De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1584]

Anno 1584 up Nieyaersdach starff ock Johan Mepsche des Lutenants broder, mijn gude vrundt und rijck in de Here, und dat in 6 eder 7 uren doet; laet na 7 kinderen, de weduwe van 8 dragent, Peter Entens dochter to Harsens, nu de anderde ballinscap standafftelick uthhardende; worde noch molestiert als commissarius der landen van den abt to Oldencloester um de claw, die als Here Brosema und hem vertrouwet weren to publicieren. In dussen verleeden yaer anno 83 was uth die overighe dorperen gescattet wol 40 yaer scattinge bys dat Oterdum ingenomen was, als van Michaelis³⁾ tot Nije yaer wol 13 yaer scattinge, boven alle dat plunderent und gardent geleden in verscheiden tochten vaken gedaen. Solde wol mogen gerekent worden up dre tunne golts.

3) 29 September.

[p. 518]

Hindrick Castgijns na lange vertoch wort na Steenwijck gevuert myt seke(re) ruyteren um Hermen Pelles als lutenant van Delden to ontloesen, to Harlum begrepen myt die gedachte breven van Stadt und Landen etc. Und was seer hoenlicken ontfangen to Gronnigen, niet anders verwachtende dan onthovet tworden, die doch Alting suster soen meer vrunden hadde, ock to Embden den heren⁺ Mensonem prediger. Nadat Johan Rengers van Helm up den Papenborch begrepen und to Wedde geholden, sint noch sommigen ruyteren to Wener gecomen, seggende, dat hoe(r) commissie wer hoer vijanden to verfolgen, tweten uthwekenen, und pluysteren aldaer Wilrick Dockens, nu jongst van Fermsum vertogen, Lellens und Clant und anderen verborgen und wijken van dar. Want die hopman Hanssche Holthuysen sick hoerer neit wolde annemen und die meente ock neit becronede, wat scaden den toqueme, als sie onbescadigt muchten blijven, vresen myt Heroden die van Jezus dat Christus boeren, want daer versoch uth comen worde¹⁾. Overat Grave solde sick verclaert hebben, dat he alle sijn ingesetenen, jonges offte olds ingecomen, wolde verdedigen und scadeloes wachten. Want ock die trometer an Sijn Genade gesandt was uth Gronnigen und na Audryck und Westphalen sijn afftocht makede.

Die scanse to Oterdum was in die voryge vorsten meer godtlicker wijse, dan myt menschen todoent bisheer erholden. Want als die noedt up het grotste worde, soe was die ontlatinghe aldernaest, dat alsoe niet allene die soldaten myt scone hoesen dan ock myt broet, kees, herinck und dalersbier ter noedrufft versien worden, allene als dages ontfangende 75 personen 1 tunne biers. Daerto weren alle hoepluyden noch onbetaelt und dat hele leger miste meest gelt, welcke in wintertijdt niet uth Hollandt und Westerlant to becomen. Daeromme die uthgewekenen uth Landen und Stadt die 4000 gulden versammelen,

+ fol. 231.

1) Blijkbaar doelt Eppens op de vrees van Herodes voor de geboorte van Christus, die de Koning der Joden zou worden. De zin is evenwel niet geheel duidelijk.

[p. 519]

dan langsaem angebrocht, ter tijdt, dat die darde vorst, hoewol niet lange, dan strenge, sick erhefft, dat van den 4. 5. 6. 7. 8. 9. Januarij niet allene de Emse togesadt, dan die scepen myt iss verdreven und overweldigt an Watum overgesadt, dat volck in der vijanden handen gecomen und vier pot¹⁾ verbrant, dre anderen na Borckum verdreven sindt. Want sie verwachteden die hoytevarers uth Embden tot dat uterste noet, die reede veerdich weren up Reyde to scepen, want die rogge to Gronnigen 110 daleren gelden muchte und het molten den brouweren verboden worde, und nichtes uth wolden laten. Dan die in de Landen solden und muchten backen und brouwen, soe voele sie koeren hadden und vermochten, welckes weinich was reede overich um der scattinge und anxt van plunderinge overgebleven. Und dusse vorst ys soe ilendt erstanden, dat in een ure regen und harde vorst erfaren worde. Und die nodrufft van bier niet genochsam,⁺ hoewol bestellet niet affveerdiget konde worden und sindt balde weder gedwongen worden tot water und broet geraken; welckes dan weinich konde starcken die krancken, soe seer voele weren, und ock verstorven, und den sonden²⁾ bewaeren, die nene 800 vermodet worden tOterdum twesen. Des was here van Nijenort myt sijn soen Melchior ock noch swack und kranck, und regerunge was allene an Entens und den Westvresen. Und worden in dusse vorst van den uth Fermsum vaken meer upwecket dan gevreset an hoeren scanze. Want si mede swack und ock onwillich, ock sonder pasboren, weinigen³⁾ verliepen und doer Oterdum doerlaten worden. Hoewol die voernempste hopman to Oterdum, Reynewelt, an den heren van Nijenort sick frundtlicken stellede, myt enige specerije hem totsendende in sijne krancheit, hem beclagende, dat he soedanigen edelman in soedanigen commer geraden und ongeluck gevallen was. Evenwol besocht he vaken het leger an die eene sidt und Spyrata an die ander sidt;

1) Open schuit of schouw.

+ fol. 231^v.

2) Gezonden.

3) Dit woord is er later tusschen de regels bijgevoegd.

[p. 520]

dat daer voele gevangen worden, die alnoch het holt van den dijcken affbracken und tom brant in die scanze inbrochten, want torff und holt tom vuer mistede¹⁾ meest in soedanigen hardden vorst. Die den vijanden seer ongelegen und scadelicken was und myt alle practiken nagedacht worde, hetsij myt roek off smoeck, offte to water myt scepen, soe men die sijelen koenden sluyten und dat water, soe reede over den Stadtwech²⁾ upgelopen, noch groter makeden. Dan alles vorgeves. Want den 10 dach Januarij wort ontlaten weder, und gewinnen die in Oterdum weder ontsedt van privande und bier, und verlangen noch na gelt und becomen up den 15 Januarij uth Logenerkercke³⁾ een guede buyte van specerije, soepe⁴⁾, soe men achte weert twesen 2000⁵⁾ guldens, daer sie twemael om to landen van die huysluyden gekeret. Und Ocko Vrese sijn borchknechten tom tegenweer gesonden hefft dan to laete erschenen sindt. Alsoe uth den Grede, Norden und die vorgedachte scepen to Embden vermeenden alnoch na Gronnigen tgeraken. Dan twe potten⁶⁾ weren reede weder veerdich voer Oterdum, und was dat convoy ock gecomen van Oestumhoerne, daer het iss noch vor Embden lach, dat men den tovuer wol letten muchten. Middelertijdt wort Heveskens noch versocht van Azinge Entens und worden sommigen huysen verbrant. Glick Onno van Ewsum Weywart ock was ingelopen myt 8 personen, hoewol dusse caspelen onder de sauvegarde van den Oversten stonden. Worden sommigen geslagen und verbrant evenwoll. Die canzelar Moller trecket in dusse vorst weder na Hamborch, want he denede twe heren und worde gesecht, dat die neve van Vonck reede to Hamborch hem vertonede, uth Spangen⁺ comende, gesandt an steden und stenden, gelick ock die gesande des Konicks van Navarren uth Franrick ock

1) H.S.: meestede.

2) Vgl. boven, blz. 513, noot 1.

3) Loge aan den mond van de Eems ten z.w. van Emden.

4) Soepe beteekent hier niet soep, maar sterke drank.

5) Het cijfer is onduidelijk; het kan ook 230 zijn.

6) Vgl. boven, blz. 519, noot 1.

+ fol. 232.

[p. 521]

an steden und vorsten des rickes doertoch um guede respondentie tholden myt der gemene sake tegens den Spangerden und Pauwest. Und was bij den hartoch Julio van Bruynswick¹⁾ wol ontfangen und alsoe vort doer Sassen und Hessen doertogen.

Die Gronnigers, hoer scanze wol wachtende und achte nemende up alle gelegenheit van tijden und staltenisse, becomen up den 15 Januarij 7 scepen uth den Grede myt koeren und waeren, hoere voereerst dienstlicken. Want die borger na tovuer und koeren verlangeden, und achteden hoer wachten und tochten vorgeves, soe men rogge myste. Dusse anvuer worde wol 60 lasten geropen, soe doch nauwelick twintich sinnen, daer Berendt Muller wol 7 onder hadde als mester van alle tovuer. Und worde van een last to vracht geven 12 und 20 daleren, muchte gelden 120 daleren und meer, soe men die vloete uth Embden niet becomen solden konen. Dyt ys gesceden myt dat eerste open water, als to Embden die Emse noch stijff lach. Daer worde derhalven lange geroepen, woe in den Ziel scepen als die boyger van den droeste Ocko Vrese gesandt und die ander uth Hollandt benomen myt noch anderen jachten und scepen und galley gerichtet solden worden. Welckes, soe tijdtlick gedaen hadde worden, tegen den eerste open water veerdich gemaket, solden und konden die vloete uth Embden becomen hebben. Want Johan Menista potte allene beholden und gebleven was, dat raysel²⁾ upgelecht, ongeredt verbleff, myste takelen und touwen und vresede noch weder harde vorste. Captein Noess was myt iss in den zee verdreven, kumpt up den 23 Januarij eerst weder. Daerto was gelt, privande, sonderling bier commer in die scanze Oterdum, als bevroren to Embden, und muchten in alles nene grote gewalt wederstaen to lande offte to water. Soe doch reede myt dusse doyge den 18 Januarij wol 300 lasten koeren gescepet worden. Daerenboven sindt reede de malecontenten to Knocke an lande up den 19

1) Vgl. boven, blz. 216.

