De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat vijffte boeck

dusses histories des stadts Gronnigen tegens den Westvresen und hoeren bundgenoten.

⁺ Alsoe Azinge Entens in des zaligen heren van Ewsum plaetse worde ingestalt, und nu up der Staten commissien, der Ommelanden deputierden niet sonderling onderworpen offte uth den Ommelanden bijstandt erlange, und Oterdum verlatende, daer Onno van Ewsum mede in dienst gecomen, als myt den droste Ocko Vrese ganslicken in vijandtscap geraden, und men Derck Huygen myt Robbert Jochums alnoch niet tot verhoer van rechte stelleden, dar sie sick up berepen und myt Evert Lutgens ock partijch gehandelt muchte wesen, overmydts enich rogge up der Emse angeholden, soe ys Onno van Ewsum sijnes hones und nadiels gedachtich und nemen bij Emseshoerne 5 scipperen und borgeren uth hoere scepen mede na Harlingen, niet anders versokende dan dat Derck Huyge und Robbert Jochums solden vrijgestalt und to verhoer van rechte gelaten worden, anders wiste sie der stadt Embden nichtes toe onwille. Die scepen worden weder vaeren laten und comen to Embden myt bedroeffenisse der borgeren, dat alsoe um hoytevaeres den zee mijden solden moten. Und Ocko Vrese nu sulven mede jechtich¹⁾ bevonden was myt weinigen tot hem und men wolden hiertegens nichtes up Oterdum volgen laten und sluyten alle der stadt vor thoe²⁾, als suydelaeren und anderen, die der sake anhingen, weren, dat sie der borgerie sick ontholden solden. Die scipperen scriven daetlicken up den 5 Aprilis, daer Kort Borchers broders sone mede

+ fol. 243^v.

1) Schuldig, in het openbaar.

2) Misschien te lezen: thovoer.

[p. 552]

bijgenomen was, Borchert genoempt, um Derck Huyge to ontloesen. Dan commissarium affgeveerdiget, Wyardum notarium, erlanget niene korten antwordt.

Entens in Westerlandt scepende, trecket tvoete doer het landt ilendt um Stenwick to verrasschen, dan die anslach gemeldet wort ijdel, want Staten raedt wordt niet trow offte versloten geacht. Na Entens afftoch worde dat stratenscenden meer und meer van den Westvresen pleget und Hans van Esens, lutenandt van juncker Caspar van Ewsum, grijpt Tamme Popkens, een lidmaten der relige, myt den sijnen und wort ransoent up 320 daler und soe⁺ vort anderen allene, want men uth landt reyseden und up des Graven strate niet vrij muchte sijn. Alsoe ock Alryck Wijars, to Winscote wonende und vulmechtich des meentes, wort van Luert Huinghe up Evert Langens scyp verwaret, van Bunne gehaelt, betaelt 1100 gulden und die onkosten daerboven. Gybbe Frericks, Berent Hindricus, Hayo Stapert und Menno Frericks worden 195 ossen und perden benomen und to scepe gebrocht bij Oldersum, van Bachbant¹⁾ upgenomen und verdregen, crijgen umtrent 50 weder voer 200 daler und dit up den sulvegen tijdt, als Palmavendt²⁾ die malecontenten to Askendorp und Reen³⁾ up Oestvreslandt indringende weren, overmydts het stratenscenden hoeren borgeren und burgeren guederen angedaen und die tovuer gelettet worde, als den 13 Aprilis. Um dusse tijdt stellet sick juncker Aylco Unsta van Wessinghe als na Westerlandt reysende myt Aepko van Ewsum, den amirael Johan Garbrans ansokende um convoy, ock den Knop; dan weinich gelts beedende worden van Knop belachet und vaeren van den Knock sonder convoy na het wat, van den scipperen vermaent, dat het niet sonder perikel weer. Antworden weder: sie wolden wagen. Und loepen up het

+ fol. 244.

1) H.S. heeft: Vlachbant. Bedoeld zal zijn Bagband, een dorp tusschen Aurich en Leer. Ook was er een familie van dien naam. Vriendelijke mededeeling van prof. F. Ritter te Emden.

2) 11 April.

3) Aschendorp en Rhede, dorpen rechts en links nabij de Eems ten oosten van Boertange.

[p. 553]

droge, dat die van Warffum droeges voets hoer anhaelen mogen. Worden eerst geholden als gevangenen, dan myt een kleine ransoen vrijgelaten, blijven vrij in het landt, als allene een schijn soekende van intocht. Dit hefft voele nasage gemaket und verwonderinge, woe sodanige noch solden sick stellen als hoveden und oversten der saken. Daer mij endtlicken tom spot geantwoerdt ys van borger uth Gronnigen: dat wij wol eer konden versoent worden dan die borgeren, ja, Aylko Unsta ys reede voer yngetogen, die kan die wech wol veerdigen¹⁾. Dit bleff styl eerst bij den adel, als sick bedacht holdende, dan balde vergeten, als niet ovell gehandelt bij Hayo Manninga, Ulryck van Ewsum, des wetende als onwetende, daer die ene up antwoerde: dit sint die adel und hoveden, die ons regeren wolden und den sake doen, als oc Hermen Siccinge, Wigbelt Iselmuyde, Jurgen Leuwe etc.

⁺ Bij graef Edzaert was nu lange tijdt to hove erholden een Spansche gesande, Hindrick Voncks neve, welckes den ingesetenen seer beducht makede. Overst als onversiens up Palmavendt umtrent ruyteren und knechten tot 800 to Askendorp und Reen comen, und Reyderlant vermenen inttrecken, kompt in stadt und landen een groter versagent, dat in Reyderlant wijff und kindt, myt beesten und huysraedt, over den Eemse iledt, alsoffte die vijandt landt inhadde, sonderling daer Occo Vrese lat uthkundigen, dat yder solde sick still holden, Sijn Genade hadde nene vijandt. Jae verboedt sick to reppen bij lijffsstraffe. Und wolde ock reede volck voerbij den Vreschen scepen senden in der nacht up Palmdach, dan worden gekert. Overst middeleertijdt waecket graef Johan myt sijn bueren to Wener, Lier und Bonne, daer die meente standafftichger was als Hansken Holthuyseren und beveelhebberen, ter tijdt die malecontenten hoer gesanden up den Oert²⁾ senden um³⁾ dortoch thebben na des broders gebeede, verhopende sijn meente solden sick still holden und niet

1) Gereed maken.

+ fol. 244^v.

2) Leeroort, een schans bij Leer.

3) HS.: und.

[p. 554]

allene sick wederstellen. Overst graef Johan seer beswaert, dat sijn broder nene vijandt wiste, die hem sijn landt wolde verdarven, holdet myt goede woerden die gesanden der malecontenten dre dagen bij sick und starcket syck myt sijn onderdanen, claget over des broders gevaerlicheit, daer he und sijn kinderen in geraden worden, soe die vijandt landt intoch und scanze makede to Dytsum¹⁾, Knock offte anders, als sick balde mester gemaket van het landt; dat die graven dan weinich meer geacht solden worden, ter tijdt die juncker Hector to Oldersum und Jasper Lijsinck tusschen beyden treckende, den grave Edzart bewegen, dat he ock endtlicken gebudt up den 18 Aprilis Occo Vrese myt Gemmiger vendel up to trecken, die doch reede veerdich und all uptogen weren. Want sie wolden bij hoer nabueren blijven und sick sulven redden, graef Edzart wolde hoer neit weder geven. Desgelick trecket up het vendel van den Greet, van Hinte, sommige scutten. Und besetten den scanze to Velgen²⁾, Bunne und Overlegerenlandt³⁾ myt dre legeren, daer gerekent solden sijn wol 12000 bueren, wol gerust und gemoet myt sommigen soldaten daeronder. Des was Knop ock bij den Ort⁴⁾ und to Wener myt sijn scepen und 300 mannen van den Amirael upgesandt, niet sonder⁺ tolaten van graef Johan. Myddelertijdt sendet graef Edzart den secretarium und Johan Wilken und Iserkremer twe mael na Gronnigen, dat die gesanden int leger sick bynnenhilden und tom laesten in verdrach to Duynbrocke⁵⁾ sindt geraden myt graef Edzart myt willunge van graef Johan. Daer Verdugo und Mepsche den anderen beyegent hebbent, niet sonder grote romens, dat die stadt Gronnigen ock den graven to Oestvreslandt wisten to bedwingen, dat sie vrij straten holden solden moten. Und

1) Nabij de uitmonding der Eems ten zuiden van Emden.

2) Nabij de westzijde der Eems ten oosten van Bellingewolde.

3) Overledingerland is het landschap ten oosten van de Eems en Reiderland.

4) Leeroort.

+ fol. 245.

5) Het klooster Dunebroek, even aan gene zijde der grens ten oosten van Bellingwolde. Vgl. boven, blz. 539.

[p. 555]

des worde gesecht: men wolden graef Edzart die regerunge alleen gelevert hebben, graef Johan solde junckers vrijheit allene beholden hebben. Overst die graef van Oldenborch was ock niet weiniger wachtende up den haspel, als men gewonlicken secht. Tho Gronnigen hadde Egbert Upkens¹⁾ gesecht: die graven moegen hoeren junckeren bedwingen, dan den konick van Spannien to keeren ys nene graven werck; woe willicker ingelaten, hoe beter gedragen. Overst graef Johan, sulven bij sijn huysluyden treckende, maket hoer guede moet; men solden hoer ditmael konen keeren; he wolde vor sin vaderlant, religie und vrijheit het levendt laten. Welckes dan graef Johan een groten roem und loff gemaket in ander landen, dat he soe manlicken myt sijn ondersaten eendrachtelicken den vijandt hadde gekeret. Worde noch meer gelevet van den sijnen und worde naest Godt dusse tegenstandt den graef Johan allene bedancket. Want hadde sie ilendt ingetogen, die huysluyden mosten alle geweken hebben, diewijle die ene upbodet worde, die ander ingeholden. Overst to Antwerpen und Hollandt was geruchte geschullen, dat Oestvreslant was Spansche offte malecontents, Emden belecht, dat men ock des niet benenen dorsten offte muchten sonder gevaer des levendts. Daeromme Wyardus commissarius nene endtlicke resolutie up den angeholdene scip(p)eren erlangen muchte, als doch den grave Edzart suspect achtende und partijch bevindende. Dusse legerunghe to Askendorp hefft benae 3 weken geduert tot den 25 Aprilis. Overst die borgeren und meente weigeren myt gewalt offte waepenen der borgeren guederen to caveren offte tleyden, want sie noch to neit bescadiget weren und nene⁺ vijanden maken wolden; gelick Ewsum und Entens gherne die naeste dorperen tot contributie verwilliget hadden und hoer savegarden uthboeden²⁾, dan nichtes vercregen. Want die Gronnigers de scattinge swaer makeden und

1) Egbert Upkena was in dit jaar gekozen tot burgemeester van Groningen. Vgl. boven, blz. 523.

+ fol. 245^v.

2) Aanbieden.

[p. 556]

ock verboden respondentie tmaken, versoken des ock dusse hopluyden uth den scanze Oterdum und holdent lange dragent. Dan niet erlangende, branden den 23 Aprilis Woldendorp und drouwen alsoe vort tvaeren Heveskens, Weiwert, Midthuysen, Amsweer, Tuckwert myt Fermsum, daermede die heerten meer vervremdet worden und alle vromen misprisen, sonderling want na Westerlandt die landen weder bewoent und tot contributie ingelaten worden ter beiden sijden. Dusse overst niet bescermet muchten worden, glick Johan die Mepsche up den Ham sijn egene landen weder besittende was, doch up een vertrouwe plaetse. Den 21 wort daer een roff bij Gronnigen wechgehaelt na Bolswordt. Nadat het gespreck to Duynebroecke geholden was up den 24 Aprilis, daer die Spansche gesande bij was und Knock ock myt bueren belecht was, als Sijn Genade leydet myt 100 borgeren, die in een ure veerdich und onwetich uth der kercke eysschet up musten, to Gemmygen styl hilden und weder ommekerende, wordt Derck Huyge up borge vrijgelaten to Embden van Ocko Vrese um juditio sisti et judicatum solvi, soe he overtuygt muchte worden, daer dan 4 borgen gestalt und wol 12 waerborgen erschenen vor recht der landtluyden up twe duysent daler, welckes ys den 28 Aprilis gedaen. Overst Rebbert blijft onverdediget. Den 4 Maii kompt graef Edzart weder to Embden und vertrecket van daer ilendt up Adrick na den Vredeborch¹⁾, nadat die adel nene handt holden wolde an het verdrach to Duynebroeke um Gronniger goet vrij to geleyden, hoewol juncker to Oldersum seer verslagen und beanxtiget was in dusse handel. Daeromme he myt alle anderen, Rysum, Grymmersum²⁾, Bennelieff³⁾ hoer guederen und clenodien rede na Bremen gesandt und verbrengen lieten, als wij gesien hebben, doe ick Leonem mijnen soen Meyavendt anno 84 na Bremen leydede ter studia und

1) Het machtige kasteel der graven van Oostfriesland in Ostringen, ten oosten van Aurich, tusschen deze plaats en de Jahde.

2) Hiermede zijn bedoeld de heeren van Rysum en Grimersum.

3) Nl. Bennelef van Inn- und Kniphausen. Vgl. boven, blz. 467, noot 2.

[p. 557]

3 dagen daer vertovede. Alsoe deden ock sommigen borgeren.

Bisheer was die sake der graven in grote bedenckunghe des amiraels Johan Garbrans, und muchte niet meer alsoe straten roven, ter tijdt den 14 Maii Johan van den Wort¹⁾ amirael des Ziel myt sijn egen geleyde sick settet⁺ to Loegen und hefft bij sick andere commissarien als borgemesteren van Alcmar und Leverden, um persoenlicken van den angeholdene borgeren handel und myt den graven sulven to sluyten, wat men in alle dusse handel verwachten solden.

Und des sindt die Gronnigers gans grimmich, dat ock Jacob Hilbrans²⁾ vrouwe und kinderen, item Berent Entens vrouwe myt hoer kinderen niet mogen hoer saken to Gronnigen handelen und vertoven, jae enen dach lanck, want sie reede 20 goldgulden gebroken³⁾ hadden. Und worden uth der Stadt und Landen verwesen, ock neit to harbergen laten buyten den porten offte bynnen, jae die ock daer citiert weren; und men hoer guederen bij der keerse dachten to vercoepen. Gelick Cornelis Kempis ock die confiscatie drivende was over alle uthgewekene guederen als rebelligen des Konicks und ick onder den Sicko Wijferinck verdinget⁴⁾ byn gebleven dusses yaers voer 30 Embder gulden und verleden yaer quijten myt hoege mandaten affgedwongen sonder wederredent.

Graef Willem doet in Westerlant aff die Raedt van Staten⁵⁾, holdet sijn egene luyden, als hem allene vertrouwet, um die grote ongerijff und verscheiden van menunge der Staten, dat he eenmael weder can gebeeden und verbeden, nochtans niet sonderlinges bedrivende in dusse tijdt.

Den 14 Maii myt des Amiraels ancompst wort die scip-

1) Johan van Duvenvoorde. Vgl. boven, blz. 433, noot 1.

+ fol. 246.

2) De in 1580 bij het verraad van Rennenberg gedoode burgemeester.

3) Boete gekregen.

4) Losgekocht, onder borgtocht losgelaten.

5) Letterlijk is dat natuurlijk onjuist. Vermoedelijk doelt Eppens op de besnoeiing van de rechten van het Hof van Friesland door de Staten, in het voorjaar van 1584 te Franeker vergaderd. Vgl. Wagenaar, Het leven van Willem Lodewijk, blz. 46 vlg.

[p. 558]

vart up die varsche¹⁾ Emse noch nauwer gesloten und gekeret, als na Wener und Westphalen nichtes tvrachten. Und doet die Amirael sijn propositie an den Grave sulven up den huyse Embden und trecket andere dages ock na grave Johan, die des tijdes to Styckhuysen²⁾ was, allwaer myt scutten und wagens die Amirael geleydet ys und compt ilendt weder den 16 Maii to Embden. Onder des laet grave Edzart daetlicken die troem slaen up alle plaetsen in Embden, Aurick und landt, ya to Logen, Larrelt, in anhoren der orlichscepen und lecht sie up den huysman, als grave Johan reede in Reyderlandt gedaen hefft, und keret het roven, nympt den Hermen Prince uth den Dam gevangen, als sick up Entens bestellinge uthgevende to roven aldaer, want ock uth den scanze sparede benae nemant³⁾ Wessphelingen und uth die Ommelanden comende, als Tydde Bouwtes to Oterdum verbrant, in Oestvreslant sick holdende, wort ock bij Oldersum upgenomen van Knoep und Tyart Hettinga soldaten und in den scanze gevuert; mach niet verbeden, ontloeset⁴⁾, verdedigt⁺ worden, dan sijnen quijt, wes he alnoch uthhaelde, moet den 29 Maii 200 gulden betalen. Alsoe dat die Amirael sulckes van Lier erfarende, wort van den juncker to Oldersum vermaent des to keren, dat ock Dampster und Gronniger wagenen myt speck angetastet, worden vrijgelaten um des Amiraels wille. Und wordt gesecht, dat het bestandt sij onder dusse verhandelinge, offte dat men Verdugo belovet hadde het landt vrij tholden. Welcke geruchte balde overal klingende, komen daerna alle dagen grote getal van wagenen⁵⁾ uth Gronnigen, Oltampt, Ommelanden vrachten vueren, wes sie mogen vrij und vranck tot 100, 200 dagelickes myt solt, scepe, rogge, holt, wijn. Want die Amirael geboedt des in Oterdum myt trommeslach styl tholden. Und solde benae uproer

1) Varsch = niet zout, dus hier het gedeelte van de Eems binnenslands, met zoet water.

2) Ruim drie uur ten oosten van Leer.

3) Hier zal het woordje ‘uth’ moeten worden ingevoegd.

4) H.S.: ontslouset. Ontloesen = bevrijden.

+ fol. 246^v.

5) HS.: wegenen.

[p. 559]

in Embden maket hebben, so slaff was die cophandel in Embden. Dat ock Ocko Vrese den Berendt Kater anriep up den strate: he wolde hem spreken in het rechthuyss vor der borch; als hem neit kennende, vrach: woe sin naem, wat sin handel und waer he sick erhilt. Antworde: soe he niet wolde weten sijn naem, soe weer he Kater wol becant, und vertierde sijn gelt und woende hier bij een borger, wens naem ock antekent worde. Wat he dan in die scanze Oterdum handelde? Antworde: Daer weer he neit west in 14 dagen und allene um enigen gevangen uth onse landt als Tamme Popkens wegen und anders neit. Overst wij worden nochtans anders bericht, dat gij die luyden mede ransonen und vercopen wilte; men kan sulcke stratenscenden niet meer lijden, men stellet sick off men die werelt dwingen wil und niet keret mach worden; dan dencket Staten und steden und Sijn Genade wordt des niet meer dulden und lijden. Waerup geantwordt: sulckes roerde hem neit und muste van hem gelogen sijn, want sijn olde egen dienstjonge in der scanze gevangen konde des anders betuygen, dat he van hem verdediget und gevrijet was van 100 gulden up 20 gulden tot ransoen, als een arme jonge; dat he uth beede gedaen, sijner niet kundich. Wal soe des soe ys, soe dancken wij juu.

Den 18 Maii wort juncker Johan up den raedthuysen gehalet und wort daerna up den Klonderborch¹⁾ genodiget und sindt dagelicken bij den ander in Blauwe Cruys.⁺ Und men muchten niet anders vernemen, dan dat Amirael, van den Prince und Staten gesonden, solde van den Graven verstaen, woe sie sick myt Verdugo to Duynebroecke und Wedde hadde ingelaten, vijandt off vrunt. Want in Hollandt dat geruchte groet was, dat Reiderlant ingenomen, de Grave Spans und Embden belecht, gandslicken sick malecontens gemaket hadden. Und was dusse intentie allene, dat die Amirael solde dusse verdrach doen upholden, offte myt gewalt doen tegenstaen. Daeromme ock meer scepen togerustet und reede een grote geley gecomen ys to Loegen, und alle scepen van Embden bij

1) Zie boven, blz. 104, noot 4.

+ fol. 247.

[p. 560]

Logen angeholden ock tom orlich solden antastet worden hebben und niet Embden togelaten uptvaeren. Dit ys alsoe gehandelt und gedreven 14 dagen lanck, dat nemant der borgeren hiervan verstont, dan sick meer verwonderde, wat doch worden solde. Stellen hoer stadt in beter ordinantie van wachten, rotten, 14 huyssen 1 rot, und geven yder sijn wachplaetse, so nodich worde. Und tom laesten den 2 Junii trecken juncker van Oldersum und Hindrick Gerts secretarius und dominus Artopeius¹⁾ myt den Amirael na den Prince, als Derck Huyge, tvoere uthgeborget²⁾ van ons tot rechte gestalt, bij den Graven to Adwerick verhandelt, vrijgelaten ys, und Rebbert Jochums ock lossgelaten, als hem het levent schenckende offte binnen corten dagen ter justitie verwachtet worde. In dusse heele handel wolde graef Edzart neit to Embden comen, dan die Amirael volgede hem to Adwerick, als Ocko Vrese bij hem to Vredeborch west was. Onder des wordt den landtscap upgelecht grote scattinghe van Turckenstuer und tot besoldinghe dusser angenomen knechten. Item bruytscat des dochters in den Palss verhilket³⁾ west, daer die moder bisheer bij gewest ys, und neit int landt. Hier worden die egenarffden noch mede up befraget tot verdroesaemheit des Graven und walbehagent des adels, die doch den egenarffden uthgesloten, nu weder inhaelden in hoer raeden. Want olycherchia vermuchte dusse monarchie niet verwaeren⁴⁾. Dan nemant was sonderling gehort, dan die van Knypes⁵⁾ allene als meest bij den Grave geleden⁶⁾, hetsij um sijn wolspreckenheit offt authoritiet, offte gunste eder gewalts der⁺ meentes, und wederspreck den nijen doctor, juncker Peter⁷⁾, sick vermetelicken verclarende, dat die Grave

1) Vgl. boven, blz. 471, noot 2.

2) Tegen borgstelling vrijgelaten.

3) Vgl. boven, blz. 438.

4) Behoeden voor.

5) HS.: Krypes. Knypes = In- und Knyphausen.

6) Geduld.

+ fol. 247^v.

