttelicken verteret. Spareden ock nener voetganger to lande, als student van Noerden, die up Gronnigen rijsen muste und na Heidelberch besonden⁺ solde worden, und myt des predigers soenen uth Embden swalicken lossquam sonder scade. Alsoe ock huysluyden gemartelt, die sie myt solte heringen und nene drinckent penigeden und gelt upbrochten, ener ter doet geraecket ys. Und ys ock die pastoer thoe Bettheweer niet vrijgelaten, dan uth sijn huys gehaelt, sijn scapen geslachtet, alsoffte he verspeunge gedaen hadde myt een licht van den toren, soe he doch een vrom, godzalich prediger ys. Und wort Claes ten Buer als commissarius seer suspectiert in sin ampt van pasborten vrij luyden und guederen tdielen, welcke van hopluyden gescuwet³⁾ und Tyaert Tyebbers verachtet, maken alle dinck onseker, achten der luyden gunst nichtes, sien nemant an, dat ock nener der uthgewekenen muchte bevrijet sijn, soe men neit private gunst hadden. Tyaert Tyebbers hadde des tot sijne roem, dat he een enich soldaet hadde, die in 13 uren belovede 1 tunne biers uth tdrincken und in 11 uren gedaen hadde, alleen willen seggen in 11 dagen, dages een ure lanck drinckende 11 kroes. Ock ys neit lof-

1) Maarten Schenck ging in het voorjaar 1585 naar de Staatsche zijde over.

2) Eppens bedoelt den aanval van Lamotte op Oostende, die in den nacht van 29 Maart 1585 werd gedaan, maar geheel mislukte.

+ fol. 303.

3) Dit woord is niet geheel duidelijk. Er kan ook gescueret staan. Maar gescuwet heeft in verband met het volgende verachtet beter zin.

[p. 75]

werdiger, dat in Embder marcket to Midvasten een junge cremer een open craem upsloech und stellede alle sijne waren up prijsen van 1½ tot 30 rijckdaleren, myt sees blynde stenen¹⁾. Und wort van een borgers junge dat hoechste lot getroffen myt een smet. Des plegeden nu dochter, vrouwen und jungelinck vole, tot des cremers groet gewin, hoewol he ock vor een blinde worp 1½ stuver weder gaff, up 3 stuver het lot gesettet.

Die droste Occo Vrese was noch niet sumich um die uthgeweken to hoenen und verbiit 10 personen eerst die wonunge in Valderen und Embden, als Gert Smyt uth den Dam, Berent Kater van Winsum, Johan Isbrans beide soens, Reiner Broyls, Joest van Cleve, Claes Cannegeter, Harcke Boesma, Johan Abringa, Lambert Ruchhouwer, sonder enige schijnende orsake. Dit maket, dat Gert Smyt in Westerlandt um commissie solicitiert als lutenandt van Onno van Ewsum up den Emse tcomen, daer doch Valderen gemijdet worde, overmydts die costen van bolwercken und vestenisse tmaken, dat doch wol 40 familien vertogen und anderde huys to huere blefft offte cameren vrij hilde, und meenden evenwol gelt tsoecken van dusse borgeren, daer nu ock die stadt und landen tot een nije contributie gedrongen worden, um der dochter in den Palsgrave beraden hoer bruytscat intbrengen²⁾, als muchte sie nene morgengave geneten, und verhopen beter.

Het artikel des laesten placaets van hoytevaeres gedencken die amirael, capteinen und hopluyden to executieren over die scipper, nadat Casper van Ewsum weder uth Westerlandt gecomen was myt den scipper Hermen van Gronnigen, und holden sommigen an, maken die⁺ anderen alle onvrij um up den Emse to vaeren. Daermede dusse alle (want sie antekent weren bij den amirael) overtrecken na Hans Spirata um daer to water tdienen. Want an zievarende luyden den Gronniger mistede und trecken wol over die 100 over. Overst die droste verbudt

1) Dobbelsteenen.

2) Vgl. boven, blz. 68, noot 3.

+ fol. 303^v.

[p. 76]

des den borgeren bij verluss borgerereedt, daer nu die Emse noch meer vaerlicheits mede gewint vor Hollanders und copvart, und dat tovuer gemaket worde. Und alnu was Berendt Kater up Evert Lutgijns scyp captein gestalt myt sijn huysfrouwe Talle, weduwe van Evert Lutgens, und lecht voer den Delffziel. Und wort verwacht Onno van Ewsum myt meer scepen, datwelcke en yder een screcken makede um sijne roechloesicheit.

