De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[p. 1]

[Deel II]

Dat seeste boeck

dusses historie der Westvresen tegens Gronnigen uth Oterdum gevueret.

⁺ Nae des Princen doet die regerunghe van Nederlant an den soen, grave Mauris van Nassouwen, van der Sasschen vrouwe geboeren, gubernuer gestalt, yunck van yaeren umtrent 20 yaren olt¹⁾. Und Stycht und Gelderlandt onder grave van Moers, soe Vreslandt myt Drente und Lingen onder grave Willum van Nassouwen in stadtholderscap geordinert²⁾. Und bij grave Maurijs 18 personen absolutelicken authoritiets gestalt³⁾, daer die Ommelanden uth vergeten, hetsij um getal offte kleinachtinge hoerer⁴⁾. Soe sindt die Staten van die Ommelanden int warven neit geroepen, want Johan Hornekens cassiert, Eysse Jarges doet, Claes ten Buer, soe ock Jarges hoer commissioenen allene van die Staten uth Westvreslant ontfangende, ys die regerunghe, besettinge, besoldinghe und verwaldinge allene an die Westvresen gebleven, die daer tom diel vier hopluyden yn gestalt hebben na hoer egene wolgefallen tdoen und tlaeten. Daermede uth grote onordentlicheit die stadt Embden wol seer tribuliert in

+ fol. 277.

1) Maurits was bij den dood van zijn vader 17 jaar oud.

2) Utrecht koos in 1584 Villiers tot stadhouder en eerst na diens gevangenneming in 1585 Nieuwenaar, sedert 1584 stadhouder van Gelderland.

3) Dit is de nieuw benoemde Raad van State, aan welks hoofd Maurits werd gesteld.

4) De reden van de uitsluiting van de Ommelanden was, dat zij grootendeels in de handen van den vijand waren. Ook Overijsel en Gelderland hadden geen zitting in dezen Raad van State om dezelfde reden en wegens de daar heerschende verdeeldheid.

[p. 2]

hoer uthvuer, tot grote ongunst, haett¹⁾ und partije gewendet ys. Gelick ock Occo Vrese droste myt sijn soldaten benae verwiret²⁾ worde und nene uthkumpst muchte nemen, soe men niet erdacht hadde Oterdum anders to beyegenen. Und men langes tvoeren seer vermetelicken uthgaven³⁾, Oterdum solden neit tot Michaelis⁴⁾ inholden worden, und gelt uthstellenden⁵⁾. Niet allene want die peste in Oterdum vole wechnam, nene vorraedt makeden an vesten, torff, privande tegens den winter, sick allene an vrijbuyten und stratenroven erhilden, weinich volcks in den scanze latende. Daer Tyacke Hettinge und Caspar van Ewsum hopluyden allene bij weren und Knop und Lazarus in Westerlant vertoveden, dan ock dat Ocko Vrese sijn soldaten weder to Valderen und Oldersum ingelecht, und tovuer swalicken vermochte und die wegen van regen onbruckelick worden, sindt die Gronniger angestopet und vermaent worden hor vijanden⁺ sulven tdoen maken, updat van des Graven bodum worden affgetogen in den scanze tblijven, daer sie weinich in hadden und nene anstoet verwachten worden. Jae men geloveden to Gronnigen, men solden nene 3 dagen daervoer liggen noch 50 mannen spilden. Und alzoe hopeden die Embder dat spyl nu een ende nemen, und musten straffet worden als deven, stratenscenders, loese boven, daer nene erbarheit yn were. Und alle danck, almosen und hulpe, uth Embden gedaen und gelanget, vergetenden; und die sulckes bij und over was, muchte neit beter achtet worden tot vrolockinghe der malecontenten und leedtwesent der vromen. Sonderling to Gent⁶⁾, Vulvort, Dermuyden⁷⁾ in Vlanderen verloren worden

1) H.S.: haetst.

2) Verhinderd.

3) Voorgeven, het gerucht verspreiden.

4) 29 September.

5) Wat Eppens hier bedoelt, is niet zeker. Van het uitstellen van betaling kan moeilijk sprake zijn. Misschien bedoelt hij geld beschikbaar stellen voor de verdediging van Oterdum.

+ fol. 277^v.

6) Gent onderwierp zich in September 1584 aan Parma.

7) Dendermonde, dat zich in den zomer van 1584 onderwierp.

[p. 3]

und Berendt Syssinck in Westerlandt myt sijn mederydtmester, een Fransoese, sij myt sijn ruyter verstroyget, geslagen und he to Leverden angeholden, die ander to Stenwick ingehaelt und gevangen. Daeromme Verdugo sick niet lange beradende richtet to alle munitie tot belegerunghe, vlaecken¹⁾, scanskorven int Oltampt und Duerswolt to verdigen, ordiniert pigoniers uth alle kaspelen, sendet uth geschut van Gronnigen na Fermsum und uth Reidener scants. Versocht²⁾ also in der nacht Oterdum tot 11 uren myt grot gescrey; und weren reede 2 soldaten overgelopen van Knoeps vendel und komen vorts den 16 dach Septembris over het gat in den dijcke nevens Termunten. Holden dapper scarmusselingen (want die in Oterdum weren in alles gewarnet) und Claes ten Buer kumpt den 15, dages tvoeren, in den scanze, hefft guede tosage van die Staten und maket die 2 hopluyden versekert. Und die eerste schermusselinge gluck wol, wandt die vijant wijcken most; und blijven vele gravers doet uth alle caspelen, doet und meer gewondet, uth Loppersum, Rijp³⁾, Stedum; worden in den scanzen mede begraven tot groet geschrey und versaginge der armen meentes, die alles myt wagen, scepen, perden verrichten musten boven die sware scattinge. Und hadden in Oterdum die goetlingen gewest eersten dages, als darna van die scepen geleent worden, dat volck solde jammerlicken geseriget worden hebben. Die amirael was sulven mede in den scanze und Merten Phemes⁴⁾ wachtede up het vorscreven gat und kerede den vijandt. Aldoe docht men um privande und munitie und verbeteringhe des scanzes Oterdum. Und dit hefft alsoe geduert ten eersten⁺ vierteyn dagen und scrijff(t) Claes ten Buer, dat die vijandt wol 60, 70 scoten dede, und dede nene 10 gulden scade, dan in de huysen. Und worde een vrouwe gescoten, sittende in hoer doer und weinich anderen, die sick meest

1) Horden, rijswerk.

2) Waagde een aanslag op Oterdum, trachtte de schans te verrassen.

3) Zeerijp.

4) Deze is van elders onbekend.

+ fol. 278.

[p. 4]

verrockloesenden. Und daer scrijfft Claes ten Buer, dat sie even wolgemoet den vijant wal gewogen, nichtes sonderlinges misteden, want Lazarus was myt nodrufft gecomen und 60 mannen medebrengede. Tot commissaren vor Oterdum weren commissarien over die huysluyden Hens Hind¹⁾, Popco Uffkens, und Aysse to Wartum amptman. Die hopluyden worden geteelt Reinevelt, Hindrick van Delden, Wijbe van Gouten, Ulfert Prenger, Taminga, Hans Spirata und anderen uth anderen scanzen gelichtet, Tijs van Oert. Dat ock het stormen neit to verwachten was, hadden sie anders uth Oterdum verlopen willen; dat nu tegens der borgeren groten hoepe und vermodent des stadt Gronnigen beyegende, tot ongedult der Graven to Embden und Ocko Vreses drostes, die Oterdum niet mynner vijandt weren als die vijandt sulven. Soe dit und dat alles lettende und ten anderde mael die soldaten to Knoch leggende und gescut vuerende als 6 grote barsen up raeden. Daerto die vendelen bueren van Larrelt und Hindte upbedende, die nochtans van grave Edzart aldaer vor Pewsum sick verlustigende, weder to huys gesonden sindt und het gescut affgebrocht tegens des drosten upbredent²⁾, seggende: yck byn noch graef und neit Ocko Vrese, trecket thuys. Overst de Grave dachte Knoch to bescanzen, dan ys van den adel ontraden und den meente als seggende: Sie en hadden nene vijanden, wolden ock nener maken um die hoytevaeres halven; und konden landt lickwol yntrecken to Larrelt, Loegen und anders und die meeste duypte des Emses gaet an Oterdum verbij. Den 26 Septembris vallen die uth Westerscanze an een boyger uth Embden na Engelant menende, daer 2 borgeren und scipper sulven up, und scip egen hadden, Ulfert und Claes van Gemmygen genoempt; beiden jammerlicken doerscoten, steken und thouwen worden, und geplundert und van den amirael

1) De voornaam kan worden opgemerkt uit blz. 12 hierachter. Hier ter plaatse staat een onleesbaar doorgestreept woord en vervolgens Hind, als afkorting, wellicht voor Hendrick of Hindricks. Geheel zeker is de naam dus niet.

2) Tegenspraak, bevel.

[p. 5]

weder gevrijet sindt. Dit ys alles van den borger to Embden voer gudt upgheeten und den Spangerden to⁺ gueden geduydet, dat men den moste mijden und neit vertornigen, und ys een breff allene na Gronnigen gaen den 29 September. Also worden ock angesocht aldaer Berendt Alberti und Willum van Borsum uth Spannien comende, nichtes quades vermodende, worden hofftouwen¹⁾ affscoten und in de galgere²⁾ und an scip van beyden. Daer dan ock niet over geclaget ys, als gedaen worde over die 4 soldaten to Knoch geslagen van die uth Oterdum um hoer 12 gevangenen vrij thebben. Waeromme die malecontenten dusse Embder scepen antogen, worde geacht orsake twesen, soe men soedanigen scepen hadden konen innemen, dat men alsdan den amirael wol mechtich gewest were, und den hele Embden bedwingen muchten und Oterdum wol muste overgaen. Und reede gesecht worde to Gronnigen: Weer Oterdum onse, solde Embden neit gebeden worden. Want den Grave hebben de orlichscepen an tvoele ingelaten und meer scade gedaen dan twe graefscape weert sint. Und allene hieruth die tovart up den legeren to verhopen was. Gelick men ock vrede in Westfalen hefft versocht, als Sutphen³⁾ spisgen solden, um Westphalen thebben, welckes uth Embden gestarcket worde. Dit worde alles niet to Embden geachtet, soe men allene die handttierunge driven muchten myt beyde parten.

Voer Oterdum sindt van Tijs Oerts soldaten gescoten worden wol 18, van Hans Spiraets 29 und anderen voele, dat men niet weten konden. Daer Hindrick van Delden in sijn hacksenen⁴⁾ ys gescoten und Wybbe van Gouten doet gebleven myt goetlingen uth Oterdum gescoten, als Berent Alberti scyp anstormet worde. Dusse hadde sick vast settet in die Marne als huysman.

+ fol. 278^v.

1) Waarschijnlijk een verkorting (het woord staat in het H.S. onduidelijk aan het eind van den regel) voor halve cartouwen.

2) Vermoedelijk een roeiboot.

3) Zutphen was sedert 1583 in de handen der Spanjaarden.

4) Hakspieren.

[p. 6]

Um legerunge tmaken wordt uth Dam up houwen, hoven, boemte und alles gehaelt, wat in Dam neit bewoent ys worden, jae huysen affgebroken und up Ziel gevuert und daervan tymmert die commissie huysen. Daer dan Claes ten Buers huys und Gert Smyts um vernelet sindt worden, und alle anderen, soe ledich stonden und suspecte persone tohoerden. Up dusse tijdt laet Dode van Amsweer¹⁾, Aylco van Amsweers soen bij Dam, des Ringe van Amsweers Galte und Ubbe vader broders, sijn boeck in druck uthgaent: Spegel der anvechtunge, myt clachreden vuer onse arme vaderlandt, und dediciert der gemene und kercke ten Dam tho, soe noch buyten offte bynnen landen sick erholden. Want he als richter van den Dam myt Claes ten Buer der meente sijn sorge noch schuldich achtede. Und sijn broder Melchior van Amsweer⁺ ys prediger bynnen Antwerpen erwelet bij den vermeenden Lutterschen, daer dusse nochtans den Ubiquitatem²⁾ niet wiste offte konde verdedigen, dan der Ausbuersche confescie wolde gemes³⁾ sijn, daer neit tegens wordt Godes geleret worde und overtuyget⁴⁾. Und ys idtsondes aldaer in die benoutheit gestalt, nadat het heren hoff hem mishagede, bij Allegonda⁵⁾ und anderen, die sijner als een jung geleerde edelman annamen und wol onderholden wolden. Tom laesten worden die soldaten uth Oterdum tegens Johan Hillinck vendeliker up den 24 Septembris uthgelaten uth beveel grave Edzarts, dar

1) Bekend protestantsch theologisch schrijver en burgemeester van Appingedam. Het hier bedoelde boek is zijn eerste werk, in 1583 te Emden verschenen, getiteld: Spieghel der aenvechtinge des Satans enz. en een trouwhertighe ende droevighe vermaninghe aan de verstrooyde uitgewekene Ingesetenen. Zie over hem o.a. Dr. L.A. van Langeraad, in Stemmen voor Waarheid en Vrede, 1902, afl. 2.

+ fol. 279.

2) Vgl. boven dl. I, blz. 382, noot 2.

3) Gemäsz, overeenkomstig.

4) Vgl. over de Luthersche gemeente te Antwerpen: Pont, Nieuwe Bijdragen tot kennis van de geschiedenis en het wezen van het Lutheranisme in de Nederlanden, I (1907), 121 vlg. Melchior van Amsweer wordt daar evenwel niet genoemd.

5) Marnix was op het einde van 1583 door Oranje tot buiten-burgemeester van Antwerpen benoemd.