7) Deze persoon wist men ook in Oost-Friesland niet terecht te brengen.

[p. 561]

weer heer over juncker und meente, muchte gebeden als die juncker over hoer egene luyden, soe sie doch ock hoer husluyden scatteden. Antworde: dat he des niet verstondt noch wiste, sie beswaerden nemant, die landtscap hadde sijn stemme, und weren sommigen egenarffden, daer he voer strijcken solde moeten.

Die knechten wort een gulden up handt geven, eten bij den huysman lange tijdt, leven woest. Ock ys die meente weinich besorget um godtzalick levendt tleyden. Want to Lier sitten dre doetslagers, daer Garleff Uncken mede was, onnosel ener int veerscip doerstekende, want he hem anroerde up den voet, nat offte vull makede, als nene orsake hebbende. Dat predichampt was veracht in alle kaspelen, die hoveden hilden sick bij der kercke Christi, die ene Luttersch, die ander libertiners, und meest na den Graef omsiende. To Embden versoecht men noch een prediger, dan konden nummer den droste behagen, gelick van Petro Gellii¹⁾ des predigers soen to Embden erfaren, die uth Sutphen ransoniert voer 800 leeuwendaler, een iveryger man, bij den borgeren angenaem, neit even gelevet wort. Graef Johan lat Duynbroecke noch tot dijel meer bescanzen als die utherste grense van Reyderlant, daer Michael Hovelicker bij gewest, een hopman uth Westerlant in des Graven waergelt staende. Hierdorch wort gestediget die landtstrate vrij tgebrucken na Gronnigen myt tovuer und alles, dat die scepen reede vorgeves gelecht sindt up der Emse. Evenwol willen sie nichtes uth landt laten, noch koeren noch botter, ja Johan Garbrans neit swigende, dat he nicht een stuver wolde volgen laten uth landt den uthgewekenen, all solden sie van honger starven. Dit ys Conradi van Rensen²⁾ soen beantwoerdet worden den 27 Maii und Melle Broesma ock weigert tot sijn koeckens nodrufft, des juncker Johan nochtans achtede billicken twesen. Dit makede die uthgeweken heel versaget und kleimodich und voele die dachten um middel van versonunge, soe

1) Vgl. boven, blz. 496, noot 5.

2) Deze was redger te Delfzijl en Uitwierda.

[p. 562]

die ghegunnet muchte worden. Want nergens hulpe noch troest to erlangen was, und scheen alsoe dat Amirael allene gecomen was um Gronnigen to privanderen und vervullet tlaten worden und die Hollanders allene gelt verquisteden myt die scepen und den scanze, die nichtes uthrichteden, dan nu vrijgaven, dat Entens dusse winter over myt sulcken perikel und erenst gekeret hadde in den harde vorst myt 1 eder 3 scepen, dat laeten nu⁺ vrij over die 10 scepen. Und konde een regement to lande neit soe vole costen, noch solde den Grave offte Embden alsoe scadelicken wesen. Daer nu Embden meer besettet ys als Gronnigen. Want suvel to Gronnigen wol 50 gulden golden hefft und noch willich was voer 34 daler, to Embden 35 daler; dat solt 5 daler, to Embden 3 daler. Wat can dan berichtet worden, soe Gronnigen sijn ingewas dusses yaers mach geneten, dat seer groet und wol gedegen¹⁾ was, diewijle na Helpen alle kampen gebouwet worden, die in nener tijdt gebouwet sindt worden, und die wintergarst ock rijp worde. Und men nene ander ontsedt wisten dan idtsondes bij Zutphen upgeholden, den scanze up den Isel allene ingenomen, noch langer vertovet worden, umtrent den 22 Maii.

Den 24 Maii kompt Joest van Cleve, Claes ten Buer, die sindicus Jeronimus Verrutius myt Aylco Unsta uth Westerlant to Embden, die nu tsamen raeden und gemeenscap hielden. Und was expediert, dat Entens die scanze Oterdum verlaten, den Staten overgelevert worde und hebben ock sulven last und commissie um wijders tosicht tdoen. Dan myt dussen handel und verdrach myt den Grave gedaen onseker geworden. Und allnu verstaet Unsta, wat hem sij nagedacht, dat he alsoe in landt sij ingehaelt und vrijgelaten, dat die sindicus des hem beantwoerde: Soe he des willens gedaen, weer sijn adel myt sijn kinderen quijt, und dat gudt verbuert na luydt dat eerste verbondt der Staten. Und worde nu gelovet, dat neit willens gescheden weere, hoewol men die religie niet anhengig weren offte besorgeden die orsake des

+ fol. 248.

1) Gedegen = uitgegroeid.

[p. 563]

orloechs. Dan een yder worde hieryn diffidiert, die ander daeryn. Heer van Nijenort worde noch bedacht van respondentie myt den vijandt und gefragt, woe he uth den scanze solde gecomen hebben, dat die pastoeren to Beem und Westerembden wol om sijn saeken wisten, die anderen weren vercortet dorch groten sculden, Johan Hoe(r)nkens und Eysse Yarges hadden grote commissien, muchten meer geneten als van haer egen verwachten, Aepko van Ewsum myt sijn broderen conversierden to Gronnigen, worden geleden¹⁾ und handthavet, als noch myt Johan die Mepsche lutenandt hilckende. Tom laesten blijff die sake hangen an weinigen vromen und eenvoldigen, die⁺ sick sulven allene eherneren und verscheiden plaetsen upsoeken myt grote benoutheit etc.

Um Oterdum to beknecken versagen die Gronnigers, und umdat men die lege landen an Dampsterdiep solden weder gebruckelicken maken, versoeken die ingeseten de kainghe van Weiwert an den overtocht to verhoegen voer den dagelicke vloet, diewijle het holt van den dijcken gebroeken, die Oestersche dijcken ganslicken sweckeden und een open lant makede, daer dan alle landen eendrachtich willich to weren, soe darmede bescadigen worden. Dusse kainghe was int yaer 70 ock gedrouwet to beteren, als een achterdijck und slaper²⁾ tholden, und wordt die Oesterhorn darmede buytendijcket³⁾, soelange men die Oesterdijcken niet weder maket, dat dan die egeners nummer worden doen. Daermede licht Oterdum nu idtsondes buyten dijckes, bevloyet⁴⁾ destmeer myt water, kan nen landen um sick droge holden. Want die dijcken alsoe vernielt sindt, und die ziel in Oterdum ongancbaer gelaten, und anders het water hadde dwingen mogen tot hoer bescermenghe, nu overst sulves landtloes geworden, als dusse dijck wech ys, und up een harde⁵⁾

1) Geduld.

+ fol. 248^v.

2) Slaperdijk, binnendijk.

3) Van een buitendijk voorzien.

4) HS.: bevroyet.

5) HS.: hadde.

[p. 564]

vorst allene kan angelopen worden, dat sie dan niet weren konen und het perikel dan meer waeren moeten. Dit ys verwercket myt doersteken des dijckes und ontblotinge van holt und gebetert konde worde(n), soe men twe eder dre zielen voer Oterdum gelecht hadde, und alnoch sal maken moten.

Soe voerhen durch Bunne Hayens den oversten 1900 gulden togebracht was uth Oltampten und evenwol verbrant sindt und he sulven sijn geleyde neit holden muchte, want Entens het pasbort niet hadde ondertekent, dan Ewsum allene, alsoe accordieren alnoch die Oltampten up 1000 gulden up een sauwegarde, die graef Willum solde geven und van Eppe Bauckens erlangt solde worden. Und worden hem togesecht 50 gulden, welckes dorch Johan Eylers mede bedreven ys, nu verleden yaer uth Fermsum vertogen und to Embden sick holdende und nu reede 3 kinder in den pest verlesede und ock voer Heveskans und Weiwart, Fermsum gelt verscoten hadde myt Wilrick Elthens und hoer huysen evenwol verbrant sindt worden. Soe willicken weren die luyden um contributie tgeven und gedwongen to blijven, want nergens⁺ benae verblijfft open stondt, in Oestvreslant myt benoutheit, in Westerlandt myt anxt van den vijandt und onsekerheit van bescherminge in den Westerhorne.

Die graven van Oestvreslandt hebben stedes verbeden laten, dat nergendt in hoer landen offte marckeden muchte geroefft, gudt gebrocht und vercofft worden, soe uth die Ummelanden gehaelt. Nu overst wordt accordiert, soe die Gronnigers hoeren landen solden vrij pass geholden worden in sijne landen, dat ock den Staten in gelicken vrij strate blijven solden myt hoer waeren, soe up vijanden bodum gehaelt was. Als dan die partijen myt gewalt den anderen volgen worden, wel¹⁾ wort men dan bijvallen offte uthkeeren? Sal men hier wol konen sonder partije vrij blijven mogen? Dit heet vindictam privatam van legitimo bello in sick weten to scheiden und ys in Duyslandt woll gewoentlicken vrij straten tholden, dan allene

+ fol. 249.

1) Wien.

[p. 565]

voer stratenscenders und neit in orlichtstijden. Hieruth kan meer erstaen als Gemmyger nederlage, van hartoch van Alva geleden¹⁾. Evenwol wil die Graef sick beclagen, dat men hoer den Eemse und landen vrijlaten soll, um den Spangerden des meer hulpe tdoen, gelick ertijdes Harlum uth Embden ys gewonnen worden²⁾, alsoe ys Gronnigen bisheer erholden, und die naeste provintien verteret worden und die uthgewekenen uth hoer vaderlandt geweret. Und dat van die stadt und borgeren, die religioens lidtmaten, hoeren coephandel onendtlicken stellen, mogen gelt wynnen woe, waer und woevoele sij willen und koenen, hetsij tot der gemene vaderlandt verderff und open vijandts hulpe und hoere egene gewyn. Doch, want die Staten hoer licenten stediget hebben bisheer, soe kan men dergelicken coephandel van vrij Rickssteden³⁾ ock neit letten offte seer beschuldigen. Overst licenten gesloten und sijn conscientie bedacht, wat men myt den godtlosen und vijanden Goedes sal mogen gemeen hebben, solde dusse twist und elende van alle provintien wol gekeret mogen hebben. Dit hebben die Staten offte Prince doer den Staten niet eher mogen erkennen, voerdat Alason up nije inghedrongen und Nederlant an den Fransosen gedwongen und overghegaen hefft moeten⁴⁾, waervan up dusse tijdt die twist gestalt, Gent und Brugge wachtet und die hartoch van Parma sick verweren sal. Und rede in Hennegow 17 dorperen verbrant solde heb-

1) Natuurlijk bedoelt Eppens den slag bij Jemmingen, waar Alva in Juli 1568 Lodewijk van Nassau versloeg.

2) Wat Eppens daarmede bedoelt, is niet duidelijk. Uit den aard der zaak is Haarlem in 1573 niet van Emden uit door de Spanjaarden ingenomen. Of denkt onze kronickschrijver aan de herovering van Haarlem door de Staatschen in 1578, waarbij wellicht uitgewekenen uit Emden betrokken zijn geweest. Intusschen, wij wagen geen gissing.

3) Eppens beschouwt dus blijkbaar Groningen nog altijd eenigszins als een vrije Rijksstad.

4) Eppens spreekt hier natuurlijk alleen onderstellenderwijs. Inderdaad is Anjou natuurlijk nooit meer na 1583 in de Nederlanden teruggekeerd. Maar de tirade bewijst, hoezeer men zijn terugkomst en den invloed der Franschen vreesde.

[p. 566]

⁺ ben, dat sin worden solde doer Alexander Magnus¹⁾ geboedt tsparen, want sijn worden solde und in egendoem rekende, mogelicken daerna sijn onderholt nemende.

Den 4 Junii, nadat die passe van juncker Johan van den Vort²⁾ in des Graven landen open, vrij und vranck hefft gelaten hadt na Gronnigen, und Gronnigen niet ener wech vervullet worde, ock to lande nichtes gekeret konde worden, want Oterdum allene inholden worden, soe wort Oem Siers soen, Luert Oemkens huysfrouwe, uth Uthhuysen van Merten Zygers volck vanckelicken gehaelt up sijn scip, lovet sulven 200 daler 1 vat botters, daer den joncker to Rysum voel voer doende was; dan voergeves, hoewol die vrouwe bevruchtet was. Alsoe ock Tiddo Boutes betaelt Knop und Tyart Hetting 200 gulden und was wol 100 daler bij hem upgenomen und ock beholden, daer huys und hofft verloren, nichtes vrij hebben muchte. Item to Usquert Knop und Mertens Sygers volck bevallen die wacht an den dijck, slaen 5 eder 6 doet, sommigen gewondet, 1 huys gebrant, 9 personen gevanckelicken mede getogen und ock 1 pert, ock tot een groet ransoen. Dit worde myt die kleine jachten bedreven um den huysman to plunderen und tot contributie tbrengen, die anders myt servysen, contributien overtogen, nichtes overholden konden, dat ock de lutenandt 2 jaer scattinge van die overige dorpen den huysman myt roeff van peerden affdwingende was, gelick ertijdes die Corneel versochte und daerna sijn affganck bequam. Ock versumede die lutenandt neit sijn zeendtrecht³⁾ tholden in alle dorperen, daer Johan Crijt⁴⁾ sijn commissie van hadde und die offitiael, her Gert Werningius, pastor to Middelstum, myt anderen geestelicken bijsittende sint. Und romen alnoch concilium van Trent to onderholden in den kercken,

+ fol. 249^v.

1) Met Alexander Magnus kan Eppens geen ander dan Parma bedoelen. Het is wellicht een spotnaam.

2) Johan van Duvenvoorde, admiraal van Holland. Vgl. boven, blz. 433, noot 1.

3) Zie boven, blz. 306, noot 5.

4) Vgl. boven, blz. 490, noot 2.

[p. 567]

holden alsoe een strenge erenstelicke upsicht up den meente, dat ock nemant sick anders hefft mercken laten. Ock malcanderen verseren¹⁾, dat soe men allene die scattinge betalen muchten, solde nene noet wesen. Want die wachten ock scerp geholden worden, dat Abel Itens ock Syrp Ellema gevangen nam, umdat he van Embden comende verdacht worde van den geleden scade to Uthhuysen um Luert Oemkens huysfrouwe.

Claes ten Buer, Joest van Cleve und Eysse Yarges²⁾ hadden commissie ontfangen over der Emse, dan, want⁺ die landtstrate vrij invuer makede, worde hoer commissie meer belachet als unfruchbaer, dan up dusse tijdt seer dienstelicken. Und mogen soe ock niet bynnen Embden int werck stellen, dan moten sick buidten stadt und graffscap sick onderholden tot ongerijff der burgeren und coepluyden, die hoer stedes volgen musten. Want die Graven des neit stedigen wolden in hoer landt. Des verclaerde Albert Knotte, dat Philippus Hogendorp, een beveelhebber bij Ewsum gewest und overgelopen tot den vijandt, allnoch Ewsums gelt 50 daler hebbende, ock commissie ontfangen hadde und angenomen dusse commissarien und andere uthgeweken up tnemen und in Gronnigens handen tleveren. Als he wol gedacht was verleden winter ock die scanze Oterdum tleveren, soe men hem vertrouwet hadde. Und to Embden sick lange onderhilt in der Grote Strate bij Lambert Camholt, van den droest Ocko Vrese hem ingelecht, und 500 gulden schuldich gebleven, daer Ocko Vrese voer versekerede den weert, dat he wal betalen worde und was um sijn partije verweken und neit uth onmacht. Dit alles achte de Amirael niet, und scenkede evenwol de boyger vor den Ziel den droste weder, weren gueden vrunden myt den anderen, und kofft dusse boyger an sick van knechtborgers³⁾, offte he dachte die onvrijheit up hem to verhalen, daer Isbrant Goltsmyt ock na wachten muste. Dit verwonderde en yder und

1) Waarschijnlijk verschrijving voor: versekeren.

2) HS.: Yargerns.

+ fol. 250.

3) Mindere burgers, kleine burgers, kleine luiden.

[p. 568]

vermeenden, dat des Amiraels geleyde over het scyp niet geholden solde worden tot haet des drosten.

In dusse tijdt blijfft ock noch neit die gewesene abt van Rottum¹⁾ onmolestiert dorch sijn convent, um hem alles tontholden, wat eenmael opentlicken to Norden vor rechts consendt accordiert was. Daer alnoch die Lutenandt und Verdugo an den grave Edzart scriven, dat men hem als een ontrouwe niet solden stedigen enigen benefitium etc., so he doch rekenschap gedaen den convente, in 7 yaeren 10.000 gulden schulden tot 6000 allene verlichtet hadde und hoer het hoeren ock uth Oestvreslant hadde volgen laten up hoer verdrach und niet muchte na rechte vercortet worden. Daeromme Jodocus sin verclaringe ock an den Grave overgefft als nichtes onbillicken gehandelt thebben.

⁺ Den 7 Junij²⁾ starfft Derck Koners³⁾ van Helpen, dorch wens iver und vromicheit die predicatie aldaer handthavet worde, und um huys und hoff gebrocht, als to gronde gesleten⁴⁾, und sijn landen und guederen confisciert van der stadt Gronnigen, gelick ock Berent Entens behuysinge aldaer. Dusse Derck Koners worde een besunder erbar man geacht, gelick ock sijn soen Frerk Koners; werns suster⁵⁾ ock, an Reindt Alberda gehilcket, to Norden gestorven ys. Und ys Derck Koners wal olt achtet 70 yaeren, stedes der religion indachtich und sick blidelicken dusse cruyes dragende, myt en lange swacheit beswart, und to Lier in den Oestvreslandt ontslapen. Daer sijn soen nu myt der suster⁶⁾ van Claes Kater verhilcket worde, ock een man van 30 yaren⁷⁾.

1) Jodocus Oxius. Vgl. boven, blz. 399, noot 1.

+ fol. 250^v.

2) Het Nobiliarium van Coenders (Uitg. Mr. H.O. Feith, in Alg. Ned. Familieblad, 1885/86, blz. 10) heeft 4 Juni.

3) Vgl. over Derk Coenders en zijn zoon Frederik: Reisjournaal van Jr. Frederik Coenders van Helpen, medegedeeld door Mr. H.O. Feith en Mr. J.A. Feith in Bijdragen en Mededeelingen v.h. Histor. Genootsch., dl. XIV, blz. 114 vlg.

4) Afgebroken.

5) Willempje.

6) Hille Cater.

7) Frederik was in 1584 drie en dertig jaar oud.

[p. 569]

Tot wantrouwinge van Wigbolt van Ewsum ys in den winter niet eenmael erfaren, dat die vijande an den scanze Oterdum in der nach sick begaff, und men in den scanze buyten und binnen die wacht versochten. Und worde van Ewsum gestemmet und ordiniert, dat en yder in sijn quartier allene solde die ronde holden und garde stellen, welcke van Entens, Onno van Ewsum und Derck Huygen vaken versocht. Gaen ock doer alle ronden und garden, vinden bruggen leggen sonder wachten, buyten in swacheit; sommigen lopen uth den scanze an den vijandt, die sick balde liet sien, als beropen doer die lutenandt van hopman Wilcken, van ween ock uth vorscanze verlopen alleen 8 soldaten myt langgewer ingelecht hadde und van Derck Huygen myt 4 scutten versichtiget die vijant ontfangen hefft. Dit alles doende und befindende tegens des oversten Ewsums beveel, dat Entens und Westvresen des alleen myt stolticheit hebben keren moten, offte die scanze sol meermal verraden west hebben, want men die wachten vaken versochte buyten Ewsums wille und wetent. Dit worde alsoe van Ewsum geduydet, dat men den vijandt eenmael solden anlopen¹⁾ laten um sijn hoeff tstoeten an den scanze, welckes van den anderen to onrijp verkeert worde, dorch alarm makende, und den vijandt waerscouwende. Soe doch die scanze den heele winter weinich gevlogen²⁾, dan benae openlach und nene gewalt tegenstaen konde, soe men daerup scoten hadde. Soe leech was die scanze sonder borswer, dat die heele scanze benae nene borsweer to achten was, als in den harvest und in groten regen upgesmeten und niet gevlogen konde worden. Wigbolt van Ewsum soens sindt west Hindrick, onder pert gestortet vor dusse turbelen, Melchior, myt den vader storven, Caspar, hopman, nu in Oterdum myt noch broder. Die suster an horen neeft Wigbolt gehilcket to Jenelt, we tvoren an Onno den broder.

⁺ Uth ungedult und verdroetsaemheit tasten die soldaten uth Oterdum eerst weder to up den 11 Junij to Gemmi-

1) Aangrijpen, bestormen.

2) Vlogen = in zekerheid brengen, verzekeren, versterken.

+ fol. 251.

[p. 570]

gen voer den muyde, want die tovuer soe groet und vrij was, dat ock die vijanden des verwonderden und vervrouweden seer, dat men den grave Edzart to Wedde myt 500 mannen hadden vermocht¹⁾ sijn landt ock tegens den Hollanders wille open tholden, up Gronnigen tovuer tdoen myt vole honderden van wagenen als dagelicken wol 100 wagenen ladende und becomen aldaer 6 wagenen myt solt, seepe, rogge. Und worde een groete toll vor den Oert²⁾ ontfangen van alle wagenen. Und des hadde ock graef Johan eerst sijn soldaten under vendel gebrocht, ener sijner hoffjuncker hopman gemaket, und to Wener, Bunde und anders gelecht up sijn grenssen.

Tegens Derck Huyge und Rebbert Jochums worden weder vrijgelaten die angeholdene scipperen uth Embden, van Entens gedaen, und comen den 11 Junij ock to Embden weder myt blijtscap der borgeren, dan hoerer egene scaden. Want sie sulven groten scaden und wol 50 daler vertiert hadden und dragen musten, dat die droste verorsaket hadde, tot grote onwille der borgeren. Onder des wordt Claes ten Buer bij den Grave angesecht (want Joest van Cleve kranck worde und niet uth Embden vertrecken konde, und Eysse Jarges ock in den scanze Oterdum sick bijvoegede), dat he sodanigen commissie niet stedigen wolde in sijn stadt Embden, noch dat stratenscenden lijden, want ock Rijcksordninghe tegens weer; und men stelleden sick neit anders, alsoff men die werelt, keyser und konick dwingen wolden. Und daer worde een commissie to Oterdum gesandt, an alle poerten angeslagen, bij Coln concipiert den 1 Aprilis, van die kreessgesanden van den Westphaelschen und Nederlandtsche krees, dat nemant van den Colschen soldaten offte Beygers und Nederlandtsche legeren solde widers gewalt doen an die Rijcks onderdanen myt vangen, roven, ransonen, brantscatten, daermede sie in hoer huysen nacht offte dach niet vrij blijven muchten, offte men solden sie an den

1) Gedwongen.