In laesten van Aprilis¹⁾ comen die gesanden weder, als Asselus Eyssinga, cancelar in Westerlandt, und holden alnoch hoer legaetscap styl und bynnen, seggende, dat aldinck was wal beter als die men man geloven solde, und men hoepede een verlossinge. Die Ommelanden hebben nemandt gesonden hadt, dan vermenen allnoch na te senden und beschuldigen den anderen, die des anraden hadden, offte nene orsake gemeldet, daeromme sulckes alnoch den 25 Martii oversendende myt Ulryck van Ewsum, Aylcko Unsta, Manninga myt consent und bijwesen Eme Tammen, Abel Eppens. Und worde juncker Johan Starckenborch meest beongunstiget, van den sindico beschuldiget, soe het schene. Und alnu vertreck Starckenborch na Oestvreslandt uth Westerlandt, wort dusse raedt neit wetich offte vuldedich²⁾.

Tho Gronnigen worden alle mollensbargen³⁾ geslichtiget buyten die poerten und die borgeren sindt stolt und modich, und dwingen den huysman tot scattinge, dijcken und arbeidt. Und soe die landen verlaten wolden, solden nichtes meer uthdragen dan hoer huysraedt, und laten wat tot landes gebow behoerde, offte 3 pennick mynner setten in hoer hueren und alsoe nene landen verlaten moten. Aldus radende trecket Johan de Mepsche lutenandt uth Gronnigen in Loppersum up den Ham up

1) Eppens bedoelt waarschijnlijk, dat Hessel Aysma op het einde van April weer in Friesland terug was. Reeds 9 April hadden de gezanten hun verslag bij de Staten-Generaal ingediend. Aysma was geen kanselier, maar president van het Hof van Friesland; in den Saksischen tijd heette dit ‘kanselier’.

2) Voldoende.

3) Molenbergen.

[p. 77]

Palmavendt¹⁾ und was een tijdtlanck swack west und aldaer 2 dagen noch gaende, wort den 5 Aprilis cranck und starff den 7 Aprilis tusschen Dinxdach und Wonsdach in die pest. Und ys terstont van verstandt, spreckt niet anders als: Jae, Jae. Als he noch den 1 Aprilis den droste sijn breff togesonden hadde, die sijn doet niet geloven conde, und meende men wolden alsoe hebben. Und ys up den 3 dach, dat ys Paesscheavendt²⁾, begraven worden to Loppersum, nadat he 26 yaeren dit ampt bedenet hadde und den Konick stedes trow gebleven, niet achte nemende sijnes vaderlants. Gelick sijner vader Evert Mepsche den stadtholder Arenborch gewallende, in een drunck dat levendt wagede und in 3 dagen verstarff, um to hove angenaem twesen³⁾. Dit ampt wort myt Stadt und Landes wilkoer uthgeven myt 2 stemmen den hoeft⁴⁾. Daeromme Mepsche sijn commissie geweigert,⁺ myt protestatie ingelaten, niet hefft moten die hoffluydendeneren an sick nemen, dat des verrichtet weer, die hie eerst dede volgen na den raedthuyse in sin eerste sitzel, dan niet weder folgen musten. Woe groet sijn raedt und authoritiet was over hele landt, want he een inlandtsche was und en yder bij geslechte und ock namen kundich was, dat hefft die erfaringe meer to wall leert. Want tegens hem niet statuert worde, noch emandt wat anraden wolde um des Konincklicke Majestaets naem halven. Welcker stedes sin schilt und titel was in alles tdoen und to laten, sonders emants daermede to ontsien. Dat ock Ripperda plegede tseggen: he solde gedencken, dat sijn kinderen nene lutenandt solden sijn und blijven und sijn vaderlandt mede leven solde. Sonderling een wederwilliger over die Reformierden, seggende: huyde dich, du lammer gans, die vosse hadt een langer swans. Alle sijne stoltheit und wretheit konde he bedecken myt een sonderlinge soeticheit van wolsprekenheit und mylde reedent.

1) In 1585 viel Palmavond op 3 April.

2) 10 April.