2) Razeil.

[p. 522]

und 20 Januarij, in der nach comende uth Delffzel, daer Azinge Entens ock des dages west was, und becomen daer koepluyden, boeden und groet gelt der borgeren to Embden, tot 3000 eder 4000 gulden myt een pot und scutten, daer wol 30 soldaten upgelecht nene scarpe wacht hilden. Worden 7 eder 8 geslagen und up der Ziel 6 personen noch gedrencket, und sommigen gaen laten, weinige ontkomende. Und dusse pot ock torichtende, maken ilendt umtrent den 20 Januarij dusse scepen veerdich myt volck und weinich gescuts, als vast vertrouwende den Emse interijgen. Dan captein Noes weder⁺ uth der zee van Ostumhorne comende bij Johan Menniste myt sijn scutte und dat raysel ilendt affgelecht und beveerdiget myt noch enigen scuten. Des Azinge Entens in egen persoen bij und an was in Ewsums krancheit und onmacht, doet des boven aller luyden toversicht letten und keren.

Soe dan noch enich scute uth Hollandt myt Embder guederen upgenomen was in Warfummerrijdt ingehaelt, daer ock 4 last broets myt lonten und kruyt in was tot bijstandt in der scanze, wordt Hindricus Paulinus, secretarius van Embden, na Reinevelt¹⁾ to Fermsum gesandt um dat gelt, to Knocke benomen, den borgeren to verdedigen und weder thebben und vrij tmaken. Des Reynevelt weigerde, als na recht hem vervallen sijnde, soe bij und onder den vijandt befunden, sie solden sick sulven holden hebben als vrij luyden, he wolde des verdedigen und geneten, all weert des graven egen gudt, und wolde entlick daer ritis²⁾ recht over holden hebben. Derhalven Paulinus na Gronnigen getogen um daer wijders tdoen, als die der Embder gunst niet mysten konden und groete bijstandt hadden, soe wort het Gronniger gudt reede to scepe gebrocht und veerdich arestiert und angeholden. Und strecket dusse sake bena tot een uploep, dat die hoytvaere(r)s allene den vijandt tovuer deden und makeden

+ fol. 232.

1) De voornaamste hopman van de bezetting van Oterdum. Vgl. boven, blz. 519.

2) Eppens bedoelt vermoedelijk ‘rite’, volgens de wet.

[p. 523]

der borgeren guederen tsamen prijs an beyden sijden. Die droste makede des, dat men up den sommer myt die scepen muchte to huys blijven und muchte reede nichtes den Emse upvueret worde. Overst Paulinus kompt weder to Fermsum myt Gert Mepsche und Egbert Upkena¹⁾ und anderen und sindt dusse sake in der toversicht, dat men nu myt de togeruste scepen den Emse solde innemen konen.

Die scanze Oterdum worde myt bier und privande weder versorget uth bijstandt der Staten uth Westerlandt, allene dorch Berendt Roerde commissaris, als committiert, dat he alles solde versorgen, wes den scanze buyten und bynnen van nodich hadde. Want dorch dusse scanze worden die Vresen gewaer, dat hoer landt vrij und onbescadiget konde blijven, als die vijandt die privande mystede. Daeromme die gemene verwilliget van den gulden rente 21 stuver tot scattinge, up hoer manier 1 stuver, plegede tmaken 6000 gulden, welckes sie an den scanze wolde anleggen. Welckes als kundich worde, ys Geert Smyt uth den Dam weder molestiert worden van den droeste Onno Tyabberen und ganse raedt, um nene ander orsake, dan dat he sommigen pennygen, voer rogge incofft tot der commissarien dienste, an sick hadde um in die scanze to bestellen. Daer men weten wolden, wel die pennigen verlecht und togeleent solden hebben, soe doch cophandel west was van rogge in een vrijcoep,⁺ doch den makelar vercofft van Egbert Clant, Ulrich van Ewsum, Johan Rengers und Manninga etc., alsoffte emant up dusse pennigen tclagen hadde. Daer Geert Smyt up antworde: Het weere vrij gelt uth vrij copenscap in een copstadt verhandelt tot der commissarien besten, hadde daer nemant mede tcorte gedaen und van nene borgeren geleent; noch dede hier niet tegens recht und cophandel, noch onderstondt niet, offte he muchte des openlicken verdedigen voer idermenlicken. Daer Onno Tiabberen up antwoerde: Men hadden dom regiert und weren alto

1) Egbert Upkena was in deze jaren raadsheer, later ook burgemeester te Groningen.

+ fol. 233.

[p. 524]

forse, men solden sick wol voersien, het muchte nu niet hier so sijn, und weren voel uth um die gelove; dan weer beter west gebleven thebben. Welckes Geert ter eheren beantwoerde, dat, soe he onrecht dede, muchte sie recht brucken. Daermede die sake verbleven und Gert affgewesen. Daermede die vorseide 4000 den 24 Januarij eerst in die scanze uthgedielt up die hopluyden, als die eerste betalinge des gansen tijdts. Desgelicken doet die droeste Ocko Vrese allene sonder der radts weten ock besperinghe over een takel myt twe gotinghe¹⁾, soe up het raysel solde gelecht worden den 26 Januarij, nichtes seggende myt reden. Daer die commissarius myt Remberte over protesterende muchten nene notarien becomen, dan solden des anderen dages wijder bescheet becomen. Soe doch den 25 Januarij gescreven, dat men tegens den 27 dat convoy wolden uthvueren und alle tovuer wolden anhaelden, soe veerdich befunden und daerna wider muchte onverdyget worden und leggen sick die scepen uth den Ziel up den Emse, als twe boeygeren vorscreven myt scuten und een pott. Desgelicken worde het gescut ock to Embden gevullet myt scarpe in ansiendt van alle menschen, alsoffte die vijandt voer die stadt reede legerde, anders niet vermodende der Staten onderlage.

Overst Azinge Entens myt den captein Jacob Jansens up het rayseyl vorderen evenwol alle middelen to slach, und den vijandt erenstlicken verwachtende, und groet achtende als van scepen, gescut und volck gemaket, laten achter dusse 2 gedachte godtlicken¹⁾ und takel van Roerde betaelt, und trecken den 28 Januarij in een styl, scoen, claer weder myt der ebbe smorgens um 7 uren aff van Logen und beyegenen den twe boygeren nevens Heveskens und dat sonder enich scroment; want sie dachten myt hoer tslaen. Welckes die boygers vernemende und dat⁺ raysel gewaer worden, wijken ilendt weder na Delffziel und sommigen blijven bynnen, dat allene 5 scepen up den stroem gewaget hadden. Dusse sulvygen volgt daetlicken Johan Mennista myt der grote pot, daer 12 gotlingen

1) Gotelingen, een soort kanonnen.

1) Gotelingen, een soort kanonnen.

+ fol. 233^v.

[p. 525]

upleggen, und sceten kuygelen van 10 punt, myt captein Noes und drijven den sulvygen heel weder in den muyden, sonder grote tegenweer doende, dat Mennista in den muyde under gescut van Delffziel kumpt, waget up utherste. Want die boygers hadden mer volcks als gescut up, als tweten 6 barsen, 3 gotelingen, daer ener, up den pot van der Knock becomen, ontsprongen ys und den busscutte gedodet offte been in stucken gesprongen etc. Welcke twe borgemesteren und anderen uth der Stadt angesien hebben in bijwesent Paulini myt drovigen gemoet, den hoepe to water mester to worden up den Emse verlatende. Und dusse skarmusselinge ys benae wal 3 uren lanck gedreven. Dan neit sonderling getroffen, want die scepen an wal leepen, die soldaten uthsprongen. Myt gescut uth Delffziel affkeret worden. Van der Staten sidt ys nemandt geseriget und Azinge Entens ys daetlicken angedrongen, soe hoech als men ymmer konden. Und sint die kuygelen in den Ziel gescoten worden.

Welcke scermussel und voerwijckunge, soe den onsen alsoe tokomen hadde, solde die Emse den Gronnigers geopent, de tovuer togelaten uth Embden, Oterdum belecht und yndwongen hebben, und hadden doen verwachten und comen nije ontsedt uth Westerlandt offte Hollandt, dat dan langsaem gescheden, den scanze Oterdum benouwet solde hebben, den oversten verachtelicken gemaket hij alle menschen. Dat ock alsoe godtelicker wijse dusse anstot wederstanden ys und den vijandt een grote affbroke gedaen ys. Und weer die sulvyghe 28 dach niet alsoe styl und claer gewest, des anderen dages yss het stoermweder und wint gewest und hadde niet mogen alsoe affgaen, daer die sake an onse sidt in die laeste gefaer gestalt was, als myt weinich scepen versien. Und alnoch vro was in der tijdt, daer dan dusse natte, weke, corte winter orsake to ghegeven hefft. Die hoytevarers hebben daetlicken hoer uthvlucht gesocht na den Grede in dusse dre dagen, want die scepen nu tsamen sick niet verdielen konden off wolden, um voer den Greet alleen to leggen, ter tijdt daer meer scepen togericht off comen worden. Johan Wilken raedtheer ilede ock myt alle macht na den Grete myt sijn rogge. Die anderen

[p. 526]

sindt drovich, moten die halve vracht upleggen, soe sie uthscepen moeten.