2) Leeroort, een schans aan de Eems.

[p. 571]

halsse straffen¹⁾. Dit meldede neit, dat die malecontenten vrijgeleyde openstaen solden up den Rijcksboemden²⁾ und niet versocht solden mogen worden. Und graef⁺ Edzart ontfanget Claes ten Buer hoenlicken, als dat he een principaelste was over dusse dissorde, als nichtes achtede, dat en yder sijne vaderlandt dienen muste, sijn scade nacomen und van overicheit gestalt was. Sonderling want nu ock bij Theinghekloester³⁾ und anders to landen die wagenen angehaelt und Gronniger borger und vrouwen upgenomen worden tot groten onwille des graven Edzarts; als Lutgen van Campen soens, Johan Kampen, Gebbe Frecks swager, jae ock die allene to Gronnigen gereyset hadden und to Embden woenden, als Aepko Fockens swager, Helperich Bebinck; daermede groet gelt van eysscheden und lange besitten blijven. Item ock copluyden uth Westphalen und Hesschekaeren⁴⁾ niet sparden, ock sonder orsake und recht. Und alle dagen meer und meer, dat soe vrij die vuer gedaen begunde, soe balde ys sie weder keeret. Und hadde des neit geleden worden, bynnen Gronnigen solde groter benoutheit comen hebben. Hoewol S. Johannis marcket to Wener noch vrijgelaten worde um graef Johans soldaten, die die affvuer van Wener myt borgerbotter to Embden worde gelettet, alsoffte sie hoer potbotter⁵⁾ hadden misbrucket. Sonderling overst want Ocko Vrese 3 soldaten hadde van Uphuysen upnemen laten uth harbarge, als up coepluyden verwachteden. Daerto dan ock wol 11 borgeren weder sindt angeholden worden und up handttastinge moeten weder

1) Eppens wist dat natuurlijk alleen bij geruchte. Met den Nederlandschen kreits bedoelt hij den Nedersaksischen of den Nederrijnschen kreits. Aan de aan de Nederlanden grenzende kreitsen was op den Rijksdag van Augsburg in 1582 opgedragen te zorgen, dat de rechten van het Rijk door geen der oorlogvoerende partijen werden aangerand. Vgl. boven, blz. 381, noot 9.

2) Rijksbodem, het grondgebied van het Rijk.

+ fol. 251^v.

3) Het klooster Syna te Thedingen, 1½ uur ten noorden van Leer.

4) De Hessenkarren, nog in de 19e eeuw in het oosten van ons land bekend, waren de groote overhuifde wagens, waarmede kooplieden uit Hessen ventende het land doortrokken.

5) H.S.: polbotten.

[p. 572]

yncomen um die 3 soldaten to bevrijen. Soe Knop tostonde und nu uth Westerlandt anquam, als sijn lutenandt offte vendeleker mistede.

Um Oltampt to bedwingen tot scattinge wordt den 12 Junij Fynserwolt verbrandt und sommigen mede gevanckelicken getogen. Under des kumpt juncker Caspar van Ewsum eerst weder int leger und dat totasten, roven wordt wilder¹⁾ gemaket. Den 15 Junij wort ingelicken Westernijlandt, Nandel²⁾ und Petersburen tom diel gebrannet, geplundert, dan dorch guede wacht trugge balde gedreven, dat sic ock hoer gerovede scapen weder uthsmeten, want allene 150 soldaten weren und solden betreden³⁾ worden hebben van Reinevelts volcke, hoer warende, die darna ock grote plunderinge doen myt den wederkerendt. Als daernae ock up den 1 Julij Adweert weder scoen gemaket ys van Berendt Sijsinck myt ruyteren und knechten, koygen, ossen wechdrivende und 37 gevangenen nemende na Leverden und weder vertogen. Ock worde tvoeren van Rolde Date Brosma soen, Michael⁺ Brosma, na Leverden vanckelicken gevuert, onder die ruyteren denende, tegens den adell dienende und vaderlant in dusse sake, als stedes den adel tegens um den ongunst sijnes vaders bij Landtscap dragende. Tegens dusse worde bearbeidet den edelen Johan Rengers heer to Helm uth Lingen weder to bevrijen, gelick ock Hindrick Karstgijn uth Steenwick tegens den borgersoen Johan Campen, die doch dat slechte mede gedragen hadde. Dan lange verbleff dusse versoenunge und ontloesinge. Evenwol verwilligen die ingesetenen neit to contributie, als ter contrarie bedwongen und myt grote scattinge beswaert; ock neit konende, soe men hoer niet mechtich worden blijven.

Als men nu gewaer worden, dat men des Graven bodum niet meer mijden wolden dorch ordinantie der Staten, als den 16 Junij ruchbaer, daer die gesanden alnoch van Embden aldaer weren, soe lat Ocko Vrese sijn soldaten

1) Er kan ook gelezen worden: milder.

2) Den Andel.

3) Aangetroffen, betrapt.

+ fol. 252.

[p. 573]

den 17 Junij mulsteren, tot 200 offte 250 mannen, und daerna van Hinte to Embden geeysschet voer den borch, und verdinck¹⁾ myt die soldinge um 4, 6, 8 gulden ter maent. Daermede voele affwicken und nene 150 blijven, und lat die trom alnoch slaen um gelt tontfangen, dan worden niet starcker boven 200, worden na Oldersum und Gemmigen gevueret sonder hopman, vendel und commissie. Als sie van den uth den scanze befraget worden: hadde sie noch neit tegens den scanze tdoen und tletten. Vordat dusse knechten geweert worden, geboet Ocko Vrese huysluyden und borgeren up Valderen, dat sie solden alle wagenen und copluyden dienen und caveren. Dan die borger und huysman antworden: sie hadden myt hoytevaeren neit tdoen und sick nene vijanden maken, und hadden genoch tdoen myt scattinge to geven als die stadt tot hoefft, soe den 21 Junij wederangeheven tslaen, nadat het stille weder bena verbij was. Und die huysman 1 scaep²⁾ gaff tot dusse knechten und meer.

Der commissarien authoritiet worde van Dampster, Gronniger und den orlichscepen weinich geacht, alsoffte sie tvoele und to gringe lieten passeren, bys³⁾ die Hollanders dan weren dusser gunstigen, vijanden und calesen⁴⁾, die wat weder hebben wolden als armer hoveling, verjagede borgemester und raedtheer van Dam und Gronnigen. Daeromme die Amirael ock na Hollandt gereiset, sint noch meer commissarien gestalt worden, als juncker Johan van Duvorts⁵⁾ broder, up den scepen myt den scanze respondentie holdende tegens Eysse Yarges und Scelte Hessels uth Westerlandt myt Claes ten Buer up den scanze warende, um die to vorsien und alle disorder und defect an den Staten in Westerlandt to kundigen,

1) Sloot een contract.

2) Vermoedelijk het aldus genoemde muntstuk.

3) Totdat.

4) Bedelaars, kaalhansen.

5) Johan van Duvenvoorde; zie boven, blz. 433, noot 1. Zijn vader Jacob had negen kinderen, waaronder drie zoons. Welke van deze de hier bedoelde is, blijkt niet.

[p. 574]

⁺ dat men niet alsoe waerloeseden, als uth amechticheit verleden winter geboret ys. Und dusse 5 hopluyden niet anders denckende roven, plunderen, slemmen und diven van¹⁾ vijandt offt vrundt, meest up des Graven bodum. Daer Claes Becker to Hamborch als hoytevaerer up den Ziel mede geacht worde wol 28 vat witte botter uth Oldersum onthaelt twesen. Und dit duerte dagelickes soe voele, dat in den scanze wol ransoniert worde in twe maent tijdes 20.000 gulden offte meer und allene in weiniger luyden vordel vertogen und verbrocht worde, niet tot scanzes offte gemene Staten besten van betalinghe.

Die Gronnigers weren myddelertijdt stolt und modich, dwingen meer dan alle weken een jaer taxt den Landtscap afft, vaeren vort myt den kerscoep alnoch, vermenen Sutphen mede to ontsetten dorch hoer soldaten uth scanze myt 2 stucken gescuts na Oldenziel gesandt, to Coverden verbleven, want ontsedt van tovuer vaken gekeret worde. Wolden nener der uthweken vrouwen boden in hoer stadt laten, leyden Dode van Amsweer huysfrouwe, Date Brossema suster, to poerten uth, anderen borgeren vrouwen worden uthgesloten niet in rechte thoeren offte tlijden. Ock worde die huysman tot sijn scade und verdarff van die kinderen to Gronnigen up der straten bespottet: die buer moet upgeven und ys nu Johan Platvoet²⁾ und Cales.

Die stadt Embden worde in dusse tijden dorch dat gespreck to Wedde, van graef Edzart gedaen, daer wol die juncker van Knipes und van Rysum togeropen dan niet stedes bij gewest, seer becommert, woe men sick muchten verdedigen, daer cophandel gesloten, vor partien³⁾ geacht, myt soldaten worde gedrouwet und meer belettet worden dan Gronnigen, dat die borger die wapenen stercker antrecket; wil⁴⁾ die soldaten neit in der stadt lijden noch myt geweer up hor wacht inlaten tegens des droste beveel up Valderen. Dat men benae een anstoedt⁵⁾ to

+ fol. 252^v.

1) H.S.: vant.

2) Blijkbaar een scheldnaam voor een schooier.

3) Als partijdig.

4) Nl. de stad Emden.

5) Aanval, oproer.

[p. 575]

vresen hadde tot twe, dre malen, soe die soldaten hoer geweer niet hadden affgelecht und up landt vertogen. Daer dan voele verscheiden reden makeden, dat men des Graven knechten alsoe verhoenden, die ander achtede noch tweinich und tlange gewacht twesen, want dat pobel⁺ und heer omnis¹⁾ und dat graw smeerte dusse sake meest, soe die cophandel gesloten solde worden und vermijden den droste neit tnomen und antspreken als orsake und wat he dan tom laesten myt die stadt wolde hebben. Und worde allene noch gedacht die thovuer up Delffziel gedaen, und men myt dusdanigen soldaten het convoy der vijanden wolden helpen. Und men ock noch nene antwordt uth Hollandt van den Prince en hadde ontfangen bij den gesanden juncker Hector van Oldersum und Hindrick Gerts secretarium, aldaer noch wesende und eerstdages verwachtende. Ock was graef Edzart seer affectioniert tegens der keercke offte consistorie to Embden, dat men den predigers nene consistorie noch cetum gunneden offte Lygarius²⁾ solde mede mester wesen. Noch hoer den elechsie gunnende um enich prediger to keesen, daer men den uth Lier niet muchten genieten bij grave Johan, und Petrum Gellium³⁾, predigers soen to Embden bij tijden der Gronnigers voer 25 yaren gewest, niet annemen muchten, want mogelicken he⁴⁾ uth Sutphen myt 800 leuwendaler geloset to standtafftich wesen solde, und um sijn iver den borger gevallich offte behaechicken was. Und nene plaetse hier gunnet worden, dan weder vertogen ys na Westerlant, gelick Sybrandus⁵⁾. Soe wordt allene noch consendt to kiesen den uth Lier, als een olt bedaget man. Hoewol Sijn Genade duytlicken uthsede, he wolde die ene kercke an sick hebben und die borger versorgen myt Catholicke predigeren, welcke Luterschen verstaen waren. Hierto worde mede geacht, dat die sol-

+ fol. 253.

1) Jan en alleman.

2) Vgl. boven, blz. 427 noot 4.

3) Vgl. boven, blz. 496, noot 4.

4) H.S.: het.

5) Vgl. boven, blz. 471, noot 1.

[p. 576]

daten dienen solden up Valderen ingelecht. Ock worde to hove seer dissolatelicken gelevet, allene na hoecheit getrachtet. Daeromme graef Enno¹⁾ myt sijn gemael ock in ongunste geraden ys, overmydts he een dienstjuffer van den hove, een suster van Frans Vrese, borchscriver to Embden, beslapen hefft und na Bremen gesonden ys worden. Dit ys der heren naem und hoer religions niet tegens gerekent worden noch to straffen, dat men allene⁺ loss levendt vueren muchten. Wes den coetum angaet, holden die in graef Johans gebieden hor cetum to Eylsum²⁾ und anderswaer.

Nadat Alason soen uth Vranckrijck sij verstorven, als men secht up 16 Aprilis³⁾, und lange niet gelovet ys worden, und men na sijn doet de prince offte konich van Navarre tot delphin⁴⁾ uthgropen hefft offte den konick succederende, daer nu Borboen ock ummecomen sij, und Condé die regerunge mede competierde und Gwisianer uthgesloten solden worden, soe was Nederlandt tom laesten an den kroen van Vranrijck gebrocht und worde an alle provintien gescreven um⁵⁾ raedt to stellen. Soe Jeronimus Verrutius ock versokende, worde bij Claes Kater gestemmet van ons als deputierden in Oestvreslandt up den 23 Junij, dae Eme Tammen, Mello Brossema, Ulrich van Ewsum, Clant und Rengers und wij onse stemme togesonden hebben in Westerlandt, daer Allert Gaykema ock uth Westerlandt mede bij grekent offte alhier sijn residentie genomen. Dat men nu vastelicken den kroen van Vranrijck onderworpen moten sijn, und men heel stoltelicken vertrouweden onse saken to helpen und boven tcrigen. Daeromme dan ock to Zutphen die legerunge continuert, men alle dagen tot upgevent hopeden und in gespreck gecomen ys myt den scanze up den Isel, dar Hollach meest to affectioniert ys west tegens den grave

1) Zoon van graaf Edzard II.

+ fol. 253^v.

2) Ongeveer drie uur ten noorden van Emden.

3) Anjou stierf 10 Juni 1584.

4) Dauphin.

5) H.S.: und.

[p. 577]

van Muers wille. Und reede grote benoutheit yn was und men darna up Gronnigen ilen solden. Daer Berendt Sysinck rede up gesonden und uth Oterdum ock meer doende und versoekende weren um landt in contributie tbrengen offte uthtbrannen. Daer wij vorscreven ock an den sindicum gescreven up den 5 Julij, dat men dath landt solden den Gronnigers affnemen und ons egen maecken, gelick die Staten-Generael nu alle licenten affgescaffet und to niet gedaen hebben und een nije placaet ordiniert in alle provintien uthgesonden, und ock alle nabuerheren die wete¹⁾ darvan presentiert, als to Embden gedaen, und die gesanden van den Graven, den 3 Julij weder comende myt vroude der borgeren und verwachtinge hoeres reyses bescheet, wol verstandich sindt und die copie betuyget.

⁺ Fundament der Nederlandtsche orlogen. Placaet und ordinantie van die Generale Staten, daerbij allen tovuer van liefftochten und copenscappen naer den steden und landen van den vijandt wordt verboden und mit derselven enige correspondentie te holdene. Thoe Delfft, Bij Albert Hindrickx., drucker ordinaris der Staten 's landts van Hollandt. Anno 1584.

(Volgt het bovengenoemde placcaat van 22 Juni 1584, gedrukt in het Groot-Placaetboek, dl. I bk. V, blz. 1072.)

⁺ Na twintich dagen na dussen, dat is den 30 Junij²⁾ Dinxdages to 2 uren, is die princelicke excellentie Wilhelmus de Nassaw dorscoten worden und die regerunge verlaten, allene soevoele seggende: O Here west mijn ziele genedich und bewaere die arme Nederlanden³⁾. Dusse nederlage und droffelicke tijdinghe ys myt die gesanden⁴⁾

1) Kennisgeving.

+ fol. 254.

+ fol. 256.

2) 10 Juli N.S.

3) Eppens is een nieuwe getuige voor de echtheid van de laatste woorden van den Prins. Vgl. daarover Fruin, Verspreide Geschriften, III, 83 vlg. Blijkbaar heeft hij ze al spoedig na den moord aldus vernomen.

4) De gezanten naar den Prins van Oranje, waarover Eppens vroeger sprak. Vgl. boven, blz. 560 en 575.

[p. 578]

to Embden volget, die nene langen dagen van den Prince affcomen weren und eherlicken ontfangen. Und men hoer ancompste seer lieff geholden hefft, want men den Grave heel und all suspectiert in verbonden, woerden, wercken und alles, wes he vermuchte, dat he den konick van Spannien muchte gevallen. Und an den Staten und Princen doende heel wantrouwende und misval hebbende, hetsij um die grote disorde der capteinen und bevelhebberen offte um sijn kinderen groet tmaken.

Dusse Wilhelmus, prince van Oranien, ys die laeste gewest van alle hoeffheren, die de inquisitie tegensgestanden, dre broders verloren hebbende, nu sulven yarmerlicken und vrederlicken dorschoten, an welcken sie stedes meer bevreset sint west als Egmont, Hoerne, Batenborgen, Brerode, Arenborch. Want hartoch van Alva gesecht: Men solden sick huyden vor den swigenden Willum¹⁾. Und Syvert Vechter duetlicken to Embden voer twe yaren verclaert, dat Hindrick Vonck president bij den Konick gesecht hadde: Men wolden und solden den Prince wol doersceten, all weert in sijn slaepkamer, an den dyssche,⁺ bij sin gemael, dae worde nene gelt gespart noch arbeit gelaten um hem van levendt thelpen. Dat nu vervult ys, mogelick tot leedtwesen der contrarie partie. Want he wijser, verstandiger prince west ys, die des hoves kunst erfaren hadde und mit lindericheit, lancheit²⁾ die sake

1) Wat Eppens hier mededeelt, is blijkbaar niets dan een anecdote, op zich zelf zonder waarde; maar zij bewijst toch, dat er een dergelijke traditie van den zwijgenden, den sluwen Willem bestond. Eppens kan zijn verhaal niet ontleend hebben aan Van Meteren; deze schreef later en bovendien is daar de anecdote, waarin de naam voorkomt, van geheel anderen inhoud. Iets geheel anders is ook, wat wij in het pamflet ‘Pandorae.... Anatomia’ van 1574 lezen. Maar alle verhalen hebben dit met dat van Eppens gemeen, dat zij den naam ‘den Zwijger’ in ongunstigen zin, als den sluwen, den geveinsden opvatten. Stellig heeft er dus destijds een dergelijke bijnaam bestaan; de een schreef den oorsprong toe aan Titelman, de ander aan Granvelle, een derde - in casu Eppens - aan Alva. Vgl. Fruin, Willem de Zwijger, Verspr. Geschriften, VIII, 404 vlg., die blijkbaar het bericht van Eppens niet heeft gekend.

+ fol. 256^v.

2) Beleid en voorzichtigheid.

[p. 579]

sonder bloetstortinghe vermeende uthtvueren und nene diffidentie to hove gunnede tot sijne egen groten scade und nadiel van landen, luyden, steden und provintien, alsoe dat uth dusse vortoch benae een haet, ongunst und ongedult up dusse heer und prince bij alle Staten van menschen gesceppet worde. Und allene vermeende die partien noch tom laesten tosamen solderen solde konen. Und ys daeromme dat leedtlijn¹⁾ van den Prince in twe yaren uth alle munden und handen der onderdanen weder verswonden und ondergaen. Godt geve dat het noch na sijn doet niet weder levendich gemaket worde, soe die regerunghe neit geluckerlicker bedenet worde, die nu myt meer erenst und vretheit gedreven mogelicken sal worden, als graef Willum voreerst in Westerlandt als stadtholder alle Konicks wapenen laten affhouwen in alle steden und plaetsen. Und wil derhalven hetsulvyge liet hiermede ingetogen nalaeten.

(Volgt het ‘Wilhelmus van Nassauwen’).

⁺ Dusse prince ys sijnes gefaers niet onseker west, als sijn bloet verstortede. Want Syvert Vechter, scypper und borger uth Embden van Heveskes gebordtich, die eerste tusschenboode an den Hindrick Vonck, president to Lisseboen bij den Konicklicke Majestaet, is und des graven Edzart to Ostvreslandt, soe peerden und anders den Konick presentiert, hefft aldoe voer 2 yaren uth Vonck⁺ mondt vertellet und meldet²⁾, dat men den Prince na sijn levendt trachtede, myt gelt, practiken, gewalt, noch gelt sparende offte arbeit nalatende, offte men worde dat prinsyn wol vellen und ommebrengen, all weert yn sijn gemaeck, camer, bij den dyssche offte gemael up den bedde. Soe nu van den dyssche upstaende gedaen ys van ener genoempt Baltazar, een edelman³⁾ uth Borgonnien.

1) Eppens bedoelt hiermede stellig het eenige regels verder door hem genoemde Wilhelmuslied. Zijn bericht is dus een kleine bijdrage tot de geschiedenis van het lied.

+ fol. 257.

+ fol. 257^v.

2) Hetzelfde verhaal boven, blz. 578.

3) Dit is natuurlijk onjuist. De familie is eerst geadeld na Gerards' daad ingevolge de belofte, in de ban gedaan.

[p. 580]

Dan daetlicken begrepen voer den poerte to Delfft (want soe veere was he ontfaen und even moetwillicken sprekende). Scrijfft sijn bekentenisse sulven sonder pijn, van hartoch van Parma daerto gecofft myt 25.000 cronen ttellen, daer he nener van gesien hefft. Und 4 dagen daerna myt gloyende tangen toscoeret¹⁾ ys worden, die handt eerst affgeknepen voer 3 dagen, daer he mede doer sijn egen mantel gescoten hadde, und daerna geverndelt. In onboetverdicheit gestorven als een verreder²⁾.

Na dussen ys den anderen dages hartoch Maurys, een soen der andere vrouwe van Sassen, Mauritii dochter, tho hoven in den vader plaetse gestalt, daer he van 4 vrouwen 10 kinderen hefft nagelaten. Die grave van Bueren in Spannien gevangen besonden....³⁾ myt sin ene suster, 6 van de dochter uth Francrijck, und een bij dusse laeste jegenwordighe gemael⁴⁾. Ock reppet sick die hartoch van Parma daetlicken und bestormet die scanzen voer Antwerpen up den Schelde gemaket; Liefftenhoeck⁵⁾ overvalt he, vermoerdet wol 300 soldaten, daer Lilloe bestormet hem keret, und to Antwerpen grote versaecheit quam und Vlanderen benouwet. Evenwal solde die her Cambyses⁶⁾ Gent gevandelt⁷⁾ gewesen als autoer der malecontenterie und den Spangerden noech tovallende, und den Prince hart tegens wesende um den ongunst up den Franzose, die nu gehuldet solde worden. Dan myt Sutphen ys die belegerunge verstarcket, die stadt borgemesteren benouwet und van alle onsedt ontvaeret, alle vijandt anslagen verwachtende, daer captein Tomas, Taxius, Decuma und Tamminga und andere groste hovede alle in besloten weren, alleen Verdugo buyten verbleven,

1) Verscheurd.