3) Deze geschiedenis van Evert de Mepsche is van elders niet bekend.

4) Per hoofd, ieder.

+ fol. 304.

[p. 78]

Na ontlopent¹⁾ der scipperen an Hans Spirata, laet Hans Spirata anhaelen up den 7 Aprilis 3 Hamborger scepen offte copvart myt laken van Hamborgeren borgeren und Lubick und Luneborch geladen, to Embden gecofft und tom diel geborget; allene der Hamborger lakenen sint west 1200 lakenen, weerdich aestimiert tom grinsten up 40.000 rijckdaleren, als elck lakens ellen 3 gulden weert were. Der anderen sint vrij gelaten tot verwonderen van alle menschen dusses daets und koenheits; want Spirata eerstemael sede hem allene ter last gelecht scepen an thalen, niet wetende waeromme, tom laesten seggende, dat die van Hamborch hadden van sijn soldaten 20 und meer begrepen up der Emse und aldaer gecoppen²⁾ laten, sonder orsake hem verstandigende, als he daer vaiken om gescreven hadde. Des und anders wolde he alsoe weder nacomen und verhaelen van wegen den hoen, gewalt und scade. Dit alsoe doende, vermogen die Hamborgers uth hoer previlegien up der Eemse: die aldaer 1 schillinck emant ontweldiget, moet den doet starven. Alsoe ys Johan Brochgijn voer 17 yaren bejegent tot groten scade der stadt borgeren, want die Hollander 3 scepen hoer affnamen und scipperen overboerte setteden und tom laesten verdragen musten. Want he meer genomen hadde, sonderling weert, und in een perdestall onthovet worde hemelicken myt 2 lantternen, allene, dat sie den Koninck van Spannien gevallen muchten, und alnoch seer contrarierden den Reformierden und der Staten handel als rebelligen uthropende.

⁺ Nu overst an dusse soldaten sick leggende in gelicken, worden alsoe hoeres stolticheits und strengicheits myt dussen anholdinghe und inneminge van guederen tom anderen mael versocht und int werck mede getogen. Daer dan ock voele in Emden even alsulcken lust to hadden um den Emse to verdedigen und to bevrijen, dan die borgerije konde des beter ynsien und worde nu daet-

1) H.S.: onlopent.

2) Onthoofden.

+ fol. 304^v.

[p. 79]

licken gewaer, wat dat ys lindericheit tgebrucken und neit alles to vreken na den strengen rechten.

Die droste Occo Vrese buyget und wendet die politie van die nije stadt Valderen na sin hoefft und loep des tijdts. Nu dusse tijdt worde publiciert, dat die goltsmeden up dorperen to Wolhuysen und Uphuysen und anders, solden nene sulver offte golt verarbeiden sonder offte anders die prove to Embden lijden konde, bij verlus des stuck werck und arbitrale straffe, all um die ampten to vercorten up dorperen¹⁾. Want sie geriveden en yder na sin waere und wille, want die gilden nu seer verscheyden weren. Nu wijders den 17 Aprilis wort noch publiciert: nener amptman²⁾ uth der stadt Embden und Valderen solde sick setten up die naeste dorperen to Wolhuysen, noch enigen stucken maken van golt, sulver, weven, scoren³⁾, scoenmaken und anders bij verluss der waeren und arbitralicke straffe. Want die stadt Valderen myt arbedt und scattinge onderholden muste worden. Daer nu soevole ampsluyden uth vertogen, und die vorscreven borgeren die wonunge verboden und upsecht worden. Und des hadde Valderen niet meer vrijheits als enich dorp int landt, myt heren werck, scattingen und sonder marcket, vrijheit, gylden, tegens alle tosage van beiden heren. Und aldus worde der stadts Gronnigen vonde⁴⁾ tegens den Ommelanden ock van Ocko Vrese int werck gebrocht um steden to vermeren und dorperen to vernederigen und eygen maken ock der junckeren heerlicheiden, die sodanigen ampten vrij inleten und hilden.

Derck Scaffer, een senioer und swacker borgemester

1) Dezelfde politiek, die ook in de Nederlanden alom geleid had tot het verbieden van de industrie op het platteland. Men denke aan de Hollandsche Ordre op de Buitenneringe van 1531 en vooral aan den strijd van Groningen en de Ommelanden daarover. Eppens zelf maakt eenige regels verder dezelfde vergelijking.