Die arme gemene ingesetenen der kaspelen worden nu late gewaer, woe sie tot der stadt Gronnigen hoepeden und den adel niet vertrouweden noch gehorsameden und hielden sick twispaldich myt der contrarie part van moniken und edelingen destijdes, want sie nu niet tot⁺ impost gedwongen, dann alle hoere musten mysten und verlaten, soe in scattinge als plunderinge, rovunghe und verbrannunge van huys und gudt. Und weten neit, woe sie dusse winter werden uthharden, want Reinevelt die naeste kaspelen um den Dam up den verleden vorst myt die closteren Olden- und Nijecloster hadde tovoeren ghegeven und alles nemen laten, wes sie van privande und anders hadden conen becomen und wechdragen. Dat nu die van Lermsum und Wirdum ock sommige soldaten daelslogen und affkeren musten und in nene kercken etwes bargen muchten. Egbert Clant to Stedum vermeende, den buer schach recht, und weer soe gudt, dat sie verdorven worden als hoer landtheer offte juncker, want sie nene huere betaelden und den adel de orsake weten¹⁾, alsoffte alle ingesetenen sulckes upgelecht muchte worden und niet liever den partijsche adel, die nene religie begeerden noch verbundtnisse maken und holden wolden, und nu die plage mede dragen moten, soewol buyten als die bynnen synnen, und sommigen uth den deputierden eedt verweken sint tot den vijandt.

Den 30 Januarij na den twe dagen storm, als rayseyl dorch vremde touwen was erholden worden, wordt die takel van den droste gelettet sonder orsake (dan allene, want he gescreven hadde, dat het raysel vast lach onveerdich und niet to vresen was, worde voer een lochenar up den Ziel gescholden), van 10 boetsluyden uthgebrocht in den storm achter Nesserlant na Logen. Want men vresede voer het scyp um sijn onraedt van takelen, und hebben verdient van soe corte reyse 10 daleren. Des weren ock gecofft die gotlingen und een grote lange

+ fol. 234.

1) Toeschrijven, verwijten.

[p. 527]

jachte, ock bisheer doe het perikel und slach doen¹⁾ was verbleven und bynnen geholden, gelick als men den vechters de ene het geweer nempt, den ander langet, die ene holdet, den anderen boven helpet. Und alsoe hefft sick Ocko Vrese bewesen ter tijdt Oterdum bescanzet ys worden. Als tom eersten, die huysman int geweer gestalt, als men het lant intoch, daerna alle letteselen²⁾ insmijtede, soe he best kunde, ock sonder des heren und graven weten und wille, und sijn wijn und bier daermede drinckende, dat sie den scanze Oterdum nene twe maent holden, jae nene 6 dagen holden solden. Lat derhalven an poerten und wachthuysen seggen, dat nemant der borgeren solde na den scanze trecken, noch tovuer doen, noch daer west sijende, weder in der stadt Embden comen soender sijner voerweten. Daernae, dat daer noch scuten noch privande muchten gebrocht worden, dan allene wes sie sulven haelen konden. Daeromme Gert Smyt sijn huys upgesecht und uth die stadt tblijven, item den boyger myt sijn rogge ingevuert myt pulver und loet, und um ock to rusten sonder reders wille. Item Gert⁺ Smyt noch voer gerichte gestalt um des geldes van rogge gemaket und nu dusse noet gestarcket³⁾, dat het scyp neit to water solde gebrocht worden, noch tegens vijandt tbrucken, myt ontholdunge der gotlingen und jachte. Ick swige, dat backeren und brouweren hemelicken angesecht, dat sie myt den loesen handel niet solden tdoen hebben. Und hadde ock alsoe Azinge Entens sulven nagestalt⁴⁾ tholden, gelick Evert Lutgens angeholden sonder orsake, nu wol muchte loss und vrij affgaen, dan begeerde orsake und clager tweten, waeromme he bovengestalt was. Und alsoe dede he ock Derck Huygen sitten myt Rebbert Jochums, allene dat sie emant um hoytevaren hadde angetastet up des Graven bodum bij Larlet bij lichte dagen in anwesent voeler menschen. Overst wat

1) Toen.

2) Hindernissen, versterkingen.

+ fol. 234^v.

3) Een noodweer of noodleugen gebruiken.

4) Bevolen.

[p. 528]

to Knocke beyegede myt huysvrede tbreken und doet tslaen dorch den Delffzielsters, was vrij sonder straffe und onwille, yae gesecht, sie solden Azinge Entens des werts huys over hoefft¹⁾ verbrant hebben, soe konde he daer wal begrepen worden. Dit ys die gunst, die die van Oterdum van den droeste hebben moeten verwachten. Dat ock die herbererers²⁾ angesecht, woe sie nene capteinen und deputieren in hoer huys solden raedtslagen holden laten und hoer borgereedt wol betrachten tot waerscouwinghe enes ongenedigen heren tmaken etc. Jae voel meer ock noch enich der scipperen, soe na Oterdum vracht vuerende und den capteinen fameliaer up den borch gesettet, seggende, dat sie verspiers weren van die hoytevarers voer die porten, seggende, dat men alsoe een screckent wolden maken up het verspeen. Hoewol sie onschuldich lijden moesten sulckes.

Overst onder alle hoepluyden in der scanze was daer nemant meer mester und tosychtiger um den tovuer tletten na Norden, den Gret, als Onno van Ewsum to Jengelt, juncker Christoffers van Ewsums soen, anders gesindt als sijn broder Wigbolt van Ewsum, die sick stedes tom aventmaell tom Embden gaff myt sijn susteren und des heren van Nijenort dochter und maket alsoedanigen vrucht³⁾ onder die hoytevaerers, dat si screven na Gronnigen, woe dat men nu soe waereden, dat het van nene Hollanders alsoe gewaeret was, doe sie up het starckste aldaer legen up der Emse. Dusse overst allene myt 4 scepen, als Evert Lutgens van Entens wegen und Johan Menista, Hollander, myt twe scuten und een porte⁴⁾. Daeromme Entens dusse Onno van Ewsum alsoe lovede, dat he dienstlicker weer als een veendel knechten. Daermede Onno van Ewsum als een ingesetenen und adel des landes, noch een jonger man sijnde van 22 yaeren, heel gehatet und verkleiniget worde bij den droste, overicheit,⁺ gemeente, allene bij den scanze lieff geacht. Ginck dage-

1) Boven zijn hoofd.

2) Herbergiers.

3) Vrees.

4) Of pot, een open schuit.

+ fol. 235.

[p. 529]

lickes to Embden uth und yn, myt een junge, want anders worde hem niet voel ghegunnet. Und benempt ondertijden verscheiden scepen voer den Grede, dat ock he persoentlick in gefaer sijnes levens quam, in scyppers klederen gaende und sick ontbloeten muste.

Die heer van Nijenort, Wigbolt van Ewsum, myt sijn soen Melchior, een geleerde und vrom jungelinck, den vader stedes bijwesende, weren bisheer niet gesondt und juncker Melchior konde neit gemestert¹⁾ worden, want sijn scijve van knee heel gequestet und myt zeenwater²⁾ verdorven, verdorrede heel dorch smeerte, pijn in groter ongedult. Die vader overst wol geheelet an sijn wonde, verginck in hardtseer und weemoet alsoe seer, dat he bys den Oeltampster ongelucke und anfangene ongeluck neit weder gaende was, offte bij sin regement comen muchte, dan leet Azinghe Entens die scanze waeren und bewachten. Die soe wol myt innerlicke commer und honger der krijchsluyden als alle listen und verraedt der vijanden van buyten, die samen voel und groet, to wachten weren. Dat Ewsum dorch D. Wrytzerum medicum lange tijdt bedenet, nene anddel und onderholt geneten konde in der scanze und nu heel und all die vorige overvloet, als benae die grave to Oestvreslant neit gewontlicken was, und to Nijenort³⁾ in Vredewolt dagelickes gebrucket worde, in even soe groten commer, benoutheit, jae armoet, soe wol des geldes, als dat tot huyssnoedrufft van doende was und Claes ten Buer allene und meest uth sijn buydel meede hefft besorgen moeten myt vercopinghe der klockenspijse, heel und all verandert und omgekeert worden. Want die vader, here van Nijenort, und juncker Melchior samen in een camer sonder grote dienst, jae decksel und behoer, sick behelpen musten, soe als weer und wynt vaken die tovuer lettede und upholdende was. Daerto worde die ongeluckelicke und onwijse uthtoch na Oltampt meest und allene den here van Nijenort ge-

1) Geneeskundig behandeld.

2) Leewater.

3) H.S. Nijentorst.