2) Vgl. over al deze bizonderheden, die Eppens stellig van de bovengenoemde gezanten had, Fruin, t.a.p., III, 65 vlg.

3) Onleesbaar woord. Er staat iets als ‘furitus’, maar dat heeft geen zin.

4) Eigenaardig genoeg vergeet Eppens twee der kinderen van Anna van Saksen, nl. (behalve Maurits) Anna en Emilia. De Prins liet dan ook geen tien, maar twaalf echte kinderen na. Vgl. blz. 357 noot 9.

5) Liefkenshoek.

6) Hembyze.

7) Veranderd; H.S.: gevandel.

[p. 581]

und om ontsedt arbeiden und van Parma und den Beyger hulpe verwachtende, blijfft lange ijdel und troesloes nagelaten. Dat ock Beygers volck verlop um commer des geldes, und van Parma ock ontbloetet van sijn hulpe, dat men sijner weinich mer achteden und Truxsem weder verheveden und achteden vor koervorst¹⁾. Daer die gestaltenisse van Sutphen een sonderlick bevorderinghe doen wordt, in wat manier het vallen wordt und van Godt gewendet.

Die graeve van Morys²⁾ wort in dusse tijdt na des⁺ Princen doet stadtholder over Gelderlandt gehuldet. Voer Lillo solde die vijandt, daer Tragon³⁾ een Spanger overster was, 16 stormen gedaen hebben, als vermeende den hopman an sijn sijdt thebben, und dorste seggen: he wolde die scanze hebben in 5 dagen, offte Godt solde nene Godt sijn. Dan die hopman begrepen, ys myt scade und scande gekeret worden, wol omtrent 400 verloren myt grote hopluyden und oversten und Tragon ock gebleven. Dusse was die, welcke up sijn gelove uth Middelborch vrijgelaten, um sick tegens den heren van S. Allegonda to bevrijen, is sulven weder gekeret in sijn bewargerunge, want die Prince hem des ganslicken in sijn Spansche gemoet vertrouwede. Ock worde gesecht, dat men to Vlissinge upgenomen hadden 2 scepen myt cabelen 40 stuck und masten um den Schelde vor Antwerpen mede totleggen und Antwerpen to bedwingen na des Princen doet. Dan die gemoden sindt balde verstarcket geworden, und laten alle gevangenen in Hollandt und Zelandt henrichten tot een screck des Princen doet, gelick ock Tyart Rebbers ock sommige...⁴⁾ vrijbuyteren overcompt

1) Dit is stellig onjuist. In 1584 was de zaak van Gebhard als keurvorst van Keulen geheel verloren.

2) Meurs, d.i. Adolf, graaf van Nieuwenaar en Meurs. Hij was reeds vóór 's Prinsen dood, op het einde van 1583, stadhouder van Gelderland geworden.

+ fol. 258.

3) Mondragon, na de verovering van Middelburg in 1574 gevangen genomen en daarna uitgewisseld tegen Marnix. Hij sneuvelde niet voor Zutphen, zooals Eppens schrijft, maar stierf in 1595.

4) Hier staat een onduidelijk woord, gno of zoo iets, misschien gron. voor Groninger.

[p. 582]

um over boert settet bij Oestumhorne. Und men secht ock, dat die borgeren uth Antwerpen tot hoer bescherminghe alle soldaten annemen myt versekeringe van wijff und kinderen, soe sie gelemmet offte gescoten worden 100 gl. yaerlickes, und geven 15 gl. offte meer up handt, dat men in enen dach 3000 mannen in soldie gewonnen hefft, um den vijandt erenstlicken sijn tyrannie to keeren.

In onse Oterdum wort die huysman meer bescadiget und angesocht van buyten und bynnen, hier myt roeven, branden, daer myt grote ondrachtelicke scattinge, des wekes over een yaer scattingen, item dijcken, daermede die lege landen beholden sindt worden. Die stadt Gronnigen levet evenwol in sekerheit, want sie sick voele vertrouweden up des graven Edzart knechten tot geleyde angenomen, Tegens welcken sick die uth Oterdum meest leggen und verweren to lande und to water. Dat bena nener der ingesetenen myt enich waer uth off yn muchte wanderen, und men nochtans niet kondtlicken partijch wolden verclaren, dan allene die bodum to verdedigen. Daer nochtans die to Lier und Wener, Gronnigen und anderen die tusschenmaerscap¹⁾ hilden myt den Gronnigers offte up Gronnigen. Dat men daeromme ock borger antasteden, ransoenden, als Eylert Pricker, Jasper Lijsinck und anderen, soe allene buyten Embden begrepen konden worden. Und tom laesten sommigen tho Oldersum uth den scanze begrepen und ock van Uphuysen gehaelet tot⁺ 16 personen, worden sommige borgeren wider begrepen up Nesserlandt up een sondach, als den 14 Julij, to spansieren getogen, und sindt over die 14 dagen in den scanze geholden, ter tijdt die gesanden Hector van Oldersum und Hindrick Gerts in Westerlandt gereyset bij den Staten und grave Willum tot een onderscheet tholden verantwoerdet hebben. Und syndt die soldaten ock uth Embden genomen und to Larrelt gelecht, want die borger dusse partije buyten offte bynnen stadts niet vertrouwen wolde, und die Engelsche factoren²⁾ ock an grave Edzart

1) Tusschengezelschap, communicatie.

+ fol. 258^v.

2) Handelsagenten. Eppens bedoelt de Merchants Adventurers.

[p. 583]

versochten: wat men an dusse partije verwachten solden, sie hadden in Antwerpen 17 tunne golts verloren und dachten reede nene lakenen wijders tscepen, voerdat men hier anders versekert weren. Daer sick graef Edzart dan balde hefft gewendet und die soldaten uth Embden gelecht. Und daerto na vole solicitierent ys vergunnet geworden, den prediger van Lier to gebrucken und in die religie nene veranderinge tmaken. Dit ys tsamen van 4 gesanden uth Embden und Valderen gesecht geworden, und dat benae tot een seker uproer tegens den droste Ocko Vrese und den soldaten, die men bena in wachten und besettinge wolden stellen. Dan die borgeren sluyten sie stoltelicken van poerten und wachten und verwaren hoer stadt sulven. Und die neeringe worde seer slap, dat men ock dorch die gesanden onder anderen gewaer worden, dat men den Emse solden willen sluyten, soe men sick van den tovuer tdoen neit wolden ontholden. Daer dan de belegerunghe van Zutphen een myddel up verwachtet worde. Want Verdugo sick wol vaken reppede tot ontsettinghe tdoen und verwachtede nu van Parma, nu dorch den Beyger und grave van Aremberch hulpe¹⁾. Soe was die belegerunghe nochtans even vast und worde gesecht alle onsedt idel twesen. Und men grote benautheit hadden in der stadt, dan worde yngeholden, want captein Tomas, Taxuus, Decuma und Tamminga alle vertoch sochten um sick to verweren offte ontloeset tworden. Daer men dan in Oestvreslandt meest na sick stellen worden, sonderling want die neringhe slap worde und dat stratenrovent und upholdinghe van alle marckguederen, uth Wener 70 vat botteren genomen, item to Oldersum Hamborgers 28 vat und soe vortt, van Munsterschen⁺ geclaget, bij ydermentlicken gehatet worde. Und in Westerlant bij den Staten gecandt ys worden sulckes onrecht gedaen und weder levert solde worden, hoewol meest vernichtiget was. Dat men ock sodanigen uth den scanze Oterdum nemen worden und nije inleggen, want bisheer was daer nemant in den scanze, die over alles konde offte

1) Vgl. boven, blz. 457.

+ fol. 259.

[p. 584]

muchte gebeeden offte respectiert worde ock in kleineste. Want Johan Garbrants amirael anmetigede sick die Emse und water, die hopluyden die scanze und landt; Eysse Jarges, Claes ten Buer myt Scelto Eyssinge solde hoer commissie van pasboerten und contributien myt kaspelen maken, worden van nener respectiert. Daer Joest van Cleve eerst dorch krancheit gelettet, daerna heel sick van ontholden hefft.

Den 8 Julij starfft Asswerus Munster to Embden, een geleerder man, dan een sonderlinge medepartije der stadts Gronnigen saken, meer tot twist geneget dan verlickunghe. Und to Noerden ock becant geworden ys, ock to Gronnigen uthgeleydet worden um sijn trossich sprekent, was alnoch die mester umme des Stadts saeken tegens den Landen to verweren, dat he ock bena den olden overicheit respectierde neit genoech twesen, want sie tot middelicheit mydt den Landen gesinnet solden sijn. Dusse betuygede ock opentlicken, dat Popco Everardi vader, Everardus secretarius, in sijn ontfangen van des landes gelden sij tegens D. Jeronimo¹⁾ befunden ondergeholden thebben over die 18000 gulden; und welcke kaspelen daerna hoer recepissen niet hadden offte verloren hadden van upgebrochte scattinge, mussen tom laesten den achterstal vervullen, hoewol eenmael wol betaelt was, und sulcke summa uth weinich kaspelen nicht achterblijven muchte; dis betuygede Asswerus hem kundich und waerafftich twesen. Den 17 Julij starff ock Wycherus²⁾ prediger, een besonder leerer der Reformierde kercken to Gronnigen und anders, dan nu tom laesten myt Johan Ligario sick familiaer gemaket; maket den predigers und kercke to Embden grote moyte und ongunst bij grave Edzart myt sijn nabueren der 8 predigeren, dat het coetus gesloten worde und men Ligarium ock inlaten solden.⁺ Und in lange krancheit geraden, hefft sick niet willen verlicken myt die predigers to Embden. Daer dan die

1) Verrutius.

2) Wicherus Milesius, die in 1566 en 1579 te Helpen en Groningen heeft gepredikt. Vgl. boven, blz. 496 noot 4.

+ fol. 259^v.

[p. 585]

twist up gestarcket ys worden tusschen den grave Edzart und den meente to Embden, als Ligarium niet annemende, die meer den Grave dienende als enicheit des kerckes soekende, voerdat he ener der kercken to Embden up der Ausbursche confessie ingenomen offte becomen hadde, dat men nu tot ingang van een nije pawstdoem suspectierde und in voertijden den vrede to guede leten verblijven. Beholden wat die Ubiquitisten¹⁾ noch sochten und wercken worden.

Des 1 Augusti wordt die swagerscap van juncker Ulrick van Ewsum myt juncker Egbert Clant to Stedum weder ontloeset durch die droffelicke affganck des dochters van Clant²⁾ in hoer kinderbedde na 3 weken verlost. Und juncker Ulrick, een junger man, reede in sijn ballinscap meer bedrovet ys worden. Des was Aylco Unsta ock in grote swacheit geraden, dan sijn huysfrouwe, dochter van Hayo Manninga, weder gegeven to Uphuysen in het grashuys sick dusser tijdt verholdende.

In het uthlopen der uth Oterdum und soekende hoytevaeres, vyndende vake onschuldige copluyden, worden 4 to Holte³⁾ doetgeslagen van soldaten uth Wedde und 12 gevangen medegenomen, die sick verachterden und niet mede vorttogen na Oterdum myt ener pennickmester van Verdugo up Buertange begrepen. Uth dit stratenroven weren die uth Oterdum gans stoltelicken, trecken na Fermsum tegens Reinevelts volck um to scermusseren. Dan want sie beyegent worden myt ruyteren, worden sommigen geslagen und mede gevangen, welcke Reinevelt daetlicken des anderen dages lat uphangen, want sijn hopman niet hadde willen consentieren tot ransonunghe van knechten. Wat nochtans in Oterdum gevangen worden, ginck uth myt ransoen, als ener Westersche malecontent uth Embden begrepen, een scharmmester, die liever des duvels egen wolde sijn dan den konick van

1) Vgl. boven, blz. 382, noot 2.

2) Sophia Clant.

3) 10 K.M. ten Zuid-Westen van Leer. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

[p. 586]

Spannien verlaten, wort van Lazaro myt 160 gulden quijtgelaten. Johan Kampen, Goessen Luynge und Willum Luynge suster soen, wort gestalt up 800 gulden, een vrijgesel uth Gronnigen, die mede het flet¹⁾ gedragen hadde. Dan solde Hindrick Karsgijn uth Steenwick vrijen dorch Gybbe Frerick und Popco Everardus, die sick des weinich annemen, hoewol bede hoer medeborgeren, daertegens Johan Rengers to Helm tegens Michael Broessema ansoekende niet gehort konde worden.

Die juncker to Oldersum in dusse twe legatien na Hollandt und Westerlandt hadde grote moyte gehadt. Nochtans wordt sijn heerlicheit beswaert myt soldaten und⁺ trecken 12 gevangenen to Embden yn, gelick ock van Uphuysen gehaelt tot vercortinge der junckelicke vrijheit. Dit achte he, van Ocko Vrese hem gedaen, tot sijner tijdt geneten tlaten. Want he um sijnentwillen die moyte gedaen hadde und allene dusse partije und besettinge van knechten up den droste gelecht worde, als den konick van Spannien togedaen. In dusser tijdt verwachte die graef Edzart gunst bij den Spangerden, die nu den²⁾ grave in groter egendoem van contributie gebrocht hadde, hadde alle geestelicke und cloesterenguederen tot 23 closteren an sick myt die grote nije anwassende landen genomen³⁾, hadde lange vrede geholden. Noch was daer commer und benoutheit, dat sijn achte kinderen niet hoege noch solden verheven worden, daer sijn voervaderen grot krijgen vuereden und hoer ondersaten verdedigeden sonder die closterguederen, und worde van den keyser Maximiliaen groet geacht, jae een vorst twesen. Men sochten alle voerraedt bij borger und buer, noch bedorveden meer. Die stadt Valderen was sonder neringe und miste hoer poerten, worde alleen um mennichte des volcks bewarnet, solden evenwol die vesten bouwen und

1) Een flete kan een net beteekenen, maar de zin is toch niet duidelijk. Wellicht staat er iets anders; het woord is zeer onduidelijk geschreven.

+ fol. 260.

2) H.S.: het.

3) Vgl. over de secularisatie der kloostergoederen in Oost-Friesland: Reimers, Die Säkularisation der Klöster in Ostfriesland (Aurich, 1906) passim.

[p. 587]

alle kosten und wachten doen und niet myt stadt Embden gelick maket worden. Dit alles makede den inwoneren onwillicken und worde Ocko Vrese upgelecht, als Sijn Genade sulckes tot last der borgeren inbolldende. Ubbe Finssker, rentemester gewest, worde sijn rekenscap revidiert, muchte nene betalingen erlangen, dan voel meer worde die weduwe upgelecht noch 2000 gulden to verleggen up rekenscap. Und also worde ock voele landen angesproken, bij Volckersheem beseten in tijden des vaders, als cancelar und borgemester, updat men den Grave muchten tohaelen und den offitieren affnemen.

Die borgeren van Nesterlandt gehaelt tegens die gevangene soldaten bij Occo Vrese to Embden bewaeret, worden vrij und vranck vrijgecandt na 14 dagen in Westerlandt, dan die soldaten blijven langer besitten als myt andere boese daden beruchtiget, die men dan neit bewesen hefft, um die borgeren to stillen und andere uthgewekene to beschuldigen als verspeders, de des in Oterdum angeven hadden. Als Lutgijn Syggink willen vangen in sijn behuysinge in der nacht, die to Petkum sick verbargede ter tijdt he myt vorbede van Allegont Rypperda¹⁾⁺ onschuldich befunden. Evenwol van den droste affgewesen, seggende: Gij verreders makent hier, dat juu tsamen moet noch to stadt uthyaegen. Also ock een rotmester, opentlicken sprekende: Weren die Gronnigers hier neit gecomen als scelmen und dieven, wij weren in dusse verdorff neit gecomen, sie weten wat sie voer luyden sindt. Nochtans worden tom laesten die soldaten vrijgelaten, sonderling Knoeps lutenandt offte vendeleker gaet allene vrij in Embden over der straten. Dan het stratenscenden holt neit up; nemen hier und wort vaken gekeret offte caviert, dat to Gronnigen die tovuer voele was dorch hulpe der drosten knechten, want gudt worde bynnen landes vort brocht na Lier und dan to wagen und in ponten vort sonder insperinge. Daer mede die orlich-

1) Vgl. boven, blz. 200, noot 3. Allegonda Ripperda was gehuwd met George van Munster; zij zal waarschijnlijk echter hier niet zijn bedoeld. Vgl. Mr. C.P.L. Rutgers, Genealogie van het geslacht Ripperda, Wapenheraut, V, blz. 152 vlg.

+ fol. 260.^v

[p. 588]

scepen myt den scanze wenich vruchtet scaffeden¹⁾, soe lange die wagen vaeren moegen.

Nu was langes die roep der Gronniger borgeren, Westvresen und soldaten met ock sommigen der adel, die ene dusse ander soe, dat men die vruchten in die Ommelanden solden verneelen um Gronnigen to benouwen, want sie dat gewas genoten und des wekes grote scattinge gewonnen vor der soldie. Ock wolden und conden die Landen nene verdingen myt Oterdum maken, want sie niet verdegenen muchten. Die tvoeren der huysluyden versconeden, consentieren nu in dit verdarff, als Hayo Manniga, die junge Mepsche, Allert Gayckema, Starckenborch. Daertegens Aylco Unsta, Brosema und wij disswaderen des, dan dat men vor Gronnigen solden sick leggen und sulven geneten, want Gronnigen konde evenwol privandiert blijven, gelick andere steden sonder landtgebou noch inholden worden und dan nene knechten offte soldaten van noden hadden und men dan evenwol belegrunghe holden musten, dat dan myt een vull landt beter tdoen was. Gelick Bartelt Entens exempel betuyget hadde und, alle mach noch tsamen gebracht, wol tdoen was. Evenwol was dit alsoe gesloten bij den Staten landt to vernielen, und graef Willum angeboden sulckes tdoen, die nu langes ock ruyteren und knechten in den Nieziel affsonden hadde tot 1000 mannen und 100 ruyteren, waerbij den 2 Augusti sint uthgetogen noch 400 soldaten uth Oterdum. Dan in grote storm, winden und regen gelettet, sint in 14 dagen buyten Oterdum in Dongerdiel to Anym²⁾ foreert³⁾ worden; und an de Marne eenmael versokende, van soldaten des Wibe van Goutum und huysluyden gekeret worden und weder in den scanze gecomen vorgeves, als Godt des ganslicken kerende was, und van alle fromen voerbeden ys.⁺ Dat onweer was wol 14 dagen und donder und blixum overmatich als lange niet gehort, dat konick Rabboti

1) H.S.: scraffeden. Eppens meent: weinig succes hadden, of misschien: weinig vrees inboezemden.

2) Anjum, in het noordoosten van Friesland bij de Lauwerszee.

3) Er kan ook ‘forcert’ staan.

+ fol. 261.

[p. 589]

wech¹⁾ des Occo Vrese wringe²⁾ verslagen sij van den donder und die luyden sitterende maket hefft.

Onder des kumpt ontsedt van den Parma an Sutphen und doet den onsen dre dagen tvoren upbrecken tot versekerde plaetsen, want ontsedt worde achtet 7000 tvoete und 800 perden, daerto Verdugo regement. Und dit sonder stoet offte slach, daermede dan Gronnigen in versekerunghe meer gecomen ys. Nochtans nene triumph holdende, want en yder in geheel blefft. Und alsoe ys die sommer vor Sutphen gesleten, sonder etwes uthrichtende, tot den 4 Augusti und daer weinich sick reppende. Daer Azinge Entens tegens Edzert Grevinck alnoch moytende, malcander wonden, dat Entens een duym sij affgehouwen, und sijn broders gelt verquisset, nu sijn volck niet meer besolden konde, noch part an soldinge hadde, nadat he uth Oterdum vertogen was und verlaten muste.

Nu dusses tijdts was Oterdum seer ontsteken myt den pest, dat dages 7, 8, 10 doden uthbracht worden, uth dat onmatich levendt, gelick to winter het commer groet was. Daer dan mede gestorven sindt die commissarien van den privanden und soldinghe und verding tdoen offte pasborten tgeven. Als Schelto Hessels, een Westvrese, to winter allene bena den scanze na Berendt Roerde bewarende, nu die sake bijwesende und trouwelicken dienende, starff den 8 Augusti. Eysse Jarges, Saxum hovelinck ock commissarius, myt sulvige kranckte befangen, starfft den 19 Augusti, die bisher stedes des heren Nijenort raedt und vrunde den sake dienstlicken gewest, niet hefft endigen mogen. Also Claes ten Buer wort kranck, dan geneset weder. Dusse sommer ging doe noch een ander grote swacheit over alle menschen bena, daer dan voele in uthgaen sindt. Als die prediger

1) De Koning Radboudsweg, thans Konrebbersweg geheeten, leidt van Emden in zuiver rechte richting westwaarts naar de Knocke. Er is ook een Konrebbersweg van Leer noordwaarts naar Neermoor. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

2) Landhek.

[p. 590]

Ogerius¹⁾ des gasthuyses to Embden den 18 Augusti, Berent Entens, hoveling van Helpen, myt sijn dochter den 2 Augusti. Ock Ebelo Havickes, Berendt van Swelen, als mester van hoytevaerer myt Berent Muller. Daerto ock graef Enno huysfrouwen suster, gravin van der Lippe. Daer dan het graefscap van Redbergen an grave Enno compt, als vulle susters diel gewest, tegens Esinge²⁾ und⁺ Witmunde. Dan wort gesecht van 50.000 rijckesdaleren schulde.

