De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat vierde boeck.

Des orlochs der stadt Gronnigen tegens adel als Staten der Ommelanden in religioen sake.

Want die Prince Wilhelm van Nassaw als hoeff alnoch der Nederlanden, uth sijne egene togenegentheit meer und commendatie als uth gemene consendt van alle provintien, den hartoch van Alason broder uth Francrijk wederomme hefft ingestalt und erkant voer gubernuer und arffheer der Nederlanden, als wesende een begyn

[p. 418]

van een nije regerung¹⁾. Daerto want het Roms(che) rijck offte die meeste koervorsten den sake und veranderinghe des capittels to Coln tegens hoeren korvorst, den bisscop Trucsses²⁾ sines naems, in die sake des religions ock behartigeden, dat die Pawst ock het Rijck offte rijckvrede niet achten solde willen, als up den laesten rijckdach den vrede upseggende, und tot concilium van Trent dwingende, wort die palsgrave Casimirus ock gerustet myt den Bisscop, tegens dat ontsedt van Parma bij Coln den Rijcke angetastet³⁾, welcke palsgrave ock die gemene sake worde mede hulpelick worden. Bovendes want die junckeren in Oestvreslant durch Uncko Manninga myt een nije und die eerste syndicum to Spier in dusse jaere 1583 tegens den graven to Oestvreslant protestationes und mandaten erlangeden overmidts hoer vrijheiden, die den adel seer becortet worden mit scattinge, hoeffdiensten, weigherunge van wiltvanck und vercortunghe der nije anwassende landen in Noerdermassche⁴⁾. Item die heren als broderen noch widers onder sick vervremden in gemoeden und regerunghe, dat die ene tegens den anderen protestierde und gebedende was und twe munten gaen lieten van weerdijen. Des hefft sick grave Edzart besunders onderstaen die kercke to veranderen na der Ubiquisten, offte soe men sie vermeent Luterschen, leer tegens der Calvinsche predigers onder tsteken⁵⁾, daerup dat coetus der pastoren to Embden upgeholden, und een gespreck

1) Eppens doelt hier op het accoord van Dendermonde, den 18 Maart 1583 tusschen de Staten Generaal en Anjou onder bemiddeling van den Prins gesloten en waarbij Anjou voorloopig nog als landsheer werd erkend. Een begin van een nieuwe regeering was dat evenwel niet, daar Anjou reeds in den zomer van dat jaar naar Frankrijk terugging en in Juni 1584 stierf.

2) Gebhard Truchsess von Waldburg, aartsbisschop van Keulen van 1577 tot 1583. Vgl. boven blz. 398, noot 3. Johan Casimir van de Paltz kwam den aartsbisschop te hulp, Parma het Domkapittel.

3) H.S.: angestastet.

4) Massche, marsche zijn de oeverlanden, de kwelderlanden aan zee of rivier.

5) Heimelijk in orde brengen. Vgl. boven, blz. 382, noot 2.

[p. 419]

den predigers to Embden angeboden ys, dat men wol hefft tsorgen, dat die stillestandt in Oestvreslant niet duyrich blijven wordt. Tom laesten hebben ock onse deputierden der Ommelanden, sampt yder besunder, wol gesien dat onse vaderlant post principium verlaten den stadt Gronnigen heel und all eegen solde blijven, soe⁺ men sulven sick niet weder upmaken worden eendrachtelicker und wijser als voerhen gedaen. Daeromme soedanigen gestaltenisse van alle saken und elende des vaderlants niet meer een sodanigen sorchloese regerunghe in dusse yaer 83 wijders loep sal holden mogen, soe anders enige ontloesinge to verhoepen staet van Godt. Derhalven alhier een onderscheet gemaket van dusse bescrivunge, daer men allnu die sake offte defensie tegens den stadt Gronnigen up nije sall moeten anheven und vremde bijstandt verwachten, daervan dit vierde boeck van melden wordt, soe sick dagelickes und int openbaer hefft thoghedragen und wij erfaren mogen.

Anno 83 ten 27 Januarij worden die sindicus Jeronimus Verrutius und Jarges beter indachtich, wat eendracht vermach, und scriven an die Staten in Oestvreslant over dat arme verlatene vaderlant, dat men nene troest to wachten hadden, het weer dat men sulven die sake wederomme angripende worden. Und dit alles worde an Johan Winbrugges, den Rengersen alsoe, gescreven, dat men des edelen gestrengen heren van Nijenort niet vergeten solden, die allene die man geachtet worde, dat he myt gemene raedt thulpe comen worde. Sonderling want Azinge Entens niet allene godtlicker wijse ontloeset van den gevenckenisse in Dielffziel¹⁾, dan ock myt Ewsum reconciliert het vorige tot vergetinge stelden. Die²⁾ nu tsamen tUtrecht bij den anderen conversierden, ock aldaer hoerden und siende worden, woe to hove mit Alason gehandelt worde, als in grote oneenicheit und wantrouwent; und alle Duyssche vorsten seer ongunstelicken und

+ fol. 192.

1) Vgl. boven, blz. 365 vgl.

2) Nl. Verrutius en Jarges.

[p. 420]

voele weder na den Spangerden inclinierden als een natuerlicken landsheer, des myt hartoge van Parma praesentatie seer gevoedet worde. Doch alles onse vaderlant to laete und swaer overcomen solde, daer die stadt Gronnigen allene nu mester und het gewalt inhadde. Dat ock die stadt Gronnigen dorch hoeren oversten als Taxien und Verdugo heel Westvreslant screckelicken weren, overmidts de harden vorst, 16 Februarij aldaer intreckende, brandende und rovende, sonder wederstant alles wech drivende und dragende. Onangesien die Nijeziel ingeholden⁺ und bewaret worde, gelick ock andere scanzen alle. Daertegens van Oestumhorne captein Knop myt sijner twe yachten den 20 Februarij, als voer Embden die Emse noch to was, to Knocke onversiens geleidet enigen uth Westerlandt, und becompt alsoe twater; summigen borgeren uth Gronnigen tot groet gelt ransoniert. Welcke die eerste uthval was, daermeede die Emse onvelich befunden wordt. Soe derhalven myt den hartoch van Parma solde getractiert worden hebben, solde die Landtscap uth genade hoer recht moten verwachten van den Gronnigers, die desvals alnoch Jochum Ubbens, borgemester, in Spannien leggent hielden tot confirmatie hoerer privilegien. Soe groten vernederinghe den Staten der Ummelanden up den hals lecht, alsoe stolt stellen sick die inwoneren van Gronnigen. Dencken neit, offte die doet ys daer, als men niet swigen sal, woe godtloess daer gelevet worde, dat salige D. Lussinck huysfrouwe in dronckenheit sick in een putte naeckent verdrencket, alsoe ock ener in Adiep, ener doer kloet scoeten¹⁾, item sommigen doersteken, jae die vader sijn soen und dit alles in conniventie der personen myt den overicheit. Dan Bowknecht²⁾ mede handdadich. Boven des soe wordt den stadt Gronnigen niet allene gestediget na den

+ fol. 192^v.

1) Dit kan beteekenen ‘door het klootschieten’, het bekende spel, of ‘door een kogel doorschoten’, vermoedelijk het laatste, vooral in verband met hetgeen volgt.

2) D. i. vermoedelijk Albert Bouwknegt, die in deze jaren lid, sedert 1584 taalman der gezworen meente was.

[p. 421]

vorst die oevervart van alle waeren und cophandel, dan worden bij den droste und Grave heel und all favorisiert, als blicket myt judicatueren, daer die reformierden mede succumbierden, als Geert Smyt tegens Johan ten Buer beyegent ys, die sonder recht offt schult den Geert die huysen verbroken und gesleten hefft onverhoorde sake, und alhier absolviert. Und die vermeende nije upgeworpene richter ten Dam, Jasper Hennema, alle secreten van den Dam togekant worden van den droste, nochtans onder grave Johan protectie beholden worden, daer der Gronniger haen niet konick was. Und dergelicken meer, schentlicken to gedencken. Als dat nu andermael die warven ock yngestalt worden, die men tvoeren in voele yaeren niet gebrucket hadden, und nu den partijen dienstlicken, als die sake van salige olde Galte Amsweer, den Scissinck swager, van Mepschen togecant tegens tenor van hilxvorworden. Swigende andere keerscopen¹⁾ van landen voer 36 gld. vercofft, die 50 weert sinnen, als to Equert gedaen; daer der uthgewekenen landen upgesettet als Aylco Unsten, Christoffer van Ewsums und anderen meer, die van den stadt Gronnigen veryacht, verbrant und berovet weren, als Bauwe Katersche, Azinge Ripperda weduwe, myt hoer onmundige kinderen beyegent ys und protestatie up gedaen. Dan weinich in acht genomen und geholden. Wat noch widers in Gronnigen und int landt van den Lutenandt und sijne creaturen⁺ Kempis und anderen is bedreven worden in kercken, lenen und anderen ordinantie van ceremonien, hefft genoechsaem betuyget die begraffenisse van D. Justus Velsius²⁾, die bynnen Gronnigen gestorven, myt alle ceremonien des pausdom bestediget ys worden. Und alsoe is en yder bedwongen und sick gherne inlatende, updat men den overicheit behagen muchten. Want die lutenandt Mepsche niet achterlaten hefft die altaren to

1) Verkoop ‘bi keersen uutganc’ = gerechtelijke verkoop.

+ fol. 193.

2) Betreffende het leven en de lotgevallen van dezen zonderlingen geleerde zie Prof. Dr. J. Reitsma, ‘Dr. Justus Velsius te Groningen’, in Gron. Volks Alm. 1895, blz. 56 vlg.

[p. 422]

Wirdum als collator aldaer (nochtans nene voet landes hebbende) myt nije picturen uth mijne onkosten¹⁾, soe Kempis verleden yaer mijn huysfrouwe affscattet hadde, setten tlaten und he betaelet tot 70 gld., als he seede. Soe vort den luyden dwingende tot bichten und andere superstitien to brengen dorch die nije ingestalte pastoren. Daeromme Brixius²⁾ ock to Gronnigen als der wederdoeperen bisscop myt die dieneren uth den Stadt verwesen ys worden, und solden het ganse gardisoen verstroygen, dan het getal was tgroet, und noch neit anders doende, dan dat sie sick wisten bynnen to holden, und neit soe koen voertcomen. Welckes D. Elts³⁾ ock alsoe bedrijvende was. Des gemene mans vermoden was ock niet anders, dan dat dusse yaere een bestandt wol worde bliven um die landen to besitten und to gebrucken, daermede alle die landen na Adweert und Celwert weder verhuert worden, in de vorsichticheit, dat men tijdtlick een voerschans solden maken tegens den Nijeziel um die to bedwingen, und die landen to bevrijen, daer die borgerie grote verlangent na hadden. Und die overicheit ock erfarende und lerende weren, dat daer nene grot gelt uth Spannien togesandt worde dan en yder sick sulven helpen und redden musten. Daeromme wort dusse ordinantie in Drente und Ommelanden gestalt om die beide landen to bescatten, dat alle verlatene besitten, die ledich offte verbrant weren, solden eerst halve scattinge geven; daer overst die huysen noch in rerum natura weren, solden die hele scattinghe myt die achterstallinge

1) Abel Eppens had zijn boerenplaats te Equert, hetwelk in het kerspel Wirdum ligt.

2) Brixius Gerrits, een geleerde, om zijn welsprekendheid vermaarde leeraar der Vlaamsche doopsgezinden te Groningen en te Emden. Zie Blaupot ten Cate, Gesch. der Doopsgez. in Gron. enz., Dl. I, blz. 55 vlg., 81, 275 en ook Dl. II passim.

3) Johannes Eelts, de hoofdpastoor der St. Maartenskerk te Groningen, die zich in 1566 (zie boven blz. 178, noot 3) had bekend gemaakt door zijn tegemoetkomende houding tegenover de Hervormden, doch die later aan de zijde van De Mepsche medehielp lot vervolging der ketters, Hij stierf te Groningen 5 Juli 1588.

[p. 423]

betalen. Waerna sick die weduwe van Froma to Bunne¹⁾⁺ in Drente und Brosema to Nordick hebben holden moeten, hoewol dat daer nene hueren gemaket worden. Dit alles hefft die stadt Gronnigen neit allene gepleget, dan soe noch sommigen van Staten offte adel tegenwordich weren, hebben des mede becrefftiget up den 25 Februarij in den geholden warff, daerto geropen worden Allert Tamminga to Billingewer²⁾, een gunstiger des Stadts, Wrytzer ten Holte in Zierijp, in vortiden stedes neutraell, Willum Ubbena to Lermsum³⁾ Lucas Clants swager, Egbert Alberda, Popco Ufkens, tvoeren mede commissarius over closter to Essen⁴⁾, Jochum Ubbens swager Aylco Winkens, und anderen myt die committierde redgeren. Dusse bestedigen offte spreken neit tegens die gewalden, soe die Lutenant myt publicatie van uthgewekene guederen den Sicco Wijferinck assigniet hefft, und vorts Kempis committierende over ander guederen, hoewol der Rengers guederen niet angetastet worden. Daermede Johan Rengers to Helm sijn gemoet geswacket, um bijstandt tdoen den van den Dam vor droste und grave Edzart, dat sie hoer egene handen hebben revociert und recusiert topenbaren tegens die intentie van Jasper Hennema, der Dampster secreten halven. Updat men sick neit vijandt verclaerden, gelick ock Aepko Fockens sin kerckvogets eedt niet widers achtede dan als die palen van den Dam weren, und presentierde sijn slotel den Jasper des behagende, umdat men sijn gudt muchten sparen und inholden.

Dit segge ick, ys wes der Gronniger stolticheit und onser demoet. Daermede die verwekenen heel und all ondergelecht den stadt Gronnigen wol solden moeten onderdanich sijn, soe men uth noet nene doegede vynden konden. Want bij die meesten der onsen weinich to ver-

1) Tusschen Vries en Peize.

+ fol. 193^v.

2) Ten zuiden van Winsum.

3) Leermens.

4) Ten zuiden van Groningen. Vgl. Reitsma, De abdij Essen, Groningsche Volksalmanak voor 1890, blz. 72 vlg.

[p. 424]

trouwen was und die sake weren behartigende. Soe ock in voertijden, gelick bij Hermanno Winbrugge noch betuyget ys van D. Lussinck suster soene, die in egener persoen in Winbrugges naem hefft angesecht den gijselaers to Campen, dat Lalein was all dre dagen vor Midtwinter¹⁾ ontsloten in sijn raedt die reformierden tovervallen, sie solden die middelen wol mede betrachten. Gelick sie ock myt dusse worden citissime worden ommegheeysschet, und neit summen solden na hoer laxatie. Nene kleiner godtlosicheit ys ock gehort van die Mepsche lutenant to Loppersum tegens den pastor Tymannus Petri; und vrogen²⁾ waeromme sie die klenodie hadden overlevert; antworden sie, dat des bij Landtscap ontsloten tdoen und bij eede affeysschet was worden van Bartelt Entens; hefft alsoe gesecht, dat sie neit schuldich hadden⁺ west des tdoen, want men behoerde sulcke Konicks vijanden nene eedt tholden noch tloeven. Hieruth solen nochtans sommigen verorsaket worden het gemene beste weder an to tasten. Up dusse tijdt weren die orlochscepen noch neit uth Hollant up den Eemse gecomen na den vorst. Daeromme die van den Ziel den 4 Martij een boet van 60 lasten uth den Greet varende onverweldigen, soe na Hollant wolde und brengent voer den Ziell.

Den 17 Martij kumpt weder van Oestumhorne van captein Knoeps volck³⁾ und geleiden kopluyden, overcomen weder het veerscip myt voele vrouwen und mannen nochtans onpartijgen und voren sie mede, tot leedtwesen und clagent voler. Daermede die Emse heel onvelich geholden worde ter tijdt die orlichscepen den 24 Martij sick sien laten, daer Merten Sijgers captein mede over ys. Und den 4 Aprilis Broes overste myt een raboygel⁴⁾

1) Dus 22 December 1579. Dat is inderdaad wel aan te nemen Vgl. Trosée, Het verraad van George van Lalaing, graaf van Rennenburg, blz. CCI.

2) H.S.: vorgen.

+ fol. 194.

3) Vgl. boven, blz. 386 en 420.

4) Vermoedelijk raboyger = een boeier (schip met één mast) met een ra.

[p. 425]

gevolget ys, dan post festum. Want Gronnigen heel wol vervult was behalven in solt, waer een tunne alnu gelden konde 14 oren gld., und in Steenwick grote commer was, dat men des niet alles uth Gronnigen vrachten muchten.

Na dussen besettinghe der scepen up den Emse kumpt die Landtsyndicus Jeronimus Verrutius to Embden, van Knop caviert, und verscrijfft die deputierden und Staten in Oestvreslant in Wolthuysen, want to Embden niet vrije noch was. Daer erschijnen nu allene dusse twalff personen: Aylko Unsta, Johan Starckenborch, Rengers van Helm und Post, Onno Ripperda, Emo Tammen, Rinko Ellema, Eppo Bauckens, Johan Winbrugges rentemester, sindicus Johan de Mepsche. Die anderen hebben recusiert offte niet vertrouwen willen. Christoffer van Ewsum¹⁾ overst was van Godt gewundet²⁾ nu lange tijdt, dat men sijner niet verwachten durffde, den 9 Aprilis daerna gestorven. Hayo Manniga worden sijner saken becommert. Alsoe dat dusse weinicheit van personen nene resolutie geven konde offte behoerde. Evenwol is die syndicus vortgevaeren myt sijn mundtlicke propositie, neene scrifftelicke commissie tonende. Um Ewsum und Entens endtlicken to becrefftigen myt eendracht in den⁺ anslach, die reede myt rumoer lopenden was, meer als van die Landtscap versocht und to vertrouwen, want Landtscap heel to swack und arm weere und die vijandt alnoch besedt hadde myt scanzen. Daermede die schulde groet gemaekt und cloesteren guederen versettet solden worden. Soe des van sommigen tegengesproken, is nochtans endtlicken consentiert und ondertekent worden, um sijn ontloesinge sulven tsoeken und antotasten. Waermede den 3 Aprilis die sindicus weder vertogen na Westerlant. Und wordt aldoe gehort, dat Entens in Westerlant solde knechten annemen und Ewsum to Campen in groten ansiendt weer ingecomen. Dit geruchte hefft ock seer

1) Een jongere broeder van Wigbold. Hij stierf, zooals ook uit den zin blijkt, den 9 April 1583.

2) H.S.: gevundet.

+ fol. 194^v.

[p. 426]

mysvallen den uthgewekenen uth Gronnigen, want sie niet guedes van den adel verwachteden, und die Stadt overmodyger worden solde, und wolden wol dat een vremder voer overster bestellet hadde worden. Onder des wordt ock gehort, dat juncker Adriaen Ripperda, hoveling to Witwert, Holwirda und Delffziel, to Deventer si verstorven den 9 Martij, meede een trouwe vorstander des gemeentes und hoeff van die oesterhorne in Fywelinge, dan den dronck togedaen und neit ordentlick sick holden, was van swacke lichaem, umtrent 35 olt siende. Dit ys die anfang des yaers 83 na ansiendt und loep der Staten¹⁾.

In Oestvreslant was lange tijdt die wolstant suspect, want twist der 2 broderen, verscheiden religie myt onderholt voeler secten, daerto die loep des Emses uth hoeren rechten goet, myt der junckeren onghedult sampt des meentes clagen van scatten und hoeffdiensten worden nu daegelickes ruchtbaerlickeren. Want den predicanten to Embden, als Calvinsche leer bekennende, worde van den grave Edzart hoer maendagesche coetus upgesecht sick tontholden up den 10 Martij ter tijdt sie hoer leer becandt hadden tegens den Luterschen, als men sie nomet, van die allenthalvenheit des lichaems Christi offte van den sacramente des brodes und wijnnes, welcke vermeent worden tscheden solen up Paesschenachten anno 83²⁾. Hoewol die leer openlicken geprediget, in cathechismo vervatet, in coetu der predigeren disputiert was wol 30 yaren lanck und nene twist omme was, behalven dat grave Edzart Luthersche predigers instellende in die verstorven Calvinschen, daer dan en yder meer quaets uth vermode dan gudt verhoepede etc. Daeromme up sulvygen⁺ tijdt vasteldach over heele graffscap ys angestemmet und geholden worden Sondages nae Paesschen und aventmael uthgedielt, daer sick weinich der oldeste und rickeste

1) Wat Eppens daarmede bedoelt, is niet duidelijk.