[p. 7]

bisheer Occo Vrese stedes een insage¹⁾ up makede und to Knocke malcanderen beyegent. Und sindt die costen compensiert, und nene oervee²⁾ tdoen schuldich, noch nener daet overtuyget. Daer nochtens bynnen Embden opentlicken anslagen worden grote daden und van borgeren geropen, neit billickenden dat men dieven und stratenscinders spijsigen solden und hoer neit wolgaen muchte, und worde Oterdum neit wonnen, soe weer Godt niet rechtveerdich. Antworde een ander: Godt gerichtet neit na onse duncken. Item juncker Assa van Middelum³⁾ secht: Die Oterdum g. Gr.⁴⁾, die swijge styll, want he gundt mijn here neit gudt, men solden liever starven dan bij Spangerden wonen. Antworde: ock bij dieven? Antworde: Dat ys van die Spangerden geleert in Reyderlandt, und worde gelt uthdaen⁵⁾, bynnen maent Oterdum ingenomen. Antworde: Die Konick kan sijn mach(t) noch hier breken. Hoewol anderen seden: Myt ansien can he sijn vijanden onder die voeten treden, jae⁶⁾, Duyslant bevede vor den konick van Spannien, und die gesande van Navarren was sonder grote tosage vertogen, van den Keyser in acht⁷⁾ gestalt als crijch und uproer soekende⁸⁾. Und dergelicke worden meer. Die droste liet den pastoer to Betteweer sijn leen⁹⁾ upseggen, als offte he geweten hadde und neit den overvall gewarnet. Item ock den pastoer to Logen geboden myt nene Goesen to conversieren offte handelen bij verluss sijn leen, und doen in sijn huys huyssokinge. Nu die soldaten weder to Knoch liggen, sparen sie nene huysmans haven, scapen,

1) Tegenspraak.

2) Oervede, afzwering van vijandschap.

3) Meer bekend als Ast van Midlum (ten n.w. van Emden). Hij verkocht in 1565 zijn burcht te Groot-Midlum aan de weduwe van Otto van Diepholt Vgl. Emder Jahrbuch, XIV, 204. Vriendelijke mededeeling van prof. Dr. F. Ritter te Emden.

4) G. Gr., misschien voor: gevet Groningen.

5) Uitgegeven.

6) H.S.: jaer.

7) Ban.

8) Bedoeld wordt de Ségur. Vgl. boven dl. I, blz. 630.

9) Ambt.

[p. 8]

eynden, gansen, honeren und leven moetwillicken, sonder⁺ clachten tverhoren. Nu tom laesten wort openbaer, dat Hindrick Karsgijns, een borgerkint van goede olderen und vrunden, to Steenwick sij gestorven in die vanckenisse dorch honger, commer und in elende. Want he van Paesschen aff nene soen offte maen hefft sien mogen; doen doet die ein borger bij den anderen¹⁾, want he neit affvallen konde und sick schuldich geven, soeals sijn ghedichte²⁾ van het verraedt uthwijset in voele versen begrepen, weer hierbij tholden.

In dusse maent worden to Lubich und Hamborch begrepen muntemesters myt hoer factoren, die 4 rijckssteden daleren hebben nagemuntet als Lubick, Hamborch, Brunswick und Campen, Deventer, Swols daleren. Seer ansientlicken gemaket, in die kanten dick und midden alleen weinich hebbende, myt verwisselinge erkant to Lubick, in een edelmans herscapie arbeidende, die hoer vor goltsmeden geacht hefft, und hebben up vele plaetsen gedaen, und solden tom olij³⁾ verwesen worden und wolde sick sulven in die apprehensie verdoen⁴⁾, dan niet vort ginck.

Die droste Ocko Vrese genoempt was nu benae gevrijet van der soldaten molestatie, want die straten nu open waren, soe Oterdum belecht. Und ys sijn raedtslach alhier hem meest dienstlicken west. Want he nu neit vor den Gronniger strijdende, dan hefft die partijen sulven an den anderen gebrocht, tot der Gronniger beschaempheit und grote versekeringhe des scanzes, die nu rede in 14 daegen hoer effect betoonde in verweer und tegenweer, alsdat sie allene up die dijcken belecht ys worden und niet tgroet gemaket, dan allene en haven noch mistede, waer men sick buyten den scanze neit bargen conden voer gescut, soe nodich were, und allene des nachtes

+ fol. 279^v.

1) Vermoedelijk bedoelt Eppens, dat zoo de burger zijn medeburger doodt (‘doen doet).

2) Dit ‘ghedichte van het verraedt’ is ons onbekend gebleven.

3) Het verbranden in kokende olie was de gewone straf voor valsche munters.

4) Van kant maken.

[p. 9]

solden anvoeren moeten, soe de legerunghe konde verbliven up den dicken, die alnoch nene stormen verwachtet, daer grote regen twe nachten lanck gewaer worden weren. Dat men ock wol geleret worden nene legerunghe in den hervest tmogen holden vor Oterdum, dan up een harde vorst solde beter gelingen, doch myt meer gewalt als idtsondes vertonet ys. Woe dan ock veltleger in den winter und up den harden ise sij tholden, muchte de erfaringhe leren, soe daertegens vorraedt scaffet worde. Alsoe,⁺ dat nu het ongedult und roepen bynnen Embden sij gestillet worden, ock bij Ocko Vrese, overicheit und grave Edzart zulven, myt den ock dat hoer egen borgeren myt den blode betaelt hadden und nemant gesparet solde worden, soe men den Eemse mechtich worde. Nochtans laet Occo Vrese niet aff to ondersoecken kundtscap bij den uthgewekene Gronniger borgeren, off men mogelicken enige raedtslach gewar worden konde. Bij salige Assweri Munsters¹⁾ boecken und breven, die den 18 Septembris up raedthuys gehaelt sin alle, sonder enich inventaris tgeven, und nene actionem makende. Want Asswerus een verstandiger, und meest mester van scriven, raden und spreken was onder die uth Gronnigen, die Joest van Cleve stopede und starckede myt raedt und scryfft, dat men voer een canceler offte secretarium gewisselicken to Gronnigen verwachtede, als men die stadt mechtig muchte worden. Hierto worde ock Petrus Cornelis gedaget mogelicken um dusse scrifft to versichtigen, offte hem ock anders gebedede. Want he voele mede diende den gesanden van den Koninck uth Engelandt Willum²⁾.

Dan ys verbleven um die haestige affganck van drosten huysfrow tho Gronnigen. Want die droste aldus sick mester stellede over alle staten und saecken, respectierde nemant, edel noch onedel, und een groet gudt tsamen

+ fol. 280.

1) Assuerus Munsterus was een Latijnsch schoolmeester te Groningen, die in de dagen der Hervorming aldaar (1566-68) de nieuwe leer heeft gepredikt en daarna is uitgeweken naar Emden. Vgl. het over hem medegedeelde in de Kroniek van Rengers van ten Post, dl. II; blz. 262.

2) Waarschijnlijk bedoelt Eppens daarmede William Herlle. Vgl. dl. I, blz. 590, noot 5.

[p. 10]

gebrocht hefft, nochtans nene kinderen gewonnen. Soe betamet etwas van sijn affkumpst to verhaelen und ock des huysfrouwes, die vor Jesabels¹⁾ vrouwe mede achtet worde und ock in hoer dienstboden dat regement scarp vuerde. Dusse Ocko, soe hem alnoch noempt juncker Claes Vrese to Lier, ys to Loppersum²⁾ gebortich enes huysmans soen, doch egenarffnich, und hefft sijn naem Vrese gewonnen, want he als een junge dienede bij den juncker Aylt Vrese to Ottum, Claes Vresen broder. Ock sonder kinder verstorven, sijn gudt den armen makende in testament, want Claes Vrese een egen Westphaelsche maget tot sijn kock und darna tot sijn huysfrouwe genomen und geholden hefft, die nu ock anno 84 gestorven ys, nicht scoen, noch sonderling maniert, 3 soenen moder, dan om moders willen gringer geacht und ock weinich versocht, noch den vader gelick van verstandt. Dusse juncker to Ottum trecket in den krijcht und dienet under Carel V in den Duyslant anno 46 und holt dusse Occo voer sijn lijffknecht, und wort vendeliker gestalt onder Aylts Vresen rydtmester um des junckers willen und gewynt⁺ allsoe die naem Vrese als Aylt Vresen vendeliker. Und uth dusse dienst affgesoldet³⁾ myt sijn juncker, erholt sick to Embden und settet sick als borger tworden und coepman, meer als een huysman. Under des soe ys dusse Margreta weduwe geworden van hoeren man, Berent Cremer genoempt, die hoer als dienstmaget beholden hefft na affstarvendt sijnes huysfrouwe. Want he gebreckelicken was und grote hemelicke dienste bedarvede, welcke dusse maget reede gewennet tdoen, als uth Westphalen to Embden arm offte soberstaets uth Meppen gebrocht was ter dienst voer een vroumoder⁴⁾ upgevoedet. Dusse Berent Cremer begavet hoer rijckelicken in testament, dat sie copen und handtieren konde und het grote menschap⁵⁾ hadde, und ydermentlicken genoech doen van

1) Izebel, de vrouw van koning Achab, bekend om haar boosheid.

2) Dorp in Oostfriesland.

+ fol. 280^v.

3) Ontslagen.

4) Vroedvrouw.

5) Gemeenschap.

[p. 11]

reeden und verstandt. Alsoe dat dusse Occo van Loppersum sick an hoer begyfft ter ehes um hoer goedts halven und he sick sijnes names onder der borger ock naemafftich stellede. Soe ys dat die olde graiffinne niet weinich beduch(t) was over dat lange vertoch hoeres sonen und juncker in die vermalinge in Sweden, idtsiger graffinne thaelen anno 61 um sekere kuntscap tnemen. Daer dan dusse Occo Vrese to versien worde sulckes am besten conen doen als copman und erfaren van anderen saken. Und doet willicken, daeromme to Lubick reysende, kumpt kundtscap reede, dat die graven und nije graffinne up comende wegen sijndt gesien und wol, und ilet alsoe daetlicken wederomme und brenget den vrouwe moder graeffinne van Oestvreslant dusse blijde kundtscap und wordt hem togesecht dat eerste ampt, dat dar verviel, solde sijn worden. Welckes dan op Lierort gevallen ys und aldaer droste gemaket. Dan niet myt gunst des adels. Und worde up huyse niet gelevet noch seer bedancket in sijn ampt und gewindt aldaer een groet besidt, Ayssevelt genoempt, welcke he tymmert, begraff¹⁾ und sijn huysfrouwe aldaer verwalder gelaten, ter tijdt he van grave Johan affdancket wordt und sick als privaet willen stellen. Sweret tom laesten grave Edzart allene, wort droste und borgemester to Embden gestalt und levet myt dusse huysfrouwe 33 yaeren, und ys mester over alles und frundt des lutenants Mepsche to Gronnigen.

In dusse sommer worde die meente heel und all overtogen myt scatten, wachten, graven und arbeiden van der stadt Gronnigen wegen und dwanck. Daer dan Aylco Winken, Remmert to Bierum und Fecko²⁾ Umpteda die versumede wacht upsandt an 12 personen mulcteren³⁾⁺ myt 24 daleren, des wekes myt nene yaertaxt vrij worden, scandsen und graven hebben moten; daer in Oltampt die abt van Oldencloester, Hermannus Dockum, wort

1) Met grachten omgeven.

2) H.S.: Feito.

3) Beboeten, straffen.

+ fol. 281.

[p. 12]

verweten, dat he, bij die deputierden sittende, alles hebbe overgescreven und verandert niet anders, dat he hebbe um sijn convent allene tholden ghegoeset¹⁾. Und hoewol sijn broder Jodocus Occius, Joest Zuer nu genoempt, abt van Rottum gewest, beschuldigt worde, dat die misdeder, to Enim gerichtet van Willum Ubbena, van Joest sij besandt um closter tbranden, nempt he des neit an. To Loppersum wort Ebele Luddens doet slagen van Derck to Hochsmeer²⁾, und Focko Peters van een huysmansknecht, want he overmodich sick anstellede in enes weduwen gewas to verkeren und to verdarven in drunckenheit. Des wort to Hollwirda bloetscande gedreven, und leven die huysluyden in harbergen sonder erbarheit und ontsicht van menschen. Die crogers³⁾ worden nu samelicken rijck, die naest an bedelsack seeten, vermochten gelt uthdoen up renten, want wat soldaet vertierde und to handelen was, moste die meente betalen. Des worde van ener, Hebe genoempt, gesecht den 17 September to Embden, dat he gehort und gesien hadde myt Hans Hind⁴⁾, woe daer grot geschrey, brant, noet und andere screckelicke spectra van hoer voer⁵⁾ corte tijden erfaren weren und ock bij ider vernomen sij; des huysmans peerden, wagenen worden noch dach noch nach gesparet van hopman offte commissarien sonder ansien van emant.

Menno Tiddinga to Midwolde, ener der principalen commissarien in Oltampt, inclinierde wol na der Staten sidt, soe men allene civiliter myt hoer wolde handelen, und dede Oltampt contributie tgeven in den scanze, ock tegens verbodt des Stadts, und dorste die onwilligen ock dwingen, die teges stonden hoer accordt. Dan int laest Septembris gaet he doetlicken aff, alsoe Evert Luytgens, Azinge Entens captein, uth Gronnigen geboren. Nu wort weder stellet Hermen die Price⁶⁾ uth den Dam, een over-

1) Met de Geuzen geheuld.

2) Hoeksmeer.

3) Kroeghouders.

4) Vgl. boven blz. 4 noot 1.

5) H.S.: voerts.

6) Misschien; die Prote. Zeer onduidelijk in het H.S.