In Engelandt solde ock verraderije an der koninne versocht sijn und begrepen, dat ock um dusse besettinge den grave van Oestvrieslant is 3 maent die Engelschen nene scepen sanden myt lakenen, soe comen sie eerst den 12 Augusti weder up den stapel myt 5 scepen und daetlicken ys hoer gudt vertogen. Daer dan een gesande mede gecomen ys an grave Edzart, grave Johan und anderen steden und konick van Denemarcken um³⁾ die Evangelissche heren, steden, rijcken in een verbandt tholden tegens den Antechristum to Romen, offte sie ock hoer religie dachten to beholden, verdedigen und handthaven myt anderen. Daer graef Edzart sick wol myt vremde woerden beclagede over die ongereliertheit der Hollanderen und Westvresen in Oterdum boven alle sijne gedult und woldaet. Und wolde wol handt⁴⁾ und segel geven, dat he neet Spansche bundtgenoet were offte worden wolde. Und was hem reede togescreven den legaet van Navarre, to Bremen wesende, antholden, gelick ock andere steden und vorsten, dan dacht neit tdoen. Daer dan die gesande antwoerdt, Willam Herrinck⁵⁾ genoempt: offte ock indachtich weer, dat uth anholdinge van legaten

1) Van dezen predikant is niets verder bekend dan wat Eppens hier en elders van hem mededeelt.

2) Esens.

+ fol. 261^v.

3) H.S.: und.

4) Volmacht.

5) William Herlle, die ook herhaaldelijk door Elizabeth naar de Nederlanden is gezonden. Vgl. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland, register in voce.

[p. 591]

die groste steden van der weren weren verstoeret worden, want tegens jus gentium gedaen worde. Daerto soe were dit een particulare egene edict des Keisers uth partije und haedt der Reformierden, tot wolgefallen des Pauwest. Dit ys den grave Edzart allene persoentlicken angedragen, soender bijwesendt der ridderscap und anderen, die des daerna solden betrachten um vrede der broderen.

Overst um alle dusse twivelaffticheit und inlopent up alle straten und havendt na der wedercompst der gesanden uth Westerlandt verscrijfft grave Edzart een landtsdach to Embden an ridderen, egenarffden, vulmechtigen (want dusse worden nu weder respectiert) myt die vlecken und stadt Embden als Staten des landes, daer graef Edzart die geestelicken an sick hadde tot 23 klosteren, und eysschet des olden gravinne¹⁾ schulde afftdoen, daer to des dochters bruytscat, in den Pals²⁾ beraden gewest, myt bevrijunge tdoen des Emses und besoldinge idtsiger knechten tdoen. Dit ys alles affgeslagen, want schulde, soe sie niet tot landtscaps besten weere angelecht, behoerde heer und onderdaen sulven tbetalen, und bruytscat weer private handel; daertegens alle closterenrenten, den landtscap ontnomen, bij den heren rusteden; die renten solden daerto anleggen um den Emse to vrijen; were hoer macht neit als reede ongeweret tegens gewereden, und die den Konick vertornet hadden, die meer vermoch myt⁺ gelt und mach als het graffscap heel weert solde wesen und in een maent neit genoechsaem solde sijn. Dan wolden ex precario wol 10.000 ricksdaleren schencken bij wederlangent van reversbreven neit to prejudiceren und men alsdan ock dusse idtsige religie wolden stedes handthaven und blijven laten, und een rechtmetich forum und rechtstoel van justitie anstellen, dat men alsoe myt die commissarien den huysman niet uthmargeden. Welcke antwordt, scryfftelick gestalt, grave Edzart to hande gebrocht ys. Daer dan graef Johan noch eerst solde moten up consentieren.

1) Edzards moeder Anna.

2) Vgl. boven, blz. 438.

+ fol. 262.

[p. 592]

Den 20 Augusti brenget Occo Vrese het vendel an den stange¹⁾ und gyfft den borgers soen Johan Hellinck, und verdielt sint soldaten tom diel na Oldersum und tom diel na den Knock um die tovuer thelpen, daer nu die van Oterdum het marckvolck letteden na Askendorp tvaeren und die amirael Johan Garbrans nichtes wolde uplaten²⁾ widers dan des Graven ondersaten. Dit worde van den landtscap bestediget, want to Wedde alsoe van grave Edzart togesecht was. Und men 3 maenten soldaten wolden holden, soe lange die wagens varen konden. Und men ock bij den Spanschen seggen konden sijn beste gedaen thebben und van inval solden bevrijet blijven. Also beveden men vor den Spangerden. Und dit vendel worde blijdelicken uth Embden gevueret na Larrelt van sommige anhang des drosten, und hoveren³⁾ to Larrelt in den harbarge, niet denckende dat die vendelen niet so affbonden⁴⁾ worden, soe sie daer ancomen. Und men worden nu indachtich, dat Johan Starckenborch gewaerscouwet worde to Loppersum vor invall der Spanschen, als⁵⁾ die to Askendorp erschenen. Dan daerna weder getroestet, maken enich accordt to Wedde als um landtpalen to bevrijen. Und doch nemandt clagede dan hoytevaeres, nu overst den plaetse besetteden Knoeck, welcke allene Oterdum tegens krencken kan und niet wol sal beholden worden, als dit alles noch den Spanschen tom dienst tdoen und daeryn tlaten. Want men sulckes doch handthaveden und den anderen keren hier myt vangen, uthsluyten und verhoenen und myt worden und wes mer bij den partie jechtich⁶⁾ geholden worde. Soe sindt die hopluyden uth Oterdum up den 22 dach Augusti des nachtes to 11 uren overtogen myt 300 mannen und Occo Vrese knechten (soe noempt men sie) overvallen, sommigen geslagen, Johan Helling vendelicker in den scanze

1) Ten teeken, dat het vendel is gevormd en uitrukt.

2) N.I. toelaten op zijne schepen.

3) Goede sier maken.

4) Ontbonden. Eigenlijk de vaandels van de stangen rukken.

5) H.S.: all.

6) In 't openbaar.

[p. 593]

myt anderen gehaelt und mest to Embden wort verlopen, tot groten leedtwesen der vromen und schelden der⁺ anderen. Dusse overval ys verorsaket dorch dat verholdent der 14 soldaten, soe lange geseten, tot nene justitie gestalt, neit vrijgelaten worden, und tvoeren myt boden utheysschet van den Westersche hopman Tyart Hettinga, edelman uth Westerlandt, und Lazaro, offte dat men den Knock niet wolden sien bescanzen tegens hoer. Overst die droste, tornich und rasendt, tastet an alle soldaten, soe uth den scanze Oterdum to Embden tegenwordich. Und die uthgewekenen conden van den scipperen neit vrij sijn up den straten, alsoffte die medeautoren gerekent konde worden. Und Harmannus Meyger trecket an grave Edzart, um endtlicken sick to ontsluten in dusse val und gewalt. Doch up sulvygen tijdt trecket die Engelsche gesande¹⁾ na graef Johan up den Ort, myt sijn peerden und cuerswagen²⁾ gehaelt. Daer onse juncker Hayo Mannega bij gewest, sede tot mij: Hebben onse haenen gecrabbet. Die droste sendet anderdages sijn troemslager na Oterdum um tweten orsake deses vijandtlicken gewalts und muchten nene suydelaers³⁾ vaeren. Dat doch tom schijn gedaen ys, want Johan Hillinck worde liberalicken up sijn eedt vrij erholden, ongesloten geholden und dagelickes to gaste geleydet bij alle hopluyden, und die soldaten ingesloten, myt noedrufft versorget bij die profasen⁴⁾, um allene die gefangenen van Occo Vrese thebben. Und die borgeren dulden und roepen niet voel meer als benae des handels scamende und to onrecht den uthgewekenen beschuldigende.

Daetlicken na Ogirii doet eysschen die gemene den prediger van Lier, Gerardum Eobanum⁵⁾, van grave

+ fol. 262^v.

1) William Herlle. Vgl. boven, blz. 590, noot 5.

2) Koets.

3) Zoetelaars.

4) Provoosten, bevelhebbers.

5) Gerardus Eobanus Geldenhaurius, de zoon van den bekenden Gerardus Geldenhauer Noviomagus. Veel meer dan dat hij predikant te Emden was, schijnt niet van hem bekend te zijn. Vgl. Prinsen Ger. Geldenhauer Noviomagus ('s Grav. 1898), blz. 71. Glasius (in voce Ger. Geld. Nov.) vermeldt van hem een Epistola ad ecclesiae Emdanae ministros, Bibl. Brem. V, 2, 8, 316 vlg.

[p. 594]

Edzart togelaten und van grave Johan vrijgelaten. Und stellen to Lier weder Petrum Gellii¹⁾, fratris soen, welcke die borgeren wol behaechicken, dan niet gunnet worde, als een junger man und iverende in Goedes ampt, gelick ock Gerardus, dan in sprake vremder. Alnu verandert Occo Vrese sijn kerckenganck uth der Groten Kercke tot den Gasthuyses kercke²⁾, myt stoelte tdoen maken voer sick. Soe doch die keercke des tijdts verhoget und overstolet was. Als men dusse kercke affsonderen wolde van den anderen, want graef Edzart antwordt duytlicken, dat he die kercke an sick wolde hebben sonder contradictie und nene electie meer stedigen, dan hoer godsalige predigeren presentieren na dussen tijdt.

Ock mach yck neit verswijgen der uthgewekenen grote benautheit und drang, soe buyten und binnen landes hem bemoeten, bynnen: hoer guederen tom roeff ghegeven, die personen tom doet verwesen; buyten: luyden, die sie beschutten solden tot verachtinge und prijsen und nabueren tot verachtunge geworden. Want sick voele alnoch niet den Evangelio gelick stelleden, dan leveden wylt, vrech³⁾ und swijnes, vermeengeden sick myt hoytevaeren, um⁺ gewin tsoecken ock myt der gemene sakes verdarff und aller vromen nadiel und hoen, die sick anders und conform stelleden, und hoer cruys in gedult dragen musten. Waeruth verorsaket nu in dusse tijdt van 4 yaren ballinscap, sick myt clachscryfften to verweren an commissarien und hopluyden, capteinen und ock Staten. Want het respect van personen ganslicken wechgenomen worden myt den, dat die inlandtsche uth regerunghe gestalt offte verstorven, den vremdelingen alles in den handen lieten comen. Soe als myt volgende missiven erfaren ys. Sonderling daer Schelto Hessels und Eysse Yarges kranck

1) Vgl. boven, blz. 496, noot 5.

2) Vgl. boven, blz. 471 vlg.

3) Slecht.

+ fol. 263.

[p. 595]

und starvende weren und Claes ten Buer ock bevallen in den pest, und van hopluyden und capteynen Johan Garbrans niet achtet worden, ja van nene soldaten respectiert. Tot leedtwesent aller getrouwen, die sick van hoytvaren ontholden und het hoere in die Ommelanden verlaten misten musten, und weinich achterholden muchten buyten die confiscatie, dat muchte noch niet vrij overvuert offte uthvuert worden.

¹⁾ Erbare vrome vorsichtige guede vrunden und heren commissarien und anderen, soe dusse unse clage tom vorschijn komen mach, onse dienstlicke und vrundtlicke grote myt alle erbedunge tvoeren. Erbare vrunden, het ys ruchbaer und ons liedt, dat die regenten to lande und to water malcanderen weinich respectieren in hoer ampten und commissien, daermede die geleydtsbreven gecassiert und onseker worden sint, und wij medelidtmaten onses vaderlandts erfaren dagelickes, dat onse ballincsap ons niet dorch die langheit des tijdes vermindert wordt, dan dubbelt und sware gemaket wordt, want onse hoepe idel wort, dat wij dorch inlandtsche egene becande regenten und verwalderen in scanzen und wachten gestalt, wol billicken van ontrouwen und guckgeleren²⁾ und partijghen solden onderscheyden mogen worden. Daer men nochtans den manafftigen amirael und verwalder des Eemses Peter Frerycks voer twe yaren alhier billicker und bescheidener in befunden hefft, want sin erbare sick niet anders tegens die onsen uthgewekenen ock sonder pasborten gevende verclaerde und bewees, dat he dachte die vromen to handthaven, helpen und bevorderen in het hore, soe voele in sijn erkentenisse und macht was. Daer onser enighe Conradi van Rensen soen van Johan Garbrans⁺ verwalter des Eemses beantwoerdet ys, dat al solden die uthgeweken starven van honger, soe kunde und wolde he neit voer een stuver gudt van hoeren uth die landen overcomen und vorbij laten, onangesien in wat noedt,

1) Alsnu volgen de eenige regels te voren vermelde missives.

2) Goochelaar, bedrieger.

+ fol. 263^v.

[p. 596]

scade und verdarff het onsen, myt den onsen bij den vijanden geholden und gewacht worde. Des men dan ock neit billicker in der scanze Oterdum ons tometiget¹⁾, als men ons offte den onsen sonder onderscheet alle pasboerten weigert tgeven, offte die gegeven sindt, niet achten offte annemen will. Dan moten lijden offte bevresen, dat die onsen offte wij sulven in egener personen soe wol solen ransoniert, bescadiget und gekeret worden, als die vijandt sulven, soe lange emandt noch wat overich to verwachten hefft, want dit die yegenwordige staltenisse ys myt ons uthgewekenen. Soe erfaren wij al to zeer, dat dusse ballingscap, in sick een lastich quaet, ons und den onsen wol dubbelt verswaert wordt. Des wij ondergescreven myt corten niet hebben willen noch behoeren natlaten juu erb. I. to ontdecken und to verstandigen, um soe mogelicken een beter und troestelicker onderscheet van vrunden und nene vrunden to stellen und to holden. Vrunden und nene vijanden achten wij die twesen, welcke um die gemene sake buyten offte bynnen landes die waere religioen anhengig und ingelijvet an gudt und bloet bij den vijanden verdrucket und vervolget worden, daerto die, soe nu vier yaren lanck van hoer guderen veryacht, und wes van hoeren can becomen worden onder die confiscatie und endtlicke verdarff begrepen ys myt gevaer lijves und levendts. Wij achten ock, dat die gemene sake behort onderscheet tmaken van personen und neit die plaetse des vaderlants allene, und dat men die wapenen tegens sijne vijanden solden behoeren twetten und neit tegens die buntgenoten, offte den verlatene huysman offte buersman, want wij een beter sake verdedigen, dan die vijanden romen coenen und sick verheven uth onse verkeerde regeringe, als men neen onderscheet holdt und als die uthgewekenen wol voer bundtgenoten geacht, evenwol dersulviger guederen vor prijs gestalt off geven worden. Wat hoepe und troest soelen die dan hieruth sluyten und ontfangen, soe nu ondersocht worden sick

1) Toemeten, behandelen.

[p. 597]

myt contributie onder dusse bescherminghe te geven. Wij strijden um het onsen weder to becomen, und men sal off mach sijn egen neit bevrijen offte beholden. Is die gemene sake neit meer ehers und dienst weert als⁺ soe en weinich gelts? Waerlicken des Grecken und heyderschen overster van Athenen, Thrasybolus und anderen meer, hebben des voel anders und wijser gedacht, want Thrasybolus ock van 30 tyrannen uth sijn vaderlandt veryacht, und myt gewalt dat vaderlandt wederomme ansoekende, lat alle sijne medeborgeren kundich doen, waeromme sie hem meer scouweden nu als een wynner, dan dat sie neit liever hulpen hem als een verdegener¹⁾ des gemene vrijheits (als bij ons waerlicken die rechte religioenssake behort ock geachtet tworden), die ingesetenen solden dencken, dat het der medeborgeren heertocht weere und neit der vijanden, und dat he neit die wapenen hadde angetogen, dat he dengene, die nu overwonnen off verdruckt weren, edtwes nemen und beswaren wolden, dan wes en yder genomen was, wedergeven, he hadde up und tegens die 30 tyrannen, und neit tegens sijne medeborgeren die crijch angeheven, etc. Und die lindricheit²⁾ van Julio Caesare wordt noch geromet, miles parce civibus parce civibus, daermede die regerunghe des vaderlandt bestandich geworden ys. Dat overst dat artikel des placaets pretendiert worden solde, verschonet dussen onordentlicheit niet myt enich letter offte wordt, want soedanige handel allene van cophandel to verstaen ys, und neit um sin egen gudt den vijandt tontwaeren und to onthaelen³⁾, soe die onerfarenheit der Hollandtscher und Westersche capteinen und oversten des allene verorsaket. So ys juu edele 1. die sake meer bewust, und behoeren also neit die ghegeven commissie sonder onderscheet van personen to enaruieren⁴⁾ laten, tot sulc-

+ fol. 264.

1) Verdediger.

2) Zachtheid, gematigdheid.

3) Ontnemen.

4) Ruineeren? Enerveeren? In ieder geval wordt bedoeld: te doen vervallen of iets dergelijks.

[p. 598]

ken groten nadiel, hoen und scade, dat die trouwen meer vijanden worden hebben und lijden moten als onse egene vijanden, die hoeren erenstlicken bescutten und beschermen, und horen scade myt onse overgeblevene guederen vervullen und beteren, tot onser aller smade und der vijanden wolgevollen. Off dit ock sij die orsake, waeromme ons soe vole afvallende sindt, willen wij anderen reden laten, het ys to lange alles to verhaelen. Soe ys ondergescreven in naem und van wegen anderen onse bidde und begerendt van juu erbaeren, Claes ten Buer myt alle anderen commissarien dusser sake, dat doch in⁺ nene manier dat onderscheet van voergedachte personen, vrunden und nene vrunden niet torugge stellen, dan dorch middel van pasboerten wij und die onsen dat overige muchten overcomen. Wij seggen dat onsen uth tcomen laten und neit soe hoenlicken onder die vijanden bepaelen laten, und wilt dusse onse lange scrivendt tom besten nemen na gelegentheit des tijdes und saken, und in gueder toversicht juu erbaren ter handt gestalt. Actum Embden den 4 Augusti anno 84. Van Melle Brosma¹⁾ und Abel Eppens ondertekent.

Dan nemant meer voergedragen, want die autoriteet gringe was und Schelto²⁾ verstorven und Eysse Jarges noch cranck und daerna ock verstorven. Daerumme van Claes ten Buer alsoe weder beantwordet ys.

Erbare und guede lieve vrunden, juwe scrivendt bin ick vor 5 eder 6 dagen becomen, und ock daetlicken solde beantwoerdt hebben, overst die almachtige Godt heff mij ock neit vergeten myt sijn roede, so allhier in den scanze ommegaet, alsoe dat ick tot des dodes noet gestreden hebbe, und na der genade Godes wat beter in beterhandt ys; die Here hebbe sijn prijs. Sus hebbe ick, na doersiendt juwer scrivendt, den gruntlicken verstandt

+ fol. 264^v.

1) H.S. heeft: Bos. Uit het verdere verhaal blijkt, dat het Brosma of Broersema moet zijn.

2) Schelto Hessels. Vgl. boven, blz. 589.

[p. 599]

wol ingenomen und uwe sampt uwer gelicke besweringe wol erwogen. Dan, guede heren und vrunden, dat juwer l. intentie ys, dat die Amirael sampt die commissarien, soe nu up der Eemse und in der scanze Oterdum regeren, juu l. und alle fromdelingen tcorte doen, die noch hoere nodrufft van den hoeren uth die Ommelanden becomen cunden, datwelcke juu l. alle voerighe amiralen, capiteinen niet geweygert. Und vermanen ock am hoechsten van voele ongeregeltheit des legers Oterdum und soe hieryn niet geremedieert worde, dat men juu und juu gelicken in u vorige vrijheit niet wolden stellen, gedachten u.l. samptlicken des an anderen orteren to versoecken na widere inholt van den (want dit was soe verduytschet myt ingelechte calffgijn¹⁾ an Claes sulve). Soe yst, goede genadige heren und vrunden, dat wij van juu und alle, die in die menunghe sindt, neit weinich vremdet, dat gij all dat cruys und straffe unser sonden soe van den Almogende Meester willen affnemen und dryngen dat nu juest up die dieneren van die Generale Staten. Den doch een terminus gestalt wordt van hoere principalen up die straffe des maneedes, daer die galge het gringste van solde sijn, dar sie sick van artikell tot artikel moeten hebben up tletten, offte gefunden eherloes und lijffloes tsijn. Sus weten gij juu wal to berichten, woe scarpe placaten dat bij het levendt der Excellentie⁺ und Generale Staten up ons und alle capteinen, mesteren sindt uthghegaen, daerover ons neit vergeten, dan galg und radt uns tot voerbelde gestalt, die sulvige nagecomen, und daerna noch na der Excellentie doet van die Generale Staten scarper und claerder placaet²⁾ uns thande gecomen neerstich totsien, dat jemants handel noch wandel, botscap noch breven, noch geen gelt up wyssel overtmaken, und dat in genere to verstaen over alle

1) Blijkbaar een briefje. Blijkbaar soortgelijke beteekenis als kelpsel, dat in de beteekenis van perkament en vervolgens van privilege, decreet, brief voorkomt.

+ fol. 265.

2) Blijkbaar het bovengenoemde placaat van 22 Juni 1584. Vgl. boven blz. 577.

[p. 600]

menschen. Weer wolde dan die sijn, die tegens die Generale Staten, als regerende heren der Nederlanden, placaten und befeel wolde doen? Vor mijn persoen ick nemants, noch vader, noch moder, noch wijff, noch kindt, tegens mijn eher und eedt pasboert solde geven. Myste ock vor mij und mijne dochter enich gelt, dat daer to ontfangen ys, und begere het ock neit to eysschen, noch over tscriven, umdat wij um een cleines nu tontfangen, hienae niet um lijff und gudt verclaget worden, soe wij onse egene goesen in handen muchten worden, dar sie dan ock na den placaten recht to hadden, und daer ock nemant yn gesparet sal worden, all hadde he ock een tunne gelts bij der sake verloren. Und onse crijch begeert ock nene liever gefangens, soe wol uthgeweken und frunden, die sie up dussen handel befinden muchten. Derhalven verlatet die dieners alle archgewaen. Dan diewijle u.l. scriven, soe men hierin neit anders doen will, dat gij tot juwen willen conen comen, soe wilt gij des an andere oerderen versoecken, daer dan ock niet beter voer u luyden up ys, dat gij dat doet woe eher woe beter, want sunst soe lange dusse placaten in ehere ganck onverandert blijven, sult gij neit een kindt oversenden, noch uth die landen een stroe geweerde crigen. Soe veere het kindt gecregen wordt, gij sult het moeten ransonen na u vermogen und gudt und wat juu noch die crijch upleggen worde, dat juu huysfrouwen daer sitten in hoere vulle possess, wynnen und warven alle dagen tot vordel van den vijandt, und neit een helder¹⁾ tot vordel van onse crijcht, muchten juuluyden dan befynden, wel in hoer handen vervalt, men can nemandt helpen, und soe gij begeert treysen, begeere ick dienstlicken, maket dat ick bij die Generale Staten cassiert worde, want ick hebbe soe voele myt mijn commissie verdient, dat ick Oestvreslant, wijff und kindt moet scouwen, und voer ditmael nene plaetse hebbe als in dit vuerige tempest in der scanze Oterdum mij to erholden. Daer ick rede tegens den doet gestreden hebbe, dat mijn arme wijff und kindt ovel solde

1) Heller, een kleine munt.