2) Vgl. boven blz. 382 en 410. Paschen viel in 1583 op 31 Maart, Paaschachten dus op 7 April.

+ fol. 195.

[p. 427]

borgeren mede in erkennen lieten und niet voele geveden wijders. Dit gespreck worde in tijdt und plaetse und ock van anhoerers verdecket geholden, alsoffte Sijn Genade myt die junckeren alleen solde presideren und tom lesten um verenigen gebeden. Overst onder des kumpt daer een mandaet up den 2 Aprilis van Spier an beyde broderen dorch Uncko Manniga vercregen in naem des landtscaps, welcke ock een syndicum hadde angenomen, die onderwegen gestorven ys¹⁾ in Westvaelen to Oesenbrugge²⁾, clagende over die lasten, egendomen und slaverien des gemeentes und verdruckinge des adels, dat sie ock neet een winthunt muchten holden eder hebben, myt andere landen becortinge in die nije anwassende landen, welcke grave Edzart Hayo Manninga³⁾ ontogen hadde in verleden yaer etc.; daerup sie den 10 Maij to Spier sick verantworden solden voer hoeffgerichte und Keyserlicke Majestaet als van hem citiert. Voer dat dusse citatie uthgebracht und getonet worde, weren die junckeren verschreven bynnen Embden na Paesscheachten to erschijnen um dat gesprecks halven, daer nochtans nemant willicken to was. Overst die predicanten weren bereydt rekenscap tgeven hoeres leeres und openbaere bekentenisse tdoen. Johan Ligarius⁴⁾ als Sijn Genaden hoffprediger

1) Een vasten syndicus hadden de Oost-Friesche Stenden (ridders, steden en boeren) in 1583 nog niet. De eerste bekende syndicus der Ridderschap was dr. Tilemann Zernemann uit Bremen, sedert 1587. Vóór dien tijd verzekerden de Stenden zich in den regel van de diensten van een der te Emden resideerende notarissen. Zulk een notaris zal waarschijnlijk ook de in 1583 op weg naar den Rijksdag van Spiers te Osnabrück gestorven syndicus zijn geweest. Vriendelijke mededeeling van prof. F. Ritter te Emden.

2) Osnabrück.

3) Een broeder van Unico Manninga.

4) Johannes Ligarius, geboren te Nesse, speelde een zeer belangrijke rol in de Oost-Friesche kerkgeschiedenis. Op kosten der kerk van Emden studeerde hij te Wittenberg, waar hij een leerling van Melanchthon was. In West-Friesland nam hij op verschillende plaatsen het predikambt waar. In 1566 vinden wij hem te Antwerpen, in 1568 als veldprediker in het leger van Oranje. Kort daarna riep graaf Edzard II van Oost-Friesland hem als hofprediker tot zich. Dat ambt, waarin hij ook blijkens de kroniek van Eppens een grooten invloed uitoefende, gaf hij echter in 1586 op, toen hij als Luthersch predikant te Woerden werd beroepen. Reeds in 1591 werd hij daar afgezet, omdat hij zich met kracht verzette tegen de poging der regeering om met zachten dwang de Lutherschen in de Gereformeerde Kerk te brengen. Hij begaf zich toen naar Emden, maar werd ook daar in 1595 verdreven, toen de Gereformeerde leer daar werd aangenomen. In het begin van 1596 is hij gestorven. Vgl. Glasius in voce en de daar aangehaalde bronnen.

[p. 428]

worde¹⁾ meer ongunstiger dan roemachtich, daer grave Johan dat stylswijgent bisheer vertoende und hadde een mysvallen hieran.

Soe voerhen die teynde pennick van alle huyshueren und camerhueren bynnen Embden und Valderen versamelt worden, wort ock het water tusschen Paygehoerne und Nesserlant affbaecket und gemeten. Wort gesecht, dat men solden hebben moten hundertduysent balcken und twintichduysent tusschen beiden, welckes dan wol noch meer dan 3 teynde pennick kosten solde. Nochtans was die meente gewillicken um²⁾ den stroem tbeteren und iserwerck solde rede to³⁾ bestediget worden tmaken tot grote kosten.

⁺ Die Nederlandtsche armoet bij den Reformierden, sonderling to Brussel, was so groet, overmyts die grote scattinge und imposten und affsnidinge van alle contracten in dusse winter, dat die borgeren hoeres lijves noedrufft mysteden. Dan ock die kerckenscoelen ock vervallende nene dieneren meer hebben muchten. Want die incompsten up den landen affgesneden und vernichtiget, und dat noch reede meer tot stuer des crijchts angelecht als tot noedrufft der kerckendieneren, hebben daeromme die vorstanderen der gemeente to Brussell hoeren groten noet und benoutheit to Embden overgescreven, dat sie nu langes heel uthgesoegen hoer

1) H.S.: worder.

2) H.S.: und.

3) Hier heeft gestaan, later doorgestreept: Dansick, Vgl. boven blz. 406 vlg.

+ fol. 195^v.

[p. 429]

kercken solden ledich laten blijven van predigers, soe ock vremde provintien nene broderlicke hulpe versien koenden. Dusse boetscap ys bij consistorie to Embden erenstlicken nagedacht und myt vorsorge behartiget, dat dusse noet den vijanden grote moet makede und die gemene sake voel affbroeke gedaen solde worden. Daeruth dan verorsaket neet allene hemelicken goede patrioten und rijcke gudtwillige borgeren antsprekende, dan ock ilendt versammelende umtrent 400 gld., sende des myt den eersten gelegenheit na den vorst den gemene to Brussel¹⁾. Welckes dan nochtans niet lange hemelicken gebleven ys. Want van voelen gesammelt worde und die orsake swaer was, hefft die droste Ocko Vrese sulckes in onweerde verstaen gedaen twesen, dat men buyten consendt Sijner Genade soedanigen hulpe tosanden, die hoeren heeren niet hoersamen wolden und alsoe sick andielick makeden myt dat Nederlandtsche quaet, als krijch und uproer. Und ys ock den grave Edzart geclaget und voergedragen, die reede in dusse disputatie sick verclaerde niet seer gunstelicken up den Calvinsche sijdt, hetsij dorch sijn gemaels stoepent und blasent²⁾, die Johan Ligarium seer bemynde und gelovende was, offte dat men den Spangerschen seer favorisierden. Soe worden die vier predicanten to Embden, D. Menso Alting³⁾, Oegorius, Johannes Petri van Larlert und Johan van Peelsum voer den droste up den raedthuyse voer den Raedt aldaer present verwittiget und beschuldiget dusses stuers⁴⁾ halven, als buyten Sijn Genaden wille und consent gedaen, die sijn armen alhier wolde versorgen, und dusse ordinantie geholden hebben.

Daerup Menso geantwort, dat dusse gemene hadde wol ertijdes uth Brabant almosen genoten und ontfangen,

1) Brussel werd in 1583 reeds ernstig bedreigd; toch heeft het zich eerst in Maart 1585 aan Parma overgegeven.

2) Edzard's gemalin was de goed Luthersche Katharina van Zweden, de dochter van Gustaaf Wasa. Vgl. boven blz. 135.

3) Vgl. boven blz. 177 en 302.

4) Het zenden van onderstand naar Brussel.

[p. 430]

weer ock neit tegens die olde kercke, und solde meer⁺ dan een Wephaelsche¹⁾ slaverie wesen, soe men sijn gudt niet solde vrij und recht gebrucken mogen buyten overicheits consent, dit gelt was niet van die armen genomen, daer M. Lucas und Johan van Commen het hen genomen hadden und gestolen, dan van vrijwillige borgeren gheerne ingelecht und ghegeven uth broderlicke lieffte, die men Nederlant om die gemene sake schuldich was. Hier ys den vier predicanten beantwoerdet woerden van Claes Hoeren als borgemester mede und Jacob Alricks²⁾ tegens den droste, dat sie in soedanigen egendoem neit vermeende tsitten, dat men myt sijn gudt neit solden doen mogen buyten und bynnen landes als hoer gelevede tot hoeren naesten besten, und weren sie daeromme gevraget und des geweten hadden, wolde sulven mede contribuert hebben. Welcke antwordt den droste Ocko Vrese ovel gevallende, secht wijders: En yder, die wasschet nu sijn handen und will hier niet van weten, soe doch Sijn Genaden des angebrocht was und neit widers wolde scheden laten, und solde nu up hem alleen ancomen, die men³⁾ Sijn Genaden dieneren nochtans weren. Und dusse quaestie hefft yder seer mysvallen, hetsij dat men sochten orsake um die Calvinschen thoe versaegen und ergens verdacht tmaken etc. Dit ys gescheden vijff dagen, vordat men vermeende, dat die disputatie solde angaen, die nochtans seer ontraden ys worden und verbleven.

Alnoch worde niet allene disputiert dan ock diffidiert overalle, bij alle Staten, over den here Alason um weder

+ fol. 196.

1) Zoo staat er in het H.S. Men zou geneigd zijn ‘Westphaelsche’ te lezen; maar dan rijst de vraag, wat het in dit geval beteekent. In Westfalen bestond nog een soort lijfeigenschap. Naar den zin zou men echter eerder een woord als ‘paepsche’ verwachten.

2) Johan Aeldriks behoorde volgens een ‘Officianten-Liste’ in 1580 tot de bestuurders der weldadige stichting van de ‘Kornvorrat’, was dus ‘Voorrahtsheer’ te Emden. In 1589 behoorde hij tot de ‘veertigmannen’ te Emden, een college, vertegenwoordigende de Emder burgerij tegenover den Raad. Vriendelijke mededeeling van prof. F. Ritter te Emden.

3) Slechts.

[p. 431]

thulden, daermede nichtes ys verweret worden. Dat Enhoeven¹⁾ verloren worde up den 13 Aprilis dorch hunger und benoutheit der soldaten, die hoer heemden tot lunten versmelt hadden und hongersnoet niet holden muchten, nochtans myt compositie uthgelaten worden, vrijgeleyde holdende myt het hoere. Want Parma presentierde alle lindicheit um anhang tcrijgen onder anderen steden und vesten und den Alason tverlaten, gelick ock myt Lochum gedaen worde und vrijwillicken verlaten worde van Verdugo und Taxio, die in Twent sick verleeden. Und in solvyge manier verleesen ock die Staten Diest²⁾ durch upgevendt tot grote ongedult der ondersaten,⁺ dat men scattende nichtes verdende. Um dussen voerspoet van Parma und aller Staten demoet hoevoel geropen worde und gewachtet up Casmiro in den Kolsche handel bijvall tdoen, soe worde des myt voele manieren gelettet, dat het Capittel myt Parma enich wesende den Gronnigers noch stolter makede. Daeromme niet allene die geestelicken sick bewijsen um die olde ceremonien und kerckendiensten to starcken und to waeren, als die cresum³⁾ uth tdielen na Paesschen, die Mennonisten uth tdriven als reede myt hoer bisscop gedaen Brixio, ock verbanneden, die enich belde in die stortinge to S. Meerten staende anteelde⁴⁾ und geschoten hadde; und int landt den redgers gebeeden, dat sie die Wederdopers to kercken dwingen solden und hoer kinderen doepen laten. Und alsoe die tsamen soekende ter doepe in Uthhuysen gebrocht, twe daleren ider hebben geven moeten Johan Arens⁵⁾ redger. Dat ock Abel Itens

1) Eindhoven. Eppens' datum is juist, maar moet als oude stijl worden gelezen. Niet vóór 1629 werd Eindhoven door de Staten weer heroverd.

2) Behalve Diest bezette Mansfelt in dezen tijd nog Turnhout, Hoogstraten, Loenhout en Westerloo.

+ fol. 196^v.

3) De gewijde olie.

4) D. i. die bij den beeldenstorm in de Martinikerk zich eenige beelden hadden toegeeigend.

5) Dit is Johan Arens van de Cruystee, een bekende Spaanschgezinde redger.

[p. 432]

seede, he wolde sijn broke um nene duysent gld. geven und verlaten uth dusse commissie. Dan ock die borgeren uth Gronnigen vrijmodich worden als gewonnen thebben, sonderling want Jochum Ubben vorhanden was myt vullecomende previlegien, vrijheiden und andere vertrostinge, als des groet geromet und in sekerste gelovet ys worden. Daeromme koepen nu up nije ossen to Audryck¹⁾, beslaen die weiden²⁾, die landen worden verhuert, als men nu meer scanzen makeden up Adwerde, Steentyl³⁾ und anders tegens den Nijeziel. Und nemen ock volck an to Lier, um sick to starcken. Daermede dan voele vertogenen die landen weder beslaen und sitten in vrede, umdat die scattinge grote gemaket muchte worden uth die verlopene landen. Die monneken van Adwert und Zelwert verhueren ock alsoe hoer landen weder und holden een styl⁴⁾ besydt den meesten sommer alnoch tot S. Jacob⁵⁾. Want men nu lange verwachteden der Staten bijkumpst to Utert, als landtraedt van alle provintien, den men nu langsammer raedt noemden und puntdeneren, want sie weinich bestuereden und sluyten tot gemene besten und dages een punt groet geneteden. Daer Ewsum und Asinge Entens ock solicitierden⁶⁾ um hulpe offte tmynste egene commissie um onse Ommelanden to bevrijen, welcke gans die vijandt inhilden, dan ock niet hebben erhoeret und verrichten moegen in sulcke onsekerheit van alle saken. Waerto die orlichscepen hoer commissie van overvart verstrengen, dat die mensche nu meer gelettet worden⁺ dan die waeren, welcke sie niet keren wolden offte kunden. Doch alsoe als ener vier daleren solde geven, welckes daerna up twe daleren gelaten, und voer maerscap suvels

1) Aurich.

2) Beslaen die weiden = de weiden met vee bezetten, vee in de weiden drijven.

3) Bedoeld kan zijn te Aduard en te Steentil of te Aduardersteentil. Steentil is een nog bestaande gemetselde steenen brug of boog over het Aduarderdiep, een kwartier ten noordoosten van Aduard.

4) Ongestoord.

5) 22 Juli.

6) H.S.: solitierden.

+ fol. 197.

[p. 433]

ock 4 daleren, soe muchte aldinck wol uthvaeren, daermede dat suvel gesettet ys worden tcopen up 30 daleren, to Embden up 33 offt 34 daleren, 2 daleren in die munte onderscheet. Want rijcksdaler to Embden 43 stuver, to Gronnigen 45 stuver, koninckdaler to Embden 47 stuver, to Gronnigen 50 stuver und soe volgens, Hollandsche daler to Embden 33 stuver, to Gronnigen 35 stuver. Bij der Staten tijden muchte die upsettinge int Lant togelaten und upgeboden, in den stadt Gronnigen nene plaetse crijgen. Dyt ys aldus strengelicken geholden, als die amirael uth Hollandt, junker Johan van Devort¹⁾, een edelman, sulven up den 6 Maij kumpt, und daetlicken die Zielster vrijbuyteren nasoekende, overcompt up Norderwat und nempt dre jachten, slacht 28 doet, wenich van den sijnen verleesende, und dat in den morgen, ert onversiens den anderen ancomende, up den 7 Maij. Waermede die Emse bevrijet ys worden, dat sie niet weder torusteden. Die amirael schencket sijn soldaten boven den buyte, die neit groet was van werdije, 100 cronen. Berendt Kater²⁾, komende uth Westerlandt myt den amirael aen, vertielt ock, dat in Westerlandt die steeden, nu meer gevrijet van hoer vaste huysen und verstarcket dorch gemene hulpe, tegens die Staten in Westerlant disputierden und dissidierden um die eminentie und hoecheit, als niet meer achtende die gemeente und egenarffden, dan ock den adell, dat sie boven den adel wolden stemmen und regeren³⁾. Daertegen die Staten antwoerden,

1) Johan van Wassenaer-Duivenvoorde, geb. in 1547, veroverde met de Watergeuzen den Briel, streed in 1574 voor Leiden en werd in 1576 in Treslong's plaats admiraal van Holland. Als zoodanig bestreed hij mede de Armada en was hij onder de veroveraars van Cadix; in 1600 lag hij met de vloot voor Nieuwpoort. Ook in diplomatieke ambten was hij werkzaam. Hij stierf den 15 April 1610.

2) Berent Kater, een hopman der geuzen, in dezen tijd herhaaldelijk voorkomende. Zijne relatie tot het bekende Ommelander geslacht Cater is onbekend.

3) De Friesche steden hebben door den opstand een zelfstandige positie verworven. Terwijl zij vroeger mede stemden in het kwartier, waarin zij lagen, vergunde Rennenberg haar den 4 Maart 1579 voor één jaar een afzonderlijk kwartier te vormen; zij boden daarvoor aan een negende der geheele quote van Friesland op te brengen. Den 15 Augustus 1579 werd het vierde kwartier der steden voor den tijd der troebelen gecontinueerd; het is tot 1795 blijven bestaan.

[p. 434]

dat die steden weren van hoer bevestiget und kunden die gemeente neit bescutten, und die meente brach up die scattinghe, wat vorsorge und ontsedt dan van die steden toe wachten was, als men in die landen niet hulpen solden worden und sulven raeden. Soe verleden in den intoch und plunderen erfaren was, dat men die landen verleten und hielden die steden to, soe moesten die landen andere bijstandt und raedt soecken. Und ys tom laesten, nae leer hoer nabueren des leggen tlaten, und worden eendrachtich, dat die Staten twe stemmen hebben, die steden ener, und hoer besettinge sulven mede besolden. Want men alnoch nene steden ontbloten und vrijen muchten van besettinge, daer nene enicheit gemarcket worde, und die vijandt alle partie seygede¹⁾,⁺ sonderling want uth den hove nene ordinantie up enich religie gemaket und gesloten worde, und benae openbaer was, dat Swenckevelts geest bij sommigen to hove regierde und inplantet worde offte tom diel tot vrijgeesterije sick begevenden, soe men bij der regenten levent und manier allenthalven sporeden²⁾. Want Wigbolt van Ewsum und Asinga Entens levenden in alle overvloet, suyperije und andere ontucht, und liet sijn huysfrouwe³⁾ to Rysum⁴⁾

1) Zaaide.

+ fol. 197^v.

2) Door Eppens wordt bedoeld Kaspar Schwenckfeld (1489-1561), een der eersten, die zich aan de zijde van Luther schaarde, maar die sedert 1524 zijn eigen weg zelfstandig ging. Hij verkondigde een avondmaalsleer van eigen vinding en week ook in andere leerstukken van Luther af. Hij ging weldra in Duitschland voor een groot ketter door en moest daarom zijn vaderland Silezië in 1529 verlaten. Sedert leidde hij een zwervend leven, overal predikend en overal vervolgd en verdreven. Toch vond hij warme verdedigers, meer onder vorsten en andere leeken dan onder theologen. Hoewel hij meer tot Zwingli en Calvijn dan tot Luther naderde in zijn denkbeelden, werd hij ook door Zwinglianen en Calvinisten eerder gemeden dan gezocht. In 1561 stierf hij te Ulm.

3) Vermoedelijk de vrouw van Wigbolt van Ewsum, geheeten Gertrud van Wilich, uit Oostfriesland geboortig. De vrouw van Azinga Entens is onbekend.

4) Aan de westkust van Oostfriesland.