[p. 13]

modich bove, alsoe ock Wigger borger uth Embden¹⁾, die het reeders gelt und scyp verdominiert hefft, und an dusse sake sick gyfft in dienst tot hangen thoe. Dusse benempt reede een scip myt keesen up der Emse und maket water unveelich tegens des amiraels Johan Garbrans geleyde und tolatinge, daermede het hoytevaren weder upholden sal worden.

Die doet van Azinge Entens was voele niet leet, als den droste, Gronnigen und anderen, Ewsums kinderen, dan⁺ allene den sijnen; want he to Utrecht dre dagen na Evert Lutgens affganck, soe to Amsterdam cranck lach wol 5, 6 weken, und rede weder committiert up den Emse tblijven tegens den winter, in den Heren gerustet ys, in een versmadt²⁾ krancheit uth sijn ontuchtich levendt erstanden. Und niet allene sijne egene vorraedt, dan des broders arffenisse verteret, verbrocht und verloren in sijne angenomen commissie, to Oterdum onfruchbaer bedreven, in die partije, vijandtscap und wilt levendt geholden. Dat, hadden die Gronniger vorleden yaer alsoe Oterdum angetastet, belecht, bescoten, wis³⁾ nu gedaen, muchte hoer niet anstaen hebben ock in corten dagen. In sijn nuchtericheit und bij verstandt was he alles bena Bartelt Entens gelick, dan die erfarenheit was noch neit geleert, und solden ock vruchbar worden hebben, want men sick meer sochten als den mene sake. Und ock reede sijn huysinghe Mentheda und landen to Middelstum in der Gronniger borgren handen Garbrant Heynens soens verhandelt weren voer klein coepscat in dusse ballingscap, orlichstijden, benoutheit van gelt und partije. Und worde gesecht, dat up die graffenisse nene kosten verrichten konden worden, daer die vrouwe wol gecomen ys, dan tlaete. In Oterdum hadde Azinge Entens wol 7000 gulden verspildet und dede meeste volck blijven bij hem, meer als bij Ewsum. Und vor Sutphen hefft sijn

1) H.S.: En. Vast staat de oplossing dus niet.

+ fol. 281^v.

2) Verachte.

3) Wis voor: wie es, zooals het.

[p. 14]

volck seer commerlicken gelegen und tom laesten verlopen, tot dat Azinge Entens den 28 Septembris anno 84 gerustet ys.

Die belegerunghe voer Oterdum worde eerentlicken van die Gronniger durch Verdugo overste und Reynevelt lutenant myt alle toraedes des stadt Gronnigen und lutenant Mepsche gevueret, bedreven und verrichtet dorch inlandtsche commissarien over den huysman und mene meente to heerschen, und dat allene noch myt die 7 vendelen knechten dre weken lanck. Want sie wagenen, scepen, gravers sonder antal upboeden bij den hals¹⁾ terschijnen und tscanzen und vueren und graven, houwen aff alle geboemte ten Dam van wilgen und anders um to specken²⁾, scanzen tmaken und begraven, und dat die dijcken allene, want platte lande onder was; heet weer, dat men die doergegraven gaeten und verbroecken dijcken in den Oesterhorn bekayn³⁾ muchte. Welcke gefaerlicken ys west, want daer voele huysluyden gebleven und gescoten sindt worden van die soldaten voer⁺ an gedreven, und benae halffdoet mede in die scanze begraven sindt worden, als men seede dat ener drove⁴⁾ Claes uth Loppersum gedaen sij, een arbeider, nalatende wijff und kinderen, und alsoe ock in Rip, Stedum. Und solden dages dalers, jae twe mogen verdenen, dan die meente seer gedwongen is worden; want ant perd en wagen niet weinigen ock wechbleven, dorchsceten uth Oterdum. Und hadden die in Oterdum die goetlingen tvoeren gehadt in den scanze van den scepen geleent, als na anderhalff eedtmael eerst ontfangende, die scade und jammer solde groter vallen hebben und niet also dicht anscanzet hebben. Und dat gescut uth Gronnigen angevuert tot 7 grotste stucken, die 24 punt isers sceten und ock 4 punt.

Die scanze Oterdum worde eerst weinich geacht und besorget, jae vergeten dussen sommer lanck. Want die

1) Op halsstraf.

2) Dammen maken.

3) Bekaden.

+ fol. 282.

4) Somber, gek.

[p. 15]

Westvresen ongherne die kosten deden. Dan graef Willum van Nassauwen stadtholder over Vreslandt nempt soe an¹⁾ und will sie erholden hebben. Want der Westvresen voerborch befunden worden und nene krijch konden maken, soe lange dusse scanze niet an den Spansche sidt gebrocht worde. Daeromme so wordt eerst Lasarus myt 60 soldaten und gescut gesandt, und tom laesten kumpt ock Stein Malter ock als lutenandt van den stadtholder den 5 Octobris myt 200 mannen, gescut und privande und gelt in Oterdum bij Tyacke Hettunga, Caspar van Ewsum, Lazarum, hopluyden. Und wort nu eerst die scanze Oterdum gemeent und to beholden voergenomen. Und hadde reede vole scoten gewachtet, dat ock die scepen bij dage niet wol in off an muchten vaeren myt victualien, volck, torff und anders, want daer nene haven noch gemaket offte ordiniert was und hoer gravers mysteden, dan allene dat die soldaten het bolwerck musten starcken, beteren, verhoegen und dapper arbeiden. Des ock gedaen um hoer scade tmijden, want een vrouwe gescoten worde myt wenich soldaten, dan die huysen seer tbroken. Myt antoch des belegerunghe weren reede twe adelbursen ontloepen und een tromslager ilede ock na und makede grote suspitie van verraederie offte uproer, dan ys bij den tromslager, een Wale, verbleven und ys doerscoten worden daer bynnen, und darna wolgemoet gebleven²⁾.

⁺ Daer Claes ten Buer, die enichste commissarius van den Vreesen wegen, die sake verwaerde und ontrichte³⁾ myt die commissie guederen und bier, broet und speck und anders uth Embden mede ontfangende was; want die Embder wolden nochtans niet heel sick vijandt stellen, daer men die ware voer gelt begeerden wolden und hebben musten. Soe sie doch reede erfarenden, dat die Papisten hoer neit verscoenegeden, als myt den boyger

1) Ging de zaak ter harte; hij begreep het belang daarvan.

2) Natuurlijk niet de doodgeschoten tamboer, maar de geheele bezetting.

+ fol. 282^v.

3) In orde bracht.

[p. 16]

gedaen und daerna noch weder myt Hilbrants Jaspers¹⁾ soen versocht ys worden, die in een styl und nevelich weder an gront geseylet voer Termunten van die Papisten wordt ingenomen und spolieert und die Goesen daeruth verjacht und daerna myt starcker handt weder bevrijet ys worden. Daermede der borgeren ongedult over der soldaten onordentlicheit gestommet und verdrucket ys worden. Wat sal worden, soe Oterdum an der Papisten Gronniger gewalt erovert worden?

Want Oterdum dan niet alsoe na der Gronniger versekerunge noch des drosten Ocko Vrese raedtslach overcomen konde worden, und rede dre weken belegert was und tot lange belegerunge gedijen solde. Und Ocko Vrese allene soe voele bedijet²⁾ und gewonnen hadde, dat sijn soldaten niet meer worden in des Graven landt alsoe overtogen und gekeret, soe laet graef Johan sijn knechten in begyn van Septembri affdancken und worden to Lier weder angenomen na Hollandt to senden tot den grave van Moers. Overst Ocko Vrese hadde sijnen ock niet langer angenomen dan up Michaelis³⁾, und deden den huysman overlast in gansen, hoeneren, scapen, und worden niet gelevet, dan hadden meer gewyns van die uth Oterdum voer melck, supen⁴⁾, botter, scaepen und anderen dingen und worde wol betaelt van hoer, dan worde nu neit gunnet um den overvall. Daeromme worden dusse alnoch twe maent weder van Occo Vrese van grave Edzarts wegen angeholden in soldie und up den Knoch gelecht bij den huysman. Alnu noch worde die verenunghe der broderen over die regerunghe van Oestvreslandt seer eerenstlicken van den gesande uth Engelandt gedreven, Willum Harleus⁵⁾ genoempt, als secreten raedt des Majestaet van Engelandt. Und van ydermenlicken gehoepet, um den Papisten die orsaken wecht tnemen. Und ys

1) H.S. heeft: Jespers.

2) Gelukken, tot goeden uitslag brengen.

3) 29 September.

4) Karnemelk.

5) William Herlle. Vgl. boven dl. I, blz. 590, noot 5.

[p. 17]

daeromme een gemene bedeldach¹⁾ angestemmet tegens den 17 Octobris. Godt wenne aldinck ten besten, dat die verstroygeden noch enich verblijff und harbarge beholden muchten, daer anders die partije groter und vreder gemaket worde over alle uthgewekenen, sonderlingen der uth Gronnigen.

⁺ Die grave Maurys van Nassauwe gubernuer solde bij sick hebben 18 personen toe rade uth Hollandt, Zeelandt, Gelderlandt, Brabant und Vreslandt, daer die Ommelanden vergeten worden. Des dan tot grote nadiel der onsen gerekent, als het vuer naest wesende, und allene myt perikel van anderen inholden worden²⁾. Soe raedtslaen sommigen der uth Ommelanden, de juncker Hayo Manninga, Egbert Clant to Stedum, nu to Embden presendt, Aylco Unsta, Ulrich van Ewsum, Melle Brosscma, Ewe Tammen, Eysse Bauckens, Abel Eppens, als adel und egenarffden in Oestvreslandt wesende, um den syndicum Jeronymum Verrutium ock daerbij tstellen, up der provintien oncosten offte der profijten des muntes to Gorckum³⁾ an tleggen bij den olden muntemester ten Dam arbeidende, und dan vorts an den in Westerlandt tdoen committeren, daer Hayo Manninga die commissie versegelt in plaetse enes landes zegel, want die landen nene gemene zegel gebrucken.

Want die Staten van Nederlandt in dusse benoutheit und gewalt des vijandts gherne ileden na den croen van Vranrijck, daer die prince Wilhelm van Nassauwe myt den horen neit hen trecken konden, soe wort die ongunst des Fransoes soe groet befunden, dat voele noch inclineerden na den Spangerden und men in Westerlandt een wroge gestalt hefft over alle suspecte personen tot den Spangerden inclinierderende und affectioniert, die dan vertrecken moten offte bynnen blijven. Nu was rede het gewalt der Papisten groet in die meeste provintien an

1) Biddag.

+ fol. 283.

2) Vgl. boven, blz. 1, noot 4.

3) H.S. heeft Worckum. Zie over deze munt der Ommelanden: Mr. H.O. Feith, Het Muntregt der Ommelanden (Gron. 1857), blz. 22 vlg.

[p. 18]

Artois, Hennegouwen, Flanderen, Brabant, Twent, Drent, Ommelanden; daer dan in getellet worden van Papisten an hoer sidt twesen 170 steden und 4000 doerperen. Und die Staten allene inholden Antwerpen, Brusel, Mechelen, Hollandt, Zeelant, Westerlandt, Gelderlandt und Stycht, hebbende 70 steden und 2000 doerperen¹⁾. Vranrijcke hebbe overst vaste steden 1700 steden. Evenwol wort ruchtbaer, dat die Fransoe(s) hebbe Nederlandt angenoemen und onder sijne krone to beholden und to verdedigen tegens den konick van Spannien, in de maent Septembri⁺ anno 84, und sijn rustinghe solde rede dar und na Nederlandt to willen, daer Navarreus reede als substituyt die regerunghe solde verwachten offte annemen²⁾, die van des hartoch van Gelre und Gulich gemael vertrouwet und genen gehoren, sijne moder hefft repudiert und Ferdinande dochter uth Carol V raedt weder gemalet und in....³⁾ gehilket ys. Soe hefft huys van Burgundien sick na Nederlandt indrongen. Daeruth nu actie und gewalt weder angelecht wordt.

In dussen tijdt besidt⁴⁾ Johan Rengers to Helm hovelinck alnoch Lingen bij Muylert droste, mach tot nene ransoen comen, noch myt Michael Broesma verwisselt worden in Westerlandt und ys seer demodich, kan nene gelt up landen becomen, vermeent sick up voergestalte⁵⁾ articulen 52 to verantwoerden, dat dan swaer tdoen sal

1) Deze omschrijving van het gebied van den Koning en van de Staten-Generaal is vrij wel juist. Alleen moet men bij het Sticht Overijsel en Drente voegen en bij Friesland (Westerlandt) de Ommelanden. Zoo bedoelt Eppens het blijkens de voorafgaande opsomming echter niet.

+ fol. 283^v.

2) Dit gerucht was stellig onjuist en in ieder geval overdreven. Maar wel heeft Hendrik III in den zomer en het najaar van 1584 er ernstig aan gedacht de Nederlanden vaster aan zich te verbinden. In verband daarmede werd ook Des Pruneaux in Augustus 1584 naar Holland gezonden.

3) Er staat hier een onleesbaar woord, zoo iets als Namen. Vgl. over Willem II van Gelre en Gulik en zijn huwelijk met de dochter van keizer Ferdinand I, boven dl. I, blz. 39, noot 4, blz. 75, noot 3. Eppens drukt zich weer zeer onduidelijk uit; wat hij eigenlijk bedoelt, is moeilijk te zeggen.

4) Bleef zitten, zat gevangen.

5) Hem voorgelegde.