[p. 601]

becomen hebben, und sijn ock noch mijnes levendts neit⁺ seker. Dan tot noch to hebbe ick heller off pennick gesien, gelick ick ock van alle mijne vorige diensten gedaen. Dan mijn beste gewyn ys wol van die uthgewekenen, die sijn wille neit en hefft, ongunst. Nu dusse nije commissarien ynlandtschen gestalt sindt (dan niet acht), nu syndt wij vremdelinghen eerst verdorven. Dit und alles byn ick mode, want Godt die Here ist becant, woe ick het van harten wol anders mene. Derhalven soe gij reyset, soe maket mij ledich van mijne commissie, soe can ick nemant tcorte doen. Dan, guede vrundt, soe veere dese infall uth Vreslandt in onsen vaderlandt getroffen hadde, soe solde juu noch eerst myt mennigen yammer und eelende ingecomen hebben, want dussen dach solt gij niet een huys in die Ommelanden gefunden hebben van die Marne aff tot Delffziel toe. Und wowol mijn beste huys in den Damme geheel wech und die andere twe noch onder dack staen, hadden almede verbrandt west, und noch musten wij tfreden wesen, want het compt all van boven omme straffe onser sonden, und bedorven vort nene menschen int particulaer nene schult tgeven, und soe men menschen bedencken solden, soe bedencke men die stadt Gronnigen. Dat ys die fonteyn, daer roeff und brant uthgaet. Und boven dit can juu noch und mennich int corte overcomen, dat gij Oestvreslandt moten wijken, soe mij reede gescheen. Und noch achte ick, compt het all van den Heren. Voer mijn parte stelle ick die sake heim in den hemel und begere dar nemants onschuldich mede to bedencken. Soe wolde ick wal, dat elck des tijdtlickes gudes soe troesten wolde etc. Hiermede den Almechtigen in sijner scuts bevoelen uth der scanze Oterdum den 14 Augusti anno 84. Uwer lieve guede vrundt stedes Claews ten Buer.

Die Gronniger borgeren uthgewekene vrouwen werden ock to Gronnigen uthgesloten und verbannet und in dusse manier alhier geholden. Soe musten ock die bisitten van mij und Melle Brosma ingeholden worden, offte het worde alle confisciert und in Cempis handel gestalt, und alsoe wijff und kindt bedwongen noch persoenlicken,

+ fol. 265^v.

[p. 602]

noch myt enich gudt toe nodrufft uthcomen. Alsoe dat her Brosma vrowe na lange ansokent van pasbort na Adrijck und Lier, Wener to lande umtrecken muste bij nachttijden, und soe dede ider. Dan de hoytevaerers rusteden neit bij nachte offte dage gudt intscepen und vrachten myt des drosten soldaten, daer dan voele um naclageden und tegens malcanderen vangeden und spanneden, dat die hele borgerije bena malecontents bevonden worde, nu den droste beschuldigende, nu den uthgewekenen, nu den groten ondancbaerheit der uth Oterdum, die twinter in gasthuysen upgenomen, gespijsiget und onderholden worden, ock tegens den drosten wille und Graven. Daeromme wij, Melle Brosma und Abel Eppens, meeste nachdielet, des dan wijders to versoken hebben⁺ in gelick form an den landtsyndico Jeronimo Verrutio ock gescreven, um bij den Staten in Westfreslandt off anders to remedieren, daer nu rede Eppe Bauckens gereyset was um in Scelto Hessels plaetse to committert tworden, und Claew(s) ten Buer ock volget ys um salige Eysse Yarges to succederen in die commissie, und meer authoriteets to gewinnen. Und sulcke onse scrivendt wol mede gedencken worden und bij Sindico verstaen worden uth volgende missive, van ons ondertekent in naem ock anderen:

Hoechge(lerde) und wolwijse D. Doctor und Syndicus. Wij ondergescreven sint verwilliget worden ock van wegen andere getrouwen meer uth dwingende noet und drofflicke clagent over onse ballingscap, dat men an juu, h(oechgeleerden) und erbaren, scriven moten, und niet allene onse staltenisse neit onwetich tlaten, dan ock soe mogelicken hulpe und bevorderinghe verwachtende, dat des an andere hoeffden kundich gedaen in enich manier muchte gemildert worden. Des dan myt corten to verstendigen, soe ys, dat tot allen tijden die tijdt alle hardtseer plegede to mynderen, welckes ons in dusse onse ballingscap nu verdubbelt wordt daermede, dat die wij verhoepet hadden, als van den onsen ingestalt tot commissarien um getrouwicheit tplegen und underscheet weten tholden van vrunden und vijanden, wij int onsen

+ fol. 266.

[p. 603]

solden handthavet worden tegens onse vijanden, wij, die nu vier yaren lanck van gudt und haven veryacht und allent hoeren onder des vijandts confiscatie und eendtlicke verdarff um aller gemene sake nagelaten hebben, nu ter tijdt contrarie nichtes van onse egene guederen mogen geneten und den vijandt onthaelen. Wel weiniger dat die, soe noch bynnen landes den waren religioen ingelijvet, an gudt und bloet bij den vijanden Goedes verdrucket und endtlicke onder die confiscatie getogen moten worden, nichtes van hoeren mogen bargen offte um Goedes diensten tplegen uthcomen off beleydet worden, dat gelick die personen wol samelicken bondtgenoten und nene vijanden to rekenen sindt. Soe worden nochtans hoer guederen und personen in nene bevrijunghe uyt die gardisonen myt ogenluckinge der hoepluyden niet anders geholden und genomen als prijsen, alsoffte die plaetse des vaderlandts allene vijanden maken konde, und niet die gemene sake, und dat sonder onderscheet van personen offte enige excuse. Dit verorsaket allene, dat die gestalte inlandtsche und getrouwe becande commissarien niet van die hoepluyden aldaer, noch van den⁺ Amirael geachtet offte respectiert worden bij hoere ghegeven commissien van pasboerten und moten lijden, dat hoer geleydtsbreven verscoret worden. Und alsoe doen ock die hopluyden des Amiraels pasborten, welckes dan nemandt anders to corte kumpt, dan die het hoerne gherne uth der vijanden handen und gewalt onttrecken wolden, des dan voer twe yaeren van den manafftigen Peter Frerycks, verwalter des Eemses, niet besperet¹⁾, soe voel men vor den vijanden bevrijen konden, und nu stoltelicken van idtsyger verwalter Johan Garbrans geweigert wort, die den onsen enige tom andtwoerdt ghegeven helft, dat al sulden die uthgewekenen van honger starven, soe wolde und konde he neit voer een stuver van onse guederen uth die Ummelanden uth offte vorbij laten, sonderling nu men die tovuer keren sall. Daermede dan die uthgewekenen twe vijanden gewynnen, tweten bynnen und

+ fol. 266^v.

1) Verhinderd.

[p. 604]

buyten landes, daer die vijanden noch der vrouwen guederen den huysfrouwen nalaten, offte anders verdecket blijfft, dan wordt bij den onsen tom prijs gestalt. Wij crijgen um het onsen weder to gewynnen van den vijanden und men sal het sijnen neit van den vijanden onthaelen moten. Wij wolden ock dat alle caspelen solen sick verenigen myt contributie, und men wil den bondtgenoten nene geleyde gunnen. Offte Thrasybolus Atheniensis sulckes hebbe den borgeren to Athenen bewesen, leret die historie anders, und Julius hefft ropen laten, miles parce civibus parce civibus¹⁾. Men mach nu wol seggen, dat alle soldaten sindt geworden wulven und baeren, und die hoepluyden²⁾ voer scaepen geacht, soe doch alle hopluyden guede regart behoeren tholden und sick manlicken sick tegens den vijanden tstellen, und des populaersche uproer weten tstyllen und to bedwingen tegens den vromen. Dat overst dusse onordentlicheit myt den placaet solde verdecket mogen worden als nene tovuer tdoen und all licenten aff³⁾, versconet des neit myt enich letter offte woerdt, want allene van coephandel to verstaen ys und neit um sijn egen gudt den vijandt to ontwaeren und to onthaelen. Hieruth ys onses dunckens mede erstanden, dat daer inlandtsche becande getrouwe commissarien gestalt sindt worden, die den onwetenheit der Hollandtschen und Westerschen tot der vromen trost und bescherminge an hoer personen und guederen verdedigen solden konen. Woe hoenlicken scadelicken dit dan ons togebracht wordt, ys niet nodich myt voelen to verhaelen,⁺ dan dat allene enen quade retaliatie und besoldinge sij vor alle gedane diensten und verlech und in dussen noet uns updrongen wordt, dat men des neit geneten sall wes noch overich mach wesen aldaer. Dit ys dan, dat wij ondergescreven in naem ock anderen juu,

1) Eigenaardig is deze herhaling van dezelfde voorbeelden uit de oudheid, die ook in den brief aan Claes ten Buer voorkomen. Vgl. boven, blz. 597.

2) Men moet hier toch wel lezen: ‘koepluyden’; maar er staat duidelijk een ‘h’.

3) N.l. aff te doen.

+ fol. 267.

[p. 605]

hoechgeleerden und wijsen heren als Syndico, hebben moten verstandigen, biddende und begerende seer vrundtlicken und erenstlicken, dat in dusse sake und um sulcke personen enich onderscheet myt pasboerten tgeven upboeden muchte worden, hetsij myt verstarckunge der commissie, offte den verwalter des Eemses und hopluyden myt erenstlicke und vrundtlicke anscrivendt und vermaen, tot enich onderschet van personen und guederen um uth tbueren laten, geholden muchte worden. Des wij und anderen sonder twivel an juu, hoechgeleerden und erbaren heren Doctor und Syndico, ons dienstlicken, niet ter ondanck, dan ter hoechste dienst annemen und bedancken worden. Die ewige Godt starcke ons samelicken und beware sijne gemene, die up fundament getimmert ys. Gescreven Embden den 15 Augusti anno 84 stylo Christiano Juu g.g. altijdt dienstwillich: Mello Brosma, Abel Eppens.

Kalffgijn¹⁾.

Dat clagent und suchtent lecht ons, die wij des ondertekent, niet allene up den hals, dan ock anderen hier tom diel benoempt, die onder versekerunghe van pasboerten allene het hoere uth die landen und nichtes intbrengen seer verlanget und benodiget, und myt nichtes ergens to beschuldigen, als dat sie rede den vijandt tom roff sindt. Wij mentionieren hier neit van grote adelicke personen, die des mede wee doet und neit sparet worden, here Mello Brossema, Jacob Froma, Dode van Amswer, die soens van Anna in den Ham, Corcht Borchers, sijn broder, Abel Eppens, Eysse Bauckens, Berent Koners, Hayo Sickens und anderen. Daerto ock familie, soe noch evenwol onder die confiscatie verdrucket worden um hoer olderen off huysheren, als Rinke Ellema huysfrouwe und kinderen, salige Ballo Froma huysfrouwe und kinderen. Daerto ock alle die, voer welcke het consistorium to Embden hoer gelove und authoritiet instellen konen, als ock mede van hoer geloeffgenoten und lidtmaten twesen und nu neit geacht offte gehort conen wor-

1) Vgl. boven, blz. 599, noot 1. Bedoeld is het volgende post-scriptum, dat waarschijnlijk in den brief was ingelegd.

[p. 606]

⁺ den in sulcken rouwicheit und onordentlickheit dusser regerunge, den vijant sparende, den onnosel up straten plunderende. Woe sorgelicken het sij enich dinck van onse guederen uth die landen to water offte tlande voer der Gronniger besettinge uthtcrijgen offte tdrijven, is myt corten niet tscriven, soe dat monipolium soe ganslicken bij den gewaeret wordt, dat men des neit an offte vorbij can. Und wort myt dusse bepalinge noch meer bevestiget, alsoff die orlichscepen und scanze allene darto dienende syndt, dat sie die gewonschede stapel und stapelrecht allene to Gronnigen solen leggen, waren und holden und den van Gronnigen een guede usantie gemaket wordt, dat anders benae nemandt solde gedacht hebben, offte ock neit gescheden conde. Want Oltampsters ock wol die wech na Gronnigen geleert hebben hoer suvel tvueren, und moten hoer stapel to Embden und andere marckeden verlaten tot dusser groter onwille und der Gronniger lachent und behagent. Und alsoe wordt ons ock gedaen, dat wij niet allene onse vijanden spijsigen moten, dan allent onsen in die handen verblijven laten und sulven achter landes lopen bedelen tot danck der Unie off besoldinge der religie. Sulcken onderscheet wordt daer geholden und, soe het schijnt, ys Embden meer belecht als Gronnigen, want die wagenen neit rusten noch achterblijven, und neit betamet gelick myt den tsijn. Godt straffe den eenmaell, want sie den vijandt dat sweert in der handt doen holden und ons onsen ontnemen, daer dan ock vole mogen onder tellet worden, die onse sake niet to herten gaet. Vale. Actum ut supra, den Syndico ge[screven].

Want die adel nu ganslicken exauthoriziert was van die regerunghe gesloten und en yder, um sijn verblijfft becommert, to Bremen und up verscheiden platsen sick verhilden, den Westvresen die scanze Oterdum verwaldende, hebben wij tegenwordigen uth naem andere goede luyden, myt een gemene clagent bewogen sijnde, dusse scrivendt an den here Syndico affgeveerdiget, nergens nene naest Godt hulpe off trost soekende; want die adel up hoer guederen soedanigen schulden und swaricheiden

+ fol. 267^v.

[p. 607]

hadden, dat sie jaerlicken nene renten offte hueren verwachten konden, all weer die confiscatie neit gedreven, als Ewsumers, Manninga, Unsta, Rengers, Clant. Allene Ripperda und Gensema¹⁾ sick tvrijen hadden offte ock anderen, die onse sake neit bij wesen wolden. Und hoer gudt gherne vermeenden to bargen, als Jochum Ripperda to Fermsum, Hermen Sickinghe und Egbert Clant to⁺ Scermer, Wigbolt Iselmuyde und anderen etc., onder welcken Hermen Sickunghe tegens Gert van Hesup als borge des landes na lange onadelicke uthvluchtinge tot executie in Gronnigen getogen, sijn pardoen an dach brocht hefft myt sijn egene tegenwordicheit, als den gemene sake neit trow gewest. Woe dan ock Johan Rengers to Helm, up Lingen ingesloten, sijn vangescap ontschuldige, dat he in nene wapenen sij gewest, noch neit tegens den konick van Spannien gedaen, laten wij an gene tijdt; want ock een suptylike verschuldinge een verlochunge geacht can worden, und wij neit uth synnen und blijven um den twist des stadt Gronnigen dan om den religioens sake und Spansche inquisitie, welcke voele niet vreseden, dan allene die vromen. Hoewol Johan Rengers sijn religioen bekennede, sick allene up den gemene placaet des heren Mathias van Ostenrijck und sijn permissie openlicken togelaten beropende was, daeromme neit gedaen tegens den Koninck.

Dat overvallendt up den Knock gedaen, daer 4 personen dot sindt gebleven und vole myt Johan Hilling gevangen in Oterdum bewaert²⁾, verorsaket dat Ocko Vrese up den 29 Augusti een mandaet lat in des graven Edzart naem affkundigen und voerhangen, daer dusse inhalt van mesten diel ys west: dat graef Edzart uth sekere opentlicke kundtscap genoechsam bericht, dat die soldatsche vrijbueteren uth Oterdum up des Graven stroem den Emse und to lande den ingesetenen und vremde copman binnen Embden handtierende an gudt beroveden und ock personlicken na Oterdum vanglicken ingevuereden, tegens

1) Gewoonlijk Jensema.

+ fol. 268.

2) Vgl. boven, blz. 592 vlg,

[p. 608]

alle rechten, Rijckesvrede, insinuerde mandaten uth Hollandt und van den Keiser gesandt; alsoe dat die des Graven vijandtscap sochten, und sijn noutraelheit niet meer dulden wolden. Daer dan ock somigen vanckelicken up des Graven bodum begrepen um sulcke daden und andere vrouwen scenden gevanckelicken verwaeret worden, und die onschuldich bevonden uthgelaten, dusse wol recht als ingesetenen ondersaten to straffen und alnoch um vrede des vaderlandts van Duytschen natioen verblijven lieten myt strengicheit to weren. Soe worde derhalven die leve und getrouwe vrundt Ocko Vrese, droste und borgmester, bevoelen seker antal soldaten tholden um yder copman in sekere antal myt soldaten to convoygeren laten an oerden und plaetsen, daer dan dienstlicken sij;⁺ und welcker sulckes versumede, solde sijnes scades neit gehort worden; daer en yder sick worde na richten. Actum 29 Augusti anno 84.

Onder des worde die cophandel heel gekeret na Askendorp und Reen. Dat het gudt genomen, na den scanze gevueret worde, tot 50 eder 60 wagenen und vole verdelget worde. Die uth Oterdum weren neit onduldich over des Graven eder Ocko Vresen drosten noutralitiet, dan partialiteit eder partijeschap. Und alsoe makede het een verscheiden ordel in der Stat van malcontenheit dergenen, die scaden leeden und den cophandel neit vuerden, der anderen makede het swijgen und gedult.

Onder des worden alle scandtsen in den Ommelanden gelichtet van soldaten und versammelen sick to Slochteren um na Vreslant een ynval tdoen offt dar uth tkeren, offte tdoen dat hoer was gedacht tdoen. Dan aleven gelick verkeret sick nu het droge weder und verblijven to Lettebart. Want die Vresen wol hoer geweert bereidt tegens stonden¹⁾, so lange niet meer ontsedt bij hoer gestalt worden. Overst die nijelichten des maents²⁾ weren in dusse harvest seer stormich, onwedericht und regengick.

Ock ys notabel des drosten Ocko Vresen affectie tegens

+ fol. 268^v.

1) Stonden toegerust om hun aanval af te slaan.

2) Nieuwe manen.

[p. 609]

den vremdelinghen. Want to Embden sick lange verholden hadde een mester in alcumesterie¹⁾ erfaren, dat he Focko to Larlers soen het levendt achtet worde beholden thebben, als van alle mesteren²⁾ verlaten, als hem het vuer³⁾ uth sijn gebroken arm van dussen gelesschet worde und gesondt gemaket. Und alsoe ock andere borgeren gelick ock idtsondes des Corch Borchers huysfrouwe angenomen to bevrijen van den crevet off cancker uth hoer borsten. Wens naem ock bij grave Edzart becant geworden, hadde geboden, den mester borgerrecht to schencken, myt een wonungh to versien und yaergelt tgeven. Und also hadde dusse sick geholden een tijdtlanck angenaem bij den boergeren und worde nu gedwongen borgerschap und gildtscap to wynnen offte to stadt uth. Des hem dan neit dienstlicken noch ock mechtich wesende tdoen. Wordt tot meermaelen van den droeste hierto genodiget, ter tijdt die droste des onwille und ongehorsamheit achtet, laet dusse mester up het huys⁴⁾ haelen und verwaert blijven, dat Corcht Borchers sijner mysten solden und anderen borgeren verdroetsam worde. Und des an droste wal 14 dagen supplicerende und verbiddende, wordt myt harde und durre worden affgewesen, als dat een landtloper weer und een loeser⁺ bove, und nichtes hadde um- off anttrecken, soe he soe ene mester were, und was hem toe onwille und Sijn Genade rebellich, und den gilderecht ongehoersaem, solde daerover straffbaer sijn. Welckes die borgeren sijner kundich, tot 16 personen, in een supplicatie an grave Edzart overgeven. Und wort daetlicken verhort, myt anscrivendt, dat men densulvigen mester solden vrijlaten und na rechte verhoeren. Des die droste hoenende, achtet Corcht Borchers heel partijch und secht: quemen dae 25 vrijbuyter in der stadt, dat solde juu wol gevallen, und he hadde to Fermsum und den Dam regeret, noch-

1) Alchemie.

2) Geneesheeren.

3) Koudvuur.

4) Slot.

+ fol. 269.

[p. 610]

tans solde he hier niet regeren. Dae Corcht up antworde: dat he nene vrijbuyter trow gewest were und were myt eheren uth Fermsum verscheiden, dat he nemant was schuldich gebleven, und ock hier nemant. Und die sestien persoenen, vor den raedt sick stellende als borgen, vercrigen myt kosten und arbeit hoere wille van dusse mester, die doch een borgelicke croen verdient hadde.

Dusse verleden yaer worde en dwarginne ummegevuert, niet langer als dardehalff voet lange, und gewonnen¹⁾ voele daermede die mester. Dusse dwarginne wordt swanger van ener der knechten und baeret tidlicken²⁾ een kindgyn enes behoerlicken grotes und gedaantes, een dochter wesende. Und wort het kindt Onno Tyabberen to huys na dre dagen des geboertes van de vrome moder³⁾ vertonet, seggende dat die moder seer mager sij und verhopende binnen weinich dagen hoer kindt solde soegen koenen, tegens aller hoepe. Want wonder was, woe soe kleene moder een groet kindt gedragen und gebaeret hadde und tot sulcke staet geraket were. Dit ys geschedet up den 27 Augusti und die knecht ys verlopen, daeromme dusse dwarginne noch meer ansiendts weert sal worden und gewin maken, olt wesende umtrent 50 yaeren.

Den 29 Augusti starff ock Gert Entens raedtsheer uth Gronnigen, myt Ackuma⁴⁾ uthgesandt na Sticht in tijd des verraedt und apprehensie der borgeren⁵⁾, een eensaem man, niet gehilcket, over de 50 yaren olt wesende, myt den Hermen und Egbert Koninck seer vrund, bij welcke Egbert Koninck he ock van Wolthuysen gehaelt to Embden in de Grote Kercke tot begraffenisse gestalt ys. Hielt sick erbarlicken, dan niet myt sacrament den avendtmael sick verbindende, an der kercke, als Hermen

1) Riepen daarbij, raadpleegden.

2) Op tijd.

3) Schrijffout voor: vrode moder = vroedvrouw.

4) Dr. Rembertus Ackema, secretaris der Hooftmannenkamer, daarna raadsheer te Groningen, in 1580 naar Oostfriesland uitgeweken, later drost van Leeroord.