[p. 435]

sitten, und hem tom laesten gevolget ys. Dat overst Marroda¹⁾ een lidtmate der gemene Goedes sick vertoende, worde hem meer tot ongunst gedudet, dan in vertrouwent genomen. Und dusse besorgede allene, woe he die steden muchte yn und verwaert holden und leet die landen open blijven vor den vijandt, als reede bewesen die roeven und brandt voer und nae gedaen in Junio. Waerna sick balde wederkerende na Twent, sint bij den Kuner up een besunder plaetse tscanzen rades worden. Onder des nemen die uth Lochum Berendt Zijsinck captein, een jungelinck, dapper, stolter helt, een huysmans soen in Gelderlant, Delden yn up den 18 Junij smorgens to 6 uren, als een vur hoys in die porte ummesmeten worde²⁾ und myt 60 ruyteren und 60 scutten und anders nene anslach, dat Verdugo und captein Thomas daer vertoveden, dan nu verreden weren. Plunderen derhalven dit steetgijn und verbrannen alle myt kercke und huyssen, daer twe vendelen besettinge in weren. Und die gevangenen uth Westerlandt corts daer gebrocht, als men seeden 400, junck, olt, knecht, maget, rijck und arm, worden daerdoer bevrijet und gereddet. Dusse intocht up Vreslandt worde meest verorsaket doer der Vresen disputatie, want willens sijnde die Palen³⁾ tbesetten, senden 300 eder 400 soldaten na Kusemercloester und Gerrytscloester⁴⁾. Daermede geropen worde, dat daer een loepplaetse solde wesen van Entens und Ewsum, soe trecken daertegens Taxius up den 15 Junij up Roen⁵⁾ und worden nene vijandt gewaer, dan doen een vrij intoch

1) Bernard van Merode. Vgl. boven, blz. 338, noot 2.

2) Bekend is ditzelfde verhaal in de geschiedenis van Lochem; maar daar is het een list der Spanjaarden, die bovendien mislukte, wel bekend door het gedicht van Staring.

3) Vermoedelijk wordt hier bedoeld de schans gelegen bij de Friesche Palen, op de grens tusschen Groningen en Friesland ten z.w. van Marum.

4) Kusemerklooster, 3½ uur ten westen van Groningen in de gemeente Oldekerk. Gerritsklooster, beter Gerkesklooster, op de grens van Groningen en Friesland ten n.o. van Buitenpost.

5) Roden.

[p. 436]

sonder emants letsel tot an Bijlen, und dat allene myt 800 mannen und weinich peerden offte ruyteren. Und in dusse tijdt was heet weeder, droge und durre, want in twe maent niet sonders reegede, dan grote drochte und kummer was overalle, dat men veel meer wegen und stegen brucken muchten Maio und Junio etc. Waertegens die Vresen genodiget sick sulven torusten, nemen an uth elcke gretenije 50 soldaten und dan beloven sulven mede bijstandt tdoen, als nodich in scanzen.⁺ Marroda¹⁾ als lutenandt van den Prince vertrecket nu

+ fol. 200.

1) Tusschen fol. 197 en 200 zijn ingebonden vier bladen, beschreven met de hand van Eppens. Zij bevatten: 1^o. Afschrift van een niet onderteekenden brief d.d. 24 Juni 1583 over het beleg van Bonn (1583); 2^o. Een dito brief d.d. 9 Juli 1583 betreffende de bewegingen der protestantsche troepen in Duitschland, de inmenging van Jan van Nassau, Johan Casimir en anderen met de Keulsche zaken, den nieuwen keurvorst en aartsbisschop Ernst van Beieren en de regeling der kerkelijke zaken in het aartsbisdom Keulen door den Paus; 3^o. Contract van Wigbolt van Ewsum c.s. met Niclaes Erix d.d. 24 April 1581, luidende als volgt:
Copien van den handel to Winsum.
Wigbolt van Ewsum ridder, her to Nijenort und Vredewolt, overster, Adriaen Ripperda tot Witweert, Uthwirda, Holwirda, Delffziel hoeffling, Eyso Jarges to Saxum hoveling und crijgescommissarius, doen kundt und bekennen vor idermenlick, dat wij uth den naem und van wegen der Vressche Ommelanden tusschen der Emse und Lauwers van den erbaren Niclaes Erix gecofft hebben und tot onsen wille ontfangen een scip groet ongefeerlick 50 last, myt alle sijne tuych und tobehoer, so idt uth der zee genomen ys, mit een vast bovenneet und een kettingsbovennet, myt 2 barssen, 8 goetelingen, ider van 800 pont, waervan wij hem schuldich blijven de summa van 1200 Karoli gulden current, die wij hem beloven inner halff een yaer na datum van desen in vrijen scadelosen gelde to betalen, darover to onderpande stellende tgemelte scip und in mangel van betalinge tselve up alle haven und stromen weder an to spreken. Vort alle onser und der vorscreven yngesetenen der Ommelanden, personen und guederen bij gebreke van betalinge die bovengemelte summa mit allen scaden, costen und interessen daervan tmogen manen, tot welcken eende wij ons und dersulver allen rechten und richteren submitteren. Alles one gefaerde^a). Orkunde unser handen und namen hieronder gescreven. Actum et datum Winsum in onsen veltleger den 24 Aprilis anno 1581. Understont: Wigbolt van Ewsum, ridder, Adriaen Ripperda, Eysso Jarges. Hieronder stont: na collatie van desen myt den principael to accorderen bevonden bij mij der stadt Harlingen secretarius, undertekent H. Baert^a). Noch onderstont: gecollationiert tegens copie authentique und is daermede bevonden accorderende bij mij W. van Zuylen.
4. ‘Copien der resolution uth protocollen der Ommelanden, sindici handt, bij Johan Hoenkens’.
Up den 2 Aprilis anno 1580 binnen Winsum is bij den Staten der Vressche Ummelanden up eenen gemenen landtsdach geresolviert, dat men in der plaetse van den honderste pennick solen upbrengen 8 yaer taxten bynnen die tijdt van 16 maent, van welcke 8 taxten die meygerman sinen landtheren sal in sijn huere devolvieren die 7 jaertaxten, und die 8 taxten sels dragen. Hierbenevens solen alle die meygerhuysen off scathuysen, sampt alle drivende und dragende guederen, hier in den Ommelanden getaxiert offte geestimiert und darvan den honderste pennick in glicke termijnen als boven betaelt worden. Und dit alles is van den 2 dielen der Ommelanden, naemplick den van Fywelinge und het Westerquartier, mit den beschede und niet anders bewilliget, alsdat men vorall und sonder vertoch solden vortvaeren mit die annotatie und publicatie van guederen dene van Gronningen (seit vianden) sampt den guederen van den conventen und cloesteren, daervan die hoeffden eder prelaten in de Stadt und also tot den vijandt sick begeven hebben. Und vorts van alle andere, wes qualitiets die ock mogen wesen, die myt den vijandt correspondentie holden. Die van Hunsingelande (Christoffer Ewsum autore) overst, nademe van die annotatie und publicatie der vorscreven guederen niet was proponiert, dan alleen van die vorscreven contributie, hebben samplicher upt punct van contributie geantwordt und dieselve bewilliget sonder van die publicatie der guederen to mentionieren.
Copia.
Also die heren deputierden bestendelicken voergecomen, dat enige der Ommelander ingesetenen sick solden verforderen replicke guederen an anderen oerden, daer sie dieselven beter als in hoer egen huysen und woenplaetsen vertrouwen, to vervueren, welcke een sake van quaden consequentie und opentlick vordert tot diffidentie, niet sonder gefaer der goederen und getrouwen patrioten, die sick tovoer eerst an die Generalitiet der Nader Unie und religioensvrede verbonden, marckelicke affbroke und krenckunghe der gemene saken, waerdorch ock die gudthartegen und getrouwen patrioten neit allene offendiert dan ock quaden vermoden in sulcke vorfluchtige sceppen, dat ock enige der landes ingesetenen beruchtiget, alsoffte sie niet alleen correspondentie myt den generale vijandt dragen, dan ock andere van den gelicken conditien uth andere landen veryageden und uthgewekenen personen herberge und underslijfft geven, de sick solden vervorderen, die goethertigen tot defectioen und aff to inducieren, soe ys dat die heren gedeputierden vermidts und in crafft deses wol erenstlicken gebeden, dat alle des landes ingesetenen, soe wol geestelick als weerlick, daetlick hoer guederen, van hen luyden verfuert, wederbrengen und en vorder onverfuert, sonder voel meer daer sie horen personen vertrouwen, ock hoer guederen laten. Und off enige van deselve in persona vertogen und an anderen suspecten plaetsen sick mitter wonunge begeven, dat diesolvige daetlick vormidts desen weder inropen. Ordineren vorts, dat na publicatie van diesen nemant sal verforderen enige fremdelingen, verdachte oder vorfluchtige personen to huysen noch herbergen, bij soe lieff enen yder ys die Generalitiet und die Naerder Unie vorbliven und darbij defendiert tworden. Soe diejenen, die dartegens gedaen hebben bevonden als opentlicke afftronningen^a), die sick mit den gemene vijandt verbonden und darmit correspondentie holden solen geacht worden. Den boden gevet den breff weder. Actum den 28 Februarij anno 1580. Allen abten, prelaten, ridderen, junckeren, hovelingen, ingesetenen eigenarffden, gretmannen, redgeren, pastoren, prebendaten und vorts alle gemene ingesetenen deser Ommelanden samptlick und elck besunder. Onderstont mit Hans Lijffars hant: ter ordinantie van die heren deputierden: Johan Lijffart. Und dit principael is bij Johan Hoenkens west anno 83.
Copia van extracten anno 83 per me Johan Rengers ten Post, undertekent: Harderwick^b) anno 83 autentike copien.
An den deputierden der Staten van Vreslant.
Nicht een mensche van buyten off anders soe voele gedaen und uns gewaerscouwet, ock niet gesecht woe starck dat sie (zielicet die vijant) synt, voel weiniger dat sie enige clockenslach gedaen hebben. Ick hebbe dus lange die huysen versconet to brannen um den huysman sijn scade to vermiden etc. Ingelicken ducht mij geraden, dat men den Nijenziel verstarcket hadde und een infal gedaen in de Marne, brannende voervoerts^a) all aff wat men becomen can. Soe soelen dusse gedrongen worden weder torugge to trecken. Uth Oldenborn den 24 Januarij anno 1582. Undertekent: Wigbolt van Ewsum, ridder.
Per Johan Rengers eodem tempore ex copia authentica Harderwick secretarii.
An den wolgeboern heren de edelen heer Barnehert vrijheer van Merode, her to Ruymen, Ramsdorp und Capellen, stadtholder und captein-general van Vreslant. Alsoe ick ock an den heren Staten gescreven um in den Ummelanden enich volck to senden und voervoets de dorperen bij Gronnigen mit een ruckreise in brant to steken etc. Datum Oldenboern den 25 Januarij anno 1582. Ed. Ern. underdenige Wigbolt van Ewsum.
Extract copia Hardewyci.
An den heren deputierden van Vreslant. Kunde men etwes in die Marne myt roven und brannen uthrichten, mij solde beduncken, dat die van Gronnigen desse wol balde torugge solden verscriven und dat daerdoer dit landt wol onbescadiget muchte blijven, und solde verhopen soe sie hier myt konden uthrichten, dat sie het alheel wol solden verlopen^b). Godt mit jw l(ieve); uth Oldeboern den 24 Januarij anno 1582. Jw. l(ieve) dienstwil. Wigbolt van Ewsem ritter. De post: den vijandt achte ick nu 17 vendel, als to weten men 1000 weerafftige mannen und 150 ruyteren. Kunde men derhalven uth de steden lichten soe vole ummers mogelicken und die beste huysluyden up die benen brengen, dusse provintie sal befrijet mogen worden etc. Wigbolt van Ewsum, ridder.

a) Alles zonder argelist.

a) Deze is Hobbe van Baerdt, in 1582 en volgende jaren secretaris, later burgemeester van Harlingen.

a) Afvalligen.

b) Waarschijnlijk Dirk Harderwick te Leeroort, van wien een aantal brieven tusschen 1573 en 1585 in het Rijksarchief te Groningen berusten.

a) Terstond, voor zich uit.

b) Spoedig verlaten, in de steek laten.

[p. 437]

uth sijn regerunghe, und wort to Utert geraden um een ander stadtholder thebben.

[p. 438]

Up den 9 Junij trecket graeff Edzart myt sijn soen grave Enno na den Pals und vermalet sijn dochter an

[p. 439]

den kurfurst Ludewig¹⁾, een swager van den hartoch Augusto, tot grotmakinghe des graven toe Oestvreslant. Und voer den afftoch laet Sijn Genade verbeden endtlicken niet tholden dat coetum, dat ys die bijkumpst der predigeren up alle maendagen bynnen Embden in het gasthuys, daer en yder sijn leer muste bekennen, daerup antwoerden, und wroge²⁾ geholden over alle onordentlicheit, onenicheit und tucht des kerckes, und was van die heren tvoeren alsoe ordiniert und geholden.

1) Lodewijk VI, keurvorst van de Paltz (1576-1583). Met hertog August is keurvorst August van Saksen bedoeld (1553-1586).

2) Gerechtelijke aanklacht, onderzoek.

[p. 440]

Overst Ligarius¹⁾ und Luterschen haeteden des, als een bandt des enicheits, und maken des verdach bij Sijn Genade, die nu in dusse affwesent turbatie und meer onenicheit overmydts der voergedachte disputatie bevresede. Hier worden alle vromen seer mede beanxtiget, die sommigen der predicanten ontholden sick und wicken an Ligario, verclarende dat sie neit wolden rebelleren noch myt die predigers tdoen hebben. Daer sick meer to wenden als men geloveden, die tvoeren pilaren solden west sijn, nu vreseden voer hoer leven und achten dusse coetum onnodich, want men vrijheit sochten, und nie predigers niet meer alsoe daer verhoeren und probieren muchten. Dan solde tom laesten an Ligario und den Grave verbliven predigers to wrogen und to commenderen, dat bisheer dusse coetus erholden hadde und van sick betuygede, wel hoer leer gelick was. Hier hebben die olderingen²⁾ mede to consentiert, dat men styl holden solden ter tijdt Sijn Genade wederomme queme.

Van der Spansche reyse kumpt Jochum Ubben myt den syndico Johan van den Wou³⁾ weder to Gronnigen den 19 Junij, dat ys Sacramentsavendt, myt alle die bullen, breven, privilegien und alle vrijheiden, die in teyn bladen niet bescreven mogen worden, und tho Lisseboen up den 18 Octobris⁴⁾ anno 82 versegelt myt golden passement anhangick; und voele romens gemaket hebben⁺ bij den enen sijdt, den anderen enes verachtens, alsoffte hoer priviliegen nu eerst dochtich solden maket sijn, die sie vermeenden lange tijdt gehadt thebben. Hoewol die eerste und oldeste gylde der knokenhouwers erst hoer

1) Vgl. boven, blz. 427, noot 4.

2) Ouderlingen.

3) De stadssyndicus Dr. Johan de of van Gouda.

4) Het stuk zelf heeft: ‘den lesten dach der maent van October’, d.i. dus 31 October. Eppens heeft dien datum van den nieuwen of Gregoriaanschen stijl tot den ouden of Juliaanschen stijl teruggeleid. Het stuk, in het archief der stad Groningen bewaard (Reg. Arch. Gron. 1582 n^o 6) is. zooals Eppens terecht opmerkt, van gouden koorden voorzien.

+ fol. 200^v.

[p. 441]

stadtbreff ontfangen solde hebben int yaer 1436¹⁾, und alsoe die anderen nae, als borgeren sulven betuygen, die dusse breff bij sick hebben. Want men destijdes die rechticheit van Zelwart den bisscop tho Utert affgecofft offt beleent hadden int yaer 1424²⁾. Und is in dusse gildebreff, dat wat 3 dagen borget is, mach myt hoffart invordert worden³⁾; dat is des droste rechte offte als magegenoet. Dusse lange bullen und privilegien worden up Viti dach van den raedthuyse gepubliciert⁴⁾, tot versaginge der Ommelanden, die nu tot des Stadts egen behaegen van alle vrijheit geblotet worden, dat noch voercoep van enich dinck offte waer meer blijven solde in die Lande noch ampten⁵⁾ wonen, dan enigen tot des Stadts behaech, ock van alle vremde waren to Gronnigen die last broken⁶⁾ solden worden und nergens anders; wes men ter nodrufft bedarvede, solde alleen uth den Stadt gehaelt moeten worden. Alsoe dat nu die meente oogen und munden opengedaen, des myt worden scheldeden, dan in kleiniste neit letten und tegenstaen konden offte muchten, myt den enige conditie dat sie solden Romisch Katholische religie verdedigen stedes.

Up den sulvyge tijdt und dach als Jochum Ubbens van die roskammen⁷⁾ worde ingehaelt, als myt 50 perden van Hilligerleer und twe vendelen borgeren ontfangen toe Hoegerbrugge⁸⁾ (want het ys die ehere, die die Gronnigers

1) Dit moet zijn 1434 (zie Bos t.a.p., blz. 29, noot 3). De knokenhouwers zijn echter bij lange niet het oudste gilde te Groningen; er waren er onderscheidene reeds in de 14e eeuw.

2) Dit moet zijn 1460. Het is niet duidelijk, wat Eppens met dezen geheelen zin in dit verband bedoelt.

3) Het hier bedoelde artikel in den knokenhouwersgildebrief luidt: ‘soo staen wij toe den voorss. gildebroeders, wat se van vleisch verkopen op borch, dat sullen se mogen winnen met hoffart.’

4) Vgl. Bos t.a.p., blz. 324, die mede in de volgende bladzijden de bepalingen van het privilege behandelt.

5) Ampten, hier gelijk amptsluden, ambachtslieden.

6) Die last breken = overladen in kleinere schepen.

7) Bijnaam voor de paardekoopers.

8) Waarschijnlijk Oosterhoogebrug. Hier werd ook graaf Edzard in 1506 ontvangen.

[p. 442]

hoer heren plegen to doen) und tegens den avendt wederomme na den Stadt yntrecken to 8 uren, soe wort noch roechloesiger van kinderen Egbert Alberda huys ant Bredemarcket dorch¹⁾ een pijpe pulvers, den Taxio tocomende, angesteken und gesprenget. Daer die corneel Belly sijn loesement yn plege thebben, Johan Knijff und Mepsche mennich raedtslach mede geholden hebben und hoer specula hielden, als men die gevangenen up den marcket aldaer newens coppen und martelen liet bij den Corneels tijden. Dit huys worde gesprenget roeckloeser dan als die toren verbrande, doe die Walen uth Gronnigen vertoegen²⁾. Dat men destijdes myt raedt und wisheit des Stadt dede tot een triump als van hoer grotste quaet der besettinge und tyrannie gevrijet. Nu overst dusse kinderen sien und hoeren, dat men den Jochum Ubben myt geschut und wapenen solden anhaelen, soe maken die sulvigen kinderen lopent vuer up dat floer, als die anderen⁺ up die straten, umtrent 4 uren naemiddach; und blijven doet Jochum Ubbens soens kindt, myt Fijege Sickinge³⁾ kindt und vort alle, die in den kelder woenden und daerna anlopen um to redden, tot 15 personen, als men seede. Want Egbert Alberda myt sijn huysfrouwe was uthgetogen na Helpen offte ergens, und dienstboden weren uthgegaen, die kinderen dat huys holden laten. Welcke huys⁴⁾ soe geweldich und starck geachtet ys worden, dat sijner niet voel gelicken weren van mueren und welfften, und ys alles gesprenget und ynvallen. Jae vrow in den kelder in kindes noeden versmoert und verbrant, und die mueren van die plaetse verrucket tot het achterhuys to. Und huys worde weerderyget wol up 6000 gld., dat to Embden wol 12.000 wert solde west hebben. Wat Gronnigen na den brant in den S. Mertenstoren gecomen und beyegent sij, ys nochsaem erfaeren.

1) H.S.: doch.

2) In 1577. Vgl. boven, blz. 240.