2) Ambachtsman.

3) Kleederen maken.

4) Vonnis. Hier echter waarschijnlijk in de beteekenis van streek, slimme zet.

[p. 80]

van Gronnigen, trecket in dusse tijdt van Aprilis in dien Ommelanden up Sandt bij Fecke Oempteda sijnen swager¹⁾, alsdat die dochter seer swack solde sijn und den vader begeerde to sien; und dat myt des stadts Gronnigen consendt und geleyde, niet sonder suspitie van correspondentie und kleinachtunge onser gemener saken, daer men tvoeren voel und meest van romeden een standtafftiger twesen, und neit populaer, wie Reindt Alberda ock borgemester und raedtheer Joest van Cleve myt Luleeff Roleffs, die den meente meest behagen wolden. Soe des tijdes myt scrivendt an stadtholder Georg van Lalein um die stadt Gronnigen in gueder bewarnunge tnemen, van Luleff tegens dussen anderen twe onderscheiden ys worden. Want Luleff des togesloten und affgesonden brefft uth Gronnigen opende und bij sick beholdende, doet die selvige copieren an alle gylden und gemene hoveden des stadts, alsoffte hoer sulcke versekerunghe to wille were gesonden. Und verwecket die meente ganslicken tegen⁺ die Reformierde overicheit, alsoffte sie besettinge inlaten wolden tegens den gedaene eedt van des corneels soldaten. Daeruth die heele stadt commoviert und wederspannich ys worden den Reformierden, und gemaket, dat de Spansche hoveden, Popco Everardus secretarius, Derck Robers, Evert Sijmens und anderen, meer anhang vercregen. Und nu orsake genoech hadden um die Reformierden to begripen²⁾. Alsoe ys Derck Scaffer bisheer buyten landes verbleven und die gemene sake besueret, alsoffte he nu ock bewogen solde worden³⁾.

Overst anderen worde dusse vrijheit weinich ghegunnet, want onder anderen vole worde Johan Abbering, des G. Abbering soen, pastoer und secretarius to Gronnigen, voer 30 yaeren besunder raedt des stadt Gronnigen myt

1) Swager is hier gebruikt in de beteekenis van schoonvader.

+ fol. 305.

2) Overvallen, aantasten.

3) Van elders is niets bekend over dit aandeel van Luleff Roleffs aan het verraad van Rennenberg. Trosée, Het verraad van Rennenburg, heeft de plaats van Eppens ook blijkbaar niet gekend, ten minste niet voor zijn verhaal gebruikt.

[p. 81]

D. Jeronimo rentemester, und en verstandiger; was des tijdes ock alleen des lutenandts Mepsche commissie contrarie. Deses soen muchte neit to Gronnigen incomen um sijnes moders Anna Abberinghe arffnisse to geneten, dan muste buyten der poerte up Scutendiep¹⁾ verbliven und die arffnisse misten tegens den gewesen abt Cornelis Hermanni to Wittewyrum, die eerst als vormundert der kinderen gestalt, die moder an sick een tijdtlanck hilde und weder affsloch, nu tvoeren verstorven, benae die guederen vervremdet hadde, dat ock die 4 kinderen tot armoet geraeden weren. Und dussen worde angesecht ock uth den vorstadt to vertrecken. Und alsoe worden vole uthgewekenen tribuliert. Doctor Abbering hadde dusse Anna tot ehe bestediget, hoewol pastoer; dan die persoen verliet hem to vro und was groet wiltijdts myt den abt und hadde die guederen gemeen gemaket. Overst die gewesen abt dede dusse kinderen vercoren vrij und openbaer; want he uth sijn staet groet gemaket hadde van rijvermakers²⁾ soen tot en abt, van abt tot een rentener geworden und mede raedt van die Landen, als zielen und dijcken angaende. Bisheer muchte die geistelicken⁺ also leven. In Utricht worden begrepen 7 doemheren und 6 uth den raedt myt 9 borgeren, die correspondentie makeden myt den Spangerden; und hoere bode begrepen meldet, dat men up Paesschendach³⁾ die Reformierden wolden besetten in den kercken und den stadt leveren. Dan ys voergecomen und die partien ter stadt uth verwesen⁴⁾, gelick ock up andere plaetsen verorsaket hefft. Die luyden vertrouweden nu gans an den Fransoes und die ganse handel worde seer verdeck(t) geholden, dat Asselus Ayssinga, president to Leverden, geantwoerdet: het were den hals verboert den raedtslach to melden, dan men solde guede moet hebben. Item graef Willum

1) Een voorstad ten oosten van Groningen.