[p. 530]

weten, sonderling want he sick na Wedde allene upgaff van Entens. Des weygerde here van Nijenort alle scarmusselen myt Entens voer Fermsum tdoen, voel weiniger, dat men landt wijders solden intrecken. Ock worde in die raedtslagen der beyde oversten ommeganck ongunstiger, vijandtlicker und gans van den anderen vervremdet,⁺ dat ock verorsaket hefft, dat nemant van adel, als Rengers, Starckenborch, Manninga, Unsta, jae andere uthgewekenen deputereden des landes, van erbaren und vrome egenarffden nener tusschen beyden personen raeden und inspreken muchten offte wolden, sonder verdenckunghe des enes. Dan bruckeden allene hoer scriveren und andere gemene guede borgeren als Claes ten Buer, Geert Smyt, Johan Oltgers etc.; die anderen bleven heel uth den scanze. Daermede die gemene sake none kleine verachtinge togebrocht ys, boven des dat men des lieven geldes, als cracht des orlochts, allene uth Westvreslant und niet uth sick sulven noch den Ommelanden to wachten offte to becomen hadden. Jae neit een gulden na den verloepen geneteden und ock welcker savergarde in Weywart und Fermsum ghegeven was vor gelt, worden eerst verbrant tegens guede tosage, want volck sonder disciplina levede. Des soe was die commissie boven alle toversicht anders gewendet, als die oversten vermenden, daer die heer van Nijenort sulven weiniger voerraedts to hadde dan Entens, die wol 8000 gulden daer angewendet und meer volcks becomen dan Ewsum und het volck heel in honger versmactede. Und buyten was die gelove um gelt tcrijgen niet groet geacht. Dit was die orsake, waeromme Nijenort meer und meer geswacket worde, und ys tom laesten up den 30 dach Januarij smorgens umtrent 8 uren in dusse ballingscap omtrent 60 yaeren¹⁾ olt van alle jammer und elende ontvrijet worden tot verscheiden ordelen van alle menschen. Daer die sommigen benae haer gemoet niet melden wolden, sommigen hem und sijn arffgenamen und boven alles sijn creditoren beclagende, want he dorch dat

+ fol. 235^v.

1) Hij was in 1521 geboren, dus 62 jaren oud.

[p. 531]

werck des veenes und compenije¹⁾ seer verachtert und in schulde wal van vier tonne goldes gecomen und gebracht was, und tegens den van die companie in een grote ondrachtelicke process getogen was und van der Camer to Groningen vercortet, tot sijne eissche und sententie niet comen conde und beriep sick an alle hoege raden und hoven des Konincks, Lieverden²⁾, Mechelen³⁾, Hartochbuesch⁴⁾, und vermeende, hem solde niet allene sijn egen veenen und werck neit affdoemet⁵⁾ mogen worden, dan voel meer solde hem togerekent conen worden, twalff tunne golts offte tmynste neit heel ontrekenen⁶⁾, na luydt hoere egene rekenscap, daer die van companie allene hoer facit makeden up achte tunne goldes. Und dusse van die companie weren hem verbonden myt versegelinge van⁺ 12 zegelen, ock myt der vrouwen handen ondertekent, und dit hebbe ick aldus uth en egen vrundt gehort to Winsum, als he des Landtscap vorscryfft begeerde an den Staten, und was genegen⁷⁾, soe he onrecht hadde, so solde men hem myt der handt daeruth leyden offte ock anders mede handthaven als een lidmate des landes. Und alsoe het besidt des veenes uutholden, worden des tijdes die verlaten⁸⁾ alle affgehouwen und die vaert gelettet. Daer destijdes wol 70.000 gulden torffs stonde und in dusse krijch voer 2 yaeren heel verbrant ys worden myt die huysen to Nijenort, Upslacht⁹⁾, und alles dat sijnen was, tot die meeste naediel der creditoren. In dusse gestaltenisse der guederen van den levede schei-

1) Over de schulden, het beheer der veenen en de Keulsche compagnie, waarvan Ewsum een der oprichters was, zie Mr. H.S. Veldman, Wigbolt van Ewsum, in Gron. Volks-Alm. 1897, blz. 1-39.

2) Leeuwarden.

3) De Groote Raad.

4) Wat Eppens met dat hof bedoelt, is niet duidelijk: waarschijnlijk de Raad van Brabant, maar deze zetelde te Brussel.

5) Bij vonnis ontzegd.

6) Weg te rekenen, niet mede te rekenen.

+ fol. 236.

7) H.S.: genagen.

8) Sluizen.

9) Aan de Lauwerzee, waar de compagnie zich met zoutbereiding bezig hield.

[p. 532]

dende, was verstandich spreckelick tot den laesten minute tijdes und wonsche Azinge Entens bij sick te ropen hebben, die des nachtes bemoyget tom ruste sick gelecht, to laete gecomen ys. Mogelick voele myt hem to spreckende hoeres twistes, gemene sakes, sijnes voernemenst; und wat he van den vijandt achtede, die hem wolde schijnen seer favorisierende, als Reinevelt¹⁾ to Fermsum sijner niet allene beclagede, dan ock grote speserijen tosande und achtede, dat he om nene andere sake dan der Gronniger und sijner lasten tot dussen handel gecomen weer, neit als vijandt des konincks van Spannien, dat ys den Roemschen relegie vijandt. Soe als dit vaken gehort und van trouwen gesien und verhaelt ys worden. Overst here van Nijenort sijn testament langes gemaket hebbende, hefft sijn kinderen und saken dusse nabescreven bevolen: Aylco Unsta²⁾, Ulrick van Ewsum³⁾, Eyse Jarges⁴⁾, Jeronimus Verrutius⁵⁾, Hans Lijfrat⁶⁾, die allene sijn rekenscap verstonde und alles vertrouwet is. Van alle adel ys nener verstandiger, wolspreckender und des landes vrijheit roemdediger gewest, soe anders het allene um vaderlant tdoen ys west. Dan die gemene und gewisse gelove was dese, dat men noch vermeenden stadtholder und heer over Landt to worden als die affcompste ock des graven in Oestvreslant befonden ys⁷⁾. Und daeromme bij voele een wantrouwent gefatet und geholden is

1) H.S.: Reivelt. Vgl. boven, blz. 522, noot 1.

2) Deze was een oomzegger, zoon van zijne zuster Gela van Ewsum, die gehuwd was met Aepko Onsta.

3) Deze was een oomzegger, zoon van zijn broeder Christoffer van Ewsum.

4) Deze was niet na verwant aan Wigbolt van Ewsum, doch zijn medestander in den strijd.

5) Syndicus der Ommelanden. Vgl. boven, blz. 392.

6) Hans of Johannes Lijphart was notaris en secretaris der Ommelanden. Vgl. boven, blz. 361 en 381.

7) De directe afstamming van Wigbolt van Ewsum van de graven is aan te toonen. Zijne grootmoeder Gela Manninga van Lutsborg was een volle nicht van graaf Edzard I; hare moeder was Adda Cirksena, een zuster van graaf Ulrich van Oostfriesland.

[p. 533]

worden, want men vaken gesloten hefft um een stadtholder thebben, soe worde gesecht: het weer noch neit tijdt, weer best sulven to regeren und worde lange uthgestalt, daer die mene sake heel mede geswacket ys worden.⁺ Dit ys een openbaer ordel west. Daer wordt lange tijdt over die plaetse van begraffenisse van die vrunden tractiert. Dan tom laesten wort het lichaem to Oterdum in die kercke gesettet um namaelts na Midtwolda¹⁾ in Vredewolt to senden bij sijn moder und huysfrouw. Alsoe wort ock die soen, juncker Melchior, ock vort uth vervueringe²⁾ sijnes wondes, myt sijn vader in een graffenisse gesettet up den 8 Februarij anno 84. Und die scanze ys bewaeret worden tegens den vijanden van Azinge Entens und 2 vendelen Westvressche knechten. Up dusse begraffenisse ys nene grote toradinge³⁾ gescheden, want die vrunden daer swarlicken comen konden offte wolden und men hoer oick weigerden ener der predigeren uth Embden, die van den droste wol consentiert toe gebrucken, dan van Onno Tyabberen als sittende borgemester geweygert ys worden, seggende, dat het solde hoer all to voel partijch maken, soe men doch van die Gronger bena voer vijandt achtet worden, dat men den Goese alles tovoerden und ynlieten, dat sie to Oterdum van noden hadden in dusse benouwde winterstijdt. Alsoffte die kercke Goedes und predicatie des Evangelii na den Spansche gebot ock in den Rijcke ynholden und neit verbreydet worden, daer men doch een religie myt den anderen bekenneden und die Spangerden neit ansien solden willen, soe men des Rijckes machtich eenmael solden konen worden. Alsoe vresich sint voele voer den Spangerden.

Overst na Ewsum doet was die grote adel weder gesint Aylco Unsta in Ewsums stede to substitueren, dat meer belachet ys um onse onmacht⁴⁾ dan bij den Staten geacht nodich twesen. Ewsum hadde noch gehort die gelucke-

+ fol. 236^v.

1) Hier zijn ook de andere heeren van den Nienoord begraven.

2) Verzwering, koud vuur.

3) Toeloop.

4) H.S.: amacht.

[p. 534]

licke affkerunghe der scepen uth den Ziel dorch Azinge Entens und Johan Mennista. Dan na sijne doet den 8 Februarij komen die malecontenten vor der scanze und worden ommegedreven in Fermsum myt scade. Dan daerna wort openbaer, dat Bunne den koervorst Truysses sij affgevallen, verraden und genomen und sijn broder grave Caerl gevanckelicken beholden myt omkop van 2000 kronen, als in schijn van birnen van Truisses gesonden an sijn broder, middel¹⁾ des geldes weigerden²⁾. Item die scanze up der Velu voer Zutphen over den Isel wordt ock upgeven, als Verdugo up der Velu sijn antocht maket umme eenge steden intcrijgen, overst myt besettinge gewaeret, wijcket weder van daer, blijfft lange to Gronnigen. Als die Gronnigers niet meer scatten muchten offte⁺ hoer net meer vertrouwet worde die lande scattinge to boeren, want ock bynnen Gronnigen het landes gelt onderblefft und die leninghe neit continuert worde. Daermede de kaspelen van gardent³⁾ und plunderen meer bescadiget, benae uthgemarget worden. Soe verdielet Reynevelt als lutenandt van Verdugo⁴⁾ alle kaspelen und ider vendel, dat he sick toegent, Loppersum, Wirdum und en yder soe vort, dat alle dre vrijdagen twe yaer taxt betaelt und upbrocht musten worden. Daer Wirdum um die tochten und dat landt mede int water lach up halffscattinge myt anderen caspelen gesettet ys worden up den maent Martii begynnende anno 84. Daermede ys dat garden upgeholden, umdat die landen weder bebouwet muchten worden.