+ fol. 201.

3) Fijege Sickinge, gewoonlijk Feije Sickinge.

4) Welk huis dit is geweest, is nog niet vastgesteld kunnen worden alleen, dat het aan de noordzijde van de Groote Markt stond tusschen de Ebbinge- en Boteringestraten. Vgl. boven, blz. 233.

[p. 443]

Also kan gedacht worden dusse intoch van Ubben. Want reede die sonne up Heren hemelvartsdach tvoeren ock sick boven Gronnigen selsam hadde sien laeten in verscheyden warven¹⁾ und myt soven manen, dat des sick verwonderde ene yder, als ydermenlicken siende. Und ock wonderlicken vertellet worde van Winsum in die Ommelanden, dat tvoeren up Meyavendt noch sommigen luyden to Wynsum wonende ock een meyboem setten na manier des landes in werelts sorchlosicheit. In dusse meyboem hefft des sulvygen nachtes, hoewol niet hoech, een axster sijn nuste gemaket, und smorgens een ey gelecht tot 7 eygeren to. Welcke die van Baffelt²⁾ den boem haelende terbroeken, ys die ayxter gevolget sijn nust; alsoffte Winsum niet noch verlopen³⁾ solde worden int yaer 83.

Voer dussen tijdt und staltenisse des vaderlants up den 1 Junij verstarfft Ringe Ellema tho Uthhuysen, een mede deputeerde, bynnen Wolthuysen⁴⁾, und wort to Embden in gasthuys myt consent des junckers bestediget. Een vader west van 24 kinderen, daer idtsondes 12 van leven, twe soens Popco Ellema und Zierp⁵⁾, een man van starcker memorie der olde antiquiteten, 73 yaeren olt, nu overst in hardtseer und ballinscap van huys und gudt dre yaer affgewest, hadde niet allene grote scade van deyren geleden, dan ock Anna Allersma hoenlicken tractiert myt vangen⁶⁾, moet ten laesten sien, dat twe dochteren an⁺ soldaten van beiden partien sick verenigen tegens sijn wille und wetent. Want die en tijdt lanck huysholdinge doen solden, doch die ene in Westerlant an een vende-

1) Hier vermoedelijk = kringen.

2) Bafloo.

3) Verlaten.

4) Ten oosten nabij Emden.

5) Door zijne vrouw, de een paar regels verder genoemde Anna Allersma, werd de genoemde zoon Seerp heer van Allersma bij Ezinge. Zie over hem: Mr. J.A. Feith, Allersma, in Gron. Volks-Alm. 1901, blz. 55. Vgl. ook in het algemeen de genealogie boven blz. 394 vlg.

6) Dit duidt op de gevangenneming van Anna Allersma in 1581. Vgl. boven, blz. 294.

+ fol. 201^v.

[p. 444]

liker¹⁾, die ander an een Wale. Welckes hem een grote hardtseer und doet worde, soe voele Godt alles den menschen toschicket als middelen um onse sonden tstraffen. Doch wes Popco Ellema buyten landes geachtet sij, ys niet nodich tscriven, die aller geleerden vrundt genoempt und holden worde, als sulven niet ongelert. Gelick ock onse salige moder, suster van Ringe Ellema, sick seer hoerer kinderen to vrouwen hadde, soe sie tsamen tot horen older hadden mogen comen. Want Waelke to Petkum verstorve, Popco to Enselense vor alle moyte wechgenomen, een grote hoepe make van sijn geleertheit und fromicheit, dat die tijden niet hebben lijden konen, gelick ock van Jurge Heren ter Muyde²⁾, een swager to Enselense. Und vort wes anderen kindt kinderen to verwachten sindt west, als Sicco Popken to Merum, to Marburch gestorven, und alsoe vort. Dat dusse twe personen wat grotes und swaeres an hoer kinderen hebben gesien und to wachten hadt in sulcke vaerlicke tijden, als sie belevet hebben in hoer beyder laeste older, daer die suster dre dochteren in een nabuerscap hefft uthgeven, die sonen die heert beholden und ener to Gronnigen gewonet. Welckes alnoch dan den broder Ringe Elema niet hefft mogen geven worden van Godt, dan des gewyss genoteden dorch dusse ballinscap, dat sie in waere gelove, toversicht an Godt als vader, myt rechte erkentenisse begavet worden dorch het gehoer Goedes woerdes und gebruck der sacramenten. Alsoe dat olde mannen und vrouwen van 40, 50, 60 yaeren nu eerst sick an die waere gemene Goedes ynlijveden, soe uth den Stadt als het Landt, die anders als neutralen und pagani³⁾ nene gemeenten konden und wysten to onderscheiden; und die meesten quemen geleerder weder bij den hoeren, als voer 5 yaeren beyegent was, und ock erfaren, dat het gudt was, dat soe vole olde borgeren verdreven worden, die sick tot die gemene

1) Vaandrig.

2) Muyde of Mude, een gehucht aan het Damsterdiep bij Ten Post, naar hetwelk zich een geslacht ter Mude heeft genoemd.

3) Hier heeft dit woord zijn gewone beteekenis van ongeloovigen.

[p. 445]

begeven hebben und anders niet solden hebben weten to onderscheiden, und die kercke helpen upbouwen, dat alsoe myt veryagen dat pawstdoem upgebouwet vermeent, vernichtiget worde, offte tminsten den jungen leerden, dat sie een rechte sake bekenneden, daer Hermen Koenick, Luleff Roleffs, raedtheren uth Gronnigen, vorgangers van weren, tot 20 eder 30 personen allene uth 200. Alsoe ock bij den onsen, die sick ock volden na den tijdt, myt den vijanden simulierden, contractierden, versoenden und vrij conversieren muchten, als sommigen uth den Dam, de bena palenodien wolden singen¹⁾, onder een schijn van borgelicke offte coepmans handelvrijheyt, die tvoeren diaconen und olderingen ten Dam west weren,⁺ soe sie neit van D. Menso und anderen waernet und vermaendt weren tegens soedanich placidierent und strackent, als sommygen van hoege naems sich niet ontsegen tspreken, dat men neit alsoe scarp up den anderen als inimici richten solden. Und sulven seer affsient weren in hoer stolte practijge, hoemodige levent und ummeganck onder den hoeren und bena myt nemant enich konde sijn, soe men neit ad placidum spreken und richten wolden. Alsoe dat die libertinersche geest ock in soedanigen als an dengenen, die noch buten ons weren, und regenten van ons niet uthblijvende was. Daer Christelicke demoet allene behoerde twonen. Dit scrive ick allene derhalven, dat der onsen eendracht und iver tot die Christelicke waerheit weinich an die groten und gemeente gesporet muchte worden, derhalven onse verlussinghe ock soe langsaem und seer periculoes uptoegen und gelettet worden, dat voeler der onsen in dusse ballinscap ontslapen sint; tom diel myt den vijanden heelende, perdonen becomen van den hartoch van Parma offte Verdugo, offte bij den Stadt, nadat en yder een ansiendt hadde, als daer sint Jurge Leuwe to Zandtwer, Joest Leuwe vader sulven, Hermen Sickinge swager, Wigbolt Iselmuyden, Roleff Gruys, Wilte

1) Palinodie is tegenzang, tegenkeer. Eppens bedoelt hier blijkbaar, dat zij terugkwamen van hun vroegere gevoelens.

+ fol. 202.

[p. 446]

Rolteman, und andere meer. Daer Johan Huysman uth den Dam, Focko Aepkens und andere voele mogen to gerekent worden, soe sick neit an die gemene Godes myt gebruck der sacramenten hebben verbinden willen, dan het gehoer des woerdes Goedes allene gevallen laten. Van den abt van Thesinga is neit seggen, want he sijn professie niet affstaende¹⁾, bij den Parma alnoch sijn perdoen und bevrijunge becomen tegens den stadt Gronnigen und gemeente aldaer. Welcke Jochum Ubben seer vervremdet hefft, dat men alsoe een Catholice religioes heer hadden weder uth kloster verjaget und um die Umlansche sake belastiget, die doch bij den Landen verloren und den Stadt ghegeven was van den Konick, und he rickelicken becomen hadde. Tom diel van den onsen stelden sick den saeke togedaen, dan yn verdegunghe und bewerunghe wolde sick nemant seer benomen laten, als Johan Rengers to Helm, den Dampsteren grote dingen belovende tegen die nije richteren ten Dam, sin intercessie und⁺ protestatie scryfftelick ghegeven, Gert Smyt und Johan Oltgers hefft diesulvyge ilendt laten weder eysschen van D. Auckuma to Lier um bij grave Johan sijn naem neit overtgeven, welckes he tvoeren niet besorgede myt den mundt. Waeruth tho marcken ys, dat soe enich stillestandt²⁾ tusschen den Stadt und Ommelanden geraecket hadde konen worden, die getrouweste des Landes van adel, deputierden und reformierden tot een kienen getall solden affkorttet³⁾ worden hebben, soe noch overich worden bleven yn levendt. Hoe wol oepentlicken in dusser luyden versoeck bij den stadt Gronnigen um geleijden to geneeten van den lutenandt Mepsche gefraget worde, wat sie gedaen hadde, dat sie neit uth sick wolden wederynne komen. Want sie hadden tom diel die predicatie ten Dam und ergens gehort und myt den budel ommegaen in den

1) Met een anderen inkt is hier tusschen de regels ingevoegd: ‘van den Corneel ontfangen, seggende: wie ist nu in jw landt.’

+ fol. 202^v.

2) Overeenkomst, vrede.

3) Ingekort.

[p. 447]

kercken als diaconen. Antworde Mepsche: dat ys het sweert sijn recht, item dat Peter Cornelis und anderen up den camer¹⁾ hadden geseten in konicks recht, weer ock am halse to straffen, und myt nichtes aldaer to dulden. Soe voele overst die handelinge der deputierden tegens den Stadt und tegens hartoch van Parma myt den Unie gemaket anginck, und allene nene Catholische keercke affvallich weren, worde gans gunstelicken vergeven und quijt gelaten, als den Leuwen²⁾ vorscreven beyegent und Albert Knotte mede genoten hefft, hoewol gevanckelicken begrepen und angeholden worden, worde nochtans van den Stadt begunstiget und verdediget, dat he up sijn eedt bynnen der stadt Gronnigen vrij gaen muchte. Welckes die lutenant Mepsche hem afsloech, umdat he beschuldiget worde, dat he die autoer solde west hebben um Loppersumer kercke to purgeren. Welckes Roleff Grous, Hilbrant Grous³⁾ soen, van Bartelt Entens committiert worde und nemant privaet geweten muchte worden, het weer dat men het verdarven voercomen wolde. Daermede dan ock anderen als kerckevoegeden tom laesten beschuldiget worden, sonderling soe sie buyten landes to Embden sick onderholden wolden, gelick Havick Louwens erfaren ys van den Lutenant, dat hem sijn guederen togeslagen⁴⁾ worden, und dem Mepsche hefft moeten smeken, und sick tot verdedunge erbeeden. Soedanighen staltenisse wast myt die ganse gemeente bynnen und buiten landes van gunst, ongunst tdreigen und sick intholden ter tijdt Kasmyrus kundich worde ontsettet und Alason ontsettet⁺ worde, daer dusse tijdinghe van meldende is:

(Volgt de kopie van een uitvoerig schrijven uit Pourcourt d.d. 8 Juni 1583 over de Duitsche, vooral de Keulsche zaken.)

⁺ Dan wes alles gehandelt und geraden worde, ys meer

1) De rechtszaal.

2) De heeren Lewe. Vgl. boven, blz. 445.

3) Grous, gewoonlijk Gruys.

4) Beslag leggen op.

+ fol. 203.

+ fol. 204^v.

[p. 448]

tot ontlosinge van Alason dan anneminghe gewendet, soe allene sonder onvrede muchte gedaen worden. Want niet allene alle provintien dan ock idermenlicken was vervremdet van dusse huyse uth Franrijcke. Alnoch worde die conspiratie des van Parma und Alasons niet gemarcket, want Alason Duynkercke verlatende, als Parma beleggen wolde, trecket weder na Franrijck und Duynkercke wort upgeven, de soldaten vrij gelaten myt geweer gaen laten nae een kort belecht, want men even gudt achteden, welcker van beyden Duynkercke inhadde, als men den ener niet meer vertrouwen konden als den anderen und evenvoel perikels to wachten hadden¹⁾. Woe die Ommelanden alnu hoer huldinge²⁾ verswegen und underdruckeden, dat leerde nu tijdt und staltenisse der saken, dat men wol ramen und duncken muchten, dat Radboti wapen van 11 harten als nije wapenen der Ommelanden in des Hartochs wapen niet ingesloten worden; und tmeer tsamen hadden und neit verdecken hadde konen.

Der Staten bijkumpst to Utert in den maent Junio van den landtraedt, die men langeraedt alsoe noemde, geholden, als waer ock die onsen sick voegeden um Ewsums und Entens commissie, makede die bijstandt kleine und swack, want die Overijsel, Westerlandt und Ommelanden sick sulven redden solden, soe men Verdugo wolden keren van sijn rovent und plunderen uth nabueren provintien. Soenderling want die van Gronnigen in alle sekerheit myt executie tegens der uthverwekenen guederen, der schulde halven, daetlicken voertvueren, und recht sprekende, bynnen und buyten Stadts. Onangesien und geacht, dat Casmyrus torustede, Bunne³⁾ van den grave van Moers miraculose onsedt was myt 60 mannen und wenich volck, dorch anxte verlopende uth den leger. Und Alason benae suspectiert in alle hemelicke verbuntenisse begrepen worde,

1) Anjou vertrok den 28 Juni 1583 van Duinkerken naar Calais en verliet daarmede voor goed de Nederlanden. Reeds den 16 Juli d.a.v. werd Duinkerken bij verdrag aan Parma overgegeven.

2) Namelijk de inhuldiging van Anjou door de Ommelanden.

3) Bonn.

[p. 449]

dat het rijck sick des to besorgen hadde, soe Spanschen, Fransosen Nederlant myt den Keyser vrij worden solden. Daer dat veltgescrij¹⁾ opentlick van drucket worde.

⁺ Soe gesecht van der meentes lasten van den adel angedrongen, des wort ock in andere plaetsen meer gehoert und erfaeren. Want die grave van Oldenborch, grave Johan, als idtsondes verwalder to Jeveren tegen den grave to Oestvreslandt, lat van alle onderdanen des herscapie van Jeveren anno 1583 in den laesten Julij alle die querens²⁾, daer men gorte eder koren up malen muchte, welcke elck huysman bisheer voel und idermentlicken hadde und gebrucket hadde stedes und vrij, onthaelen und affnemen und to Jever up huys gebrocht tot welcke hunderde quarnestenen, myt verwonderen und ongedult der onderdanen und egeners, die myt dusse seer ontrijvet worden, want die windemollens weinich und ongelegen weren. Niet anders gesocht dat maelgelt to geneten van den huysman, die nu tot den tijdt van 5 yaeren roggegelt upbrochten um een scyp offte twe eder 3 tlossen, welcke aldaer bisheer up gemene bonen³⁾ gelecht, nu op sloet to Jever bewaeret worde, waerto men dusse vorraedt meer sochten, welckes die juncker van Knijps⁴⁾ ock voer die yaeren van dre dorperen ontnomen hadde, gelick ock die juncker to Oldersum lange tijdt gepleget und alsoe stedes die sesteynde part van alle koeren und granen ter mullen gebrocht genetende und beholdende, vermerende die ene last up den anderen. Alsoe doen dusse twe broderen graven to Oldenburch, grave Christoffer und grave Johan, gelick gesynnet und vrunden tsamen, daer die twe broderen graven to Oestvreslandt, grave Edzart und grave Johan, um die regerunge twisteden, dusses saekes wol eendrachtich, an hoeffdiensten und scattinge to vorderen und to vermeren.

1) Eppens doelt blijkbaar op een pamflet van dien naam.

+ fol. 205.

2) Querne = handmolen voor gortbereiding, ons karn(molen).

3) bone of beune = zolder.

4) Knijps = Knipense of Knijphuisen.

[p. 450]

Thoe Gronnigen was een tijdtlanck geruchte gemaket, dat Azinghe Entens sij to Amsterdam doersteken worden, umdat men sijn huys en heerlicheit myt die landen, Mentheda genoempt to Middelstum, wolden und solden vercoepen der creditoren halven, die nene hueren boerden und betaelt worden. Welckes dan een privaet borgers soen, Garbrant Heynens soen, uth den Dam gebortich, gecofft, die heerlicheit, borch und grafften Mentheda voer 1000 gld., ider g(r)as landes voer 35 gl., seer gudtcoep und gringe weerderiget, dat die graff meer weert achtet worde. Dit gelt moet stedes bynnen 6 weken in rechts handen gelecht worden na luydt und recht enes kersescoep. Offte dit und alles alsoe solden und behoren tgeschieden in dusse tijden over sulcke personen und um sulcke saeken, mach tijdt und beter recht noch richten. Ock worde in Gronnigen spotwijs in gasboten¹⁾ geredet⁺ und gespottet over Ubben²⁾ persoen, legaetscaep und praevilegien van ener die Konstgijn genoempt worde, omdat he lachen en yder sijn gebreck seggen konde in personage spolende. Fraget sijn Konstgijn: Is Jochum Ubbens ock wedercomen? Antwort Konstgijn: Neen! Want het ys een cardinael uth Spannyen. Waeromme? Want he druch een Spansche cappe und Spansche hoet. Waer ys die kette hencomen? Die hebben die Landen betaelt. Wat hefft he mede gebrocht? Privilegien, dat die borgeren niet mogen uthloepen und hoer scoen vulmaken to lande. Woe soo? Die huysman wil sie doet slaen, dat die ampte³⁾ uth Landt soelen genomen worden und allene to Gronnigen coepen und vercopen. Daermede hadde die borgeren hoer kortewijle.

Ock up sulvyghe tijdt van Julio makeden die Gronnigers dorch Hindrick van Delden und Wybe van Gouten nije scanzen na den Nijeziel um die uthloep to weren und keren, dat vormetelicken geschach, und dat up ver-

1) Gastmalen.

+ fol. 205^v.

2) Joachim Ubbena.

3) Ambachten.

[p. 451]

scheiden plaetsen, Northorn, Emetyll¹⁾ und andere plaetsen, daer noch ener hopman Prenger in gelecht worde. Dusse soldaten in den antoch lopen na Eysse Yarges huys²⁾, um dat tbreken und to beroven, soe daer noch etwes verbleven was van iserwerck. Welckes die Nijezielsters gewaer worden, maken hemelicke anslach daer 4 scutten seggen: Sie sindt Deldens volcken, wat sie dar tdoen hebben in hoer quartier. Ansiende die gelegenheit und mennichte, die schieten 4 doer und laeten hoer hinderhalt comen, slaen die meesten tot 40 personen und 18 gevanckelicken ingebrocht.

Niet weiniger worde een anslach up Doetkum versocht uth Oldenziel, um dat hemelicken intnemen, als³⁾ men Stenwijck eroevert hadde. Dan wort gemeldet, und laten yncomen soe voele sie mechtich, und besettet, worden tsamen geslagen tot een 100 offte meer. Item Delden wort ock alsoe geplundert als gesecht, des wort daerna an Nahuys⁴⁾ ock versocht, onder den byssdoem van Munster gelegen, daer sommigen gevangen up weren, myt een temelicke scat van gelt und dat dorch den sulvyghen Berendt Seissinck, die des myt scepen angevaeren und beclommen, ingenomen, die gevangenen gevrijet, und groet roff affgenomen, tot den sijnen weder gekeret. Gelick ock die Nijezielsters noch weder den Egbert Alberda vorbij vorscreven scanzen in der nach haelen van Potterwolda⁵⁾, wens huys tvoeren gesprenget was in Gronnigen, een turbulentur tegens die Reformierden. Nu andermael gevangen, soe voerhen in den Dam van Bartelt Entens, hoewol Duert Alberda und Derck Alberda gebroderen ock niet anders achtet worden, als upraden der gemeenten, Duert Alberda borgemester van schlemenneren und scutenscuveren⁶⁾ etc. Tegens

1) Enumatil.