5) Dit doelt op het verraad van Rennenberg in 1580.

[p. 611]

⁺ Koninck gedaen, und ys in lange crancheit dorch teringe verstorven. Und dusse samelicken buyten den restandt tuchtelicken levende sindt malcanderen van kindesbenen vrunden und trow gewest und hoer staedt alsoe uthvueret. Dat ock tom diel Jochum Ubbens und Johan Thema hoer guederen geneten worden, die hoer daeruth ock geholden hebben und nene danck weten worden, offte anders ommecomen wort, gelick Duert Ubbena, reede bij Steenwick begrepen, na Franeker gevanckelicken gevuert, wol 2000 gl. geboden solde hebben und wol verwaert blijfft.

Eenes borgers soen uth Gronnigen hadde dusse tijdt to Antwerpen gedienet und mede aldaer uthgesandt na Lillo in den scanze up de Schelde tegens den invall der Spangerden und compt to Gronnigen, vertelt, dat he mede dre storm hadde affgeslagen und hadde myt den scanze nene noet, all quem die Turck daevoer. Dusse wort 5 dagen up de poerte gesettet und van sommigen gedrouwet in dieffskelder to setten. Wort van Jochum Ubbens tegens Egbert Ubkens¹⁾, kostersoen uth Oestvreslandt, nu borgemester in Gronnigen, ontvrijet van sijn vanckenisse, daerna to stadt uthverwesen und niet weder in to keren, umdat he to voele van die wederpartie sprack myt den borgeren und compt to Embden in dusse tijdt.

Alnu up den 1 Septembris worde weder van Grave verschreven een landsdach an juncker, egenarffden offte vulmechtigen to Noerden to erschijnen, daer ock 2 raedtheren uth Embden, Johan Wilcken und Jacob Alrycks, ock hen gereyset synnen um noch to sluyten um voerige vorsuck an die landtscap gedaen. Und egenarffden und vulmechtigen worden gedachtich, dat men hoer gherne van den adel wolden afftrecken, daeromme verblijven sommigen aff. In dusse landtsdach worde openbaert die botscap des gesanden uth Engelandt²⁾, dat he van wegen der Majestaet uth Engelandt dusse twe broederen solde verenigen, als den vijandt orsaeck nemende hieruth niet

+ fol. 269^v.

1) Egbertus Upkena.

2) William Herlle. Vgl. boven, blz. 590, noot 5.

[p. 612]

meer gestarcket tworden und williger den gemene sake bij tsijn. Und hadde die broderen hardt und erenstlich vermaent tot verflovinge¹⁾ des graven Johan, und solden malcanderen middelen voerstellen; und soe des neit geluckede, mochte niet sekers gesloten offte guedes verwachtet worden. Hoewol reede accordiert ys tusschen den van Oterdum die gevangenen an beyde sijdts vrij und ledich to laten gaen, want allene um ontloesinge der soldaten gedaen ys. Overst na den gedaene ynvall to Knocke uth Oterdum verboet Ocko Vrese droste nichtes na Oterdum to vrachten und privande tbrengen; volgens compt daer harde stormwindt und onweder, dat⁺ ock nemant varen muchte offte wolde. Ock wast alsoe geacht, dat ock nemant uth Embden dorste und wolde na Oterdum scepen offte trecken, ock int allerhemelickes, want tot des drosten ongunst gedaen worde und den vremdelingen seer suspect makede. Daermede niet allene geboeret ys, dat die in den scanze Oterdum nene kundtscap uth Embden gewaer worden van den gedane handel, dan ock benae commer und hongers halven den scanze balde verlaten und verlopen solden hebben moten. Und soe hoer to Oldersum broet und bier voer gelt geweigert hadde worden, solden des myt gewalt anhalen hebben moten, up gnade und ungnade, offte die scanze verlaten²⁾, soedanige voerraedt was daer in dusse tijdt und in sulcke daet in den scanze und der hopluyden nener dachte wijders als up buyten thaelen. Want die commissarien Eysse Yarges, Scelto Hessels doet weren und Claes ten Buer myt Eppe Bauckens in Westerlandt solicitierden. Und nemant anders der uthgewekenen daeryn bij was und blijven wolde, um die grote dissorde und overmoet, soe van die soldaten gepleget und die 5 hopluyden gebillicket worde. Dit alles daeromme, dat daer nene hoeff offte mester gestalt was uth Vreslandt in Oterdum und niet achtet muchte worden. Und die uthgewekenen neit gelevet, ock neit bijwesen wolden; sonder-

1) Waarschijnlijk verzoening.

+ fol. 270.

2) Hierboven staat tusschen de regels: 1 September.

[p. 613]

ling was alle adel van dusse als vervremdet. Beholden, dat Berendt Kater und Claes Kater den anderen die sake communicerden und bij graff Willem als stadtholder in wijdere besorgunghe brochten. Soe die vijandt den scanze Oterdum konde becomen, woe dienstelicken und sorchvoldich die des dan wol waren worden, tot leedtwesen des gansen Nederlandes und spijt des graven van Embden. Soe men den scanze alnu vergelickende bij een slapende hondt, voer welcke gewoentlicker emandt gherne slupet und neit wil verwecken. Alsoe worde dusse scanze ock van yder gemijdet und bena gevreset. Wat solde dan gescheden, soe die hunt blaffen worde, dat ys, dat men uth Duyslande alhier een loepplaetse makede, niet van 20 eder teynduyseden tsamelen, dan ock daetlicken to water und to lande ganse Vreslandt to bedwingen und den Emse to besetten und to verwaren versochte, daermede die doer van Duyslant gesloten offte geopent can worden, alsoffte men alhier Nederlandt solden konen wynnen offte verlesen. Kan Gronnigen nu alle nabueren allene to lande to onwille wesen, woe tmeer sal dusse plaetse, to water und to lande gelegen, meer verrichten⁺ etc. Des droste onwille worde ock openbaer daermede, dat he den pastoer to Betteweer¹⁾ und Loegen beschuldigede, dat die ener wete solde hebben van den overvall uth Oterdum und niet den soldaten gewarnet, und den sijn leen upgesecht und niet will verhoeren sijn verandtwordinge. Und den anderen verbedende bij verluss sijnes leens nene gemeenscap offte gespreck myt vrijbuyteren und soldaten tholden. Want he sochte soedanigen soldaten bij hoer, die hem ontlopen weren na Oterdum, als niet willen geacht wesen als roederoede²⁾ eder anders, Ocko Vresen knecht und neit des Graven. Und vercrigen nene buyte noch gelt ter nodrufft. Und sick tegens hoeren droste als hopman stellende, dat he solde bij hoer trecken und blijven und wolden neit convogeren um een

+ fol. 270^v.

1) Op de zuidwestelijke punt van Oostfriesland bij de uitmonding van de Eems.

2) Roode roede, gerechtsbode.

[p. 614]

klein gelt, ider persoen een dre eder 4 stuwer; als 35 nije daleren ontfangende.

Onder dusse bedwanckenisse und gefaerlicheit, dat nemant bena vrij muchte reysen eder trecken, voel weiniger sijnen geneten, overmydts dat aldinck verkeert gedaen worde, sint voele wol clagende wes(t), und verorsaket, sulckes an emant tscriven um in Westerlandt an die regenten tbrengen. Und dat in form wie volgt:

Edele und erentveste heer Claes Kater. In aller eherbedunghe und bewunschunghe alles guedes van den Heren, hebbe ick, meer uth vertrouwent juwes erentvesten vedders Berent Katers dan alnoch in enighe familiaritiet juwes erentvesten, dusse mijne scrivendt an juu edele lieve erdacht tdoen, verhopende sulckes dusses onse gemene ballingscap niet vremdt solde behoeren geacht tworden, nichtes anders sokende, dan dat die gemene sake onses lieven vaderlants muchte up enige manier beter und anders angestalt worden, die anders mirgens¹⁾ mede to niete gegaen ys, ya solebant sententias numerare et nunquam ponderare, daer worde niet geacht, wat daer gesecht worde, dan wel daer gesproken hadde, alsoffte in dusse tijden an een persoen meer gelegen sij (in private saken ist wol alsoe) dan an die sake sulven, niet denckende in alle anslagen tmaken et halitor²⁾ interdum oportune locutus est. Und want die onsen alsoe hebben regeren willen, soe sint wij uth vaderlant gesettet, und conen neit so licht weder ynraden, offte weer, dat men alle saken anders nadencken wolden und groter wisheit soecken bij den olden und erfaren, offte ock nadencken und kesen, ho het onse vorvaderen ertijdes beyegent ys und ock gedaen hebben. Um des dan cortelicken to verhalen, hebbe ick vor ditmael tot mijne scrivendt an juu edele lieve willen scriven die olde handel van partijen onses landes, soe umtrent Oterdum,⁺ Delffziel hebben togedragen hadt, und mij in gringste ys

1) Blijkbaar schrijffout, misschien voor ‘morgens’, binnen korten tijd, weldra, dadelijk daarna.

2) Waarschijnlijk te lezen: holitor of olitor = warmoezier.

+ fol. 271.

[p. 615]

becandt geworden, des neit in gelove stellende um mijns persoens halven offte ongelove, dan um die sake sulven. Wil juu edele lieve des trichten nalaten offte mysschen in dusse versturde regeringhe wat sekers muchte geven und trostes maken. Ick twivele neit, offte het sij bij volen kundich, dat Coppen Yarges partije hebbe regement gedreven in den yaere 1414 tot den yaere 1421, als he den stadt Gronnigen inhadde¹⁾. Und juncker Keno van Brockermerlandt in Oestvreslant was sijn vijandt und leede sick myt scepen up den Eemse, alsoffte he den invall aldaer wolde doen, waertegens Coppen Jarges besettede Reyderziel, Munterziel und Oterdummerziel myt alle macht uth Gronnigen und landen, gelick alnu ock die Gronnigers nene kleine besettinghe holden to Reyde, Termunten, Weywert, Fermsum und up Delffziel, dat die meeste und grotste vorsorge alhier geholden wordt, hoewol noch myt meer scanzen het heele landt bewaret wort, die men in alles wol 19 scanzen tellen can. Gelick destijdes ock voergedaen hefft Coppen Jarges, ock Bierum und Spick mede besettende tegens juncker Keno. Overst juncker Keno uth Broeckermarlandt, ock vernufftiger wesende, halt sick wol liggende myt sijn scepen up den Eemse na Fermsum und Oterdum, dan sendet sijn volck to lande na Drent yn to Eelde und gyngen Potterwoldesdijck langes und vyllen Gronnigen onversiens yn (neit soe starck als nu mogelicken) und lieten het vuerteken upgaen und sien. Waerdorch juncker Keno vernam, dat sijn anslach gelucket was, lat up die scepen sijn trometen

1) De opgegeven jaartallen zijn onjuist. Coppen Jarges, het hoofd der Schieringer partij, was van 1413 tot 1415 meester van Groningen. Keno ten Broke was zijn tegenstander als hoofd der Vetkoopers. Eppens' mededeelingen over den strijd der Schieringers en Vetkoopers komen vrij wel overeen met hetgeen de tijdgenoot Van Lemego in zijn kroniek (Uitg. Kroniek van Sicke Benninge, door Mr. J.A. Feith, in Werken Hist. Gen. Nieuwe Serie n^o 48, blz. 65-71) daaromtrent uitvoeriger mededeelt; het blijkt evenwel niet, dat Eppens de genoemde kroniek heeft gekend. Hij geeft zelfs eenige kleine bijzonderheden, welke Van Lemego niet heeft en die misschien aan een ons onbekende bron zijn ontleend.

[p. 616]

blasen und rustet sick tom anval to lande. Und Coppen Jarges allreede gewarnet und siende, dat he achter und voer besettet was, moet Gronnigen verlaten myt sijn partijesluyden und trecket myt golt und sulver uth die kercken gehaelt, tot 14 screnen gerekent, to lande uth. Und aldoe worden ock die edelinge huysen ommegesmeten, gelick Coppen Jarges tvoeren gedaen hadde. Aldus solde men nu ock wol handelen willen, dan neit myt enen gelicken wisheit offte geluck. Men sparet nu meer de partije und vernelet den huysman, und men vermeent myt 500 eder 600 mannen het ganse landt intnemen, und dan noch in onse scanzen blijven slapent leggen und conen den vijandt neit eenmael antasten⁺ offte versoken, jae men weet neit, woe starck dat he ys. Mysten ock hoer hoeff und mester, dan en yder ys sulven mester, scilicet den buer tplagen, vangen, scatten und up den straten troven. Nu ys Oterdum hier neit to ingenomen, noch so groet bescanzet worden (want een cleine scanze aldaer ys nene scanze, want weinigen myt weinigen to keren sindt, offte het weer twonschen, dat Oterdum voertijdt erdacht und angelecht hadde worden; die vijandt sal na dussen wol weten, watt Oterdum recht gebrucket in orlorchstijden, und ock in vredehandel sal verrichten mogen, hier neit nodich tverhalen), um daer weinich volck intleggen laten, gelick ock juncker Keno niet myt weinigen hefft den Coppen Yarges beyegent und angetastet, dan hem to lande und to water hem versokende und overtreckende. Oterdum ys reede den onsen, die Eemse blijff yaer und yaer starck belecht. Weer die helffte onkosten allene eenmael myt volck to lande angelecht, mogelicken bynnen Gronnigen solde een ander brant ansteken worden hebben, die nu der onsen lachen, beholden dat men nu liever landt und buyersman verbrant, vernielet, dar men doch allene die crijch uthvueren moet, und reede sulven groten commer hebben und meer lijden worden. Aldus doet die vijandt, neit gedenckende: boni pastoris esse tondere non deglubere¹⁾ etc. Woe ock

+ fol. 271^v.

1) Het bekende Latijnsche spreekwoord.

[p. 617]

Oterdum sij graeve Edzart to Oestvreslandt gelegen west um Balle¹⁾ overtvallen, als Fermsum verbrant ys worden, ys ock bna den olden indachtich. Wat den vurst van Sassen²⁾ hefft gedwongen Gronnigen und Ummelanden to verlaten, nadat Dam gewonnen und alles vermoerdet worde, ys nene ander orsake geacht, dan dat he nergens nene vestenisse gemaket und inholden conde, die hem to water und to lande dienstlicken wesen konden, gelick Oterdum alnu befunden wort al styll liggende. Wat wordt sijn als int werck gestalt worde niet anders dan gelick een slapende hondt van een blaffende dogge to onderscheiden sal wesen? Welckes noch meer uth naclagendt dan myt erfaringe gelert ys worden; want waeromme ys die furst van Gelder uth landt verweken und Dam anderdemael gewonnen worden, dat ock het bloeckhuys up Dielffziel neit gelegen noch was um den Dam to beschermen? Daeromme die wolgeboerne heer grave Lodewich, mild gedecht, niet alsoe versekert, na Gronnigen⁺ hefft moten vertrecken. Voel ongelegener ys west Wynsum den here van Nijenort, und tom laesten den oversten Azinge Entens ock dusse sulvighe Delffziel ongeluckelicken affgenomen, want die papisten den Delffziel to lande allene rondtomme beleggen und vant water affkert hebben, und den muyde togepalet. Waeromme wort Oterdum nu neit belecht, bescoten, und palet hem het water aff, soe lange sie noch nene mesteren up den Eemse sindt? Het ys waer, dat Oterdum idtsondes bescanzet und tegensscanzet ys, dat doet und orsaket allene der onser swacheit, off meer onwetenheit eder onwille. Daer hort volck to und gemoet sijn vijandt anttasten, und neit alsoe swack in die scanze und ledich up den Eemse to leggen um Eembden meer to tribulieren dan

1) D. i. Johan van Ballen, in 1584 tot burgemeester van Groningen gekozen, vóór dien tijd ambtman van het Oldambt en monstercommissaris van Rennenberg.

2) George van Saksen. Eppens doelt op de gebeurtenissen van 1514 en 1515. In 1514 werd Appingedam ingenomen; het volgende jaar stond George van Saksen zijn rechten op Friesland aan Karel V af.

+ fol. 272.

[p. 618]

Gronnigen to beanxstigen, als hebbende twe mijlen vor den pijll. Tegens dat tovuer und sommige hoytevarers weren dusse besettinge wol genoechsaem west, hadde men des tvoeren niet sulven gestediget und sulven gescapen; want die best und meest hoytevaren wolde, was die beste vrundt an bort, gelick die ime¹⁾ an die corff ys, und hebben des nemant anders tcorte gedaen dan den vromen und armen, tegens welcken den vijandt dyt sweert in die handen gelanget und geven ys worden, und ock alnoch niet weder genomen can worden, voerdat men die poerten van Gronnigen can sien, und alle andere wegen hen tosluyten. Want Gronnigen hefft meer towegen als over den Eemse. Men dencket het solde genoech sijn, dat men die Ommelanden eenmael vernielde, und men moet nochtans den stadt Embden nabuer und vrundt laten blijven etc. Dencket nemant woe und waer Oterdum gelegen ys? Het lycht up een zeedijck, helft soe soevoele kley- und hoge landen achter sick, als men myt een gescut affscheten can. Daerna volgen lege landen und sindt muerlanden²⁾ off darchgronden over twe, dre mijlen, tot an Hogerbrugge. Waerto des dienstlick sij, solden die olden und erfaren best weten. Daerto mach men den dijck wol ziedijck nomen, want uth die zee ancomende scepen nergens anders beyegent conen worden als hier, und van die Knocke noch beter. Soe die vijandt den Emse allene begert thebben, solde dan dusse plaetse van hem vergeten worden? Daermede he vermeent sick⁺ een poerte van Duyslande geopent thebben. Ick vrese die tijdt sal noch gans Nederlant doen naclagen. Vaste huysen sint wal vestenisse van landen, dan worden gemeenlicken der leeuwen kuylen und roffnusten, daeruth men den meente, grote offte klein Hans, servituyt und tyrannie updragen can. Overst vestenisse to water maken vrijheit und versekeren alle ommeliggende plaetsen und ynwoneren. Dyt ys dat ick aldus, ick swige int lange, hebbe willen scriven, dan solde und behoerde in dusse

1) Bij.

2) Moerlanden, veenen.

+ fol. 272^v.

[p. 619]

orlichtstijden und um sulcke wichtigen sake bij alle capteinen, oversten und hopluyden beter erdacht und becandt sijn west offte, so becandt ys west, anders nagecomen thebben. Daeromme sommigen in vermetenheit meer lopende dan sie beropen worden, sint ock vaker geweken, all eher sie gevengen¹⁾ worden, und men vor corte dagen alto seer ock gewaer worden solden hebben, um hoer dissorde und slappicheit van regerunghe, daer men alnoch nene begyn van hefft noch eende sien can, dan verdarff und onderganck, soe men niet anders tosien und leren will. Wat cant men alles verhalen? Allene wil ick den raedtslach stellen, soe die capteinen van des vorsten wegen van Gelder voerstelden um Gronnigen to bedwingen und alnoch onbedwongen ys gebleven, soe in een gedicht begrepen ys:

(Volgt een gedicht betreffende het beleg van Groningen in 1536, gedrukt in de Bijdragen tot de Geschiedenis en Oudheidkunde inz. v.d. prov. Groningen, dl. VI, blz. 237.)

⁺ Woe die onsen nu vaken bancketieren und slaen doet, die neit gelevet hebben, und romen vake, daer sie neit gewest, dat anwijset die loep dusses onbestendigen regements, als een lichaem wesende sonder hoefft offte unie sonder verbandt. Ick dencke, dat ons alnoch eerst een Gideoen, Jehu offte Judas Machabeus sal geboren offte geven worden, want men mach niet van wisheit hoeren, woe salt dan noch worden um die kercke Godes, soe van godtlicke sake sal gehandelt worden, daer men eerst na solden behoeren ttrachten. Welckes alles in dusse drovighe ballinscap juu, edele erenveste, allene richten und nadencken worden, als tot onse inlandtsche vrijheit allene gedaen. Die ewige ware Godt wolde maken und richten sijn egene saken tot een bestendiger regerunghe, und ons eenmael een gewonschede und godtlicke vrede verlenen om sijnes naemes willen, die gelofft sij tot ewicheit. Gescreven ilendt na der tijdt gelegenheit, etc.

Hetsij dat Claes ten Buer in rechter menunge hebbe

1) Gevangen genomen. Het woord is in het H.S. echter zeer onduidelijk.

+ fol. 273.

[p. 620]

gescreven offte die clachte verswarende um beter tot moderatie tcomen, soe ys Claes nochtans niet cassiert, dan hefft nije commissie in Eysse Jarges plaetse, um die scanze to versorgen, tom anderde mael van die Staten in Westerlandt becomen up dusse tijdt. Und compt dages voer die belegerunge weder in den scanze, dat ys den 15 Septembris. Und der Staten uth den Ommelanden gaet die scanze niet meer an, want daer nene contributie gedaen worde. Soe hefft nochtans die syndicus Jeronimus Verrutius onser beiden breff mildelicker beantwoerdet, an Melle Brossema und Abel Eppens gescreven myt dusse inholt und manier:

Edelfeste, erbare g.h. und guede frunden. Ick hebbe ulieder breff, gescreven uth Embden den 15 Augusti, eerst gysteren, tweten den IX Septembris, ontfangen und daeruth⁺ myt leetwesen verstaen die ongeregeltheit, unor(de) und grote indiscretie dergener, den die verwaltinghe der saken up den Emse und daerumtrent Oterdum bevolen ys, diewelcke yck vermercke niet alleen den getrouwen und untrouwen, den bundtgenoten und vijanden, over een cam sceren und onder die riguer der placaten met onverstandt sonder onderscheet gelijckelicken willen beclemmen, overst ock voel lever myt den lordendrijvers¹⁾ und jegenpartijgien hoer oegheluckinghe, conniventien und boverijen sullen spolen um een schelmsche²⁾ gewyn und handtsmeringe, als die ondervindinge dagelickes genoch leert, dan sie den goeden und getrouwen patrioten enighe favoier off gratiose accommodatie solden doen eder gelingen laten; um also vor den unwetende tschijnen uprechte getrouwe achterfolgers van placaten und ordinantien twesen. Welcke ongeregeltheit und untrow, hoewol tot meermalen so dorch mij, soe doer anderen geremonstriet sijnde, up verscheiden plaetsen, nochtans bisheer (leider), sijn vortganck alene wol hefft gehadt. Dan wen die gelegenheit der saken, darvan ulieden an mij scrivende synt,

+ fol. 273^v.