Na Ewsums doetlicke affganck trecket Eysse Jarges na den Staten um myt den scanze Oterdum beter ordinantie

1) Door middel van. Weigeren zal hier beteekenen: zich overgeven.

2) Gebhard's broeder was Karl Truchsess von Waldburg, die een deel van zijn troepen aanvoerde. Bonn werd in Januari 1584 door verraad der slecht betaalde bezetting aan de troepen van den nieuwen aartsbisschop Ernst van Beieren overgegeven. Daardoor was het keurvorstendom zoo goed als geheel voor Gebhard verloren.

+ fol. 237.

3) Landloopen, rondzwerven.

4) Vgl. over hem boven, blz. 519, 522 en 532. Uit het bovenstaande blijkt, dat Reinevelt een Spaansch hopman was, zoodat Eppens bewering op blz. 519 en de noot op blz. 522 onjuist is.

[p. 535]

tmaken und des heren Nijenorts volck to veranderen und myt gelt to versien und uth alle honger und commer beter to versien eder to helpen, boven commissiebroet und bier gelanget etc. Soe hebben sommegen der adel Aylco Unsta willen substieren, welckes meer ys belachet, want wij neit enen stuver daerto brengen konden in besoldinge. Welckes noch voel mer den Gronnigers verdroten hefft, dat Joest van Cleve ock na korte dagen den 16 Februarij sij nagetogen um sulckes neit alle(ne) tletten, dan ock Entens uth die scanze tleyden. Daer Entens ock willicken yn west und Joest van Cleve, meer vertrouwent als myt emant uth die Landen, was geraedtslaget, daer dan meer to gestopet hebben, neit die overicheit uth Gronnigen, dan Asswerus van Munster, Johan Muller, Claes ter Borch, Hilbrant van Haren, die myt den anderen seer raden weren und die kosten drogen. Dit alles daitlicken up den 9 Februarij intentierende, wort lange in raede geholden. Hoewol die Gronnigers neit verhilden, dat sie des myt breven bestellet hadden und overgescreven. Die 2 vendelen der Westvresen wachteden nu meest den scanze Oterdum und die anderen leven in goede hoepe, um hoer grote noet und commers halven geleden. Item want Reinevelt benae alle dagen sijn boden uth Embden in den scanze sende und versochte practiken¹⁾ und to Embden dusse diel heel vergunstiget worden und van Entens seer gewaeret und vorcomen worden, dat des⁺ vijandts listen neit vermochten uthrichten, hoewol voele soldaten um commer overlepen tot den vijandt. Und weren die Westvresen allene in der scanze gewest, sonder soe voele inlandtschen uth Stadt und Landen, als Claes ten Buer, Coppen Jarges, Lutgijn Hyddinck myt anderen borgeren kinderen, item Berent Kater solde die scanze niet bestendich, noch in commer ingeholden mogen hebben worden. Nu overst was die scanze groet und wol besedt myt volck. Daeromme den jonge van Reinevelt opentlick to Embden twemael comende myt breven, verorsaket, dat sommige soldaten hoer noet openbaeren und

1) Beproefde allerlei streken of listen.

+ fol. 237^v.

[p. 536]

Entens den 12 Februarij uth sin krancheit sick to peerde gyfft und styllet het volck. Und compt ock captein Knop den 14 Februarij in den scanze noch myt 300 mannen, als men sede, und privande, daer die malecontenten seer over becommert weren, sonderling want daer commissarien van den malecontenten wegen nu lange tijdt to Embden erhilden, an welcke Reinevelts jonge sijn breven brochte, und tom laesten Embden verlaten moten als vorgeves hoer anslach verlatende.

Myt die eerste scepen uth Engelandt worde screckelicke verrederijen uth Spannien up de koningne verspreydet, dan tom laesten, dat ock Jesuyten solden west, die den meenten anristeden dem pawstdoem up to richten, gehorsamen und ock tegens alle overicheits verbodt. Want Evangelium moet boven alle machten bestaen, und Godt meer gehoeret dan menschen tontsien betamet. Alsoe zieren sick die vijanden Godes myt den kercken leer und dussen solden hengerichtet sijn als uproerers. Und ock adel, die um den verrederije weten hadde¹⁾. Alsoe worde gesecht, dat to Vlissingen den prince Wilhelmus van Nassauwe solde verraedt gelecht sijn myt een huys tsprengen laten, daer die Prince myt sijn hoff balde comen worden, als van ener Hans Hansen gepractiziert, een rijckel copman²⁾. Aldus worde ock gesecht, dat to Ausburch um dat nije calendarium een grote twist erstanden ys tegen overicheit van den Catholicken. Soe ock to Munster ys verandert worden in dusse winter up Christi geboertes tijdt. Den grave Enno³⁾ wort up dusse tijdt

1) Eppens doelt hier op de samenzwering van Francis Throckmorton, in 1584 tegen het leven van Elizabeth gesmeed, maar tijdig ontdekt; de aanlegger werd ter dood gebracht. Daarmede begonnen de reeks aanslagen op het leven van Elizabeth, die tot de executie van Maria Stuart in 1587 hebben voortgeduurd.

2) In het begin van Maart 1584 ging inderdaad de Vlissingsche koopman Hans Hansz. met het plan om den Prius door een buskruitontploffing te dooden. Het plan werd ontdekt en de misdadiger onthoofd. Vgl. Bor, bk. XVIII, blz. 48.

3) Van Oost-Friesland.

[p. 537]

die anderde arve geboren to Eesens, daer grave Edzart niet to gast hefft comen mogen um seker swacheit.

Onno van Ewsum hadde sick in dusse tijdt naemafftich gemaket um den hoytevaerers to keren und was Entens seer angenaem und dienstelicken. Dat ock bij Johan Wilken breven geleesen sint na Gronnigen gesonden¹⁾ und to Oterdum geopent, dat men nu nene gudt muchten overvueren,⁺ als noch neet gekeret was. Daeromme worde Onno van Ewsum seer gehaetet van volen, sonderling van der overicheit und gaet dagelickes to Embden und scouwet nemant, ter tijdt he ener sijner knechten wil ingelaten hebben boven een junge, dat hem vrij was. Und kumpt myt die wach vor Boltenporte in gewyr²⁾, als he, een adel inlandtsche wesende, neit wolde gekeret sijn myt offte om een dener. Und tom laesten na der overicheit Onno Tyabberen gaen und aldaer ock vragende, waeromme he myt sijn dener niet muchte in die porte uth und ingaen. Antworde borgemester, als sijne pant wesende³⁾, dat des niet muchte nu gescheden. Antwordt weder Onno: die malecontenten stondt die porten open myt geweer intgaen und worden harbarget up Valderen, daer dan stadt und landen meer vor to wachten weer und wat erges uth erstaen. Antworde de borgemester: dat wer loegen, offte he dan een verredtder weer. Du overst, secht he, maechste ons hier voel moyte myt dijn rekels. Antworde Ewsum weder: Menschen sijn nene rekels und gij makent, dat men sick des verwonderen moet, und anderen etc. Daeruth sech die borgemeester: Du solste mijn gevangen sijn und lange mij dijn handt. Antworde Ewsum: Daer achte ick dij neit gudt over. Und die dieneren vallen hem an, und he weigert des. Ter tijdt aldaer gescheidet, gaet na sijn behuysinge, wort daetlicken savents besedt, smorgens to 9 uren up borch gesettet und ingesloten tot verwonderinge van vole menschen, als een

1) H.S.: ges.

+ fol. 238.

2) Gehaspel, strijd.

3) Evenals te Groningen hadden te Emden de burgemeesters een vierde gedeelte des jaars hun ‘pant’; zij waren dan president-burgemeester.

[p. 538]

lange vanckenisse vresende, gelick myt Derck Huyge und Rebbert Jochums noch gedaen. Dan na korten dagen tegens 9 uren savents den 5 Martii, als die wacht besettet worden, kumpt van den borch dorch een opene hemelicheit und swemet over die grafft tot vrolicheit van volen ock. Want die Grave worde hem ongunstich, dat he den jock des adel bedrefft¹⁾ tot sijn onwille. Daer dan Uncko Manninga, Hayo Manninga die honden omme onthaelt syndt worden und ock tegens den Grave in recht stonden um anderen saken van nije landen in Nordener marsche und windemolens, die den Vresen plegen vrij tsijn und van adel den Vresen benomen, nu weder van den Grave ontwaeret solden worden, gelick die commissarien van Munster und Bremen bij Keyser ordiniert to Lusborch in dusse tijdt verhort und ingenomen hebben tusschen den Grave und adel vorscreven und sententie⁺ verwachten, hoewol Sijn Genade dusse commissarien seer ongerne inlaten muste und vole huysluyden tegens den adel stopede, als dat sie neit consentiert hadde und ock neit geclaget. Dusse weder befraget, offte sie ock van emant weren upgemaket, antworden, dat sie sick wolden bespreken. Item befragt, offte zie die waerheit ock wol besweren wolden, soe nodich, antworden, dat sie conen tegens horen heren niet tuygen. Offte sie ock scade rekenen konden? Hier antworden sommigen: Wij vertrouwen Sijn Genade sal ons to rechte laten, dan soe niet, moeten wij noch ant Rijck ons beclagen. Hier verclaert graef Johan sick alsoe, dat he und sijn her broder allene 3 gras verdedingen van anwassen landen uth guede wille ingelaten; anders hoerde het den egenarffden to. Den moelens und jacht angaende vermeende he der hoecheit allene tohorich na rechtskentenisse als regalia. Hierbij worde dusse varsche anholdinge van Onno van Ewsum mede gerekent, dat he als ener des adels injurlicken was ingesloten und gevanckelicken gestalt. Daer men nene adel mach voer recht citieren sonder Sijn Genaden consendt, alsoe mach Sijn Genade nene adel

1) Den spot met den adel drijfft.