2) De Heralmaborg bij Saaksum. Zie Feith, Ommelander borgen, blz. 115.

3) Evenals.

4) Ahaus.

5) Paterswolde, ruim een uur ten zuidwesten van Groningen.

6) Voerlieden en schippers.

[p. 452]

⁺ die scanzen to Northorn maken die Westvresen een nije dijck van Dockum na Leverden bij den Ehe langes, um myt water to belopen laten conen, soe noedich und landtweringe tholden voer Dungerdiell. Daertho worden dre vendelen gestaltet, tot 200 hoveden ider vendel, und myt lang geweer vorsien, soe men in Oestvreslandt upgesocht und versammelt hefft myt stillswijgent annement. Daertho gaet des hern van Nijenorts und Azinge Entens bestellinge an myt annemyngen van 12 vendelen knechten, ider sees trichten, daer Hindrick Kasgijns und Lutgijn Hyddinck to verordent ock in Oestvreslandt versammeleden; gelick ock Coppen Jarges doende was, die in Steenwick mede belecht hadde west und swaer gescoten, als den een vendeliker bij Bartelt Entens tijden, nu hopman bij Ewsum gestelt, und schicken hoer volck na Westerlandt. Dusse bestellinge worde alnoch ongunstiget tegens Ewsum, sonderlingen als nene macht solde hebben noch disciplin holden conen, allene up kleine lant ancomen, als men nene ander bijstandt wisten. Soe moeten daer wol 500 mannen sijn myt ruyteren. Und het landt seer bescanzet worde und in wacht geholden dorch die wachmesteren als Wrytzer ten Holte, Fecko Umpteda, Willum to Bierum, Alyko¹⁾ Winckens, den huysman alsoe versekerende, dat yder overste allene solde hebben offte conen becomen 200 mannen und niet meer, und sie solden sick niet vresen voer 3000 eder 4000, want Verdugo worde sick upmaken und starcken, die desvals reede vermaent was tot dusse onsedt tdoen und voersienunge tholden van gelt und ander noetdrufft, soe het landt muchte inlopen worden. Daerto worde die meente verschrecket, datt allene myt roven und brannen solden affgaen, soe die droeste Ocko Vrese ock sick horen liet und nene versammelinge dulden wolde noch foerunge ter tijdt die scepen veerdich worden. Daerto seden sommigen hopluyden, dat als daer teyn offitieren genomen worden uth een vendel der vijanden, soe weren die anderen noch soe wol verwaret myt regenten als die Statenvolck,

+ fol. 206.

1) Schrijffout voor Aylko.

[p. 453]

umdat die anderen olde erfaren offitieren stelden, und dusse lieten sick myt junge benogen. Und ys een gemene rede: Een hopman voer een leuwe thebben ys beter dan voel krijchluyden tot leuwen, dat welcke scapen hoeren twesen um vredelicken myt den ondersaten tlieven und den leuwen tweten to folgen und niet to verlaten.

⁺ Nochtans dusse rustinge maket den van Gronnigen alsoe vorsichtich und vresich, dat sie myt mandaten laten publicieren, woe nener der uthgewekenen hoer vrouwen, kinderen und sonen solden oversenden in die Landen offte bynnen Gronnigen comen laten sonder orloff des overicheits. Daer dan sommigen up ingesloten sint west der vrouwen uth Embden. Ock wort onder des meede ruchbaer, dat Casmirus gewisselicken affcomende was und to Coln die poerten togemuert worden. Hoewol hartoch van Parma na Alazon vertreck uth Duynkercken, dat ingenomen, Nijeporte¹⁾ ummecofft, Ostende verlaten muste overmydts watersnoet, daer Westflanderen mede befloegede. Alsoe was ock van Geneve gescreven to Embden voer 2 maendt, dat die Pawest myt sijn soen sij myt uploep geleden worden um enes edelmans handel, want he vlees geëten und gebannet worden, welcker een ander her ontbannede. Tegens dusse wolde die Pawest procederen, procediert ock myt 300 mannen um hem tvangen, waertegens sick anderen upstellen uth ander ongunst, dat daer duiere tijdt was, als 1 wittebroet konde gelden 1 stuver, welckes veroersakede die Pawest myt sijn soen, dat sie allent koeren upcofften und verfuerden up huysen und sloten, um neit to vercopen tot grote onwerde und ongedult des meentes, die nu achteden die hylichdoem des Pawst in woeckerije verandert. Und laeten hoer gunst an dussen uthtoch des Pawst sien und gewaer worden um die tkeren van hoer vornement. Daerover sommigen der borgeren geslagen uth Roem, slaen die 300 tsamen und verndelen den captein in 4 stucken,

+ fol. 206^v.

1) Nieuwpoort ging den 24 Juli 1583 aan Parma over. Nog in dezelfde maand trachtte hij Oostende te veroveren, maar nog vóór het einde daarvan brak hij het beleg op.

[p. 454]

vallen to und pijnigen den Pawst up Engelsborch¹⁾. Und alsoe hadde noch gestanden, als twe Hollanders up Mey van Embden reyseden und nu den 3 Augusti weder to Embden quemen, die des gesien und vertellet hebben, und men ock die kercken inbroken, want ock alle ballingen van den Pawst verdreven nu weder inquemen, und stont alsoe dat sie van dar ileden¹⁾.

Uth Spannien offt Portugael van Lyssebon worde verkundiget, dat die Konick noch een uthtoch makede na die Indische eylanden, sonderling Thesseram, myt 25000 tvoet und 120 scepen, dat men nae menschen ordel niet anders achtede, offte die Konick wordet het nu eroveren tegens don Anto(nio), die dusse eylanden noden inhadde na dusse 2 yaren, dat Portugal verloren was, und verleden yaer ock niet gelucket hadde. Soe ock nu affginck,⁺ worde he nimmer becomen und ock meer vijanden crijgen, niet allene dat die Indsche vaert mede gelettet worde, als daer nies wateringe und privande sokende, dan ock die Nederlanden verloren gaen als van gelt geblodt und die macht gecrencket. Soe ock erovert worde, wort gesecht, dat die armey van dar nae Hollandt und Zeelant to solden, welckes dan van Ocko Vrese droste und Johan Wilcken raedtsheer und andere voel up vlitichste und gunstichste worde overgescreven und mundtlicken vaeken kundiget²⁾.

1) Dit verhaal van de gebeurtenissen te Rome in 1583 is door Eppens' zegslieden sterk gekleurd. Inderdaad had paus Gregorius XIII (1572-1585) uit zijn leekentijd een natuurlijken zoon overgehouden. Voor zijn rustelooze werkzaamheid ten bate der kerk en de bestrijding van het Protestantisme had de Paus zeer veel geld noodig. Daardoor geraakte het financiewezen van den Heiligen Stoel in de war en moesten steeds zwaarder belastingen worden opgelegd. Een gevolg daarvan was een steeds toenemende gisting en steeds sterker verzet der bevolking van Rome en den Kerkelijken Staat, waardoor de onveiligheid onrustbarend werd. Ook in 1583 was het te Rome zeer woelig. Eerst de maatregelen van Gregorius' opvolger Sixtus V herstelden de orde in den Kerkelijken Staat.

1) Dit verhaal van de gebeurtenissen te Rome in 1583 is door Eppens' zegslieden sterk gekleurd. Inderdaad had paus Gregorius XIII (1572-1585) uit zijn leekentijd een natuurlijken zoon overgehouden. Voor zijn rustelooze werkzaamheid ten bate der kerk en de bestrijding van het Protestantisme had de Paus zeer veel geld noodig. Daardoor geraakte het financiewezen van den Heiligen Stoel in de war en moesten steeds zwaarder belastingen worden opgelegd. Een gevolg daarvan was een steeds toenemende gisting en steeds sterker verzet der bevolking van Rome en den Kerkelijken Staat, waardoor de onveiligheid onrustbarend werd. Ook in 1583 was het te Rome zeer woelig. Eerst de maatregelen van Gregorius' opvolger Sixtus V herstelden de orde in den Kerkelijken Staat.

+ fol. 207.

2) Met Thessera bedoelt Eppens Terceira, het hoofdeiland der Azoren, waar don Antonio zich in den eersten tijd nog handhaafde. Wat Eppens opmerkt over de waarde der Azoren, was ook de meening van Catharina de Medici, die den Engelschen gezant eens deed opmerken, dat Philips II noch van zijn eigen noch van de Portugeesche koloniën eenig voordeel kon hebben, zoo hij de Azoren niet bezat. Vandaar, dat hij ook al zijn krachten inspande om ze te veroveren en Frankrijk zijn best deed ze voor Antonio te behouden. De Fransche vloot werd echter door de Spaansche in Juli 1582 verslagen. Kort daarna veroverde Philips II dan ook de Azoren en daarmede was de macht van Antonio ten einde. Hij zwierf sedert door Europa rond, hulp vragende in Engeland, Frankrijk en de Nederlanden, en stierf te Parijs in 1595.

[p. 455]

Dan die stadt Gronnigen ganslicken inter spem metumque swevede. Want men nu Ewsum und Entens myt hoer anhang na het Ommelandt to verwachteden. Daeromme int Landt ider dorp bij den dijcken den huysman tot wachten dwingende dorch de gestalte commissarien offte wachtmesteren, Wrytzer ten Holte in de Zierup, Fecko Umpteda upt Sandt, tvoeren gesworen deputierder, Willum to Bierum und Alyko Winckens als vorseit, welcke die meente seer myt gude woerden voededen, und neit orsaken solden wesen meer volck thaelen. Daer nochtans Verdugo um vertogen van Gronnigen und nu rede volck verdielet worde to Fymserwolde, Midtwolde, Reide, Oterdum, Ziel und Watum um die wacht to besetten, up alle plaetsen to water offte ten lande den vijandt to verwachten. Und solde meer gesocht und bevlijtiget worden, hadde Verdugo een besettinge in Gronnigen mogen crigen, daer men ganslicken na trachteden. Waertegens die borgeren, sonderling Derck Robers soen als hopman, dat bisscopshoff liet tomueren die achtergangen, daer men plegede de hemelicke togangen¹⁾ holden bij Laleins tijden, und alsoe bij plancketten, dat men allene na S. Mertens kerckhoff uth bisscops- offt herenhoff gaen muchten und sulden, daer dan noch wach gestalt worde. Alsoe dat Verdugo niet allene myt onweerde²⁾ dan ock sijn huysfrouwe hefft vorttrecken laten myt alle bagage uth Gron-

1) Het Bisschopshof, aan de noordzijde van het St. Walburgs- of St. Maartenskerkhof, grensde destijds met zijn tuin of hof aan de noordzijde aan den vestingmuur, waarin onderscheidene uitgangen over de stadsgracht leiden.

2) Verontwaardiging, onwil.

[p. 456]

nigen na Oldenziel. Und die captein uth Steenwick solde ock vertogen sijn, want die privande quam allene uth Gronnigen tot hoer onderholt. Waerto noch meer die borgeren onduldich worden, schelden den Verdugo und wenschen hem bynnen den Nijeziel, als offt sie sulven reyn konden wesen van alle handel, daden und affval, soe veranderlijck is het plebs, belua multorum capitum.⁺ Dit ys gescheden umtrent den 1 Augusti. Middelertijdt worde Ewsum noch int landt, noch buyten landes neit voele machts und vorspoets togescreven, um die vorige ongeltheit¹⁾ der soldaten. Und Azinge Entens solde niet wantrouwet worden, dan erfarenheit worde ock gewenschet, und dronckenscap gehatet, hoewol dusse 2 myt handt und mundt malcanderen in dusse intocht und commissie alle trow, gelove, lieffte, wolmeninge togesecht up den 29 Junii to Utert. Evenwol myt Godt, dat ys in Goedes saken kan men grote daden doen, als bij Bartelt Entens erfaren ys, die, den sake gans trow dienende ock sulven tot een boetveerdich levendt vermaendt worde, antwoerde: Byn yck nene Christen, noch holde mij niet als een Christen tobehort, soe wil ick nochtans Christi sake driven und bedenen und mijn vaderlant erredden myt lijff und bloet. Verclaerde wijders: Nochtans sindt daer in een cruytgaerde voele verscheiden cruderen, niet even ruckende und gudt in die medisijn. Byn ick neit der cruyderen ener, soe sin ick doch der hagedoerne und heege mede, die soedanigen cruydtgarde bewaeret, und behoere noetwendich ock tot het cruytgarde. Welckes van Ewsum und Azinge Entens ock verhoepen und lonen sal wesen, die sick in dusse uterste verderff des vaderlants niet laten verdreten hoer lijff und bloet to wagen, als reede olde erfaren wijse mannen dat vaderlant uth den elendige ja swaerer als Spansche slaverije und boesheit to erredden und weder to bevrijen, daer en yder myt sijn uterster verdarff geleret und erfaren hefft, wat het ys, partijen to maken, sijn overicheit to onge-

+ fol. 207^v.

1) Vermoedelijk bedoelt Eppens daarmede de slechte betaling der soldaten.

[p. 457]

hoersamen, und gemene beste vergeten thebben, sijn egen profijt und gemack allene gesocht thebben.

Die antocht van Casmiro ginck langsam vort na Collen tot den maent Augusto. Voel langsamer sijn gerustet worden here van Nijenort und Azinge Entens, die hoer loepplaetse lange tijdt geholden hebben up die Schellinck¹⁾, ter tijdt uth Hollandt und Oestvreslandt, jae van Hamborch und Bremen, het volck versammelt muchte worden dorch Coppen Jarges und anderen, die weinich van die overicheiden begunstiget und gehulpen worden, soe het volck niet vort konde offte wolde. Hoewol het Capittel to Coln den Curfurst nene affbrock dede noch werede, dat he kercken und kloesteren reformierde und veranderde, den Stuper ritmester to Bon gevangen crege²⁾⁺ und Arenborch soen³⁾ ock becomen, dan onwetent verlaten, daerto Dueys⁴⁾ verbrant und andere dingen daen. Nochtans staen het Capittel niet aff, soeken hulpe, vorderen und delen van gelt, van buyten, mueren die poerten to Coln tho, want die borgeren niet alle eens weren, noch ock wijders handttieren konden, soe doch 24 borgeren uth Nuys ock anholden worden van den Furst um die hoeffden⁵⁾ darvor thebben. Soe wort dat geruchte grot van Casmiri ancompst ock mede up die Nederlanden, dat hartoch van Parma, Vlanderen verlatende myt die meeste

1) Het eiland Terschelling.

2) Crege staat er eigenlijk niet, wel creda of trede, doch het is zeer onduidelijk.

+ fol. 208.

3) Aremberg's zoon was Charles de Ligne, graaf van Aremberg (1550-1616). Hij deed zich al spoedig als trouw aanhanger van den Koning en zoo ook van don Jan en Parma kennen. In 1582 vertegenwoordigde hij den Bourgondischen Kreits op den Rijksdag van Augsburg. Het volgende jaar zond Parma hem met een leger naar het Keulsche tot steun van het Domkapittel. Hij nam deel aan den veldtocht tegen Gebhard en verhinderde bovendien Hohenlohe om Zutfen te heroveren. Ook hij Parma's latere krijgsbedrijven was hij veelal tegenwoordig. Nog onder Albert en Isabella bekleedde hij hooge staatsambten; o.a. sloot hij namens hen in 1604 den vrede met Engeland.

4) Deutz tegenover Keulen.

5) Als gijzelaars.

[p. 458]

mach, Iperen evenwol belecht latet myt dre legeren¹⁾, want he worde starck achtet van 8000 perden und 20.000 tvoeten. Und solde na landt to Luck tmoete getogen sijn, um vrese van Casmiro na Bonne comende. Omme dusse tijdt was ock Idel Hindrick bij grave Johan to Oestvreslant, und comen breven to Embden van den Curfursten²⁾ wegen. Wat inholdes was neit openbaer, dan allene, dat die orlichscepen nu vrij muchten letten to water und to lande die tovaert na Gronnigen, dat tvoeren gelettet worde to lande van beyde graven. Ocko Vrese overst, droste, wapent evenwol sijn huysluyden myt lang geweer, als spietsen, die en yder togesandt myt rijcksdaler betaelt worden und tom diel up raedthuys in den rustcamer gelecht. Und tegens dat die grave Edzart weder verwachtet worde und to huys quam, de 22 Augustus, uth Pfals van den bruytlach des dochters, daer Casmirus dre dagen bij gewest was³⁾. Und aldaer ys ock west grote onderredent und fragent over die quaestie und twist des aventmaels offte allenthalvenheit⁴⁾, dat die heren des ganslicken affspraken als een uprorigen geestes. Ock sint daermede west sommigen der junckeren uth Oestvreslant, als Knijphuysen myt 5 swarte perden und die Grave 18 perden sunder sadels, die tsamen verschencket. Overst des junckers perden konden gelden 100 rijckdaleren ider, die sint Casmiro geschencket. Bennelief, die suster van Knypes, to Middelsterweer⁵⁾ voer een jaer gecoff hebbende van den juncker Tydo to Uplewerden⁶⁾ bena drehondert grasen landes myt een

1) Parma sloeg in Augustus 1583 het beleg voor Yperen. Na een langdurige insluiting ging de stad den 9 April 1584 bij verdrag aan Parma over.

2) Welken keurvorst Eppens bedoelt, is niet duidelijk. Gebhard Truchsess? Of misschien Johan Casimir, hoewel deze slechts regent was voor keurvorst Frederik IV van de Paltz? Of wellicht beide?

3) Vgl. boven, blz. 438 vlg.

4) Vgl. boven, blz. 382, noot 2, en 410, noot 2.

5) Ten noorden van Emden nabij Greetzijl.

6) Ten noordwesten van Emden aan de westkust. Hij heette Tido Beninga to Uplewerd.

[p. 459]

borch und scathuys und scure voer 10320 daleren und een pottegloser¹⁾, und betaelt, wort nu ock verhilcket und lat een golden kette maken van 3½ punt goldes⁺ tsmelten, und worde hoer egene gudt wol achtet wol hundert duysent daleren van den broderen affgecofft. Dit weren die meesten to hove und die staet wort groet holden, die buyren seer egen gemaket myt den voercoep sunder der ossen, die nemant mach vercopen, soe die juncker to Cnijphuysen daer nene gelt voer boden hefft, und dat vake na sijn appetijdt.

Overst die stadt Gronnigen myt die ingesetenen des Landes vresen noch achten Ewsum und Entens myt hoer mach weinich, maken soldaten uth²⁾ onder densulvigen und loepen aff, seggen dat sie weinich weren und noch ongeweert³⁾, maken derhalven scepen to um die to verstroygen, dan comen up het wat, keren weder, dat het geroep groet was, mer als die daet. Evenwol soe versorgen sie hoer stadt und besetten het landt bij den dijcken, haelen und laten comen die rogge uth Westphalen, laten uthkundigen, dat nemant nije tijdinghe verbreide, nener 3 borgeren myt den anderen lange raeden⁴⁾ und staen solden. Wolden ock noch meer suspecte personen verbannen und uthleggen, daer die 1 van ys west Luert Huynge, die olde, Wolter Huynge broder. Die anderen sint gebleven noch, want die borgeren sulckes niet lijden und raden wolden, dan die Mennonisten vertogen noch tom diell, want D. Elts pastoer seer andringende was. Ock worden die jufferen up Broderkerckhoff⁵⁾ angesocht um sich conform to holden in alle ceremonien, offte sie solden to stadt uth. Daer dan die abt van Zelweert in gestalt solde worden,

1) Portugaloser, een gouden portugeesch muntstuk.

+ fol. 208^v.

2) Uitrusten, aanwerven.

3) Ongewapend.

4) Met elkander spreken.

5) Op het Broerkerkhof te Groningen lagen twee begijnenconventen, het Vrouw Menoldaconvent en het Vrouw Sywenconvent.