[p. 19]

wesen in dusse sake sonder verlochunge van Goedes kercke und wordt. Johan overst bekennede und verlochende neit. Daer wort geacht, dat die Gronniger noch hartoch van Parma hem ontloesen worden laten. O mensche waer kanstu to comen als Godt affwijcket und ons allene lat staen, die men den doet niet dachte to mijden in vermetenheit. Doch worde mede van loffwerdigen borgeren uth Gronnigen betuyget, dat die regenten van Gronnigen nu sick diepper bedachten over dusse vanckenisse. Johan Rengers¹⁾, tot verdedinge gelaten, dede openbaer myt guede bewijsreden, dat die adel allene uth ongedult tegens der stadt Gronnigen in orlich geraden weer und hulpe gesocht bij Generale Staten. Want sie die besettunge myt weinichste diel uth hoer upbrocht²⁾, meest van den Landen betaelt tot Stadt uthkofft hadden, tegens den adel sick gemaket, het huys³⁾ dael gesmeten. Dan Johan vijandt affkundet⁴⁾, sick an den Staten verbonden, die religie ingelaten und gebrucket, hoer egene borgeren gevangen, tegens eher und edt, breff, segel und verdragen to Winsum gesloten, dat die regenten solden seggen, dat men Rengers wol um duyseden hadden gaen laten, want he Verdugo alles kundt gedaen hadde und der stadt Gronnigen wantrouwede meer als lievede. Sonderling nu Oterdum neit gewonnen worde als sie myt den besten und sekersten sick vermeten.

Die van Gronnigen sparen nene cruyt noch lot um Oterdum to besceten, soe in den scanze als na het water um den tovuer tletten. Daer dan den 9 Octobris eerst 3 menschen gescoten worden, tot voler geluck die vorgedachte Wicher, een borgersoen uth Gronnigen, und to Embden den reeders het scyp uth handen bracht, niet anders sokende dan wat he halen muchte, dar nemant

1) Het is wel eigenaardig, dat Johan Rengers van ten Post, zijn neef, de kroniekschrijver, over deze dingen in zijn werk zoo goed als niet spreekt.

2) Opbrengst.

3) Bedoeld wordt het door Alva te Groningen opgerichte kasteel. Over het afbreken daarvan in 1577 vgl. Gron. Volks-Alm. 1897, blz. 139 vlg.

4) Tot vijand verklaard.

[p. 20]

⁺ anders hen wolde, um straten unveelich tholden und reyse(n)den uptnemen. Alsoe een vrow, die doch reede in den scanze die voten aff weren gescoten, myt noch een man, gelick daerna ener sijn hoeff verloren, als he den vleespot waere¹⁾, und ock anderen weinigen, die sick sulven meest verachtloseden in dronckenheit. Overst uth den scanze worde groter scade gedaen an gravers, soldaten, beholden des Wybe van Goutum doet und Hindrick van Delden hopluyden seringe²⁾; dat ock Hans Spirata sijn scottel myt der scincke und beker van den tafel sij gescoten, und anderen hopluyden den kuygel an hoff verbij gaen sij. Und begynnen die Gronniger ock myt gloygende kuygelen tsceten, dan balde gelesschet. Und sindt gefraget, offte sie nu wech wolden und versaken³⁾ hoer neyt, secht Tyacke Hettinga: sie solden den man doen und brannen hoer die kley hart, dat sie stenen cregen. Under des kompt Stein Maltes myt sommige soldaten als lutenant van grave Willum, versicht die scanze und belovet alle dienst und hulpe van grave Willums wegen und der Staten und in 14 dagen weder bij hoer tsijn. Overst kumt neit weder, dan wort affdancket, als dat Stenwijck dorch hem sij neit erovert worden myt sijn onwillicheit und den huysman ock overlastich were gewest tot sijn behelp allene. Und Michael Hovelicker wort in sin plaetse gestalt als lutenandt; ock meer myt worden dan wercken vermogende, trecket den 18 October na Oesten um soldaten tsoecken.

Als die Hollanders hoer amiraelsscip myt den galley wederomme van der Emse affeysschen dorch een gesanden pyloet up den 10 Octobris, soe vertrecken dusse 2 scepen den 14 Octobris und Johan Garbrans amirael verblijfft myt die anderen capteinen und 7 orlichscepen; holden hoer jachten veerdich. Want die van Termuntersile scanze nemen den Oterdum hoer vier privandescepen 13 Octobris myt geweer, scipper und anderen gevangen, onder welcke

+ fol. 284.

1) Verzorgde.

2) Verwonding.

3) Afstand doen, zich overgeven.

[p. 21]

ys die smyt, soe in Oterdum rescap verdigede, een borger uth Gronnigen, waer ock Berent Katers breven van kundtscap weren, myt anderer hopluyden guederen. Um dusses to bevrijen, wort tussche Hans Spiradt und Tyart Hettinga accordiert, dat alle gevangene soldaten solden myt maent solts vrijet worden. Und holden crijchsgebruck so lange als hor paste und drincken dit malcanderen to in pijlvrede¹⁾ buyten den scanze up den dijck tusschen beiden andragende. Und Caspar van Ewsum worde een medcijns⁺ dranck togesandt offte weder langet uth die angehaelde scepen, seggende: He wolde Ewsums crancheit neit letten, sie weere ongeopent und smakede sie sulven.

Um die genomen scepen was die amirael weinich becommert myt convoy tleyden. Want die Hollanders den Westvresen dusse scanze benijden und an sick hebben wolden, und²⁾ was vaken tusschen beyden twist, alsoff sie nene ene sake meenden. Und die Hollanders wolden allene mester wesen vant water. Dan dat daer scepen myt botter und kees up den 11 Octobris van Borchert Barels uth Delffziel varen vorbij alle orlichscepen myt een gaende wint, dat kereden sie neit um hoer vordel, daer dan Johan Garbrans wol myt den borgeren doende was. Want sie to Embden dusse scepen verdedigeden myt gescut und sijnen affdrongen und kereden. Want hierbij weren 16 soldaten van den Ziel, worden to Hoegebunne³⁾ onderlopen, 4 doet geslagen und anderen spoliert gaen laten den 12 Octobris. Und soe dusse enigen soldaten begrepen hadden to Dytsum uth den harbarge, worden weder ontloeset, seggende die Hollanders: Also solden sie ock doen.

Des drosten Ocko Vresen crijcht crijcht een ende up den 13 Octobris, als allene 60 soldaten myt Johan Hetlinck affdanckende, niet anders verrichtet dan die straten onveeliger gemaket, dar nemant sijn waren wolde convoygeren

1) Vrij en veilig terrein op een pijlschot afstands.

+ fol. 284^v.

2) H.S.: um.

3) Hogebunde, thans Bunde bij Nieuwe Schans. Vriend, meded. van prof. dr. F. Ritter te Emden.

[p. 22]

laten, dan myt scade. Und dusse und anderen sint na Hollandt verschicket offte na die Papisten gelopen. Nochtans wat van Bremen antoch, worde to Lier, Oldersum und Borsum to scepe gebrocht myt ongedult des drosten. Die corporael van Knopen was nu ock weder to Embden comen, dan muchte neit incomen, dan eerst bij den droste erschijnen. Hort daer hoenlicken worden: wat he hier tdoen hadde, cruyt und loet solde neit uth, und die in Oterdum weren ontrouwe, lose, boese boven, und weren, daer sie blijven musten, und soe neit bleven weren, neit weert bij redelicke luyden hoer hoeff upslaen, und he solde sick des handels ontholden offte he solde hier ock blijven, alnoch sijn hoen denckende van den overval to Oterdum, hoewol he neit um sulckes tropen quam, dan um sijn egen saken und hopmans Knopen, als in een coepstadt und wolde des sijn hopluyden kundich doen, den meer anginck, und verantworden wolde laten.

Captein Knop kumpt den 19 Octobris vor Steine Malts weder als mede-commissarius over den scanze um nodrufft to bestellen: bier, broet, sonderling torff, want dit seer commer was. Und sendet daryn 7 scepen voll, dat ys⁺ 20 lasten torffs, ider last 140 mande eder korff vull und dat up den 22 Octobris. Hieromme doen die Gronniger Papisten wol 50 ja 100 scoten na den anderen up den scanze, want nu daer een haven gemaekt was dor den dijck, daer 10, 20 scepen inleggen conden und ock alle hoer jachten und orlichscepen inwaren up hoech water. Daer Claes ten Buer mester van gewest.

Overst Knop verholt sick des avents up den Knock myt sommige soldaten, dan hopman Tyarts Hettinga volck sindt soerlosick¹⁾ und blijven, dat nu echters, als mennichmael van Termunten, Knock besocht, wol benae 12 soldaten gevangen, die scepen pluystert²⁾, und Knop neit een verndel uren van dar ontcomen was tvoeren, offte men solden hier alles verloren hebben. Soe sorvoldich³⁾

+ fol. 285.

1) Zorgeloos,

2) Plunderen.

3) Zorgvuldig, d.i. vol zorg en vrees.

[p. 23]

sindt sie van den scanze, daer dorst gebrouwen, kolde geleden und alles in privande neit versien was, dat en yder verdroetsaem worde. Und ock privandescepen to Embden arestiert worden um betalunge, so tvoeren lange borget, van nene commissaris reedt gelt ontfangen hadden, hetsij dat die Staten nene gelt senden, dan commissie uthdeelen sonder bewijs. Und worde uth dit hefftich sceten bevreset, dat men die scanze bynnen corten dagen uth hongersnoet¹⁾ solde moten verlaten und upgeven, want die vijandt alnu die commer verstaen hadde uth breven und boden.

Nadat Gent um ungunst tot den Fransoes na den Spangerden weder ilede, worde die Scelde boven die 7 gelechte scanze noch anders benouwet myt een vloet gemaket van balcken, masten und ander holtwerck und ketten tsamen gesloten, 4 balcken dick, um over de Scelde to spannen, daer voele ketten uth Gent van die straten genomen myt anckeren bevestiget den Scelde tospanneden, daer dan tijdtlick sick to hefft ummecopen laten die amirael van Antwerpen up den Scelde die convoymester, dat he den vijandt ynruymen lat und sluyt die Scelde to. Dan niet langer duerende als maket worde, verdrijfft, tobrockt und verstroygt het vloet myt anckeren ketten und nimpt mede het hoeff, daeran stoten worde, want tom eersten was tdicke van balcken gemaket²⁾, und die scepen myt gescut und volck driven daerup und makent loss, vergaet alles und wort in Zeelandt ontfangen, alsoff⁺ Godt niet alles noch tolatende is. Hiertegens worde to Antwerpen een blockhuys scepswijs van 700 balcken, tunnen myt corck gevult und iser verbonden, dat 14 voet boerts³⁾ solde hebben in die dyckte, und dragen 50 kartouwen myt volck, um die scanzen tsluyten und to verweren und bovengalgelerye⁴⁾ affgericht, sonder zeilen nochtans, als een borger van Antwerpen verclaerde, die

1) H.S.: hondgersnoet.

2) Het vlot was te dik gemaakt van balken enz.

+ fol. 285^v.

3) Een rand van 14 voeten dikte.

4) Bovengalerij.

[p. 24]

darup ghegaen hadde und nu to water sij van Michaeels kerckehoff gesedt. Wonderlicken van een Italianer erdacht und practiziert und makede vole fragent und worden onder alle menschen, und die borger van Antwerpen betuygede, dat allene een edelman bynnen Antwerpen autoer sij um dusse benoutheit vor Antwerpen, want diewijle he gudt konings mede sick verclaerde, worde hem geboden to vertrecken und mach sijn gudt vercopen. Des dan vor sijn heerlicheit 14000 gl. genetende, trecket an Parma, gyfft dusse gelegenheit to kennen um Lillo to bedwingen, want dar sin heerlicheit licht und maken alsoe die scanzen up den Scelde. Und sijn heerlicheit mach neit gebrucket worden. Nu worden weder yneysschet alle vorwekenen bij confiscatie van hoer guederen, die meestall verschicket weren, und tolate nagedachtet worde¹⁾.

Soe dusse benoutheit niet erenstlicken und tijdtlicken van den croen van Franrijck hulpen und medieert worde, solde Bruysel und Mechelen²⁾ myt Antwerpen niet bestaen mogen, want ock die vertoch van des princen suster

1) Eppens is hier weer zeer verward en combineert blijkbaar allerlei berichten, die hij van hooren zeggen had. Het groote drijvende kasteel, dat hij niet geheel nauwkeurig beschrijft, is de welbekende ‘Fin de la guerre’, het monsterschip, waarvan men te Antwerpen zooveel verwachtte en waaraan men dan ook schatten heeft besteed. Einde Mei 1585 is het uitgezonden, maar is zonder veel strijd door de Spanjaarden buitgemaakt. Met den Italiaan bedoelt Eppens ongetwijfeld den bekenden Gianibelli; maar deze was juist niet bij het monsterschip betrokken, maar bij de vuurschepen, die den 5 April de beroemde ontploffing bij de brug veroorzaakten. Van Gianibelli is verder niet bekend, dat hij Antwerpen heeft moeten verlaten. Maar misschien heeft Eppens van een ander geval gehoord. De heer van Kouwenstein, wiens kasteel lag op den daarnaar genoemden Kouwensteinschen dijk, had reeds lang vóór het beleg de regeering van Antwerpen aangeraden dezen dijk door te steken. Zijn raad werd niet opgevolgd en in arren moede ging de heer van Kouwenstein over naar de Spaansche zijde. Vgl. over dit alles Bor, II, boek XX, fol. 590 vlg. en de verdere litteratuur over het beleg van Antwerpen.

2) Brussel gaf zich 13 Maart 1585 aan Parma over, Mechelen in Juli van dat jaar.