+ fol. 238^v.

[p. 539]

insluten dan bij handtastunge allene, als Aylt Vrese in groter daet toe Hinte beyegende.

Den 22 Februarij comen daer ilendt smorgens to 8 uren 40 soldaten van Wedde to Wolthuysen tot verwunderinge der borgeren und bena tot ongedult, dat men alsoe die malecontenten also favorizierde, und dat myt droste wille, want he gefragt, antwoerde het weer sonder noet, allene um sekere geschefften des Konicks, tweten, dat sie die twe commissarien geleiden uth Embden weder na Gronnigen, als lutenandt van Reinevelt und een Spanger. Onder des was het geruchte, dat men den adel wolden begripen und en yder, Johan Starckenborch, Rengers und anderen vertogen hemelicken. Dan tot 1 uren na middach varen aff na Adwerick¹⁾ und worden van die voetknechten uthgeleidet. Und soe den dach over vertovet hadde worden, solde sonder onvrede neit affgaen hebben myt het graw und borger. Want men ganslicken onbehorlicken achteden, dat die droste so hemelicken die malecontenten onder hoer stadt liet comen, daer men den andere partie ganslicken uthsluytende weren und neit geerne bij ene eder twe dulden wolden.

Die Gronnigers bedachten nu noch wijders hoer palen to besetten, maken noch een scanze int Oltampt up den dijcke na Dunenbroke up den Ham²⁾. Item in Drente und vermenen die landen na Adweert weder to besetten⁺ und to wonen laten, als solden sie beide partien scattinge betalen, gelick voele uth Westelandt der malecontenten deden, daer de abt van Adewert in tovreden sin landen ock sonder huere to brucken laten, soe emant wat winnen konde und wonen muchte. Daer sick dan vermeenden to ontholden die uth die Oesterhorne, want hoer landen in water van Oterdum an Hogerbrugge sweveden bij Dampsterdiep langes, als alle hoge tijden invloygende doer die gaeten bij Termunte doergesteken und ock Oterdum, daer ock die dijcken desperiert worden als geblotet van het holt und heel invallen musten. Und die scanze wol starck

1) Aurich.

2) Dunebroek ligt even over de grens ten oosten van Bellingwolde.

+ fol. 239.

[p. 540]

besettet blefft van die Westvresen, als Entens daeruth vertrocken worden und dusse sommer myt den anderen tdoen crigen solden, als reede vaken scarmuszierende und een belecht drouweden.

Umtrent Martio bestaet ock Vrese, droste, knechten antnemen und lecht sie to Logen, Larrelt up den huysman, daer men alnoch nene ander orsake weten konden dan dat die hoytevaerers tvoele gelettet und upgenomen worden to landen, dat ock up wegen nemant na Bonne¹⁾, Lier und anders wanderen muchte. Daer die meente heel mede versaget, als benae arm gescattet, ock nene vijandt hadde offte wisten, noch bescadiget worden van emant, dat men den huysman dan neit meer beswaeren behoerden. Overst die droste antwoerde, dat Sijn Genade wolde sijn paelen besetten myt 200 knechten und niet van sijn bueren geleert wesen. Worde daeromme gesecht, dat yder gras landes solde geven ½ cyfert²⁾, solden conen maken yder soldaet 4 daler des maents, die nu bij den huysman seer ontijdtlicken leveden etc. Hoewol die meente seer onwillicken was, muchte dit nemant tegensspreken sonder ongunst. Voel weiniger die rijckesten, die men balde vynden konden na Embder wreetheit.

Doctor Wrytzerus³⁾, medicus van Westerwijtwert, een seer geleerde medicus und ider angenaem, was seer vrunden den Ewsum, dat he ock all sijnen voer Ewsum verpandet hadde tot 8000 gulden, want he alnoch Ewsum in sijn krancheit neit trosloes leet und entlicken to winterstijdt na Oterdum reisede und lange in den scanze bij was, beswacket ock in sijn olderdoem van hardtseer und wederwille sijnes staets. Als na den tijdt niet seer gesundt, starff ock den 7 Martii. Lat na 1 soen und 1 dochter, die nu heel hore arffnisse onsekeren weren om Ewsums schulde halven; to Embden begraven in der Grote Kercke.

⁺ Die disciplina der malecontensche soldaten, nadat sie

1) Bunde, even ten o. van de grens tusschen Nieuwe Schans en Leer.

2) Sifert is een kleine Oostfriesche pasmunt.

3) Deze is Dr. Writzerus Sandfoerth. Vgl. Mr. J.A. Feith, Inventaris van het Huisarchief van den Nienoord, nrs. 387, 681 en 684. Vgl. ook boven blz. 529.

+ fol. 239^v.

[p. 541]

versien worden uth die quartierde dorperen myt lenunghe, worde nu strenger und hilden sie bynnen van garden. Und Reinevelt myt den sijnen holden vitisrecht¹⁾ und dat over verscheiden misdeders. Onder welcke ener uth Oterdum overgelopen, een Hollander, misbrucket sijn vrijheit offte vermetenheit und hadde een belde gestupet²⁾, seggende: Du byst mijn Godt, mijn duvel neit, mijn vader offte moder, suster eder broder, vijandt und vrundt; wat makestu dij dan? Wordt tom dode in Fermsem verordelt myt noch twe anderen up den 8 Mertii, de sick tegens hopman upsechtich gestalt und een de huysman bescadigt, und ener van een maget uth gerichte genomen³⁾. Noch bekande dusse Reinevelt, dat dar een reformatie in der kercken van noden was, soe die Konick sulckes geboedt, und queme van het hoeff und neit van die voeten; die ondersaten behoerden neit uptstaen und ordinge tstellen tegens sijn heren offte konick, als offte men an den Koninck geloveden meer dan Godt. Item bij vitisrecht worden den Johan Wilcken affgekandt 45,000 gulden, want to Knocke in een orlichscyp um to convoyeren sodanigen gelt geaventuert was und sick neit in een egen scip verholden hadden. Und die borgeren mogen nene upsage doen weder up enigen borgeren guederen to Embden liggende. Alsoe worde ock in Oterdum, nadat men verwachtede gelt und betalinge uth Hollandt offte Westerlandt, enige forme van vitisrecht geholden over die verlopenen knechten, und soe ock neit weder yncomen wolden, dat daer benae 500 uptekent sint worden und wal 500 verstorven weren uth commer und honger. Daeronder ock getellet synt hopluyden, vendeleker, als Wilcke van Ween, die wol 800 gulden an sijn hopmanscap upgesettet hadde, starff to Embden myt sijn huysfrouwe, dat

1) Waarschijnlijk = halsrecht, hetgeen ook rechtspraak over soldaten kan beteekenen.

2) Gegeeseld.

3) Oudtijds had een maagd het recht een ter dood veroordeelde van het schavot te redden, zoo zij zich bereid verklaarde hem onmiddellijk te huwen. Daarop schijnt Eppens te zinspelen.

[p. 542]

men die graffenisse niet wol betalen conde und die herberge vuldoen. Und alsoe ock anderen edelluyden soens. Item Entens hadde het sijnen daervoer upgesettet tot 8000 gulden, alsoe die uth Gronnigen Ludgijn Hiddinck, Johan Isbrans soens, und meer. Und nu weder na gelt hoepeden, als voer sodanige scanse verlecht und verstrecket, ik wil neit seggen van Claes ten Buer, Eppe Bauckens, Geert Smyts. Und anderen sick verborgeden, dat ock die des neit doen conde offte wolde niet gehort offte acht worden in den scanze.

Uth versoeck van Eysse Yarges und Joest van Cleve, den 16 Februarij nagesandt, was na lange anholdent und⁺ disputierent over Ewsums und Entens commissie, als myt hor egene aventuer het landt intnemen und tot contrebutie tbrengen, erholden¹⁾, dat men nene andere hulpe konden offte wolden doen van betalinge offte men solden die scanze Oterdum in der Staten handen overgeven. Daer die Gronnigers nu langen um gescreven, dat dusse twe oversten doch neit vermuchten uthtrichten noch daetlicken bestaen, die nemant to raedt hadden und annemen wolden uth Stadt offte Landen, dan an sick allene sonder gelt vertrouweden, worden meer gehatet als gelevet, sonderling want die stadt Gronnigen doch myt den adel niet worde accorderen, all solden sie die uterste noedt lijden und verwachten. Und weer beter van Hollanders offte Westvresen to besetten laten, dan van Entens offte Ewsum, all weer sie beyden tsamen eniger gewest. Und die Westvresen wonscheden ock neit levers, want sie dusse scanze een vorborch achteden vor hoer landt, weren ock willicken myt gelt to versorgen, want die vijandt niet muchte op hoer landt trecken, soe lange dusse scanze bewaret blefft, und mogelick dussen winter overtogen solden worden hebben. Und alsoe die Nije Ziel ant westen, kumpt Oterdum ock int oesten an den Westvresen myt consendt der Staten und Princen Excellentie, uth dat uth²⁾ soedanigen unvruchbaer und

+ fol. 240.