[p. 460]

dan verblijdt noch¹⁾. Dat geschut wort tom bolwerck gevuert to 100 metalen stucken, daer allene umtrent 47 plegen twesen, beholden het iseren gescut; und maken strenge ordinantie in die Landen onder den huysman myt wapenen und to wacht to perde und tvoete bij den dijcke. Verdugo und Taxius senden hoer volck int Lant; Northorn wort nie scanze gelecht, daer Ulfert Prenger²⁾ ingelecht, up Nijenort Hindrich van Deldens volck, ten Dam und Winsum³⁾ Tammigen und anderen Westfriesen, totdat daer leggen 120 ruyteren als twe bende, und 120 knechten twe vendelen gerekent. Vorderen haver und hoy und scattinge overvlodich, dat een weeke 5 yaer taxt betaelt sij, dan garden und troven wordt noch upholden und gesparet, dat die meyger noch huer betaelde, noch sijn gewas geneetede. Evenwol vulharde die buer,⁺ die ene dus, die ander soe, dat soe die stadt Gronnigen de Spansche privilegien der ampten und voercoep niet updringede, solde die meente sonder clagent blijven und niet na den adel hoepen. Um religie worde dusse dre yaer niet gedacht, dan die kercken worden vrij na die olde manier weder togemaket, dan weinich versocht⁴⁾, und levede en yder int wilde sonder Godes dienste, sonder dat die Wederdoeperen towonnen seer. Want van S. Jacob⁴⁾ aff ock den maent Augusto het weder sick seer veranderde uth die grote drochte⁵⁾ in grote natticheit und regen, storm, so hebben de huysluyden allenhalven hoer vruchten langsam mogen winnen, und ock neit na Gronnigen ilendet vueren, na noedrufft der scattinge. Daermede die meente in grote arbeit und kosten onder

1) Vermoedelijk is ‘verblijdt’ een schrijffout voor ‘verblijft’, blijft achterwege. Dat is evenwel geschied in 1584, toen de nonnen van Selwerd, wier klooster was verwoest, verlof kregen zich in het Vrouw Sywenconvent te vestigen. Uitvoeriger hierover Hofstede de Groot, Geschiedenis der Broederenkerk te Groningen (Gron. 1832), blz. 124 vlg.

2) Meer bekend als Wolfert Prenger.

3) Er staat een onduidelijk afgekort woord, beginnende met Win of Wa.

+ fol. 209^v.

4) Bezocht.

4) Bezocht.

5) 25 Juli.

[p. 461]

dusse besettynge geraken. Dat noch nemant sick hefft onwillich holden. Dan roepen noch sommigen over die Goesen und uthgewekenen, dat die solden men in hor huysen beletten und scatten. Waerto grote stolticheit makede die intoch des abts van Thesinge¹⁾, die Verdugo tvoeren to gaste hadde, und levede weder int cloester, dan vermaent, he mochte niet in Gronnigen comen offte die scutenscuvers slogen hem doet, want die noemden dit alnoch der deputierden crijcht. Item Jurgen Leuwe toe Zandtweer, Wigbolt Iselmuyden to Beem²⁾ weren ock bij den hoeren, Hermen Sickinge worde ock vrij geacht und wolde neit bij Landtscap buyten raden offte doen, und belachede benae meer Ewsums und Entens vornement. Want men hoer niet vertrouwen muchten, die in voertijden onder decksel van landt den Upslach³⁾ up landes kosten besetteden und to hove reyseden um hoer egene saken traden. Entens nu sijn landen vercofft, een wilt roeckloes levendt solde vueren, und hadde nene groter voerraedt dan uth landt solde gehaelet worden, geloveden het gemene geroept, dat het landt solde verbrannet worden, soe veer sie komen muchten, und niet lant inholden, onangesien dat Westvreslant grote hulpe torichtede van 2000 mannen, und Stycht 500 perden, und ock uth Hollandt bijstandt solde volgen und nu reede een maent solt verstrecket worde. Voel weiniger, dat dar geromet worde, dat men nu neit krijch vuerde um landt, luyden, steden und gelt, dan allene tegens des anthechristi bloetdrostige verfolg und tirannie over die Evangelissche leer und bekentenisse, dat men ock wol sick⁺ vervrouwen muchte, dat nu die tijdt gecomen was, dat heren und vorsten und die hoege overicheit het vendel an den stange brochten, und to wonschen, dat daer niet affgedaen voer dat pawstdoen gestortet. Gelick doch in dusse yaere gescreven van Geneve umtrent Mey, dat tegens den Paws to Roem een tegenstandt gemaket und up den

1) Vgl. boven, blz. 355.

2) Bedum.

3) Schans bij Zoutkamp.

+ fol. 209^v.

[p. 462]

Engelborch gedreven sij um sijn tyrannie und schinderije des meentes. Und nu van dre mannen uth Italien comende, Hollanders wesende, ock betuygeden waerafftich twesen¹⁾. Und Alasoen, to Parijs weder gecomende Nederlant verlatende, in grote onacht was und to Parijs enich onlust sij west. Daeromme men eendrachtich dusse rustenge solden behoeren handthaven, verstarcken und bijwesen, gelick die vorvaderen in andere saken gedaen hadden, und nemant in dusse ballinscap bynnen und buyten scadeloes bleeff, und in die elendichste slaverie solde anders moeten versmoeren. Allwaer die van Gronnigen die bitterste vijanden weren over die Ommelanden, den adel, Reformierden und vorstanderen. Coppen Jarges derhalven up den 17 Augusti weder van Oesten to Lier comende um na den anderen tscepen myt sijner versamelde knechten tot 70 offte 80, daer nu sommigen uth Gronnigen und die Landen sick begeven in soldie, als Here in den Ham, Evert Vierholt, juncker Isbrant, Hindrick Karsgys und anderen; ys noch over achte dagen up die scepen vertovet worden um die stormwinden. Dusse krijchtrustinge ys nu ordinert mede up lang geweer, 200 hoveden under ider vendel. Die overste beloven ock disciplina tholden, den huysman tsparen und andere manier stellen um erfaren olde hopluyden thebben, want alsoe konde die vijandt het landt inholden und vrij gebrucken und hadden grote hulpe uth die landen van gelt und privandes.

Umtrent den 18 Augusti haelen die uth Stych hoer weder bij Coverden biesten, huysluyden und anderen roff; brannen mede. Daerto wort Nijenort van den Vresen beronnet myt ruyteren und knechten. Waeromme die uth den Dam und Oesterhorn verscreven worden um den vijant to moten, dan eysschen eerst gelt, hoewol hoer lenunge wekes und dages servyts²⁾ gegeven worden, dat sie sulven van die dorperen vorderden und anders betaelt

1) Vgl. boven, blz. 454.

2) Servitium is schatting, belasting, ongeveer hetzelfde, dat in denzelfden zin door ‘lenunge’ wordt weergegeven.

[p. 463]

worde. Wat overst orsake sij, dat Ewsum und Entens aldus lettedet worden, want sie noch styll bleven, worden⁺ niet gesporet, het weer dat...¹⁾, dat die dach to

+ fol. 210.

1) De tekst van fol. 209 eindigt met ‘dat’, die van 210 begint met ‘dat’, maar de zin loopt niet door, zoodat hier een blad of een zin ontbreekt. Evenwel is hier tusschen fol. 209 en 210 een vel ingebonden, waarop met een andere gelijktijdige hand een brief van den kerkeraad (?) van Emden aan een hooggeplaatst Nederlander, luidende als volgt:
Erentfeste hoochgeleerthe heer, negest unsser frundtliche gruethe und wuynschinghe alles guetz, iss unsse vlijtich und eerenstlich begeer, U hoochgel. U.E. will nhae unsser thoegeschickte commissioen niet naelaeten, noch lange vertrecken, om wegen dess landtz unde bekleedunghe derselbigen plaetze, mitt den eersten bij die Generale Staeten in Hollandt thoe reysen, unde aldaer negest befoerdringhe der gemeene saecke, alst tijtt unde gelegenheit geven sall (soe voele moegelich) oick der alhijr Ummelandtsche uthgeweken beswaeringhe (daervan eenige van unss unlanges an jw hoochgel. U.E. geschreven) thom besten vermaenen unde gedencken. Daermit bij die Generale Staten haere admiralen, capiteinen und krijchsvolck, thoe waeter unde lande, henforder die voersieninghe in hoere commissioen oder anders expres bevell worde gedaen, datt die selvige uthgewecken (voer hoere huysfrouwen, kinder unde getrouwe booden, in unde uth den Ummelanden te passieren unde vrij te moegen repassieren, oick om hoere aermoett unde bijhebbende guett sunder eenige in offte thoevoer nochtans thoe doen) uth gemelte lande thoe haelen, mitt oeverbrengen unde uth thoe voeren vrije passboert moege vergunt worden, updatt die bedruckte, elendige unde beswaerde nieth noch mheer unde bovenmhaeten worden verdrucktt.
Want alhijr unde elders alss jw hoochgel. wall bekandt eenige van aedell unde anders sijn, die daegelickx (thoe eerholdinge oere arve, grunden unde gueder, waerunghe und huedinghe hoeres grontlichen verdarffs, oick onwedderbrenglichen schaeden) hoere verwanten, densten und boeden genootdrengett worden oever thoe senden. Oick bent hijr eenige, die dorch hoere huysfrouwen, kinder unde densten, eetz van hoere gueder, all ist klein, hebben unde genieten, diewelcke wennitz sie onroerlich, sie doer die haestige gewalt unde oevervall des viandtz niet vermochten thoe gelde toe maecken offte mitt sich daer uth unde van thoebrengen, daervan sie sich nochtans, nu voer desse tijtt, in desse langduyrige ballinckschap mitt wijff unde kinder, ter eehren unde nodrufft moeten eerholden. Dan hett is mannich redelich man, die kan niet graeven unde untsiett sich thoe bidden, soe wanneer den selvigen dan desse geringe middelen (den viandt mheer schedelich dan foerderlich) van unssen bondtgenooten (daervan sie mitt recht unde reden ther billicheit alle troost unde meedelijdige hulpe in hoer elendt vermoeden) boven thoevoersicht weigerlich worden affgeslaegen, soelen sullicke guede luyde een deel niet alleene bekommert jae onweten zijn watt toe beginnen, dan sich grotelick tot God unde alle menschen hebben te beclaegen, unde oever sullicke beswaeringhe thoe suchten. Weer derhalven noch unsse zeer frundtliche begeer, datt U. hoochgel. gelieven muchte (alle froemen thoe guede unde besten) alle moegelicke vlijdt dessen angaende an thoe wenden, unde soe moegelich bij die Generale Staeten befoerderen, datt die voelgedachte admirael unde capiteinen sullickz (soe niet absoluitt unde continuuelick, then minsten voer een tijttlanck) worde committiert unde express bevoelen, ordinierende alhijr een guett froem unde wollbekandt uthgewecken patrioot, die aller inlantsche unde uthgewecken luyde guett kentenisse draegende unde hebbende, uth die nhame der Generale Staeten mitt die selvige pasbrieven een ider dess van doen unde noedich zijnde muchte gerijven, diewelcke dan uth der heeren Staeten bevell bij voergedachte admirael, capiteinen unde soldaten, thoe waeter und lande muchten gelden unde sunder wedderseggen angenomen worden, updatt alle froeme luyden desen angaende niet wijder beschaedicht und beswaert muchten worden.
Wij achten idt oick daervoer, soe die uthvoer uth den lande niet alleen den uthgewecken, sunder oick den ingeseten vrij bij den unssen worde geguntt, datt daerdoer, vermits desse langduyrige unde verderffliche oerlooch mannich unde voele, tot grooten unde marckelicken affbrueck dess viantz, mett hett hoere sich daervan maecken unde vertrecken sollen. Oick sal men doer desse middell daegelickz unde stedich kundtschap und secker bescheit uth den lande unde van den viandt moegen hebben, daervan dan niet weinich unss gelegen, gelijck U Erentf. 1. weeten. Willen unss derhalven sluytelick desen angaende, alles guedes thot U hoochgel. W.h. voersien, niet twijvelende U hoochgel. worden unss alle ther frundtschap unde gevalle, alle moegelicke vlijtt, unde befordringhe om deser saecken, soewall bij die Generale Staeten in Hollandt, als bij unsser Gn. heeren Stadtholder sampt die Westfriesche Staeten unde waer sunst geboert unde noedich befonden, doen, unss hijrvan oick een thoeverlatich bescheit ther eerster gelegenheit laeten thoekoemen. Dess wij alle sampt unde bijsunder jeder tijtt tegens U hoochgel. U.E. danckbaerlich thoe eerkennen van herten geneight, kennet der Almechtige, den wij U Erentfeste hoochgeleerden U.E. hijrmitt in genedige schutz doen emphelen. Datum Embden.

[p. 464]

Middelborch¹⁾ wat sonderlinges sluytede; want het Staten volck was niet to velde, lecht styl in besettinge van Mey bisheer, und die Prince worde meer gehatet dan ver-

1) Eppens doelt hier op de vergadering der Staten Generaal, die in Juli 1583 te Middelburg was beschreven en daar tot September d.a.v. is bijeen geweest.

[p. 465]

trouwet um des Alazons willens¹⁾, und die meente inclinierde na het Rijck²⁾, hoewol die breven an den Keyser, van Saxen und Brandenburch gescreven, vermelden, dat Keyserlicke Majestaet solde doen vermaen(en), dat hartoch van Parma sick onthilde der Duytscher saken, gelick sie bisheer der Spanschen³⁾, und wolden niet lijden, dat die Pauwest die Duytschen myt sijn ban solde dwingen. Des worden die Staten ock van D. Besa van Geneve angescreven, dat sie solden hoer regerunge na goeden ehere wenden und niet up menschen sien und sommigen neit tvoel gelove to stellen; daermede die Prince verstaen worde⁴⁾. Wat tom laeste dusse vertoch geve(n) worde, moet die tijdt geven; alle luyden harten staen idtsondes in verwachten. Uth Portugal ys ock noch nene kundtscap over Tessera gewonnen offte verloren⁵⁾. Want Sywert Vechter kumpt weder doet to Embden, up den reyse gestorven onder Engelant, die anders meer geweten und gesecht solde hebben. Und men besorgeden des Konicks armeyge up Hollandt und Zeelant anders. Dat gespenss offte spoeckerije worde nu ock voel geropen to Gronnigen und int landt. Dat to Gronnigen voer 3 weken des daechs gehort sij dat geschrey und wapengeruchte in der nach van een stortinge des huyses, und is daerna gescheden. Dan up Marcket hadde noch meer tdoen west van ruyteren und knechten. Overst die ruyteren, na den Dam treckende, worden ock tvoeren gesien; und was lange

1) Inderdaad wantrouwde men te Antwerpen den Prins algemeen wegens zijn houding tegenover Anjou. Dat was dan ook de reden, waarom hij den 22 Juli 1583 de stad verliet en zich naar Middelburg begaf, waar ook de Staten Generaal bijeen waren.

2) Dit is stellig juist. Men wilde liever onder het Rijk dan onder Frankrijk staan.

3) Veel meer dan brieven schrijven hebben de keurvorsten van Saksen en Brandenburg in de Keulsche zaak niet gedaan. Vgl. Ritter, t.a.p. I, 599 vlg.

4) Een andere brief van Beza met uitvoerig advies over de Nederlandsche zaken, d.d. 7 Maart 1580, is gedrukt bij Groen, Archives, VII, 248 vlg.

5) Vgl. boven, blz. 454 noot 2.

[p. 466]

gesecht, dat het verlop solde noch gescheden, dat die boenhacken¹⁾ stonden und andere dingen meer. Des worde ock vertellet van Wilte Detleffs to Oesterhuysen²⁾, woe Wyart Mammen sijn lecke daet in sijn egen huys begaen, myt den meyger und varwer³⁾, die sijn huys gemeniet hadde und dael geslagen van hem, sulven die daet und torichtinge des huysholdes⁴⁾ gehort hadde und kumpt daervan tot Swagers huys, moet huys und gudt ruymen und solde groet achtet worden bij den Graven, hoewol het bloet gestillet solde worden. Dusse daden⁺ worden voel in dusse landen, als to Suurhuysen⁵⁾ myt een lansknecht van een veenekeler aldaer, dan worde vernenet als niet gedaen, want die rotgeselle muste vort und worde duydet up juncker Johan Starckenborch, want sijn Erbare was den anderen venelekar gelick. Dan onwaerafftich, dit konde Ocko Vrese niet verstaen und weten; dorch conniventie.

Christoffer van Diest⁶⁾, rentemester, van kleiner staet, starfft ock in eerste van Augusto in vulhardinge des partijes, daer he een besunder mester van was, und hadde duyseden gepossceriert van nichtes. Dat alsoe die olsten mede wechcomen. Die ongunst tusschen Ewsum und Egbert Clant to Stedum wort nu ock versonet myt verhilkunghe des dochters, seer rijck wesende, an Ulrich van Ewsum to Gennelt⁷⁾, daer Christoffer van Ewsum kort overlevede, myt een sobere vergastunghe myt weinich vrunden. Want to Lusseburch Unico Manninga dochter gehilcket, een enichste dochter und kint, an soen van Knipes⁸⁾,

1) Zolderhaken?

2) Twee uur ten noorden van Emden.

3) H.S.: varman.

4) Doodkist.

+ fol. 210^v.

5) Twee uur ten noorden van Emden.

6) Hij was rentmeester der stad Groningen en in 1583 tot burgemeester gekozen; hij stierf 15 Augustus 1583, over de 80 jaren oud.

7) Ulrich van Ewsum to Jennelt, zoon van Christoffer van Ewsum, huwde in eerste huwelijk Sophia Clant.

8) Hima Manninga was gehuwd met Wilhelmus von Inn- und Knyphausen.

[p. 467]

holt dat eerste natalitium¹⁾ und up sulvyghe tijdt wort diese twe junge eeluyden tsamen int bedde gesedt, na den heren wijse; gelick ock daerna gedaen ys myt die dochter van Knypes, Benneliefft, tegens een juncker uth Cleve²⁾ ock int bedde gesedt was; die bestedunghe des echtes van den prediger tsamen gesproken eerst und den Heren bevoelen. Dusse Benneliefft hadde reede Myddelsteweer van juncker Tydo van Upleverden³⁾ gecofft, heel verandert und nijes doen uptimmeren und repareren, daer Conradus van Rense myt sijn huysfrouwe uth dusse ballingscap verwachter⁴⁾ gestalt is worden, und die eeluyden sint myt den anderen tsamen vertogen up sijn woenplaetse.

Dusses langes vertochts und vrijheits in die Ommelanden, dat het schene woe Gronnigen gans boven solde blijven, wort Borgemester und Raedt van verscheiden personen myt notarien und getuygen versocht um betalinghe der gedane und geleden scaden, als an huysen und landen bewesen was, und ock an personen, als den Ovelgunne⁵⁾ ertijdes verbrant, und in Bremen enich dochter van Scaffer toquam, als onparthijghe. Item van den konick van Denemarck vor sin ondersaten, die up den Emse scade geleden hadden van Niessen, den Gronniger vrijbuyter. Item Azinge Entens in gelicken an den Camer over sijne vercoffte landen to Middelstum doet ock protest. Overst dusse alle worden weinich geacht noch gehort, dan scriven den Konincklicken Majestaet van Denemarcken een scryflick antwordt: Sie wolde daer nene notarien und tuygen meer hoeren, die personen solden sulven spreken. Daer dan die personen reponsalien ver-

1) Natalitium is verjaringsfeest. Eppens schijnt hier te doelen op het gebruik om zeer jonge kinderen door den echt te verbinden.

2) Bennelef von Inn- und Knyphausen huwde met Everhard von Dieffenbruch (Diepenbruck) uit Kleef.

3) Vgl. boven, blz. 458 noot 6.

4) Bewaarder, opzichter.