[p. 25]

gemaell, van Guntheri Swarsenburch¹⁾, uth Brabant een voerbode worde geacht, als myt des princen dochter van 5 yaren voertreckende to Embden in Blauwe Cruys²⁾ und vort na Duyslandt. Und die soen des princen grave Mauritius, gubernuer van Nederlandt, myt sijn veltleger bij Bergen up den Zoem nu in Octobri seer bemoyget worde, soe anders neit to laete als in den winter, und Vlanderen verloren was. Und uth Engelant welcke³⁾ duyseden overscepet worden, soe uth Saxen gehaelet, und men uth Duyslandt ock vermoden den koning van Naverren ter dienst tcomen um Nederlandt to erredden. Daer idtsondes die cophandel und havens gesloten worden in Vranrijck um neit in Hennegouwe und Artoes to handelen als uth Rowaen verbotscap ys worden, und men ganslicken an den croen van Franrijck tem besten und ontlosinge hoepende weren, hoewol die Parijssche moert und Antwerpsche verraedt seer misdachtich makeden alle menschen⁴⁾.

Onder die belegerunghe van Oterdum vallen die uth Nijeziel und haelen een roff bij Adwert hen van koygen, perden und 7 huysluyden und dwingen den Gronnigers Wijbe van Gouten veendel weder aff to trecken laten in hoer scanzen und ontfangen sommigen Walen tot 150 hoffden. In den scanze Oterdum was commer um die vaerlicke offte beanxtigede tovuer, um die duerte und⁺ grote kosten. Soe was in der vijanden leger niet mynner

1) Gunther van Schwarzburg was gehuwd met Catharina van Nassau, de zuster van Willem van Oranje. Bij haar vond haar peetekind, de kleine Catharina Belgica, een der dochters van prins Willem en Charlotte van Bourbon, na den dood van haar vader een vriendelijk tehuis. Vgl. Joh. W.A. Naber en L. de Neve, De vorstinnen van het huis van Oranje-Nassau (Haarlem, 1898), blz. 54.

2) Een herberg te Emden.

3) Eenige.

4) Eppens bedoelt, dat de handel van Frankrijk op de Spaansche Nederlanden was verboden. Uitnemend geeft hij de stemming weer, die in de Nederlanden tegenover Frankrijk bestond; men hoopte van den Koning hulp en redding, maar vreesde hem tegelijk, gedachtig aan de Bloedbruiloft en de Fransche Furie.

+ fol. 286.

[p. 26]

commer und honger, want sie myt nene lenunghe tocomen konden. Und die huysman ock niet meer vermochte tgeven offte to erleggen myt scattinge, want sie myt nene arbeit und gewas conden uthcomen tot scattinge, als wekes 2 yaer scattinge betalende. Und die scanzegravers dages verdienden 1½ daler und noch wijders arbeden wolden, ter tijdt ener, myt namen Waelke Lutgens eder Herens, Lutgen Heren soen to Midthuysen¹⁾, scanzemester gemaket, het scanzen an den soldaten bestediget dages up ½ daler ider soldaet. Und geneten sulven handtpennigen van die dorperen um in getal verlicht twesen, offte neit hoger gedrongen tworden. Dusse Waelke Herens hefft commissie, dat he sick uthscrijfft als scansmester van wegen konick van Spannien, borgemester und raedt, sampt verordenen van Stadt und Landen, dat en yder sijn scan(s)graver sende offte het gelt upbrochte, offte he dachte myt executie voert tvaeren und die ongehorsamen to roven, dat die ingesetenen in grote benoutheit geraden weren und benae nene wonplaetse meer holden conden, daer to Steem²⁾ reede die eerste noet und commer vallen ys. Summa die vijanden sceren alle scapen und hebben noedrufft; die Staten uth moetwille verslindet wat sie becomen, und hebben stedes mangel und commer in alles uth die grote onordentlicheit und wrevelheit tegens alle regenten, dat alle vromen sick van daer ontholden musten, und die ampten becofft worden und neit uthgedielet up weerdigen und getrouwen, soeals die vijandt doende was.

Johan Volckiers, een borger und brouwer bynnen Gronnigen gewest, een besunder groetspreker, die ock gesecht, dat wij sulven up den raedthuysen stonden angescreven, als dat wij dachten die bolwercken to Gronnigen noch myt roevesaedt³⁾ und haver to seygen und umtplogen. Datwelcke ons nener tijdt in sulcken verstandt gedromet can hebben, hoewol wal groten steden beyegent ys, und

1) Midhuizen of Meedhuizen, een dorpje een uur ten westen van Oterdum.

2) Stedum.

3) Knollenzaad.

[p. 27]

weer die meeste actie, die men van mij hadden tseggen. Doch ys ons om sulcke saken neit tdoen west, dan hebben alleen die ene enige sake angesien. Ock achte alleen van een lichtveerdiger geredet, die anders niet hefft weten tdichten. Und nu up Delffziel een scriver onder Watertaps vendel gemaket, want he sijnes vaders und moders arff verdaen hadde. Dusse ys nu die geworden, die int eerste Octobris Popko Bouwens huys ten Dam bij den⁺ Monneketyl hefft gesleten¹⁾, wech gefuert und up Dielffziel vertimmert, als daer sijn wonunghe tholden. Daer nener der frunden hem yn ontraden mogen, als Jasper in die Kroen swager, die sick sulven ock neit versumede in dusse tijdt, daer Popco Bouwens wol 1000 gulden tcorte gecomen, und vole anderen myt hem.

Die gesande uth Engelandt²⁾ verbleff und arbeide tusschen beyde broderen tot vrundtscap in naem der Majestaet uth Engelandt, want die stapel van Engelsche lakenen to Embden sick neit seer vertrouwe(de) sonder enicheit, und die Hense des ock behaetede³⁾. Soe to Lubich de Hense versammelt worde in Octobri. Daeromme ock een bedeldach van den heren und graven to Oestvreslandt in alle kercken upboden und bestemmet ys up den 18 Octobris, waerto die bedienunge des avendtmaels achte dagen langer vertogen ys, die ordentlicke wijes des eerste Sondages in dat licht yder nije maents wort bedenet wordt⁴⁾. Und to Embden van die predigers die borgeren

+ fol. 286^v.

1) Afgebroken.

2) William Herlle. Vgl. boven dl. I, blz. 590, noot 6.

3) In 1580, toen het te Antwerpen onveilig begon te worden, was het grootste gedeelte (2/3) van de Court der Merchants Adventurers verplaatst naar Emden. Twee jaren daarna gingen de nog in Antwerpen overgebleven Engelschen naar Middelburg. In Emden werden zij echter voortdurend tegengewerkt door de Hanze, die gesteund werd door Philips II en Parma. In 1597 wist zij zelfs van den Keizer een verbanningsdecreet te verkrijgen; daardoor verliet de Court Emden en vereenigde zich met de filiaal te Middelburg, die van de Staten-Generaal ruime privilegiën kreeg. Vgl. Te Lintum, De Merchants Adverturers in de Nederlanden ('s Gravenhage, 1905), 12 vlg.

4) Vermoedelijk bedoelt Eppens, dat er met iedere nieuwe maan avondmaal werd gehouden.

[p. 28]

erenstlicken vermaent worden tot boete und beeden, want die noet groet und nabij was. Um des na idtsyger tijdtverlop to verhaelen: woerde dusse forma geholden, dat Saterdags to 9 uren die Cathechismus heel und all verhaelt worde, tot die leer van sacramenten; over die sacramenten worde gehandelt van 2 uren tot 3 uren. Alsoe dat to 9 uren die nije communicanten examiniert, verhort offte myt weinich fragen beprovet worden, hoewol sie van den predigers to huys meer ondersocht worden und dan tot 3 uren affgenomet worden, offte ock emant insage wiste. Und alsoe des Sondages to 6 uren noch een vorbereydinge gholden int gemeen, und dan to 10 uren die ganse leer der sacramenten uth scryfft verhaelt, wort het aventmael van 4 predigers to gelick uthgedielt. Und duyert tot 11 eder over 12 uren. Overst in dusse bedeldach worde verlanget tot 1 uren namiddach mit vasten und beden und die nije prediger Gerardus Eobanus¹⁾ worde eerst confirmiert. Des Saterdages komen daer weinigen bij examen, des namiddages niet voel meer, des morgens ys antall groter, dan to 9 uren aldermiest. Van der overicheit gaet daer bena nemandt mede to aventmael dan allene secretarius Hindrick Gerts Paulinus²⁾ und sommigen der olden, dan idtsyger sittende nemant anders. Daer blijven aff die meeste, principaleste, oldeste borgeren, und grote antall gaet na predicatie to huys, die anderen verwachten het ende ock neit des dancksegginge, soe die prediger uth sulvige scryff lest. Namiddages wort die Catechismus weder geprediget. Daer kumpt een kleine getall der borgeren und communicanten, dan gaen vaken toe wanderen in hoer hoven offte blijven thuys. Und die eenmael examinert, wort niet weder verhort⁺ dan mach altijdt tom aventmael comen, soe lange sijn levendt neit besproken wordt und gewonlicken erschijnen niet meer alle maents als 200, 300 borger und 400 eder 500 vrouwen. Bij oldes plegeden die predigers

1) Geldenhauer. Vgl. boven, dl. I, blz. 593, noot 5.

2) Er staat een komma tusschen Gerts en Paulimus, maar blijkbaar is alleen de secretaris van Emden, Hendrik Paulinus, bedoeld.

+ fol. 287.

[p. 29]

alle borgers to huyse versoken, hiervor sindt nu visitatores der krancken verordent und togelaten van die overicheit um in pestilentietijden den predigers neit to seer tbeladen. Dan de gesonden worden weinich van emant besocht und onderfraget. Alsoe dat die cophandel meer besorch(t) worde dan die scryfftuer doergesocht. Daeruth dan vaken onder die borger voele wansinnigen, mistrostingen, kleimodigen, versageden und als desperanten erfonden worden, die neit tom aventmael gewest offte neit wol gefundiert weren, dat ock olderingen, diaconen van nene predestinatione offte electione wolden offte conden reeden eder spreken, als to hoech gedisputiert. Und die predigers mijden och sulckes in hoer predicatien. Daeromme ock vake vor sulcke luyden vorbeeden gescheden um gestarcket tworden in den gelove, und men hoer weinigen, die myt vrolicken gemoede hoeren ziel den Heren bevolen, gelick sommigen der uthwekenen uth Gronnigen Godt loveden vor sijnes soens erkentenisse und psalm singende den geest Godt upofferden. Dat iver was benae uth Embden und van den borgeren, dat Evangelium hadde hoer rijck gemaket, nu vertierde die rijckdoem het Evangelium, als dominus Menso predigede. Und ider achte¹⁾ up den Heren und Graven und seegen na der overicheit. Die kerckvogeden und die in eedt und dienst weren wolden sick hier niet sien laten, als Hans Evers kerckvoget, die orgelist, Jasper Lijsinck dijckrychter offte rentemester und soe vort. Nochtans worde en yder respectiert van den predigers, und gingen sonder onderscheet bij yder tgast und spraken weinich van godtlicke saken. Dit ys die staltenisse west des politie und gemeenscap der borgeren, dan als men nochtans um die kercke tdoen hadden, soe liep en yder mede to. Woe overst voele in perikel solden staen, ys noch neit ersocht. Dan die malecontenten, libertineren, Daviten²⁾ wenden sick stedes na den tijdt. Und die Joden worden wol geleden, muchten mydt yn der stadt

1) H.S.: achte achte.

2) Aanhangers van David Joris.

[p. 30]

wonen. Alles was um gelt vrij gelaten, dan die uthgewekenen worden weinich faveur bewezen van die overicheit.

⁺ Nochtans was daer een sonderlinge vorsorge over alle armen, dat nemant muchte bedelen gaen bij der straten, het sij woet ock weer, dan worde verboden niet tgeven. Soe vole worde daer collectiert 4 mael des yaers, in kercke dagelicken van krancken ghegeven, und arme armptjungen¹⁾ ingenomen bij die burgeren, dat men die uthgaven wol stelleden up twintich duysent gulden und over, dat die armen yaerlicken costeden, und nemant beswaert worde in sijn armoet. Woe dan die verhandelinge tusschen broderen sal gedijen, can die tijdt leren. Gewyslicken Johan Ligarius²⁾ myt sijn anhang dede nene cleine beroerde in Embder Reformierde kercke und makede bij den Grave die Reformierden seer verdechtich. Dan die predigers onthilden sick van alle schelden und lasteren derer partije.

Up den 23 Octobris ys Corcht Borchers huysfrouwe gestorven, myt den crefft³⁾ in der borste befangen und qualicken gemestert⁴⁾ offt tlange getoefft. Alsoe ene cruys up ander volgende, Elt Amsens dochter to Weywert gelick ock Cornelis Boelsen, Andreas Boelsen soen, sijn huysfrouwe, Brant Jacobs dochter uth Gronnigen, Luersema dochter to Liens, in den pest verloren und sulven in mismodicheit geraden, nene troest hefft hoeren willen noch predigers tolaten, sick erbarmelicken stellende und screckelicken ropende: O mijn wijff, wat sal ick begynnen. Soe sin gudt voele duysenden was, uth Hollandt vertogen um die moyte, to Gronnigen gevangen mede west und ontloeset worde, voer een dapper und erbar man geacht und sonderling begaeft myt verstandt und vromicheit, als ick hem ock erkenne und befunden hebbe. Dat Godt uthwen- und inwendich ancloppende ys; Godt geve den sijnen sijn troest und erholde myt sijnen geest. Und

+ fol. 287^v.

1) Waarschijnlijk ambachtsjongens, leerjongens.

2) Vgl. boven dl. 1 blz. 427, noot 4.

3) Kanker.

4) Geneeskundig behandeld.