1) Bewaard. Kan ook zijn: vastgesteld.

2) Zoodat.

[p. 543]

onripe vermeteliche commissie Entens und Ewsum ghegeven und sonder raedt gebrucket.

Daeromme soe senden die Westvresen twe commissarien, als borgemester uth Leverden und Wybe Onsteens. Und komen den 15 Martii to Norden an myt storm myt hopman Lazaro tot 200 mannen starck und, als vermeenden, myt vulle betallinge. Dan brengen mede scuffelen und kaeren um den scanze to klener hebben und to starcken, als offte aldaer een klene scanze und weinich volcks helpen muchte, welckes tegens Ewsums vornement verandert den Gronnigers wol lieff was, als vresende dat daer een haven solde gemaket worden und stadt gebouwet, dat alsoe Gronnigen nene jegener to vresen solde hebben und so lange tot dusse overmoet upgewassen und verstarcket ys worden. Dusse commissarien hebben myt die beveelhebberen voele raedts und doende; und solden meer gehadt hebben, soe Ewsum gelevet hadde, die Oterdum neit hadde verlaten. Dan overste Entens hadde myt haest ingewilliget, hetsij an sick despererende offte anders vermoet beloent tworden voer sijn trouwe wacht, arbeit, moyte, perikel und stolticheit tegens den vijandt buyten alles, wes he vermocht hadde to water und to lande.⁺ Und die commissarien bescheiden hem eerst to Larrelt den 17 Martii um die molsteringe tdoen und hebben allene commissie van een maendt solts. Want die Staten hadde Ewsum und Entens allene up die Ommelanden quartiert und anders nene betalinge belovet und well den oversten Azinge Entens neit volgen wolden als bestalter overster dusser tweer regimenten tot 10 vendelen, solden neit to verwachten hebben, dan solden myt vorigen soldinge und servysen eder commissie tvreden sijn. Daermede voele tot Entens gedwongen sint worden. Onder alle wort Onno van Ewsum in Wylcke van Ween plaetse gestalt tot een hopman gemaket bij Azinge Entens, gelick Caspar van Ewsum onder den Westvresen ock hopman in den scanze verblifft.

Den 16 Martii wort die grave Willum van Nassauwen als lutenandt van den Prince tot stadtholder ontfangen in Westerlandt und die bijkumpst to Franiker verscreven und neit to Leverden um partije halven der borge-

+ fol. 240^v.

[p. 544]

ren¹⁾. Onder dussen stadholder solde Azinge Entens nu in dienst trecken uth Oterdum, und dat up der Velu na Zutphen, alwaer men Truckses, grave van Moers, Idel Hindrick ock verwachteden. Dan van den Beyger und Monstersche gekeret wordt weinich uthgericht, dan Idel Hindrick²⁾ gevangen myt 200 ruyteren, overijlet geworden van captein Thomas. Maket in laeste Martii die sake ganslicken bedacht und droefflicken. Und die vijanden to Gronnigen gauderen sier, starcken hor pawstfest to Paesschen³⁾ myt bichten und anders, die men des neit togemeten solden hebben. Ock was die vijandt doentde in Vlanderen, dat Ambyses⁴⁾, borgemester van Gendt, stedes den Alason contrarie, de religie seer togedaen und groet geacht bij hartoch Casmirus, vor een yaer weder ingeropen tot der regerunge, socht accordt myt den Spangerden weder up den gansche vredehandel, dan de Spangerden hemelicken anslagen maken up Gent und Dormunde⁵⁾, myt Iperen und Brugge als bestandt holdende, wordt Ambyses gevangen van den borgeren bynnen Gent, tot verwonderinge van alle menschen, dat men up nene menschen solden trouwen mogen. Daer Embyses togebrocht uth wantrouwent van Alazon und ansiendt des swacheits van den stadt und hoeren overicheit.

In den vasten worden noch der adel guederen bij den kerse vercofft um gringe werdije. Onder welcke ys ock Azinge Ripperda kinderen und Bauwe Katers guederen to Winsum, het gras landes voer 45 gulden, welcke plegede 5 daleren thuere doen. Und want die syndicus ock hoveling wolde wesen, begert dat nemant hem solde

1) Vgl. Wagenaar, Het leven van graaf Willem Lodewijk, blz. 42 vlg., waar ook meer te vinden is over de toenmalige politieke verhoudingen in Friesland, vooral over de ook door Eppens aangevoerde tegenstelling van Franeker en Leeuwarden. Wagenaar noemt 10 Maart als dag van aankomst van den nieuwen luitenant-stadhouder.

2) Het is niet gebleken, wie Idel (Eitel) Hendrick is; misschien Hendrik van Brunswijk?

3) Paschen viel in 1584 op 19 April.

4) Hembyze. Vgl. boven, blz. 487, noot 4.

5) Termonde, Dendermonde.

[p. 545]

⁺ affkeren myt upbeeden, he wolde doch hebben. Daermede Johan van Gouw¹⁾ mede Staet des landes vermeent tblijven. Dusse kinderen²⁾ weren ock myt des zaligen heren van Nijenorts schulde becortet, want he, hoerer vormunder und oem, nene vuldaet wider becomen muchte, jae benae nene sluyt van rekenscap.

Den 24 Martii kumpt die Amirael uth Hollandt myt Merten Reygers und Broes up der Emse, bij den anderen, Johan Mennista, Evert Luytgens, Noes, Derck Scoen, Knop. Und als daetlicken ock inquemen die Spanische vloete tot 13 scepen myt solt den 26 Martii, worden upgeholden und moten nene solt invueren, welckes doch neit to Embden solde blijven, noch den Gronnigers dienstlicken. Und worde geacht alsoff men der stadt Embden wolvart letteden. Und na tusschenraden und reysent an den grave Edzart worde meest geduydet, dat men het olde verdrach weder wolden bestediget hebben van beyde graven ondertekent, dat nemant uth Embden solde tovuer doen up vijanden landen, dan halen laten van beyden partien; dat van Ocko Vrese sulven contrarie gedaen, den hoytevarers seer stopede und begunstigede. Und solden des bij den Staten verantworden laten, want die amirael Johan Garbrans niet disputierde, dan bleff bij sijne commissie, als solde sijn scyp to spaneren gescoten worden, daer de coepvart wol willick und mechtich to was, als anders niet to sorgen was.

Die mulsteringhe den 27 Mertii vuldaen, wort een maent solts den soldaten gelecht und die Gronnigers weigeren Entens horen dienst myt Coppen Jarges. Und den 1 Aprilis trecket Azinge Entens uth den scanze Oterdum myt 20 scepen, up 700 mannen gestalt, und scepet na Westerlant offte Velu. Daermede die Staten van Westerlandt mesteren worden over de beyde scanzen Nijenziel

+ fol. 241.

1) Johan van Gouda, de syndicus der stad Groningen. Vgl. boven, blz. 440.

2) Dit zijn de even te voren genoemde kinderen van Azinge Ripperda. Deze was een zoon van Focco Ripperda van Winsum en Anna van Ewsum, eene zuster van Wigbolt van Ewsum, heer van Nijenoord. Wigbolt was dus de oud-oom dier kinderen.

[p. 546]

und Oterdum, datwelcke de syndicus¹⁾ vaken scrivende niet hefft letten conen offte willen, als Entens neit so gunstigede als Ewsum. Und worden in Oterdum vijff hopluyden gelecht, daer Tyart Hettinga overste gestalt und Symon Brouwer, Lazarus, Knop myt joncker Caspar van Ewsum ingelecht umtrent 1000 hoveden starck. Und daetlicken die scanze verandert und klener gemaket na der Gronniger wonsche und begeerdete, niet ansiende dat ende waerom und tot wat ende. Soe die hocheit des stadt Gronnigen hefft doen wassen und tonemen und niet mach verandert worden, soe die stadt Gronnigen allene⁺ mester blijfft. Dar vole inredent und contra gevallen ys, dat die voeryge form verbleven ys, als natuerlicken vast und verstandich geordiniert myt vijff dwengers; allene dat een opene haven to maken und to holden die meeste sorge solde sijn, sonder welcke die plaetse nichtes to achten. Overst woe licht des tdoen sij, hebben vaken olde erfaren mannen als Aylko Herens und andere ingesetenen wol betuyget. Want Dielffzielster scepperscup²⁾ myt die van Fermsum deden den landen gewalt und nene kleine scaden, dat alle wateren van die Heydenscap, nae Thessinge und Buer³⁾ gelegen, myt die Woltlanden, Tuychen⁴⁾ und Meede⁵⁾ tot an den Dampsterwech und dijck bij Dampsterdiep langes gedwongen worden doer die hoechste landen doer den Post na den Dam up den Delffziel, und dat sick Fermsum hammerick affsonderde van andere lege landen und neit konde lijden, gelick in Oestvreslant alle wateren togelick up alle zijelen und tochten konen und mogen vallen. Want van Oterdum tot Dampsterdiep ys een even leger landt dan nortwert over Dampsterdiep ys. Soe behoerde des dan sijn leechte to holden und volgen, daer nu achte ynlandtsche zielen in den Dampsterwech geholden worden, dat allene die lege landen van Oterdum aff an Dampsterdiep niet up die

1) Der Ommelanden.