5) De Ovelgunne, een huis of borg op een half uur afstand ten oosten van Groningen, waar thans het gehucht van dien naam is gelegen. Zie J.A. Feith, in Gron. Volks Alm. 1910.

[p. 468]

sochten an hoeren heren, gelick ock enich borge uth⁺ Gronnigen, Gerrit Kloet, van Willum Sonderziel in Cleve angeholden is worden um 14.000 gld. int principael myt die renten, 12 des yaers van 100 gld., bij tijden der Walen upgenomen. Want sick die van Gronnigen in tractaet to Winsum verbonden hadden onder alle nabuerheren. Soe ys dit aldus het begyn west, wat hoer borgeren noch to wachten was.

Die pastoer to Westerembden Johannis van Lingen was bij den van Ewsum seer geleden und dienstlick in ampt van rentemester offte practiker over die meygeren, nier dan int ampt van pastoerscap. Was nu wol een yaer vrij int landt geseten, wende sick heel na den wint, myt den Lutenant familiaer und bij ider angesien, und ock alsoe bedacht, dat he muste meer doen als een ander, offte muste Ewsum gegunnet worden um hoer hueren und schulden to verlicken. Want dusser und dergelicken renten worden niet geboeret van die Gronnigers, als¹⁾ Melle Broessema, Ringe Ellema, Corth Borchers to Fermsum, Abel Eppens to Equert, item Hermen Sickinge, ter tijdt Joest Leuwe und Jurgen Leuwe versonet, Wigbolt Iselmuyden gemijdet, Egbert Clant to Schermer niet bescadiget worden und die borgeren ten Dam becortet, myt anderen hovelingen guederen als Egbert Clants to Stedum, Johan Rengers to Post togeslagen worden. Dusse pastor kumpt nu in Augusto weder to Embden, blijff Claes ten Buer familiaer, tot verwonderinge und ongedult van adel und onadel, alsoe dat juncker Johan Starckenborch den Claes beschuldigede niet beter twesen dan die pastoer, want he muste een schelme sijn und weren nu ock reede verraden, diewijle die pastoer van hier alles verstaen weder overdragen konde, und het geruchte openbaer was, dat he solde de respondentie

+ fol. 211.

1) Eppens drukt zich hier weer zeer onduidelijk uit. De volgende personen zijn juist geen Groningers. Vermoedelijk wil hij zeggen, dat deze renten niet van de Groningers, maar van de Ommelanders werden geheven, met uitzondering van enkelen, die om bizondere redenen de vriendschap der Groningers genoten.

[p. 469]

myt gryfier to Leverden gevuerdet hebben myt Verdugo um Leverden to verraden, uth sodanigen breven van den pastoer overgesandt bij sijn koster an des pastoer broder, onder schijn van Claes Kater und Aepco van Ewsum to bestellen. Und dusse grifier was orsake, dat die winterintoch neit gekeret worde van Marroda, sulckes merckende, und neit alles trouwende. Sulckes muste myt Lutenandt raedt und daet in des pastoers dienst bedreven sijn, worde van nemant anders verstaen. Want die pastoer evenwol sick aldaer verhilde und sick neit bij emant alhier vertonen muchte, hoewol he een capelaen stellede, umdat he die kerckedienste niet doen bedwongen, die renten⁺ geneten muchte. Dit makede die gunst, vertrouwen und enicheit tusschen den Ewsummers und andere Staten seer gringe, diewijle men alnoch niet verclaerden openlicken die orsake des ballinscap, krijcht, verdarffs und lijdens der uthgewekenen, tweten die religioens executie, Spansche tirannie und pawslicke affgoderije, und niet die inlandtsche vrijheit van stapel und stapelrecht und vijantscap der stadt Gronnigen, die sick doch der Spangerden overgeven hadde um die Spansche privilegien to genieten over die Landen. Daeruth Johan Rengers to Helm verorsaket in dusse torustingen een vermaen tdoen, dat men gelick to wapenen solden lopen um vaderlant to redden van den Gronniger slaverie, dan des religioens weinich gedacht, und ys den 1 Septembris myt Claes ten Buer und Eppe Bauckens tot Ewsum vertogen, buyten weten und todunt der anderen alle. Want dusse gelevede alsoe neit tvolgen up sodanigen ongewisse intocht, daer man die krijch onse lande solden upleggen des maents 40.000 gld. und nemant staetswijs consentiert und raedtsam befonden, hoewol Westerlandt, Stycht, Overijsel die hoeren wol besolden konden und men ock noch nene seker hoff offte stadtholder hadden und wisten. Het weer dat Rijck onsedt¹⁾ verwachtet worde uth Sticht van Kollen, daer Casmirus nu den Bartolemei dach²⁾ 12.000 to perde und

+ fol. 211^v.

1) D. i. ontzet van wege het Rijk.

2) 24 Augustus.

[p. 470]

16.000 to voete gemulstert hadde und die Kurvurst het capittel wol mechtich was, want he alle des capittels clenoden becomen hadde und vermunten liet und hartoch van Parma myt capittel des geldes mangelde. Dat hartoch van Parma affgetogen sint 27 vendelen und meer affgelopen, umdat daer sommigen geknevelt worden in der nacht, die um gelt geropen hadden, welckes die anderen ock bevreseden hoer soldinge solde worden. Daeromme Casimirus wol mester benae verhoepet worde. Daeromme die stadt Gronnigen, alnoch overmodiger, verclaert Hollandt, Zelandt myt den Kuerfurst to Coln und Casmirum voer vijant und eysken aff bij confiscatie van guederen, soe aldaer dieneden und anhengig weren. Verwachten stoltelicken die intocht int landt van Ewsum, hoewol sommigen rede weder uth den Dam vertogen, dat rode vane¹⁾ na Doesborch, um dat myt anderen in der nach over to vallen. Dan gewaeret, sint meest verstroyget worden van die, soe in besettinge to Doeckum und Lochum mede weren. Des beschuldigede Verdugo ock den Gronnigers⁺ van wantrouwcheit tegens den Konick, dat sie nene ontsedt weerdich, diewijle sie die Goesen guederen in Stadt und Landen niet confiscierden und inclinierden weder na den Staten, soe als Ballen²⁾ tom andtwordt geworden ys. Die borgeren worden ock waerscouwet voer den inval um hoer ossen to versekeren, dan tom laesten worde gelt van die borgeren begert, welcke myt ongedult geweigert, worde geropen: Men solde die Goesen guederen vercopen, die die orsake weren van dusse krijcht; tvoeren hadden sie protestiert, dat men nene confiscatie in Stadt und Landen doen muchten. Na luydt die privilegien, und ys ock nichtes in die privilegien uth Spannien begrepen off geboden, dan allene dat die lutenandt Mepsche sommige guederen uthdielde und sick anmetige dorch Kempis.

Nadat die grave Edzart toe Oestvreslant weder to landen

1) Vane = vendel.

+ fol. 212.

2) D. i. Johan van Ballen, een bekend regeeringspersoon te Groningen in deze dagen, in 1583, hoofdman.

[p. 471]

comende und myt grote verlangent des meentes ontfangen, kumpt myt sin hoeffgesin to Embden den 3 Septembris sonder enich triumph holdende. Dan 4 Septembris worden smorgens 100 borgeren verordent myt den heren to trecken na dat hoeff to versichtigen an den Dullert. In dusse uthtoch doen die Engelschen meest die eerscoten. Overst up Westerlant wordt den borger 6 daler prijs stellet van den Grave und ys seer frundtlick myt den borgeren, de Raedt schencket wijn und bier, dat die borgeren sick ock curioser hilden als sie gewonet offte waeren konden, sceten myt scarp, sceten ener hoer medeborgeren, Hindrick Backer een ansiender man, doer, sonder autoer wetende. Daer dan grote droffenisse uth volgede und wol meer to bevresen was, soe men alsoe sijn wrake soecken wolden.

Up dusse dach wort die junge predicant onderhort van den canselar, wel hem beropen hadde, wat sijn ampt were, waeromme neit sijn vaderlant bedenede. Daerup Sybrandus¹⁾ antwoerde: He wer van D. Artopeio²⁾ hier

1) Sibrandus is de welbekende Sibrandus Lubbertus. Geboren in 1556 of 1567 te Langwarden in Butjadingerland, genoot hij zijn eerste opleiding te Bremen onder den rector Molanus. Vervolgens studeerde hij te Wittenberg, Marburg, Genève (onder Beza), Neustadt en Heidelberg (onder Ursinus). Gelijk ook Eppens bericht, werd hij in 1582 te Emden als krankbezoeker aangesteld. Als Calvinist werd hij evenwel in 1583 door graaf Edzard II verbannen. Gaarne werd hij nu door Willem Lodewijk en de Staten van Friesland uitgenoodigd zich in hun gewest te komen vestigen; in 1585 werd hij een der eerste hoogleeraren te Franeker. Zijn verdere loopbaan als wakker kampioen der Gereformeerde beginselen is bekend. Hij stierf in Januari 1625. Vgl. Boeles, Frieslands Hoogeschool, II, 29 vlg. en de daar aangehaalde bronnen; voor zijn leven in Oost-Friesland vooral Meiners, Oostvrieschlandts Kerkelicke geschiedenis, II, 425 vlg., die over zijn verbanning het volgende zegt: (Lubbertus) ‘liep het Hof en voornamelijk Ligarius te zeer in 't oog, omdat hij schrander, geleert en veerdig in 't redentwisten was, waarvan hij in 't coetus meermalen blijken gaf, en dus een bequaem medehelper van Alting konde zijn. Daarom quam een bevel van den graaf, dat men Sibrandus den dienst moest opzeggen’.

2) Rudolphus Artopaeus, geboren te Emden, was daar, gelijk uit Eppens' berichten blijkt, predikant. Later schijnt hij te Bingum te hebben gestaan; vandaar werd hij ten minste in 1594 naar Appingedam beroepen. Twee jaar daarna ging hij naar Delfzijl en in 1604 naar Franeker. In 1609 schijnt hij te Amsterdam te zijn beroepen, maar daarheen is hij niet vertrokken. In 1619 keerde hij naar Delfzijl terug; later schijnt hij ook te Dokkum te hebben gestaan. Hij stierf in 1642. Vgl. Wtenbogaert, Kerkelicke Historie, 403 vlg., Brucherus, Gesch. van de opkomst der kerkhervorming in de prov. Groningen, 283.

[p. 472]

beropen und neit sulven ingecomen, sijn ampt wer die krancken to versoecken und oeffende sick int predichampt na sijn gave. Dusse ys een junge man, seer geleert in hebreeuwsch, latin, griecks und wol verstandich tegen den Ubiquisten¹⁾, van den borgeren believet, to verwachten als successoren in emants affganck der predigeren. D. Artopeius wort ock befraget. Antwordet den canselar, dat he hadde dusse junge man van Heildeberge gehaelt und geleydet up sijne onkosten als hem commendiert van anderen geleerden, dat he die meente dienstlicken sijn konde, und hadde des van wegen des gansen consistorien to Embden gedaen. Daerup die predigers gefraget, waeromme sie predigeren stelleden buyten des heren wille und weten, dat men neit also lijden wolden. Daer dan meer disputierens uth erresen, dan weinich geacht. Dat endtlicken dem Sybrando dat predigen und dienst des visitatie upgesecht und Michaelis²⁾ verboden tot verwonderinge des meentes. Want soedanigen in dusse tijdt doch myt sorchvoldicheit to soeken weren. Die doctor van Bremen, Christopherus Pezelius³⁾, een ge-

1) Vgl. boven, blz. 382, noot 2.

2) 29 September.

3) Christophorus Pezelius (1539-1604), werd in 1567 hoogleeraar in de philosophie, twee jaar later in de theologie te Wittenberg. Als aanhanger van Melanchthon werd hij in 1574 van zoogenaamd Crypto-Calvinisme beschuldigd, gevangen genomen, van zijn professoraat ontzet en in 1576 uit Saksen gebannen. Het volgende jaar riep Jan van Nassau hem tot zich te Dillenburg; hij voerde op diens last de Calvinistische kerkorde, liturgie en belijdenis in Nassau in en stond bij den graaf en zijn moeder Juliana van Stolberg in hooge gunst. In 1581 werd hij naar Bremen beroepen, aan welke roepstem hij gehoor gaf; in 1584 werd hij daar superintendent en ook hoogleeraar in de theologie, de moraal en de geschiedenis. Ook hier nam de kerk door zijn invloed steeds meer een Calvinistisch karakter aan. Hij stierf te Bremen in 1604.

[p. 473]

leerder und verwerder des waerheits van beiden natueren in Christo bij den aventmael, und ock Caspar Cruciger¹⁾, Georg Cruciger soen, van Wittenborch, nu langer van daer beiden verdreven, nu to Bremen in Molani²⁾ plaetse beropen tot rectoer des scoels, weren ock up dusse tijdt achte dagen lanck to Embden und bedroveden sick seer des sakes. Dan worden nochtans van die stadt credents(t) und ontfangen, und weren alhier gecomen um nabuerscap, und ogenschijndtlicke erfarenheit tnemen over die ceremonien und uthdielunghe des avendtmaels to Embden, dat aldaer seer styl, eendrachtich und ordentlicken uthgedielet worde, und myt lange gebruck kundich, daer noch in andere plaetsen Pawslicke schijn und vermeende Lutersche exempelen overbleven weren. Overst die borgeren to Embden in tegenwordicheit des Graven ordineren und deputierden den 12 Septembris, dat men Sijn Genade solden anseggen, dat Sijn Genade wolde die borgerije bij olde gewoentlicke kerckenordinantie blijven laten und die meente laten hoeren stemmen holden um predigers to kiesen, want den meente toquem, niet enich hoecheit. Und dat men een beter myddel um gelt tsamen tbrengen solden vynden um het hoeff voert vort to veerdigen, und nu van twe mael in een halff yaer teynde pennick collectiert rekenscap begeerden, demnach dat die munte muchte geholpen worden. Waermede die arme meente heel ver-

1) Caspar Cruciger Jr. (1525-1597) werd in 1560 de opvolger van Melanchthon te Wittenberg. Evenals Pezelius werd hij in 1574 wegens Crypto-Calvinisme afgezet en verbannen; evenals deze was hij ook in Nassau en later in Hessen werkzaam, waar hij te Kassel predikant werd. Uit Eppens blijkt, dat hij in 1583 tot rector der school te Bremen werd benoemd. Zijn vader was niet, zooals Eppens zegt, George, maar Caspar Cruciger (1504-1548), die in 1528 hoogleeraar in de theologie en predikant der Slotkerk te Wittenberg werd.

2) Johannes Molanus, geboren in Vlaanderen, studeerde te Leuven en werd rector te Diest, vanwaar hij in 1553 als zoodanig te Bremen werd benoemd. In 1559 moest hij vandaar wegens de ubiquitistische twisten wijken naar Duisburg. Maar reeds het volgende jaar kwam hij weer als rector van het paedagogium terug. In 1585 is hij gestorven. Blijkens Eppens heeft hij in 1583 zijn ambt neergelegd. Vgl. verder de door van der Aa in voce aangehaalde bronnen.

[p. 474]

teret worden und in een heren landt neit behoerden twe munten gebrucket tworden. Voer ys dit Sijn Genade¹⁾ mundtlicken angesocht, dan verachtelicken geantwordet, dat soe dar duysent niet blijven wolden, solden wolden 1000 weder yncomen etc.

Onder dussen tijdt was in vorwachtinge van Ewsum und Entens die Dam heel besettet myt ruyteren und knechten tot 200 eder 300 und die scanzen wel verwaeret.⁺ Daer Hans Spirata nu ilendt bijcomen was uth Westerlant uth sijn anholdinge, und deden den huysman grote afftocht van hoer gewas und koeren, dat men myt scattinge und servysen dat gardysonen daer holden musten, daer wachtmesters to ordiniert, Wrytzeer ten Holte, die nener tijdt bij den Staten wolde sijn, Willum Ubbens to Lermes, Coppen Mepsche, Aylco Winckens und Remmert to Bierum, Berent Reiners, welcke alle dorperen quartierden tot hoy und haver ten Dam; als Wirdum 14 mudde havers und 2 voder hoys und 2 voeder stroes etc., tot 18 dorper, to Loppersum 4 vuerder und 4 mudde havers dagelickes. Dusse betaelden dusse tijdts nene scattinge, dan dat garden²⁾ was swaer und groet, ter tijdt Ewsum und Entens to lande incomen. Under des worden daer 12 van ruyteren und knechten ten Dam gevangen na Gronnigen gebrocht, omdat sie (um) gelt geropen hadden und uproer tmaken beschuldiget worden, alsoff sie respondentie solden hebben myt Ewsum und Entens, offte dat men den anderen in gehorsamheit des meer tholden hadden. Die nochtans in alle garden den huysman nene gewalt deden bij teynen und 20 tlopen, dan myt een ortgyn³⁾ affgewesen worden. Up den 6 Septembris compt Johan Rengers ten Post uth Hollandt und van Schellinck⁴⁾ weder to Embden und hadde Ewsum und Entens gesproken und ilendt na Bremen vertogen tot Egbert Clant, sijn swager. Und verclaert hemelicken die gelegenheit,

1) Het woord ‘Genade’ staat er niet, is door ons ingevoegd.

+ fol. 213.

2) Bedelend het land afloopen.

3) Oortje.

4) Terschelling.

[p. 475]

dat Ewsum und Entens uth sick allene radende und doende weren und niet voel ontsedts hadden van den nabueren, hoewol die Staten dat wol anders gewillet; allene was dit die mangel, dat men nene stadholder¹⁾ hadden und hoefft over dussen onsen diel. Und Entens und Ewsum vertrouden malcanderen; yder wolde die scattinge ontfangen tot gelicken diel, und daer die Staten in die Ommelanden erkennen, die nu seer verstroyget und vervremdet weren van den anderen. Und die Syndicus bij Entens in nene gunst noch vertrouwent was, als Ewsum meeste togedaen, voer welcken he sijn scade solde verworven hebben to becomen uth die Ommelanden eder Oltampt tot 80.000 gld. to, und hem heel vergeten hadde als meer geleden dan ener. Dit alles makede mystrostunghe bij den anderen, und wolden dat men nu niet⁺ anders solden soeken dan gemene beste, nadem het vaderlant in die grotste noet und verdarff gerakede, niet allene van wegen de Spansche privilegien, dan ock want nu twe partijen sick weder in dat overgebleven diel weder an den anderen steken worden, und men van Casmiro een lange vertoch hoerden und gewaerden, dat Nederlandt niet helpen worde balde, und Iperen alnoch besedt²⁾ und Sutphen nu ummeghegaen was an den vijanden³⁾, und alle provintien sick sulven redden solden. Und die vijandt landt beset hadde myt 10 eder twalff scanzen und die darde man bij sick int geweer gedwongen hadden, und makeden Ewsum und Entens niet allene verachtelicken dan ock onmenslicken, dat sie hoer vaderlant verderven, verbrannen und verneelen solden. Und nu up den 12 Septembris gewaer worden, dat sie to scepe ghegaen van eylant Scellinck myt 40 scepen und meer und to Oestumhoerne van Westerlant dat ontsedt noede verwachtende myt alle datelerije und resscap. Dat tall der scepen sij worden over tachtentich scepen, daer ock

1) D.w.z. geen stadhouder van wege de Staten-Generaal. Billy was natuurlijk stadhouder namens den Koning.

+ fol. 213^v.

2) Vgl. boven, blz 368.

3) Zutfen werd in September 1583 door Tassis verrast.