[p. 31]

sindt waginge¹⁾ vor anderen, die neit kolt und warm befunden worden. Up den 26 gestorven, doch sick weder erkennende²⁾, und discretelicken sick holdende, lat nae een kindt van Brandt Jacob grotevader und Hindrick Luersma overgrotevader to Leens, een dapper egenarff man, wens suster an Here Itens to Oldenziel gehilcket ys, in hoer stam godtloes worden und an Hollanders gearvet. Andreas Boelsen hadde sijn kinderen Cornelis, Jacob, Johan etc. gearvet in gelt twemael hundert duysent gulden, want het sijnen voer der confiscatie uth Amsterdam gekocht anno 68, buytenlandes sick verwisset hadde; alsoe ock dusses Cornelis Boelsen gelden ock geacht over die 40.000 gulden beholden alle landen, heerden, und smijden³⁾, klenodien besonder affgetogen, die dit kindt allene tocomen, offte des Askendorps Hindricks naglatene kindt tovallen conen, die Brant Jacobs weduwe tot ehe genomen, dat browampt in Gronnigen mesterlicken dreff,⁺ van slichte Drenten affcomende, soe sie ons int 1555 wol becant sindt west bij Drakerckhoff wonende und die huysinge bouwende.

Die religioenssake worde van die uthgewekenen niet sonderling gemeent allnoch, dan sochten hoecheit, daer alles uth hoer handen, van nemant geholpen worden, und sulven neit enich. Want die deputierden van den ander verstroyget, sindt van die 36 personen weinigen den vaderlant dienstlick, want ock hoer commissie neit also ys, dan privaten personen und meddestaten to achten; die syndicus wort suspectiert und diende⁴⁾ sommighe van adel alleen, becommeren sick neit um den religion, als Unsta, Ewsum, Manninga myt Jodocus Occio eder Zuer, Wigbolt van Ewsum, Christoffer van Ewsum, Eysse Yarges, Rempt Gensema, Heyne Sijwers, Rinke Elema tsamen verstorven, myt Jacob Ripperda, Azinge Entens, Corcht Borchers borger to Embden geworden. Die 4 abten

1) Er is in dit woord geschrapt; misschien staat er ‘warnunge’.

2) Wellicht bedoelt Eppens: zich bekeerd hebbende.

3) Sieraden.

+ fol. 288.

4) H.S.: dien.

[p. 32]

Adwert, Zelwert, Thesinge und Oldencloster bij den vijandt verbleven¹⁾ und ingetogen, myt Jurgen Leuwe, Wigbolt Iselmuyden, Hermen Sickinghe und Albert Knotte. Daerto Egbert Clant und Rengers ten Post to Bremen verbleven, und Rengers to Helm gevangen alnoch. Sommigen olt und amechtich als Brossema to Zandweer, Eysse Bauckens, Emen Tammen und wij allene in Oestvreslandt overich weren. Die anderen in Westerlandt tot 9 personen heel verstroyget weren und nene bijcompst holden conden. Und vaderlant myt 2 scanzen Nijeziel und Oterdum in der Westvresen gewalt stonde. Und sick neit weinich becommerden um die huldinge van der Majestaet van Vranrijck, die myt landes zegelen wolde gehuldet worden und neit van private edelen, als sijn broder gescheden. Dat niet van weinigen gedaen solde mogen worden, daer men alle aristocratici to achten weren. Und men die zegelen uth quartieren, als Vredewolt, Humsterlandt, Hunsinge, Fywelunghelandes zegelen ant verbondt gehangen, up munte geslagen, und die 11 harten ontkennet hadden. Und men nu nodich achten een egen zegel off schilt²⁾ an enige commissie to hangen, soe die sindicus, affgesonden myt den Westerschen Hesselus Eyssinga³⁾ und Jelger Seysema um sick in huldinge to presentieren, ghegeve(n) solde worden. So sindt die segelen wol bij den uthgeweken, dan in een schilt to stellen, und also tgebrucken. Verorsakede verscheiden ordel und makede vorsorge, dat men des niet solden gebrucken myt gemene consendt, und ock niet muchte buyten landes vulmechtiget worden. Und die syndicus wolde noch beschuldigen, dat men dat zegel mij⁴⁾ Alason neit hadden

1) D.w.z. zij woonden in de stad Groningen in hun refugia, nu hun kloosters verwoest waren. Dat is ten minste van den Aduarder abt Johannes Greven bekend. Vgl. Bijdr. en Med. v.h. Hist. Gen. XXIII, blz. 112, noot. Over de refugia zie Gron. Volksalmanak, 1890, blz. 98 vlg.

2) Over dat eigen wapen der Ommelanden vgl. Dr. G. Acker Stratingh in Bijdr. v. Gesch. en Oudhk. der prov. Gron., dl. VII, blz. 200 vlg. en dl. X, blz. 48 vlg.

3) Hessel Aysma.

4) Te lezen zal zijn: myt = met.

[p. 33]

inlaten und authoriziert, soe hadde men nu ock gebrucket.⁺ Welckes Johan Rengers dan eerst in sijn uplage¹⁾ to verdedigen hadde hadt, als van hem und syndico allen overgegeven, und sick nochtans vermeende to verschuldigen in alle die 52 punten. Und in dit an beyden sijden reedtloes bestaen muste, wat neit van gemene quartieren des landes up gemene landtsdach consendt wordt, kan den landtscap neit verwilligen. Soe sint die huldinge des keysers Caroli, regis Philippi und hartoch van Gelder und grave to Embden niet myt een zegel versegelt, dan edelingen und conventen zegelen gebrucket. Want Landt alsoe consentierde und authorizie(r)de. Nu wil men nije dingen anrichten und an weinigen die regierunghe stellen. Soe als up landtsdagen gedaen und noch meer up deputierde dagen erfaren ys, dat men onder 12 offte 16 personen van 36 niet een mael stemmeden, jae ock munten lieten sonder emant weten und stemme tot des muntemesters egene prove und weinich profijt des landes, alsoe dach men nu noch tdoen. Dan dusse enige schilt des landes ys uthstellet tot gemene landes consendt, und nu neit tgebrucken noch maken tlaten. Als des to Embden onder die weinigen niet weinich twidracht offte clagens gemaket hefft. Hadde men die religie soe besorget, men solden alhier den anderen meer vertrouwen hebben mogen. Ock was dar nener van adel, die enige raedt, daet, respondentie um den scanze Oterdum besorgede, dat wes sie sulven niet vermochten an den Westvresen verkundigen, die nu reede gesynnet weren die scanze to verlaten. Und was reede in twe maent eder dre niet versorget, dat ock niet eenmael in dat starcke besceten der Papisten und beleygent myt 2 leggeren²⁾, die 600 mannen tot water und broet, jae korsken van ongemalen rogge teeten

+ fol. 288^v.

1) Beschuldiging, ten laste legging. Rengers zelf spreekt in zijn eigen kroniek daarvan evenwel niet.

2) Leggerschepen. Welke schepen Eppens juist bedoelt, is niet duidelijk. Met de 600 man, die volgen, is niet de bemanning der schepen, maar de bezetting van Oterdum bedoeld, die door de genoemde schepen tot een leven op water en brood werd gedwongen.

[p. 34]

welcke dagen lanck gedrongen worden, und evenwal sick verweerden manlicken und trowlicken, hoewol ener off ander affliep. Und dusse kundtscap myt vrolockinghe overscreven worde van Occo Vrese, borgeren und malecontenten und partijen, ter tijdt van Berendt Kater bij Claes Kater juncker to Fraem¹⁾ myt den sindico gelove maket bij grave Willum und Staeten aldaer, dat eerst int laeste van October een commissarius gesandt ys worden myt 10.000 gulden um den scanze to privanderen. Dan myt onweder lange vertogen worde, und 4 scepen van Spirata upgenomen worden, wal 3000 gulden werd. Und daerna ys daer noch alles gecomen tot 50 last rogge, molt, meel, twiback, cruyt, lot, gescut und 1 galley myt 3 yachten, daerbij dat rayseyl²⁾ van zalige Azinge Entens verblijven solde, na der Hollandische scepen afftoch van der Emse. Die Papisten spareden nene cruyt noch loet myt sceten, versoken alles wes sie vermochten, verbrannen een scyp vor Oterdum, dat uth Westerlant quam up den⁺ 28 Octobris, waerbij voele gewondet und sommigen doet bleven tot 30 personen. Und upt wat worde wol 20 ock geslagen, die den convoger anvillen. Und worde ock hoytevaerers van den Grede upgenomen, soe in den Ziel und to Uthhuysen an wolden. In den scanze muste graven worden um haven to veerdigen. Dusse ys ock langsam vortgaen, want die soldaten commer lijden musten und nemant uth Oestvreslandt in wolde offte muchte um het sceten und perikel, myt ock ongunst des drostes, die neit lijden muchte, dat emant aldaer solde handtieren, offte dwang den uthgewekenen borgereedt tdoen. Howal men niet verbodt aldaer to handelen und den Staten vijandt achten wolden, dan allene um ungunst tot den scanze Oterdum. Daer³⁾ ock Knoep tromslager 3 dagen gevangen gesettet als in der stadt comende sonder tosiendt des wachtes up den boem. Item Occo Vrese vercofft Hermanno Meyger een osse up St. Merten die scanze

1) Een kasteel ten z.w. van Middelstum.

2) Het razeil, maar hier dan als schip met razeil bedoeld.

+ fol. 289.

3) D. i. te Emden, niet te Oterdum.

[p. 35]

Papissche¹⁾. Overst die torffscepen worden middelertijdt na Oterdum gedwongen, dat die torfft to Embden durer woerde van 8 tot up 10 daler, und weigerden tcomen. Dis worde geacht wol over 1000 scoten gedaen thebben, und nene 12 personen geseriget off gedodet, und die kosten gerekent tot dusse 9 weken belegerunge up 36000 gulden. Evenwol clageden sie over geltsaken, die des maents scattenden 6 yaer taxt, ider yaertaxt up 8000 gulden und meer, dat alles an den scanze gelecht worde. Die huysman versaget, worde alles quijt, die rijcken mosten den armesten vrijen, als to Steem van Hans Spirata wol 8 gevangen um executie der scattinghe. Anders worden sie niet overlopen offte becortet myt garden²⁾ der soldaten, want myt magerman³⁾ musten sie tovreden sijn. Die vijanden bekenneden, dat die soldaten in Oterdum stribaere soldaten weren, want sie even gelic uthdielden als men hem tometeden, dat nemant muchte bloet staen offte gaen, als Hans Spirata bena treffende, sijn lutenandt rakende allene in hoer scanzen und in den dijck begraven inholden musten. Und nu worde eerst die dijck uthgraven und verhaelet als knijnesgaten und geswacket gelick tvoeren, myt het holt affhalende tot brandt. Gelick dat geslagen gat in Gaddingehorne⁴⁾ ock den laesten Octobris weder ingaet und overlop, dat die scanze in een zee schijnede staen. Und die Gronnigers begunneden to wanhopen, bes tot den winter, dar Ocko Vrese sick anders to versien und hoepet hadde, seggende: Sie sint all, dar sie blijven worden, offt vor onredelicken to achten. Und ock den gevangenen scipper to Reide neit lossen wolde, dan laet scriven, dat men hoer straffen solde umdat sulcke⁺ loese boven tovuer deden. Und worden wol 3 weken gevangen holden, den anderen tot warnunghe und onwilliger tmaken, ter tijdt alles uth Westerlant ancompt, soe

1) Dus een soort weddenschap; als de schans Oterdum met St. Maarten Paapsch, d.i. Spaansch werd. Vgl. beneden, blz. 41.

2) Bedelend rondtrekken.

3) Een Groninger muntje van zeer geringe waarde.

4) Vgl. boven, dl. I, blz. 511, noot 6.

+ fol. 289^v.

[p. 36]

gesecht, ock brouwers, backers, torff, als entlicken gesynnet den scanze tholden und knechten to versorgen; verwachten noch dagelickes Michael Hoveleker myt 6 vendelen uth Saxenlandt. Daer Roleff Gruys, die ertijdes van Bartelt Entens committiert die kercken to purgieren tegen Ewsums und monneken wille und ock vendeleker west in Hollandt und twemael gevangen bynnen Gronnigen, uth der vijanden landen ontloset was. Des hoert men, dat die Fransoes sick rustede gelick ock uth Engelandt overscepet worde, und Antwerpen gevrijet, die vijandt van die Scelde verweken, Bruysel benout maken myt tovuer tletten, und sulven mede commer lijdende, und uth Gendt alle voerraedt halende¹⁾, und over die inwoneren tractiert boven tosage, dat daer een elendige tijdt und bannicheit²⁾ erstaen ys, als daer meente tegens die overicheit upstaet und onwillicken stellet.

Die amirael Johan Garbrans was dusses sijnes uthleggens seer ongunstich myt die hopluyden in den scanze um sijn pasboerten, voer gudt den veerschen Eemse³⁾ up na Wesphalen, und quam den vijandt to vor Sutphen, Oldenzeel, Oetmersum. Overst ener myt namen Johan Corte uth Twent, een notarius, een vrijgesell van erbaren luyden und befrunden in Embden, hefft sick bevlijtiget des amiraels pasboerten natscriven und den copman gerijvet, want he bij den Johan Garbrans wol gelevet worde, und van der stadt stedes besendet worde um borgeren und copmans saken. Und gewint dit vordel sulven 25 daleren tot pasboerte, seggende to boerte⁴⁾ bestediget thebben. Soe nu enigen copluyden van Munstur hoer gudt scepen upwaert und wort vrij gelaten, dan an die soldaten comende uth den scanze, wordt niet anders angeholden, dan dat botter und kees in den scanze vernoden was in die tegenwordige commer und benautheit,

1) Deze geruchten waren voor het grootste gedeelte onwaar.