1) Lorrendraaiers, smokkelaars, kapers.

2) H.S.: schemsche.

[p. 621]

als van die pasboerten vor enige unser uthgewekenen guederen uth die Ummelanden comende und waeraff ick neit tvoeren enige wetenscap offte bericht hebbe gehadt, trechte den Generale Staten offte den Raedt van State (die nu upgericht is¹⁾, vertoent und underrichtet weere, soe twivele ick neit, offte men solde daeryn wol enige provisionale remedie erlangen angaende die waren und guederen, de enighe guede getrouwe und becande personen uth den Ommelanden solden begeren thebben. Dan also wij bij den Generale Staten nemant van den onsen nu ter tijdt hebben, noch ock in den Raedt van State, und die landtraedt²⁾ idtsondes aff ys und gecassiert, so sal men sulckes qualick sonder expresse besendinge konen bestellen. Und hier bij den Stadtholder³⁾ und Vriesen ys sulckes niet to erholden, want de Hollandtsche capteynen up hoer niet passen. Doch sal ick myt Sijn Genaden und den deputierden van Vreslandt hier affspreken und hoer bewilligen soe veer mogelicken um hier off an den Generale Staten tot unsen favoer tscriven, daerbij ick dan ock die sake int lange worde scryfftelicken remonstreren. Overst hadden wij dar selffs enen, dat weer het sekerste. Hiermyt ulieden den Here bevolen. Ilendt uth Koverden den 10 Sept. anno 84, stilo novo. U. edele stedtwillige J. Verrutius, syndicus.

⁺ Hieruth mach men verstaen, wat verstandigen ordelen. Daertegens anderen, die neit verwachten konen und egens⁴⁾ hebben, sulckes verkeerden, sommigen soe hoech sick beswaerd hadden, dat hoer neit tohoerde und ock nemandt verleggen⁵⁾ konen, dan stratenroven, prijsen⁶⁾, offte sulven mede geneten. Daer sick dan sommigen om in dienst gegeven hebben. Onangesien dat myt dusse middel

1) Bij besluit van 18 Augustus hadden de Staten-Generaal een nieuwen Raad van State opgericht en Maurits aan het hoofd daarvan gesteld.

2) De Landraad beoosten Maze.

3) Willem Lodewijk.

+ fol. 274.

4) Bezittingen.

5) Veranderen.

6) Als goeden buit verklaren.

[p. 622]

men noch kundtscap und vertrouden holden konden in die landen, die nu mest na Gronnigen weder verlangede, offte ynblijven musten om sulcke ongeregeltheit, ondiscretlicheit van personen, daer nochtans die capteinen, hopluyden myt soldaten nene orsake to hadden, want hoer vulle betalunge myt lenunge gedaen worde. Dan tot buyte gerekent worden: licet unde, semper bonus odor lucri.

Alsoe ys uth die unversichtige und verkeerde regerunge der Hollandersche capteinen up der Emse myt het leger in Oterdum, als alles prijs holdende, wat ock uth die landen van vrunt off vijandt gevueret worde, die gemene vrijheit van Oltampt verbroken und gekeret worden, um alles niet meer na Embden und Wener tvueren, als reede in voerryge dusse yaeren myt mandaten verboden worde van der stadt Gronnigen, dan allene alles na Gronnigen ter stapel brengen und vrachten, tot leetwesent der Oltampsters und grote vordel und gewyn des stadt Gronnigen. Want anno 1584 in der maent Septembris¹⁾, na lange voergaende vorsichtunge des raedts van Gronnigen, ys gesloten und die meente in die ganse landtscap Fywelingelande, Hunsinge sonder ansiendt van recht bedwongen geworden van een hondert gulden een gulden to senden und holden um een nije wateringhe und scipvaert van Slochteren na Broeck, Hilligerlee, Winschote to graven und to veerdigen, und ys in 14 dagen benae uthgegraven worden, rechts doer alle landen, wegen, steden; und wort nemants holt offte buskasie van Rengers²⁾, closteren, keercken in Duerswolt sparende, um bruggen, verlaten tmaken laten, soe dienstelick solden wesen um

1) Dit besluit van den raad van Groningen is van elders niet bekend. In de korte aanteekeningen, welke er over deze jaren van de raadsbesluiten bestaan, wordt hieromtrent niets gezegd. Vermoedelijk moet de voorstelling van een vaart, door Eppens hier gegeven, zoo worden opgevat, dat het mogelijk werd gemaakt langs meren, wateringen enz. de turfschepen van Slochteren over Zuid- of Noordbroek naar Winschoten te voeren.

2) De bosschen, behoorende bij den borg Fraylemaborg te Slochteren, bewoond door Rengers.

[p. 623]

alsoe alle torff uth Oltampt allene na Gronnigen tscepen (die nu hele sommer arestiert ys, die zielen myt ketten gesloten; und in Oterdum noch meer commers hadden, hoewol Gronnigers veen neit ghegraven, alleen sick an dusse brandt sick benoegen mosten laten) und nergens anders. Alsoe ock vort koeren, suvel, kees, speck und alle waren na Gronnigen ter stapel brengen und weder⁺ vandaer haelen, wes hoer nodich ys, wes bisheer uth natuerlicke olde vrijheit allenthalven gecofft und vercofft muchte worden; sonderling want die Oltampsters an den Dullart myt zielen, havens verwaeret, alltijdt hoer passen hielden und na Gronnigen noch wech noch water vaken neit gebrucken conden. Alsoe hebben die Hollandtschen und Staten alle myt Ewsum und Entens den Gronniger rijckdoem tot een eende¹⁾ gehulpen dorch onerfarenheit. Daer sick doch die adel meest tegens Gronnigen umme upsettede, als des religioens saken.

In Oestvreslandt worde die enicheit ock neit seer gesocht, want wat die grave Edzart up landtsdagen versocht hefft, wort myt verscheiden manier dorch Ocko Vrese gedreven um die meente van den adel afftrecken; laet 3 dagen voer den stemmede landtsdach alle scuttemesteren ilendt to Embden roepen, dorch lopent der voetknechten. Dan comen weinigen und worden vermaent sick den Grave anhengig tholden, wandt die adel sochte neit gemene beste, wolden vrij landen hebben, makeden nene dijcken und betaelden nene dickscot, als bij Jasper Lijsinck rekenscap blickede. Sijn Genade leet die olde huere staen und hadden guede beden, als sie dan to Norden den 4 Septembris widers horen worden, daer graef Edzart und graef Enno ansientlicken sindt erschenen. Dan die meente bleff noch bij den adel und antwordt to Embden geven und begeerden, dat men nene vijanden maken wolden noch scanzen to Knock uprichten, want men²⁾ landt allenhalven inscepen und uthscepen konde. Alsoe beholden myt vole moytes und arbeits die erwelinge

+ fol. 274^v.

1) Tot hooger bloei.

2) Vermoedelijk ontbreekt hier ‘te’.

[p. 624]

des leereers Gerardi Eobani¹⁾ uth Lier in Ogeri plaetse in den 10 Septembris. Dan coetus wort neit weder togelaten, een bunt van enicheit der pastoren und dwang die sulvigen tstudieren und tot verandtwordinghe up alle maendagen des sommers²⁾, als collegium seniorum holdende boven consistorium, welcke particulare saken besorgede. Und dusse twist konde alnoch neit gestillet worden, hoewol die predigers to Embden sick tot amnistien upboeden; overst Johannes Ligarius, hoeffprediger to Advrick, makede sijn partie groter und die to Hindte worde na andere verstandt genodiget.

Die grave van Moers wordt in Augusto³⁾ stadtholder mede over Stycht van Overijsel myt Gelderlandt gehuldiget to Deventer, gelick graef Willum in Westvreslandt angenomen und Drent, Lingen und Ommelanden gewinnen solde. Daer Stycht⁴⁾ nu eerst van absondert ys,⁺ als myt Gelderlandt meer verbonden. Und uth dusse provintien worde ontsedt van Gendt to vrijen geeysschet, nadat Antwerpen myt scanzen up de Schelde belecht und beanxstiget worde; dan neit ontreddet ys, und hebben⁵⁾ sick den laesten Augusti Parma overgeven myt contracten, als men secht tom eersten uth hongersnoet, want die soldaten solt und broet ghegeten hadden alleen. Und vrij uthgelaten sint myt vulle betalinge und bij sick geleydende 17 predigers. Dan die borger sick still inholdende in twe yaeren niet besocht solden worden in religie, und alles vorige vergeven und vergeten, und 12 vendelen in besettinge innemen, und sees personen leveren uth hoer stadt niet an den lijff to bescadigen. Und worden reede die kercken weder upbouwet. Wat Brussel und Mechelen⁶⁾ darna sal beyegenen, kan die tijdt leren.

1) Vgl. boven, blz. 593, noot 5.

2) H.S.: sommes.

3) Met iets latere hand is hierboven geschreven: ‘17 Septembris anno 84’. Overijssel had Nieuwenaar reeds vroeger tot stadhouder verkozen.

4) H.S.: Styck.

+ fol. 275.

5) D.w.z. Gent.

6) Brussel gaf zich in Maart 1585 aan Parma over, Mechelen in den zomer daarna.

[p. 625]

Dan binnen stonden reede 1498 huysen ledich, und guederen vervueret nae Amsterdam. Die orsake worde geacht, dat die meente weinich evangelium achtede und tegens den Fransose affectioniert weren, und meest libertins geworden, dat is neen religioen noch superstitie hebbende¹⁾. Daerto worde dusse reformatie neit gelevet van die Lutersche evangelisschen, want sie alle papisschen religen affstelleden und den overicheit het sweert vor het evangelium ock bevolen und alle konigen, vorsten, heren onder hoeren staten stelleden, daer sie van gehuldet weren, als dat hoer sweert bevolen worde niet vor hoer alleen dan ock tegens heren, vorsten, konigen. Hans Lijfert²⁾ compt to Embden um heren van Nijenorts kinderen to besoecken, und spreck noch groet van sijn heren, und ys vrolick sijnes gesloten rekenscaps van vole duyseden, und gebrucket mede des Heren dysse to Embden.

Johan Hoenkens was meest west raedt van Staten in staet der Ommelanden³⁾ und hadde dages 3 gulden, versoch noch contentement van kosten, hoewol men neit konde weten van des landes reputatie offte bevorderinghe des landes, dan dat wij meer vergeten worden und in der Westvresen gewalt gecomen sindt, und Oterdum verlaten, sonder Entens offte Ewsums vuldoninge. Daer die uthgewekenen to Embden weinich in wisten to assignieren, want sie sulven soberlicken leveden und alles up hor egen bevelen deden vor vaderlant, dat sie deden⁴⁾. Daeromme⁺ die die munte weder angelecht van die weduwe des muntemesters⁵⁾ ten Dam in naem der Ommelanden,

1) Daarmede bedoelt Eppens: noch Protestantsch noch Katholiek was.

2) Zie boven, blz. 532, noot 6.

3) Lid van den Raad van State namens de Ommelanden. Johan Hoenkens komt als afgevaardigde naar verschillende plaatsen voor de Ommelanden in onderscheiden Ommelander rekeningen voor.

4) Later is hier tusschen de regels ingevoegd: ‘Anno 84, 25 Octobris’.

+ fol. 275^v.

5) De muntmeester der Ommelanden, Henrick Velthuysen, overleed in den zomer van 1584; aan zijne weduwe, Anna van Wissel, werd 5 Augustus 1584 op haar verzoek opgedragen met het munten door te gaan. Zie uitvoerig hierover: Mr. H.O. Feith, Het Muntregt der Ommelanden (Gron. 1857), blz. 25 vlg.

[p. 626]

hoer profijt tot 1000 gulden trekenen, Hoenkens ontsegt ys worden. Und men achtede, dat des den Syndico solde assigniert worden als tot onkosten, soe sijn hoechgelerte¹⁾ tot raedt van Staten ingelaten worden bij grave Mauritio, grave van Nassauwen, gubernoer van Nederlandt, in plaetse des princen van Iranien, sijnes vaders, gestalt in den maent Augusto anno 84²⁾. Und die Ommelanden in meeste noet stonden, daer Hayo Manninga, Aylco Unsta, Melle Brosma, Eme Tammen allene gestemmet hebbe den 21³⁾ Septembris. Dusse graef Mauritius, gubernoer provisionaliter gestalt, sulde uprichten een veltleger bij Berg up den Zoem, daer graef Morys, dre regementen overster gestalt, solde maents hebben 3 tunne golts und 6000 gulden, um een grot antal knechten to vergaderen, dar nu rede van Bremen soldaten affsonden worden.

In dusse yaere ys een grote affganck van heren gewest, als die groetvorst van Moskovie⁴⁾ ys gestorven, tegens welcke die konick van Poln crigede. Item die koervorst Lodewick, palsgraef⁵⁾, des graven to Embden swager, Ausburgsche verwant. Item des landtgraven van Hessen broder⁶⁾. Und hartoch Alason, broder uth Vranrick⁷⁾. Item die jammerlicke doet des princen Wilhelms van Nassauwen. Daerto worden bena gelovet uth lijves swacheit

1) H.S.: hoechg.

2) Dit is niet geheel juist. Maurits werd bij besluit der Staten-Generaal van 18 Augustus 1584 aan het hoofd gesteld van den nieuwen Raad van State. Eerst den 1 November 1585 benoemden de Staten van Holland en Zeeland hem tot stadhouder. Het was er dus verre van af, dat Maurits zijn vader in al zijn waardigheden zou opvolgen. ‘Gubernoer van Nederlandt’ werd hij allerminst; dat was trouwens Oranje ook nooit geweest. Mogelijk denkt Eppens echter niet aan een bepaald ambt, maar bedoelt hij alleen den Prins als het hoofd van den opstand aan te duiden.

3) Dit cijfer is zeer onduidelijk.

4) Iwan de Verschrikkelijke stierf 17 Maart 1584.

5) Dit is niet juist. Paltsgraaf Lodewijk VI stierf reeds in 1583.

6) Waarschijnlijk bedoelt Eppens met hem Philips II van Nieder-Katzenellenbogen en Rheinfels, zoon van Philips den Grootmoedige, broeder van Willem IV van Hessen-Kassel, die in 1583 stierf.

7) Anjou stierf 10 Juni 1584.

[p. 627]

die doet des konick van Vranrijck, daer prince offte konick van Navarren substituert sij, und die konick van Spannien Philippus Caroli soen doet suspitiert is worden. Offte emant substituert van wegen der minorennium¹⁾ van den Vranrijckes gebloede.

Niet weiniger starfft ock Hayco Doeme myt 3 dochteren und huysfrouwen, Arent Westerwolts und Volckiers swager myt olde condiscipel und becanden. Daerto ock Ocko Vresen huysfrouwe bynnen 24 uren doet und gesundt west, gelick ock anderen voele. Item Ocko Valck hopman und droste, daer Ocko Vrese die begraffenisse bij den heren Graven bestedigen wolde, dan gelettet van grave Johan, und den 17 Septembris in Gasthuyskercke begraven, dar men den droste wol nawonscheden uth ongunst, gelick sijn voetknecht Craff ock 8 dagen tvoeren verstorven ys. Und vorts daerna Wichmannus borgemester, Philippi Melanchtonis grotste vrundt und laeste, die myt nene gaven muchte verkoret²⁾ worden, want hem ock van den uth Spannien gelt geboden was, dan affgeslagen und nochtans in Embden verbleven was, um die Spansche sake und sidt tdragen in dusse graffscap.

⁺ Die konick van Navarren gesande offte legaet hefft dusse meeste sommer tho Bremen sick geholden hadt, und an alle konigen, vorsten, heren und steden gereyset offte getogen myt sekere credentsbreffven. Und na vuldane commissie myt juncker Egbert Clant to Stedum compt he to Embden den 9 Septembris, bij alle heren eerst geleyde soekende und myt Uncko Manniga wagen angevuert van Lutsborch, und 4 wagenen myt dieneren und anders hebbende. Und daetlicken dominum Mensonem Alting prediger myt die Walsche und Engelsche predi-

1) Minderjarigheid. Wat Eppens hier bedoelt, is niet duidelijk. De troonopvolger in Frankrijk, Hendrik van Navarre, was niet minderjarig. De eenige zoon van Philips II, de latere Philips III, was wel in 1584 zes jaar oud en dus minderjarig, maar was niet ‘van den Vranrijckes gebloede’. Zijn moeder was Anna van Oostenrijk, dochter van Maximiliaan II. Misschien verwart Eppens haar met Philips' derde gemalin, Elizabeth van Valois, dochter van Hendrik II van Frankrijk.

2) Uitverkoren, onderscheiden.

+ fol. 276.

[p. 628]

gers bij sick vorderden, sonderling allene sin conversatie holdende myt den Engelische gesande Willum Herlingium¹⁾, die uth Engellant allene was gesonden van der Majestaet um die broderen to reconcilieren. Und den 11 dach Septembris wordt hem die wijn schencket und brocht van 4 dieneren; und Claes Haren und Onno Tyabberen to gast gehadt und den 13 vorts na Hollandt gereyset offte Engelandt, dae Egbert Clant sijn soen mede uthgesonden hefft. Die credensbrefft vermaende dussen legaet, Jacobus Segurius Pardelianus genoempt, dat he van des Konicks wegen alle koervorsten, konigen und stenden, den Evangelissche waerheit togedaen in den Duytsche rijck, des Konicks guede gunst und vrundtscap sol anbeden und commenderen und endtlicken myt den vorsten in vrundtscap und bundtnisse ttreden om des Evangelii willen, und daertegens openbaeren die verdorven staet der Christenheit, soe uth Pauwest bedroch erstanden were. Und vorts, dat alle landen und volckeren, soe um die religie suspecte achtet worden, der Spangerden und Romsche Pauwest tyrannie onderworpen solden worden. Soe worde concilium van Trent in Vranrijck upboden van den Pauwest; dorch der Jesuiten practiek worden die ondersaten van der Koninnige in Engelandt affgewendet. In Scotlandt ys ock twidracht gemaket und die vredelieffsten uth den landen verdreven. In Nederlandt moet die kercke ondergaen dorch gewalt der Spangerden, soe nene vremde hulpe geneten wort. In Switzerlandt ys benae en uproer geresen uth gyffte des Pauwest und myt der Jesuiten konst. In Sweden gaen die Jesuiten to hove und verkeren des Konicks²⁾ gemoet van die Evangelisschen leren und vueren die papissche ceremonien weder yn. In Duyslandt can ock bena die kercke nene harbarge holden. Dat stycht van Coln staet in een onrouwigen⁺ staltenisse tot Duysschen landes verdarff. Daeruth openbaer ys, dat in die heele Europa nene landtscap

1) Herlle. Vgl. boven, blz. 590, noot 5.

2) Johan III (1569-1592), die inderdaad de Jezuiëten begunstigde en met de Katholieke Poolsche prinses Katharina Jagello was gehuwd.

+ fol. 476^v.

[p. 629]

in des Evangelii bekentenisse sonder anstoet sal blijven koenen. Want hierto die Pauwest uth sijner bundgenoten, vorsten, raeden een collegium to Romae gestediget hefft, daer he allene mester ys um den pawsdoem to vermeren und starcken over die ganse werelt¹⁾.

Welckes want van den konick van Navarren voele nagedacht, hefft Sijn Majestaet sulckes den Duysschen vorsten willen niet verholden, dan van Jacobo Zegurio Pardeliano laten warnen, dat sie ock tijdtlicken upwaecken solden myt die Majestaeten van Denemarcket und Engelant het Evangelium neit to verlaeten. Daer dan Navarreus ock sijn hulpe mede to belovede, um eendrachtich, neit particulaer den Pauwest to verweren. Daer dan die twe bisscoppen Hermannus und Trucxses van Collen²⁾ grote gelegenheit to vertonet hadden, soe men sie neit tot scande der coervu(r)sten verlaten und myt desperaetie der vromen geswacket hadden, die soe swerich die religie recht bekandt hadden, dat men nene beter gelegenheit to wachten hadde. Wolde dan alnoch alle Duyssche potentaten vermaent und gebeden hebben, dat sie wolden nadencken woe groten affbroeck het wesen solde, dat die keercken in Vrancrich und Nederlandt van der Duytscher keercken und bekentenisse des Evangelii affgescoret worden. Daer Navarreus sick heel over bedrovede, als veer van Nederlandt geseten und hadde reede myt dussen legaet een marckelicke scat in Duyslandt deponirt, um die sake to dienen. Soe nu in gelicken die Duytsche

1) Eppens bedoelt daarmede vermoedelijk het Collegium Germanicum, dat als Jezuiëtencollege door Paus Gregorius XIII in 1573 werd gereorganiseerd voor de opleiding van jonge Duitschers tot goede Katholieke geestelijken. Of denkt hij meer aan de vele collegiën in het algemeen, door dezen Paus over geheel Europa gesticht? Niet minder dan 32 Jezuiëten-colleges heeft hij opgericht en nog meer gesteund en beschermd. Behalve het Collegium Germanicum hervormde hij te Rome zelf het Collegium Romanum en tal van andere collegia nationalia, voor Engeland, Griekenland, Hongarije enz. Vgl. Droysen, Geschichte der Gegenreformation, 252 vlg.

2) Zeker bedoelt Eppens met Herman, Herman van Wied, aartsbisschop van Keulen. Vgl. boven, blz. 398, noot 3.

[p. 630]

Evangelissche heren ock des besorgeden und in gelicken anbrochten, wolde Sijn Majestaet daer noch wijders to doen, ock het levendt twagen; und daeromme alle potentaten vermanende, dat sie des rippelicken und myt wijsen raedt under den anderen wolden vorthelpen und beschicken, daer dan Sijn Majestaet ock neit affwesen wolde myt gelicken doende. Und laten dussen sijnen legaet hoer in alles gevolgen und tot sijnen versekerunge bevordert worden soe myt breven und vrij geleyden. Datum Neraci 18 die Julij anno 1583. Uth Jacobi Segurius Pardeliani¹⁾ pre...²⁾ affgescreven. 12 Januari anno 1584, stilo novo.

1) De Ségur werd in 1584 door Hendrik van Navarre naar Duitschland en Denemarken gezonden om daar bondgenooten voor zijn Koning en de Hugenooten te winnen. Hij stond toen en later ook in voortdurende correspondentie met de Engelsche regeering. Vgl. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland ('s Grav. 1895), blz. 75, 79, 83, 90, 344, 458.

2) Onduidelijk woord, beginnende met pre of iets dergelijks. Misschien protocol?