+ fol. 241^v.

2) D. i. de scheppers of het bestuur van het Zijlvest der Drie Delfzijlen.

3) Ten Boer.

4) Tjuchem, aan de oostzijde van het Schildmeer.

5) De landen bij het Meedhuizermeer.

[p. 547]

eerste ebbe, dan up ebbe van ebbe moeten ontloeset worden van hoer wateren, tweten als die hoege landen niet allene hoer wateren doer den Post verlaten¹⁾ eerst, dan daerna ock eerst weder uthvloygen, voerdat die bynnenste zielen hoer ingesloten wateren up den naebbe uthlaten mogen yn Dampsterdiep. Welcker diep doch ock myt een dijcke van oldes, und alnoch myt een waterkaynghe bepennet²⁾ blijfft. Soe derhalven dusse ingeslotene wateren die lege landen allene na Fermsum und Oterdum muchten und konden bevloygen, solden die leege landen niet allene van wateren konen beter und vroer, dan ock even gelick myt de hoege landen ontloeset worden, dan ock die haven tho Oterdum dorch die inlandtsche bynnenwateren gegrotet, gediepet und open geholden worden. Und des to meer, soevole die Heydenscap na den Schylt³⁾ und die Schilt up Midthuyster meer und vorts up Wagenborger meer hoer ontloesinge myt corte und weinich arbeits erlangen mogen. Sonderling als thoe Post bij Rengers huys in het voerjaer offte natte yaeren verlaten¹⁾ gesloten offte anders pendunghe⁴⁾ gemaket worden tegens die hoege landtsche wateren.

Uth dusse ordinantie enes havens voer und doer Oterdum myt tovloet van inlandtsche wateren to maken⁺ solde Oterdum niet allene sijn gelegen plaetse uth naertuers halven den Ommelanden een gelegen haven, vestenisse und bescherminghe wesen voer hoer vijanden, want in die hele ommeleggende landen nener dergelicken plaetsen synnen, die alsoe to water gebrucket can worden als Oterdum, dan solde ock myt corten die heele indtlandtsche twist van stapel und stapelrecht, vrijheit, gerechticheit mogen endigen und doeden tegens den stadt Gronnigen, die allene um dusse enighe orsake willen sick stedes myt hoer nabueren, hovelingen und ingesetenen der landen hefft tom strijdt begeven und hoeren

1) Sluizen.

2) Door dammen afsluiten.

3) Het Schildmeer.

1) Sluizen.

4) Aarden dam.

+ fol. 242.

[p. 548]

nabuerheren und landtheren bescadiget und affgetreden daeromme, dat nevens den stadt Gronnigen nene medevestenisse gelecht und erholden konde worden, die der Gronniger gewalt hefft mogen tegensstaen und tegensholden. Und hefft stedes myt alle nabueren na hoeren egene gevallen gespolet¹⁾ myt huldinge tdoen und onthuldinge. Welckes hoer dat kleine vruchbaere Vreslant, die Ommelanden, niet hefft mogen weren und keren, als sick in opene platte landen erholdende, und vermeende meer myt ener stadt vrundt tmogen blijven dan myt voelen. Welckes tom laesten niet anders ys erfaren, dat gelick een enichste kyndt und soen, sijnes vaders guederen alle bearffende, niet soe matich und vrundtlicken sick stellet als voele arffgenamen sick tsamen verbonden erkennen. Soe hefft sick Gronnigen ock dorch sijn rijckdoem verheven und duchten gemaket und die Ommelanden heel und all neit allene ingeslonden, dan ock vijandtlicken daermede ommeghegaen. Als alle indtlandtsche crijgen betuyghen, dat der hovelinge huysen sindt daelgesmeten van die Gronniger Scyrighe und Vettcopers partije erstanden, vremde heren ingehaelt, affgeset und ontsworen. Als myt den bysscop van Utricht ys erfaren, in wens eedt sie billicken alnoch to rekenen sindt. Item myt den vorst van Sassen²⁾, graeff van Embden³⁾, hartoch van Gelder⁴⁾, Burgunschen⁵⁾ und nu in dusse laeste tijden myt den Staten und malecontenten yamerlicken befunden ys. Dat wat die stadt Gronnigen allene gedacht hefft, heff sie ock allene mogen bedriven, noch edit noch recht, frundtscap noch nabuerscap wijders achtende, want daer nene vestenisse offte gewalt in de Ommelanden den stadt Gronnigen⁺ tom wederstandt gelecht was. Daer den Dam soe blodich omme verstoereth und ontvestett ys geworden und verdrucket. Noch enich heer und vorst hefft stalt grijpen⁶⁾

1) Gespeeld.

2) George van Saksen.

3) Edzard I van Oost-Friesland.

4) Karel van Gelder.

5) Tijdens Karel V.

+ fol. 242^v.

6) Stand houden, macht verkrijgen.

[p. 549]

mogen, hetsij up den Dielffziel offte anders waer, als die olde crijgen¹⁾ opentlicken betuygen. Want die hartoch van Sassen ys myt den Dam neit vervaert²⁾ gebleven, gelick ock neit die vorst van Gelder, die den Dam und Delffziel tsamen bevestigt, balde verloren hefft, als to veere bynnenlandes gelegen. Und graef Lodewick ock neit mogen dienen, noch Azinge Entens in den yammerlicke vortoch anno 80 neit beschermen, gelick ock neit Wynsum³⁾ den heren van Nijenort Wigbolt van Ewsum hefft doen mogen, allene want sie van alle havens und wateren affgesondert und belegert nene ontsedt, tovuer van privande noch enich vrij uthkumpst geven konden. Dan sindt datlicken in hoer vijanden gewalt overgegeven worden und verbleven. Und die Ommelanden der stadt Gronnigen allene tom roefft gelaten.

Dussen scaden, verdarff, elende und onsekerheit kan allene dusse scanze Oterdum alles keren und weren, als alsoe to water gelegen. Soe lange die Emse hoer niet genomen mach worden myt gewalt offte harde vorsten, mach Oterdum niet belecht, benouwet, gesloten offte ingenomen mogen worden, woe groten gewalt daer ock tegens muchte gelecht worden. Jae, dat ock die Emse myt dusse plaetse mucht verwaltet blijven und die coephandel evenwol gedaen als to Embden, jae die Ol(t)ampten niet up Embden dan to lande bynnen Oterdum solen mogen verkeeren und hoeren waeren affsenden, und die Ommelanden nu niet meer een marcket solden mogen volgen, dan twe und meer, als ten Dam, Fermsum, Oterdum, Gronnigen und Nijenziel. Dusse plaetse sal van neene stadt mogen angesprenget worden, daer die malecontenten noch nene belegerunghe voer gemaket offte versocht hebben, daer sie anders alle andere scanze und vestenisse niet lange onversocht hebben laten. Und Verdugo ock sulven gesecht, he wiste Oterdum niet twynnen,

1) Misschien schrijffout voor: kroniken. Mogelijk ook bedoelt Eppens de oude krijgsverhalen.

2) Heeft den Dam niet kunnen behouden.

3) Zie boven, blz. 280 vlg.

[p. 550]

all weer de Spansche mach daer geheel voer, soe sie sick in alles wolden vorsien. Und hadde men den graef van Oestvreslant mogen in verbintenisse brengen, solde die naeste middel wesen um Oterdum to bedwingen, soe men scepen up der Emse uthleede und den Knock ock gelick bescanzeden, daer rede, haven und verblijfft were⁺ als die duypte hebbende und tegens Oterdum naest gelecht.

Dat nu dusse scanze Oterdum neit een klene scanze dan temelicke van grotheit behort geholden tworden, dat betuyget genoechsam erfaringe, dat een kleine schansse, noch weinich volcks bisheer daer niet gehulpen offte wercket hebbe, als myt den uthtoch na Oltampt geleret sijnde, die den vijandt neit starck genoch, noch den scanze niet hebben beholden mogen. Daer dan endtlicken moten veerdich geholden wesen dre eder vier duysent tvoete und ock sommigen to peerde, offte, soe sodanigen in den landen intrecken, in dusse plaetse to leger und verblijff mogen verwachten und beholden. Daer alle munitien, vittualia und tovuer mach uth und yn ontfangen und langen, jae ock to water ynnemen, und ock to water uthsetten und up alle plaetsen die Ommelanden innemen und verdedygen. Daermede dan entlicken kundich, dat dusse plaetse allene het middel ys Gronnigens gewalt to breken, vrijheit und vrede to beholden, dat landt to verdedigen und uth der vijanden handen to erredden. Und soe die Spangerden dusse plaetse alsoe geacht und gekennet hadden, solden niet lange myt den graven van Oestvreslant lieffcoesen um den Emse und gebruck des zees und mogelicken den Hollanders tdoen maken ock den Emse to beleggen. Soe dan dusse plaetse Oterdum in der Westvresen gewalt und beschermenisse uth der Ommelanden egendoem gecomen ys, und die dusse orlochen¹⁾ noch neit endigen dan groter und swaerer angaen worden; dat ock onse medegenoten des religioens den sake ongunstiger und affvallich worden, jae een yder sijn egene versonunghe soket, und men up nije an den hartoch van Alason vertrouwen sal moten und Vreslandt

+ fol. 243.

1) HS.: orlingen.

[p. 551]

myt graef Willum van Nassauwen, des Princen broders soen, tot stadtholder versien ys worden in hoepe van beter und wijdere regerunghe dusse provuntien, soe laet yck dusse boeckes eende hier verblijven und grijpe tom vijffte boecke dusses histories.