2) Bangheid.

3) De versche Eems is het gedeelte van deze rivier, waarin zoet water is. Vgl. boven, dl. I, blz. 64, noot.

4) In scherts. Natuurlijke woordspeling van boerte en pasboerte.

[p. 37]

die commissarius soldet betalen, soe het vrij gudt were. Des die copluyden an den amirael sick beclagen, offte sijn pasboerten niet solden vrij gelden bij den scanze. Antwoerde: Jae, men solden het gudt daer stellen myt die pasboerten, het solde niet vercort worden. Dan sijn boeck daeromme opende, vyndt nene exemplaer daer und begynt eerst to twivelen an sijn handt und eysschet den scriver daer off gudt prijs gecandt. De copluyden heel trurich wesende, versoken an den droste, Johan Corte sijnes pasboertes verclaringe doe. Des hem onversiens angesecht compt boven op den raedthuyse, wort van⁺ den copluyden daer ingeholden rechtelicken, ter tijdt sij hoer gudt weder vrij hadden. Hier worden borgen Jasper Lijsinck, Wijbbe Lijsinck und anderen und achtent weinich, ter tijdt overal compt, soe wort Johan Corte notarius weder instellet¹⁾ up den raedthuyse und up 7 Novembris up den borch ingesloten als een valschener und wort van den amirael ter straffe sijnes handts und ogen uthgeeysschet. Daermede Johan Garbrans sick nu heel ontvrijet hefft van gedaene tovuer.

Die prediger Johan Aerarius²⁾ ten Dam, to Deventer beropen und in ansien geholden um sijn gaven und gehilcket an een rijcke weduwe, starfft ock in Octobri tot droeffenisse der beyder gementen, dusser dat sie sijner ontwaeret musten blijven, den dat sie sijner niet meer geneeten konden, und bij den borgeren erenstlicken befunden worde, gelick he sick ock ten Dam bewesen, een jungeman van 32 yaren. Die annemunghe des croens van Vranrich worde ock den Ommelanden ingebeldet als meest verlaten tsijn und myt die twe scanzen Oterdum und Nijeziel in der Westfresen gewalt gestalt und die eerste hulpe van noden hebbende. Soe kan men nemandt affsenden noch bewilligen dan den sindicum Jeronimum Verrutium, die des up anderen landen costen mede solde verrichten, sonderling bij den Westvresen uth grave Willums begerendt, als stadtholder van beyden provintien

+ fol. 290.

1) Ontbieden.

2) Vgl. boven, dl. I, blz, 30, noot 3.

[p. 38]

gestalt. Onse adel was der onkosten niet gewegen und seer van den anderen verstroyget und wantrouwich, dat allene winigen dusse commissie affveerdigen musten in grote vertrouwen und swijgent, dat doch aller Staten inwillinge tobehoerde, und niet weinigen personen, als allene Staten to achten und niet deputierden. Daeromme soe worden to Embden in den Golden Romer up verscheiden tijden beropen wol meer (17 Novembris), dan erschijnen allene Johan Starckenborch, Aylco Unsta, Hayo Manninga, Melle Brossema, Abel Eppens, Eysse Baucken, Eme Tammen uth den Dam, Gert Smyt uth den Dam. Ulryck van Ewsum belovet to ondertekenen mede, gelick men ock an Johan Rengers ten Post und Egbert Clant to Stedum in Bremen verscreven worde, allene in sodanigen manier als Carolus rex gehuldet was in sijn tractaet, und men vrij executie des religioens und vestenisse in den landen holden und hebben sulden, daer landes zegelen van to tonen. Want die Majestaet worde nene private hovelingen zegelen in dusse huldinghe⁺ erkennen. Daer dan in Westerlandt gescreven ys die zegelen to gebrucken, daer dan Hayo Manninga und Melle Brossema myt hoer versegelunge certificatie ghegeven hebben in naem dusse vorscreven personen an den sindicum, offte Starkenborch darto mede vulmechtiget to beveerdigen. Die sindicus worde des dages togesecht 2½ daler uth die Landes munte to Gorckum¹⁾, upsettet van zalige muntemesters weduwe uth den Dam. Dar he van sal geneten ter tijdt die reyse anginck und commissie vuldaen worde. Dan dusse reyse ys lange tijdt upholden worden, want die sake niet eendrachtich daen worde. Die

+ fol. 290^v.

1) H.S. heeft Worckum. Zie boven, blz. 17, noot 3. In het gezantschap, dat in Januari 1585 naar Frankrijk ging om aan Hendrik III de souvereiniteit over de Nederlanden aan te bieden, was wel Friesland vertegenwoordigd door Jelger Feitsma en Hessel Aysma, maar niet de Ommelanden. Dat is wel opmerkelijk, daar b.v. Mechelen, dat ieder oogenblik dreigde in Spaansche handen te vallen, wel vertegenwoordigd was. De oorzaak lag vermoedelijk in de door Eppens aangeduide oneenigheid der Ommelander jonkers en eigenerfden en de daardoor veroorzaakte ongeregeldheid in de Staten en het bestuur.

[p. 39]

van Overijsel weigerden lange tijdt treysen und worden noempt keyserlicke konincklicke vrijsteden¹⁾. Hieromme worden voele steden tentiert tot desertie, als Nimwegen in Novembri van Scenck angesocht ys worden, daer Verdugo sijn Walen to uthsendede, dan vorgeves was, Antwerpen myt breven und belofftenisse angesocht, Bruysel neit vergeten ys worden etc.²⁾. Ock pretendierden nu voele orsake, waeromme sick affsonderden van consultatie und togen an den ander sijdt, dat sie bisheer neit tegens konick van Spannien gedaen hadden, als Johan van Ewsum zoens Aepco van Ewsum, die to Gronnigen gelevet worde und up den raedthuyse geropen tot landes raedt; Joest van Ewsum³⁾ verblefft to hove bij grave Johan in Oestvreslandt. Aepco Fockens wolde ock niet ondertekenen, dan verwachtede vrijgeleyde und alsoe vole uth Stadt und Landen.

Overst het geruchte van anneminghe des kroens van Vranrich blijfft bij vole sonderling in Embden ongunstich und wangelovich⁴⁾, als blijcket bij openbaere reeden van Occo Vrese, die daeromme den Spangerde achte to vertrouwen. Want he⁵⁾ een arffheer were, ock discretelicken raden hilde, die wol beter wisten um den religie, und men niet heel wantrouwen musten, noch so stolt den landtsheren ontsetten, verstaende Johan Starckenborch, Johan Mepsche up Ham. Die des anders beantwoerden up Johan Braemsche gasbodt⁶⁾, dat die Fransoes

1) Van deze weigering van Overijsel is van elders niets bekend. Het blijkt niet, dat de landprovinciën bezwaar hebben gemaakt. Het verzet kwam integendeel uit Holland en Zeeland.

2) De gewisselde correspondentie van Parma en de regeering van Antwerpen bij Bor, II, fol. 502 vlg. Aldaar ook over de pogingen om de andere door Eppens genoemde steden door list of geweld te bemachtigen.

3) Deze was ook een zoon van Johan van Ewsum.

4) Dit gerucht was dan ook onjuist.

5) Eppens bedoelt met ‘he’ natuurlijk niet Occo Vrese, maar den Koning, den wettigen heer der Nederlanden, dien men gerust kon vertrouwen en dien men in geen geval mocht afzetten.

6) Maaltijd.

[p. 40]

nene inquisitie gebruckede und liet vrij die religie¹⁾ und men muchte neit anders richten dan men verstonden sulven, off weren schelmen und guckelaers, die licht verdempten.

Ock weigerde die droste up verscheiden tijden privande na Oterdum tscepen, als Wijbe Backer den 16 Novembris sijn broet onthalet, dan daerna weder halen laten. Item verboden nene molt noch rogge uth tscepen, dat doch na den Greet niet keret worde. Item den 1 Adventus²⁾ predich wordt Johannis van Pilsum angesecht, dat he solde sick noutrael stellen in sijn predigen und nemant tom exempel nomen, als dat die stadt Gronnigen nu twemael hadden Christum inrijden laten und weder verdreven, des die overicheit neit horen wolde. Und die droste mijde die predicatien, want dominus Menso Alting lange tidt cranck was. Item scoeret die pasboerten in stucken, soe borgeren to Lier van Claes ten Buer gewonnen hadden up grave Johan vorscryfft. Item wil neit vorscinen und lossen laten enige scipperen van Spyrata gevangen, umdat sie na Oterdum scepeden. Item Michael Hovelekers lutenandt moten niet ingelaten worden um privande tcopen um na Vreslandt sijn volck tscepen. Dit alles, dat men den partien dienen und tegens stonden.⁺ Nu worde gelettet und verboden onder ander decksel, dat die scepen niet solden vaeren na Oterdum. Den

1) Dat was inderdaad grootendeels juist. Sedert den vrede van Fleix in November 1580 had Frankrijk geen godsdienstoorlog meer gekend. Die vrede bevestigde den vroegeren toestand, namelijk dien, welke was geschapen door den vrede van Beaulieu (la paix de Monsieur) van Maart 1576. Daardoor verkregen de Hugenoten overal vrijheid van godsdienst behalve te Parijs, aanspraak op alle ambten, toegang tot de Parlementen, waarbij Protestantsche Kamers werden opgericht, eindelijk elf vrije steden. De groote vrijheden, die de Hugenooten in Frankrijk genoten, deden in Nederland den Franschen Koning in een geheel ander licht zien dan Philips II. Maar aan den anderen kant was het reeds in 1584 de vraag, die men ook in de Nederlanden stelde, hoe lang die vrijheden nog zouden blijven bestaan, nu de Ligue meer en meer veld won.

2) De vierde Zondag vóór den geboortedag van Christus, in 1584 dus 29 November.

+ fol. 291.

[p. 41]

4 Decembris wordt den verman to Knock geboden den toner van drosten handt Ocko Vrese over to setten in Oterdum bij pene van 20 goudgulden¹⁾, dit onder schijn van dienst van borgeren, dan kundtscap thebben gewisser. Gelick ock van den 26 December tot den 30 upgeholden sindt alle waeren, soe betaelt und vertollet, dat sie niet uthmuchten noch enich orlichscepen angevuert, seggende: men solden nae 4 dagen weder spreken. Want die vorst was nu vergaen na 2 dagen und die malecontentsche scepen verbleven noch in Warfummerrijdt und worden gelettet dorch oestenwint und den doet van Johan Mets²⁾, dat die alnoch niet weder up den Emse comen muchten und den scanse inkeren, diewijle dat der Staten ene scip allene up den Emse gebleven was, und sick achter Nije Hoefft³⁾ gelecht voer het ijss. Dan uth den Gret sindt die waren vrij inhaelt in Delffziel und worde weder gescepet, daer 30 soldaten voer 30 dagen tgudt cavierden und alsoe ock uth Embden anhaelt solden worden. Waertegens die Staten jachten den 28 Decembris myt gescut van den borcht affwesen worden, und hilden het tunnescip myt 16 stucken veerdich leggen vor den boem. Dit was alnoch noutraelheit des drosten, die anders myt Hermannus Meyger een vette osse verweddet hefft neit to betalen, so Oterdam niet voer Sint Merten ja Midtwinter ingewonnen weere⁴⁾. Und men muchten anders niet dencken, offte Ocko Vrese was der Gronniger bundtgenoet, die van daer sijn respondentie haelde und gaff. Dit solde hebben middelt mogen worden, soe men die scanze Oterdum tijdtlicken hadden versorget, niet allene myt noedrufft und havens, dan ock myt meer volck, dat men ock uthvall muchten wagen und landt sick anhengick und scatbaer maken, dat myt nene klene scanze noch weinich volcks to becomen was. Daeromme die ziel langes onbelecht ys gebleven na des amiraels

1) H.S.: g.g.

2) Zie over hem beneden, blz. 45.

3) Waarschijnlijk bij Emden.

4) Vgl. boven, blz. 35, noot 1.

[p. 42]

vertreck van der Emse myt alle orlichscepen den 22 Decembris affvaerende. Die commissie den Joest van Cleve und Claes ten Buer bevolen van pasboerten tgeven up vrij guederen, welckes den droste verdroetsaem und den uthgewekenen ganslicken verdachtich geholden wordt; want de nu meest to boerte bij den amirael angenaem was. Johannes Erasmus was nu och daetlicken Joest⁺ van Cleve familiaer, niet sonder verwachtinge van profijt. Dat men sommigen laste heringhe doerch captein Noes den 19 Decembris lieten up upwars caveren voer 50 gulden und 30 gulden den mesteren und daerboven die commissarien niet vergeten, tot dienst enes Hollanders, die des belovet niet na vijanden landen to scepen, onangesien die besten uth Stadt und Landen to solt meeten¹⁾ gestalt solden sijn.

Dusse 4 yaeren ballinscap was niet allene swaer und benout, dan worde berekendt, dat allene uth een kaspel Fermsum 131 elicke²⁾ personen boven kinderen und ander vrij luyden verstorven weren. Waeronder nu den 2 Decembris to rekenen sindt Hindrick Peters und sijn huysfrouw to Petkum, in 1 ure tsamen rustende, und vort acht dagen daerna Johan Borchers und sijn huysfrouwe myt sommigen kinderen, dat in 3 weken 8 personen verstorven sindt. Dusse Hindrick Peters ys die west, welcke den copenscap tegen den stadt Gronnigen van wegen den Landtscap bedrefft tot sijner grote scade. Wat nu in andere dorperen geschede hadde ock sijn getall wal. Want Aepko Focken, ten Dam borgemester west lange tijdt, ock mededeputierde des landes, van Amsweer eerst gebortich, hilcket an een weduwe van ener, die een kuper was und uth der dodenkisten een besunder gewin becomen hadde, daerna an Katrina Nijemans, lat 4 kinderen na, 2 soenen, 2 dochteren, welcker yder solde mogen geneten wol 7000, und tom darden an Katrina Reiners verhilcket, verstorven ock den 9 Decembris, 10

+ fol. 291^v.