2) Maker van rijven, hooiharken.

+ fol. 305^v.

3) 11 April.

4) Dergelijke maatregelen zijn destijds ook elders, o.a. te Amersfoort, genomen in verband met de voortdurende invallen van Tassis van Zutphen uit in de Veluwe, in het Sticht en zelfs in het Gooi.

[p. 82]

van Nassow seede: het weer beter gestalt, dan dat allman behoerde tweten. Daertegens worde die Scelde voer Antwerpen seer besettet, gesloten und verwaeret myt vloten, die nu wol 9 solden sijn, dat men an die ontlosinge to water disperee(r)den. Und men int velt niet vermochten tegens Parma groten gewalt, die alles wereden um dijcken doer to steken, und sijn ganse macht voer Antwerpen vuerde uth Gent und alle steden. Und die Staten nemen noch knechten noch ruyteren an, dan holden sick meest to water na Antwerpen. Und die Westvreesen wordt die Eemse ingelaten myt 3 potten und 1 boyger und anderen yachten die tovuer to weren, na luydt placaet. Und sindt capteinen onder anderen Tyaert Tyebbens, Onno van Ewsum, Gert Smyt, ock mede Berent Kater. Dan to lande worde nichtes offte weinich tentiert, dat die gemene sake helpen muchte. Daertegens die Gronniger alles in sekerheit stellende und leggen sick to Fermsum und voer Oterdum tegens een invall offte uploep. Want Tyaert Hettinck, Lazarus und Caspar van Ewsum uth den scanse trecken, und succedert Michael Hovekerr, sulven 2 vendelen anvuerende, want die voerigen soe gerovet und spoliert hadden en yder to lande und to water sonder onderschet, dat alle menschen gemoten verandert worden, und men allnu den hoytevaerers allene waeren solden. Daeromme den 20 Aprilis up und uth treckende, versocht Tyart Hettinge sijn gevangen junge van den droeste thebben, die vole bovenstucken gedaen, ock to Knocke mede gewest, een soldaet doersteken hadde, als Johan Hilliger seede gesien thebben, und was sijnes overmoets seer beruchtigt, olt van 16 yaeren, een stutvoet¹⁾ hebbende.

Overst die droste achte het drouwent neit. Dusse Michael Hoeckar²⁾ was lutenant bij graef Willum, van Lubick, een⁺ beschedene hopman, meer als der anderen eniger. Sijn eerste daet ys, dat he 8 perden lat dorch Aylt Edsema soen van Heveskens in Oterdum halen, und lat sie up

1) Een dikke voet, vermoedelijk een horrelvoet.

2) Hoeckar, dezelfde als Hoveker, Hoveliker, zooals Eppens hem gewoonlijk noemt.

+ fol. 306.

[p. 83]

den borstweringhe umheer trijden, daer dan seer um gevuert worde sonder scade den 25 Aprilis. Overst Onno van Ewsum worde seer ongunstiget um sijn joncheit, vermetenheit, und der partie halven myt der overicheit to Embden, alsoffte des tot tross und wederwille gedaen worde und men anders niet wolden dan overmodicheit tdriven. Des solde Tyaert Tyebbens overster und als amirael erkandt worden, die ock dagelickes to Larrelt sick hilt, myt vrouwen und overdaet sick meest becandt makede. Wolde benae nemandt der uthgewekenen respectieren um to geleyden in die Ommelanden hoere egene guederen, renten, saken to verrichten. Soe doch soe vole familien uth Dam, Fermsum, Winsum und lant verweken bleven to Embden und hoeren verterende bena trostloes gemaket worden, beholden der Gronniger borgeren, soe gevangen west weren und hoere guederen confisciert worden, und dusse worden up straten und wegen voer prijsen geachtet bij der scanze Oterdum und den voerigen hopluyden. Bij welcken Claes ten Buer commissarius gestalt nene gehoer, authoritiet, gelove und raedt helpen muchte, dan scentlicken overreedet und defamiert als een ontrouwer und onman, dat he vole scepen, guederen stedigede na den versche Emse up und nemant muchte der uthgeweken gudt spreken, sonder der hopluyden eerste gunst hebbende. Dit worde geduldet van onse adel, want weinigen van het hoeren to geneeten hadden und benijden den, die het beholden hadden. Und sommigen weren ock die als hoytevaerers bevonden, niet muchten geleyde hebben. Alsoe yst den vroemsten und armste tom laste und naediel gekeret worden. Und aldinck was to Gronnigen gudtcoep und die landen worden tot der meygeren gevallen gebrucket sonder seker huere betalende, soe sie die scattinge betaleden. Ock was die grasworm seer in die landen scadelicken an gras und koeren, dat men meermalen seygen musten. Men geloveden neit anders, offte dusse graswormen wassen und comen van die lange startte meygers¹⁾, die des harvest