1) Zout meten, blijkbaar een spreekwoord voor niets doen.

2) Gehuwde.

[p. 43]

dagen na der Katrinen affganck. Dusse Aepko Fockens verblefft anno 1568 in den Dam und Sebastiaen Wabbens sin hulper muste balling blijven. Nu overst anno 1581 worde als noutrael van Wigbolt¹⁾ van Ewsum heer van Nijenort up Midwinters nacht nagesocht. Want he hem sommigen duysenden schuldich was und sick to Embden gesettet, und verwachtede een vrijgeleyde, daer sijn guederen ock neit confisciert worden. Dit ys die oldste und vornemste uth den Dam, die in so corten yaren van yaer 1538 staetlicke guederen allene in den Dam myt zeevaert und inlandtsche handtierunge an suvel und koren becomen hadde, soe lange dusse handel vrij was und alsoe plegede to seggen, dat he meer to Gronnigen up den stapel gewonnen hadde dan to Bremen offte Hamborch, soe lange die uthscepinge vrij was und men voercop doen muchten in die Landen.

Overst dusse tijdt²⁾ worden die Spansche articulen den landen updrongen van ampten to verlaten, nene vorcoep tdoen, dan to Gronnigen tvercopen alleen, noch anders to vercopen, dan uth Gronnigen gehaelt. Daeromme⁺ vensteren und casten van lakene³⁾ verbedende und broecklick⁴⁾ holdende ten Dam und anderen plaetsen, dat en yder na Gronnigen offte to lande uth muste. Die huysluyden worden niet gesparet myt scattinge, lenunge, servysen, graven, scanzen, dat in Wirdum van Bartolemio⁵⁾ afft tot den 1 Decembris 27 yaertaxt betaelt und bereket sij, des wekes ordinaris 1 yaer taxt, offt 14 dagen 3 yaer taxt. Alsoe dat Aylko Winkens, commissarius over torff

1) H.S.: Wigbort.

2) Eppens denkt hier aan de verschillende decreten, waardoor in den Spaanschen tijd het stapelrecht der stad werd bevestigd, o.a. de uitspraak van Alva van 7 Augustus 1571, het provisioneele vonnis van Parma van 15 April 1581 en het octrooi van den Koning van 31 October 1582. Vgl. Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht (Gron. 1904), blz. 273 vlg., 321 vlg, 323 vlg.

+ fol. 292.

3) Lakenwinkels.

4) Strafbaar.

5) 24 Augustus.

[p. 44]

und brant in Fermsum und legeren vor Oterdum, muste in 50 dagen bestellen und anleggen voer 18500 gulden van kaspelen to scatten. Dat noch huer noch schulde betaelt muchte worden van de meygeren, dan voele, arm blot gemaket, huys und alles verleten, want koren nu neit soe gewasse und voele was als anderen yaeren gewest. Evenwol sindt vole uthgewekenen landen, heerden, der heren van Nijenort, Aepko Unsta und anderen, an den kerscoep¹⁾ gestalt, um kleine wedye²⁾ die landen vercoepende, als Scelffors³⁾ den doctori Wrytseri⁴⁾ tohorich, ertijdes der vrou van Hinte tohorich, voer 1200 Bartolomeus Tyars togewesen myt een hele heert landes van bowte und weydtlanden, daer huys und hoff meer gelden solde konen up andere tiden. Daerto soe worden in Fermsum, Dam der borgeren huysen affgebroken und in den Delffziel und voer Oterdum vertimmert, uth Heveskens, Weiwart nichtes nalaetende, gelick ock westerwart alle ledyghe huyssen affgesleten, van die soldaten to Gronnigen vercofft und balcken, latten den brouweren leverende voer bier.

Tho Gronnigen worde en tijdtlanck van Verdugo, Taxio, Scenck geraedtslaget, woe men mit der scanze Oterdum doen solden, welckes wort uthstellet tot een harde vorst. Under des wort verspeet van Oestumhoern, dat alle munitie und gelt na den scanze gebracht solde worden, als 4 gotlingen, kuygelen, cruyt, lonten, morgensternen

1) Keerskoop, verkoop bij brandender keerse, gerechtelijke verkoop.

2) Waardij, waarde, hier koopsom, kooppenningen.

3) De Schelfhorst ten noorden van Eelde, nabij de grens van Groningen en Drenthe.

4) Dat is stellig Dr. med. Writzerus Sandfoerth. Vgl. boven, dl. I, blz. 529 en 540. Immers deze komt herhaaldelijk voor als geldschieter of als borg van Wigbolt van Ewsum. Vgl. Inventaris Archief Nienoord, n^o. 387, 681, 684). Uit dorsale aanteekeningen op rentebrieven van de Schelfhorst blijkt, dat Wigbolt van Ewsum eigenaar van de Schelfhorst is geweest, welk goed o.a. in 1565 aan Clara van Ewsum, wed. Ripperda, vrouwe tot Hinte, toebehoorde. Vgl. Reg. Archief van Groningen, 1565, n^o. 93. Het goed werd in 1583 gerechtelijk verkocht.

[p. 45]

myt andere allerhande dingen und noetdrufft toe bestorminghe nodich, sonderlingen voer 3 maent lenunghe tdoen. Hierup worden uth den Ziel bestellet 7 scutten und 1 pott¹⁾ und myt 300 soldaten belecht und wachten vor den convoyger myt sijn copvart van 11 scepen und hefft up 40 soldaten. Und beyegenen den anderen upt⁺ wat na Uthhuysen up 22 Decembris, als dages daerna alle Hollansche orlichscepen myt een oestwindt van der Emsen afftogen und die malecontenten myt hoer 9 scepen sonderlingen den pot na den convoyger sick leggende und besingelende, als allene wesende die forse²⁾ van die 11 scepen. Soe wordt die convoyger benodiget to strien³⁾ und lat sick tegen den wyndt wenden und gebudt daetlicken den pot het hoeff recht an sonder sceten, ter tijdt sie geclemmet weren. Captein Johan Mets, sick manlicken stellende, drouwen gewaldich ter tijdt sie an den anderen gevoelen, die pot inlopen wordt und die fock reedtloes gemaket, een godtlinck myt hagel geladen gevuert wordt, und treft dar den pot und wicket daetlicken und moet hulpe soeken; daer Johan Mets dat hoeff affgescoten myt meer doet gebleven sindt. In den convoger overst ys Hans Lijffarts soen doer sijn hals gescoten, ock twe doet und sommigen gewondet. Johan Mets is to Gronnigen gebrocht und in Brodercloster begraven. Van den copvaert sint daer 6 scepen ingenomen worden myt bier, win, broet, kees und weiniger der dingen, soe den scanze belangede. Was meest copenmansgudt, daer sommigen mede gevangen sindt west, borgeren uth Leverden und des borgers frouwe und kinderen, soe in Oterdum brouwer wesen solde. Daer ock somigen privaten in den scanze hoer guederen in hadden, und worde die scade gerekent myt ransonen wol 30.000 gulden.

Hartoch Eriche van Brunswick⁴⁾ ys ock in dusse yaer

1) Een soort schip.

+ fol. 292^v.

2) Kracht.

3) Men kan ook lezen strim of strom.

4) Erik II van Brunswijk, die herhaaldelijk in de Nederlandsche aangelegenheden heeft ingegrepen, stierf in 1584.

[p. 46]

verstorven, een sonderling dener des konicks van Spanien gewest und solde de inquisitie bij Carol 5 tijden ingevuert hebben und soedanigen nije bisscopen setten. Dan des tijdes to Antwerpen versocht, hefft landen versettet und in Spanien een concubine geholden myt sijn kinderen und her Julio¹⁾ de landen overlaten myt groten lasten. Dusse worde alle yaren weder gevreeset.

Mello Brossema²⁾, hoveling to Zandweer, een older zenior, mede deputeerde des Landes und stedes zielvest to Winsum, den meente seer gunstich, verbleff alnoch to Embden und warede sijn besidt wie een ander huysman, meer als ener ander hovelinck, dorch de huysfrouwe und kinderen. Wort up den 22 Decembris wedener van sijn huysfrouwe Clara Coners³⁾, daer he 45 yaren mede gelevet hefft und⁺ 4 kinderen beholden, 1 sone Tyacke Brossema myt 3 dochteren, daer de olste, Eyske genoempt, in hoer synnen gevundet⁴⁾, ock onses blodes van oldes ancompstich ys, uth huys to Loppersum Haycoheert, daer ock Sicco Tammens moder uth ersproten ys. Dusse Broessema ys wol begoedet, dan allene van sin swager to Noerdick in borchtoch gestalt tot 6000 gl., was des tot 1500 gl. ontvrijet, und wolde liever buyten landes dan bij Jurgen Leuwe sick inlandts stellen⁵⁾ tot des landes slaverije und nadel und sijner kinderen hoen und scande.

Den 29 Decembris tot uthganck des 84 yaers vermaent Occo Vrese noch eenmael den verwekenen uth Gronnigen, dat sie borgereedt und borgerrecht solden holden und myt die scanze Oterdum niet tdoen thebben, offte daetlicken to stadt Embden verwesen sijn. Want Sijn Genade um moyte und perikel to ontgaen, hoer niet wijders dulden wolde und hoer alsoe muchte verwijsen, gelick een weert sijn gasten mach doen, alsie hem niet meer gevallen, sonder reeden und disputierent tmaken, und

1) Julius van Brunswijk, neef en opvolger van den bovengenoemden Erik II.

2) Broersema.

3) Coenders.

+ fol. 293.

4) Gewond, gekwetst, dus krankzinnig.

5) Zich borg stellen voor Jurgen Lewe.

[p. 47]

solden hoer genoech sijn, noch acta gevende. Dusse borgeren weren daer 12 offte 13: Joest van Cleve, sijn soen, Johan Muller, Reiner Broys, Isbrans soens 2, und anderen, daer bij ock gedaget weren Gert Smyt uth den Dam und Berent Kater, onder welcke sommigen nochtans borgeren sindt. Dit was wol vor halff yaer to Gronnigen und voer yaer to Embden ruchbaer, dan worde vermeent, dat uth Gronnigen sij overgescreven und men nu vor Sint Jurgen¹⁾ versekert wolden sijn tegens exceptie van buyten tides twesen um to vertrecken. Want sommigen voel geroeps und gebeerdes up den Delff²⁾ makeden, mer als anderen borgeren und andere vremdelingen deden, niet seer becommert um die kercke Godes, noch lidmaten van den, dan worden geacht verspieders und kundtscherscaps nae den scanze, hoewol den Vresche malecontenten des vrij gelaten worde. Overst die borgeren sick tot purgatie erbedende, wordt niet anders gesecht, sie solden sick myt supplicatie vorstellen tot tijdt van Sint Jurgen und kentenisse van den Grave, die nu reede na Brunswick und anders buyten landes was vertogen, und sick niet wiste to beschermen, umdat men sijn landt alsoe inliep und den Emse besettede. Und die scepen achter Nie Hoeff³⁾⁺ upleeden in den vorst und men vuer⁴⁾ dachten daer yntbrengen, soe die malecontenten niet doen konden. Hieromme muchte ock alnoch nene privande uthvaren na Oterdum, daer die hopluyden scrifftelicken antwordt van begeerden tweten, als een vrij copstadt, und na den Greet sulven tovuer deden. Hier hefft die droste geantwordt: he dachte den hopluyden up hoer breven antworden, darna van tovuer bescheet geven, als vorst offte convoy uth den Zijl verwachtende up den Emse, tegens dat enige scip der Staten, dat men wol konde mechtich worden, soe men nene anderen tosendet, die sick verdedigen konen altijdt, und den Emse inholden.

1) 23 April.

2) De breede gracht midden door Emden, aan welke ook het raadhuis staat.

3) Vgl. boven, blz. 41, noot 3.

+ fol. 293^v.

4) D. i. toevuer, proviand.

[p. 48]

Den 8 Decembris trecken die gesanden van Nederlandt uth den Hage na den Bryll und scepen eerste mael aff, dan worden niet gedient myt den windt und den 18 weder affsleyterden¹⁾; worden tegens den Vasten weder verwachtet uth Vranrick. Onder des worden vole steden, Nimwegen, Venlo, Swol, Deventer, Hasselt, Lochum, Dockum myt verraskunge versocht van den vijandt dan vorgeves²⁾. Und to Bruysel worden 5 grote capteinen um verrederije wech richtet³⁾, dat men an die regenten grote ontrow befunden tegens die gemene.

Dusses verleden yaers scattingen sindt des wekes west over 1 yaer scattinge, und die kosten daerboven wol hoeger gerekent, dat die Gronniger tot Oterdum to beleggen wol genoten, gescattet und der meente affdrongen hebben wol 600.000 gulden; dat die arme meyger desperaedt gemaect, verlopen muste, dan nergens plaetse vynden muchte, want koren neit wol gewassen, gedegen und in weerde vercofft muchte worden.

1) Eerst den 3 Januari 1585 vertrokken de Nederlandsche gezanten uit den Briel naar Frankrijk. Zij keerden den 17 Maart terug en deden den 9 April verslag van hun daden en bevindingen in de Staten Generaal. Het is eigenaardig, dat een Calvinist als Eppens nog met de Vasten rekent.

2) Vgl. boven, blz. 39.

3) Hingerichtet, ter dood gebracht.