1) Meyger = maaier; hier is met langstaartige maaiers blijkbaar een soort vliegen bedoeld.

[p. 84]

up sommige landen verbleven, dorch den weke winter⁺ und bosen nevel in sodanigen Egypschen plage verandert sindt worden, doch meer in Oestvreslandt dan den Ommelanden, dat men an vole weydtlanden und hoylanden wanhoepeden gewass to geneeten. Dusse woerm was niet overall, offte kunde in sommige guede landen niet evenvoel scade doen. Want in alle dorperen was die ene venne gudt offte matich, die ander gans vernelet. Jae in sommige landen die hoechten meest und wallen sonder grasspier, in anderen die leechten und wallen an best bewassen. Und die wormen worden up huysen und in die goeten bevonden, dat men noch twiveleden, waer heer gewassen offte worden weren up sulcke verscheide plaetsen. Dat men ock alsoe in die bowlanden befonden hefft, daerum¹⁾ sommige an koeren, gras und suvel despereren musten, sommigen groten gewyn verhoepeden. Want to Gronnigen und Embden een tunne roede botter gelden muchte 28 und ock 32 daleren, die nije maerscappen²⁾ 33 daleren. Und meeren bevreset worde uth orsake van dusse woerm, die de Oestvresen amelt nomen, dat doch anderen creatueren sindt, pysymkens³⁾, formicae. Doch nene andere remedium muchte emandt weten, dan wat landen onder water west weren, die worden gudt an gewas. Offte soe men die zielen upsperet hadde, und het water over alle landen hadden lopen laten, solde niet seer gescadiget hebben den vruchten, als nu die woerm. Ock gingen⁴⁾ sommigen luyden des nachtes voer sunne und veegeden den worm tsamen, und smeten sie bij vaten vul in die sloten. Want sie des nachtes sick blotet und het gras und koeren verteret. Arme luyden, die een enich venneken hadden, prickeden sie myt voele tanden, als een heekels tanden van spijgeken gescappet⁵⁾, und doden sie, want die worm neit diep licht, even an den wortell. Na hoege wateren und natte yaeren wisten neit van dusse

+ fol. 306^v.

1) H.S.: daeran.

2) Een verzamelmaat, ter grootte van ± 300 à 320 pond.

3) Nog heeten in het Groningsch deze diertjes ‘pisiemkens’.

4) H.S: gringen.

5) Als de tanden van een hekel van spijkers gemaakt.

[p. 85]

woerm, dan in droge, hettige yaeren und in weke winteren. Ock gelicke plage was vole onder die beestens als koygen und enteren, die myt koeve¹⁾ offte longen und leveren swellinge in water dick und breet versmoreden, bij den ene meer als den andere huysman, bij 20 yae 30 koygen; und dit in Oestvreslandt als den Ommelanden, daer dusse verleden yaer 84 und 85 seer mede gedacht sal worden.

Die annemunge und huldinge des konicks van Vranrick worde even soe suspect geholden als alle raedtslagen hemelicken und verdeckt bleven²⁾. Und die stadt Antwerpen hiel belecht und bena desperaet bleff. Und yn Vreslandt landsdagen besworen woren tot swijgent. Daeruth ys dusse consultatie weder vorcomen und bij sommigen uthgesonden.

1) Koeve, kove of koge, een Oostfriesch woord voor longziekte van het vee.

2) Het is eigenaardig, dat Eppens nog steeds vreest voor de Fransche souvereiniteit, hoewel Hendrik III de Nederlanden reeds in Maart had afgewezen.