[p. 476]

peerden sijn bij gewest, und 18 Septembris up den Emse comende nemen het landt nevens Heveskens und Weywart yn. Een besonder oert, dat men daer ant over¹⁾ anleggen muchten, und dat tusschen 9 und 10 uren bij lichte scone dage, in het vulle water, in ansient van alle menschen in Oestvreslant. Und Ocko Vrese, die sijn huysluyden to wapen geropen hadde bij den dijck, und nene ure lanck torededen²⁾. Dusse plaetse was dar mede dienstelicken als myt den Ziel affsondert van die hoege dorperen na Watum, daer nu die meente meest myt die wachtmesteren hoer verwachteden. Dusse plaetse ys van Eppe Bauckens, Claes ten Buer, Johan Rengers to Helm meest verkundtscap(t). Want men secht hefft, dat daer over 10 yaren all sodanigen antocht gesien hadden und aldoe niet gelovet, dat den personen sulven beyegenen solde, die des tijdes meest vertelleden etc. Soe lange die slachorde gestalt worde dorch Entens, keren die orlichscepen den vijandt bynnen dijckes, und wat over den dijck kumpt muste weder wijken, daer capteinen Derck Scoen und Kloeger sick trouwelicken und manlicken in bewesen hebben, alsoe dat onse diel weinich scaden geleden, sommigen wol gewondet, den vijandt hebben doen wijcken na Fermsum, Dam, und tom diel verlopen, dat⁺ dergenen sees allene doet gebleven sint myt twe perden, die huysman heel voervluchtech, und worden gemijdet, dat sie staen solden, und den 19 dach componierden sommige caspelen up lenunghe. Nene suderlaer muchte nene gudt verbuyten³⁾ bij verluss des scip und guedes, daer yn vonden; worde wat genomen, worde weder langet vor klein gelt etc. Dan dusse oversten en hadden nene gehor over die soldaten, want sie weren in die wapenen befunden und verleeten huys und hoeff myt alles hoeren, want dusse intocht quam boeven enich vermodent, soe seker weren die inwoneren gemaket van die Gronnigers. Der oversten sijn volck ys gerekent up 2500 mannen,

1) Oever, kust.

2) Uitrusten, in gereedheid brengen.

+ fol. 214.

3) Verruilen.

[p. 477]

daer die Westvresen 4 vendel onder hadden offte 3000 gerekent. Daer der Vresen hopluyden hadden ener dapperen, enen Steven Molten, ener Dener¹⁾, die die eerste was to lande daer na Entens und Ewsum. Nadat die vijandt die vlucht genomen hefft und nemant wijders folgede, sint to Loppersum tsamen gecomen, und die luyden sint uth alle dorperen verlopen, die huysen geplundert van die ene soe wol als den anderen, dat up enen dach van Reyde tot Post to nener mensche bena bij sin huys blivende was offte verdedigen muchten, dan sommigen mannen und knechten. Und also heel Oltampt vluchtiget ock na Reiderlant, die anderen alle na Gronnigen. Overst den 19/20 Septembris keren het hoeff weder na Fermsum, und besetten Grijsemoneken²⁾ und holden yn Reyde und scarmusselen myt den anderen voer Oterdum. Welckes up den eersten dach van alle soldaten bescanzet nach und dach den vijandt hefft verwachtet, die nu allenhalven hoer bijstandt an Verdugo und anderen und captein Thomas verscreven, totdat daer wol 600 bij den anderen comen sindt. Den 20 Septembris, dat ys twe dagen na dusse geluckelicke und miraculose intocht, kompt daer een vlegende storm, dat, soe die scepen neit an landt west weren, solden in grote gevaer gecomen hebben und nimmer dusse plaetse intrecken hebben konen. Woe groten ongedult die stadt Gronnigen gehadt heff, dat die huysluyden nene tegenstandt gedaen, die ruyteren und knechten sonder slach geweken weren, hebben sie meer geropen und hemelicken gepractiziert um den overster to benouwen und uth landt tsluyten, dan myt mach(t) konen doen. Want Verdugo komende, antworde: he konde die vijandt daer neit uth krijgen in dusse harvest und natte tijdt myt soe weinich⁺ volck. Daeromme het volck verlecht in vorscreven plaetsen sint gewaer worden, dat Ewsum und Entens niet anders mistede dan gelt und het volck ongemulsterst

1) Vermoedelijk = een Deen. Eppens schrijft het woord met een hoofdletter. Aan een ‘dener’ = dienaar is toch bezwaarlijk te denken.

2) Het Grijzemonnikenklooster Menterne bij Termunten.

+ fol. 214^v.

[p. 478]

hier gevuert weren up commissie, broet langende als herrinck, broet, kees und bier. Und vermeenden daetlicken uth landt het gelt to versamelen, laten daetlicken weten bij den brant, dat sie solden upbrengen scattinge. Welcke voel strenger van die Gronnigers verboden worden nichtes to geven noch to accorderen vor gelt, noch pigniereers¹⁾ to senden. Overst hadden die oversten den vijandt vervolcht, solde in alles niet gelettet hebben. Want die gunst was meest hier hen und solden heele landt hebben mogen dwingen und daerna Oterdum bescanzen laten. Welckes die oversten voereerst achten versekert tholden um die scepen to verwaeren und landt mynner tscadigen. Nu overst benodiget um screken tmaken onder den ingesetenen, dat se gelt solden brengen und gravers senden. Want die soldaten verdroet het graven balde, sunderling want sie nene 10 stuver dages ontfingen, soe wort Oesterwyrummer vorwarck, nije huys Tiddo Bawtes tocomende, myt grote onwille van alle menschen in den brandt gestecken, myt kloester Oesterwyrum²⁾, vull koeren und hoey und alles in verbleven was in een sorchlosicheit, die biesten geslachtet und wechgevuert. Den 22 wort Wilke Eltkens huys ock gebrant, den 23 2 huysen to Heveskens, als Berendt Koeps und Ocko Tjackens, daer Berent Reiners huys staen blefft. Den 24 ys Wartum ock brant, hoewol Claes ten Buer myt Johan Rengers und Eppe Bauckens int leger weren, und alsoe vort ys Borchsweer und Lalleweer ock heel verbrant, dat men dusse brant wol sal konen rekenen up 100.000 gld. und wol over 130 last koren vernichtiget, wol 1500 biesten verdreven und gerovet, daer het leger lange solde van onderholt hadt hebben als hoer naeste gelegen. Und nu van Embden alles musten geneten voer gelt, dat nu der beiden parten spijscamer bevonden worde und den ingesetenen verorsakede alles hore na Gronnigen to senden, den vijanden bijvallich tsijn und nu langer in elende verblijven, als ock sick

1) Gijzelaars.

2) Een commanderij der Johannieters nabij Heveskes.

[p. 479]

sulven neit erredden mogen van den Malecontenten gewalt, die alles plunderden und inhaelden, wat sie becomen muchten in den Ziel und Fermsum. Dusse verscreckunge was groet over het hele landt und Oltampt, ja die uthtoch na Reiderlandt was ock neit velich dorch die orlichscepen alnoch. Dat dusse noet groet was sonder enich bedenckent, wat daer wijders erstaen solde. Soe men nene gelt anders konden vinden¹⁾ dan uth die Ommelanden, dat Westerlandt und Hollandt die sake muste bevoelen worden, offte dusse scanze weder verlaten. Daeromme Entens⁺ na Oldersum²⁾ trecket um sijn klenodien to lichten. Die Amirael van die scepen wort versocht um gelt und alles wort nu tentiert, dat men het leger muchte inholden. Want in den tijdt van 14 dagen worde vaken scarmusselt, daer die Gronnigers sommigen vangen, sonderling ener, die van hoer ontlopen, alnoch ongemolstert, niet rantsoent worde, wort up den 2 Octobris voer an den scanze gehangen und geruchte maket, dat het noch ongemulsterde knechten weren, men solden sie alle so richten. Daer dan noch meer um gelt und mulsteringe geropen ys etc. Dusse wretheit worde noch ann dusse elendige mensche gedaen, dat he tvoeren enes hopmannen jungen, daer gevangen, ock sulven hefft moten stupen und alsoe lopen laten weder na Oterdum uth Fermsum, dar Verdugo to Fermsum up huys lach. Den 24 Septembris wort een sware scarmussel geholden vor Fermsum, daer over die 20 doet gebleven, under welcke mede bevonden Berendt Hoeck bij Adwert, een lutenandt in druncken mode uthgereden. Dar Azinge Entens sulven in gevaer myt den vijandt handt myt handt vechtet in grote ripicheit. Also Onno van Ewsum, zaliger juncker Christoffer soen, ertijdes to Winsum um orsaken affgedancket, kumpt alhier weder in dienst, bearbeidet, dat Grijsemoneken die porten opent worden, naeckent doer die graff komende, dan konen cloester neit doen, als myt 40 soldaten beset. Krijcht tom laesten dre huysluyden uth hammerick ge-

1) H.S. heeft onduidelijk: raden.

+ fol. 215.

2) In Oostfriesland ten zuidoosten van Emden.

[p. 480]

vanckelicken bij Bruck¹⁾, eysschet 2000 gld. tom ransoen in sijn egen gewyn als ongemulstert. In soedanigen uthtoch worden sommigen gevangen, sommigen geslagen, sommigen verlopen, sonderling uth Lutgijn Hiddinck vendel, want sie wolden niet meer leggen up commissie und tegens den vijandt strijden, offte dat nu nene buyte sonder bloet meer tcrijgen were.

Gelick andere kaspelen wol componiert und belovet hadden scattinge tbrengen und gravers to senden, so sint nochtans die Oltampsters allene willicken um to senden int gehemelicken hoer scattinge dorch Bunne Hayens to Woldendorp, boven verbodt der Gronnigers, dan konden niet alles upbrengen, tot 70.000 gld. mit 1900 gld. inbrengende. Daerto weren ock nene andere gravers to becomen, dan als Scerhagen to Lier in Reiderlandt hadde angenomen voer gelt dagelickes tot 150 personen. Die bedrouwinge was soe groet, dat die lutenandt Mepsche beruchteget wort sijn nabuers huys salige Johan in den Hams huys²⁾ twillen verbrannen, den sonen tom troess³⁾, als Here, die nu bij regement ys, und Tamme, daer Sicco⁺ inlandts was, um sijn erenst bewijsende tegens dusse sake, offte dat he allene sick die naem van Ham toegenen muchte und sijn banderscap bevestigen, soe en Ham een clawe und heele kluyfft ys⁴⁾. Dusse brant ys ock gedichtet in visioen voer welcke yaren und des ys nu verleden yaer gesecht in Mepsche egene twesen een gardener⁵⁾, alsoe versaget gemaket, dat he in sijn werck niet hefft dueren mogen und sijn dachhuer verlopen und reschap⁶⁾ verlaten und opentlick seggende, dat daer meer worde tdoen vallen, als he verwachten wolde. Und ys men betuyget nu, dat des Mepschen huys den andermael

1) Vermoedelijk = Noordbroeksterhamrik.

2) Te Loppersum.

3) Ten spijt van.

+ fol. 215^v.

4) Eppens plaatst hier een woordspeling. Hij wil zeggen, dat zulk een ham (het slot den Ham) een heele kluif is.

5) Tuinier.

6) Gereedschap.

[p. 481]

brannen solden. Alsoe verorsaket Mepsche nu sulven sijne egene fata, soe he sijn egene nabuers huys ansteken gebudt myt hoy, koren und alles etc.

Wat noch wijders an alle Reformierden bedreven wordt, hebben die placaten betuyget, dat nene meyger enich uthgeweken enich huere meer solde betalen, als Starckenborch to Garsthuysen. Item den onderscriver uth den stadtcamer¹⁾ gelecht und verwesen, dat he solde den Reformierden wat tocopiert²⁾ hebben und hemelicke dingen geopent hebben, welckes Spirata in sijn venckenisse to Leverden gewaer geworden. Dan neit hart hem androngen hebben. Daerto Johan Eyssinck, een borger, wort ock verwesen uth den stadt tom andermael. Und alle, die den pastoeren niet wolden bichten, soelden als suspecten vertrecken uth hoeren stadt, und³⁾ vermeende de confiscatie van alle Reformierde guederen to geneten. Die gewesen pastoer to Westerembden, Johannes Lingius, wort ock in persoen van den Lutenandt uth landt verwesen, bij sonnen onderganck up den 19 Septembris, dan lat sitten die huysfrouwe um sijn gewass to geneten tot 500 mudde koren, als he sede. Dusse verclaerde daetlicken, dat he bij den Lutenandt niet gewest, hem neit gesien noch toscreven, voel weiniger hem familiaer, und hadde nene kerckendienst gedaen, dan hielt een vicarium und bediende den van Ewsum und Kater allene in hoere renten und schulden und were nene ontrouwer des vaderlants, als men hem bedacht hadden, dat men neit conden waer maken. Ock weer he een paep, wel⁴⁾ des anging, he hadde nene eedt noch dienst des landes an sick, dan weer ten achteren wol 500⁵⁾ gld. van Ewsum, daer

1) Stedelijke secretarie. De bedoelde ‘onderscriver’ is Johan Julsing, die dit ambt evenals later dat van secretaris der stad Groningen jaren lang heeft vervuld. Hij was hervormingsgezind. Zie over hem Bijdragen tot de Geschiedenis en Oudheidkunde der prov. Groningen, dl. III, blz. 1 vlg., waar ook de door hem nagelaten Kroniek (1589-1594) is afgedrukt.

2) Afschriften gegeven van belangrijke stukken.

3) Nl. De Mepsche.

4) Wien.

5) Hierboven staat met anderen inkt: 2000.

[p. 482]

hem sijn koygen vor affgerovet; nochtans weer he vijandt des Pauwest, hadde nene misse gedaen, muste mede vole lijden, und meer, als nu reede int landt weren und in eedt gewest, verstaende Leuwen, Iselmuyden, Sickinge und anderen. Ulryck van Ewsum was besproken van⁺ juncker Johan Starckenborch, dat sie solden onbesproken personen gebrucken in hoer gescefften und neit alsodanigen suspecten. Welckes Ulrich van Ewsum an hem¹⁾ neit verwachtede, und wer hoer dener lange tijdt gewest. Nochtans ys dit waerafftich, dat he nene vrundt und litmate des religioens aldaer muchte blijven, als een pastoer, und dede grote argenisse und weer in groter edt als een ander, dat he die affgoderije muste straffen und neit darvan leven und bedenen laten van en ander. Albert Knotte was myt hem uth landt comen, seggende dat die pastoer beschuldige Abel Eppens und Starckenborch dusses sakes. Daerup he geantwordt: Abel Eppens ys neit van mij genoempt. Dan Knotte seede: Abel Eppens gyfft die raedt, een ander die daedt, und hefft myt hem neit to beduyden. Soe Knotte mij in een yaer niet gesproken hadde, alsoe lichtveerdich van worden als he ock in alle andere saeken bevonden, und blicken²⁾ sijn process gevaer wachten wordt tegens den Mepsche, die nu myt den brant wol betuyget, wat vrundt he hem worde sijn.

Der Gronniger borgeren gesande Joest van Cleve compt weder to Embden, dan niet voele bijstandts brengende. Want eendrachtich worden Ewsum und Entens niet gelevet noch groet geachtet tot dusse intocht, als nene repartitie uth andere provintien hebbende, noch ock een seker hoefft hebbende vor stadtholder tot ydermans verwonderinghe. Daerto worde dusse plaetse, soe sie muchte beveerdiget worden, myt ongunstige naem benijdet: O tardum³⁾, quasi longa miseria, offte dat sonder den Hollansche scepen und warnunge nichtes voell ontrichten solde konen. Daer nu reede tom Ziel, Watum

+ fol. 216.

1) Nl. Johan van Lingen.

2) Blijkens.

3) Zinspeling op Oterdum.

[p. 483]

und na Werfum und Sandt rogge, solt, scepen ingevueret worde, sonder besperinge¹⁾ und myt conniventie, und to Gronnigen 1 tunne solts over 5 daleren gelden muchte. Ock bleff die mulsteringe staen wol 3 weken vordat daer gelt gesocht, und voel reede weder afliepen, die vienelen niet vull tot 1200²⁾ hoveden bevonden. Daerto soe worde ock ruchbaer, dat dusse twe oversten, Ewsum und Entens, ondertijden verscheiden van raeden und daden weren, ock tot groter ongedult und besorgunge van twidracht, dat ock alsoe dusse regerunge niet standafftich besorget worde und dat graven langsaem vortginck, sonder niet⁺ voer een scanze angelecht, dan eenes sekere vestenisse des landes. Daerto worden die Staten des Landes ock niet to regerunge geropen, noch konden ock neit etwes berechten, vordat die voet vordet anthoren gesettet worde. Und dan so was het getall seer weinich und neit eensgesynt und tom diel ock junck, onerfaren mannen, die wol die rijxsten weren und niet seer populares³⁾, want men achten weinigen die sake to vertrouwen. Dusse sint west: Eysse Yarges, Johan Rengers to Helm, Claes ten Buer uth den Dam, Eppe Bauckens Ewsums sijdt dragende, Johan Rengers ten Post, jonge Johan Mepsche, Johan Starckenborch Entens meer begunstigeden, nochtans beyde oversten tot enicheit biddende, radende und vermanende. Want den vijandt een lust was hoerer twidracht.

Onder des was Entens daegelick sulven in schermusseringe, harde den brant meest gestopet und togelaten tegens Ewsum wille, die sick bynnen hielt und niet balde sick wolde anders raden und leyden laten. Die rentemester Johan Winbrugges worde noch neit in alles getruet⁴⁾, hoewol he sijn rekenscap daegelicken gesloten, uth sijne verlecht⁵⁾, myt Rengersen familiaer, den syndico und Ewsum favorizierde und sick tom gemene Christi

1) Uitstel.

2) Op het eerste cijfer ligt in het H.S. een klad; er kan 1200, doch ook 200 staan.

+ fol. 216^v.

3) Niet uit de lagere volksklassen.

4) Kan ook gelezen worden: gelevet.

5) Voorschot.

[p. 484]

belovede intlaten. Van die egenarffden weren noch nene bij dusse sake, noch daer voel in befraget, als Abel Eppens, Eysse Bauckens, Cort Borchers, die noch respectiert worden als deputierden; die anderen als Wigbolt Iselmuyden, Egbert Clant, Here Broesma, Hermen Sickinge, Melle Brossema onthilden sick van alle handel und beanxtigeden het laeste eende. Egbert Clant to Stedum verbleeff to Bremen. Ulrick van Ewsum contrarieerde Starckenborch, die den sake wol duytlicken nadachte.

Die overste Entens erlangede ontsedt van gelt uth Oldersum van sijn broder Bartelt Entens, klenodien der kercken noch restandich, und was to Embden den 5 Octobris, daer Ocko Vrese hem beyegende und sekere geschillen van vertogen guederen verclaerde, und een⁺ frundtlick affscheet malcanderen bewesen. Nochtans stellet die Droeste scarpe wacht bij alle porten, dat nener uth leger muchte ingaen offt vaeren an stycht, boem, poerte¹⁾, sonder genochsam cautie und bescheet. Daer worde angehangen an porten, raedthuysen, dat die borgeren solden hoer wapenen wol veerdich holden und weten die to gebrucken, als die trom slaen worde etc., dat dan voele ongerne seegen.

Daerto soe worde die junge prediger Sybrandus²⁾ den borger den 5 Octobris ontholden van den predichstoell, die van voele gelevet und volget worde. Evenwol worden die borgeren weder belastiget myt contributien tot het hoefft³⁾, als dremael den teyn pennick van alle huyshueren und cameren soeckende in een halff yaer, dat doch die duerste penninck was in sodanigen populosen stadt; und het hoeff nene versekeringe des stroems makede, het weer dat heel doerslagen worden van Nesserlant an Reyderlant, welckes noch wol 4 mael soe voel kostegen solde etc. Daerto vyllen die bruggen tusschen Valderen und Embden neder up den 4 Octobris und

+ fol. 217.

1) Vermoedelijk is te lezen: langs steeg, boom en poort.

2) Vgl. boven blz. 471, noot 1.

3) N.l. het landingshoofd in de Eems.

[p. 485]

alsnu die nije puntcamer myt grote zyragie getimmert worde, und andere nodiger dingen lieten staen. Item worden ock ongelucken gewaer, dat beholden des borgers doet up Nesserlandt sonder autor, ock in ansielendt vort ock enich scipper sulven verongeluckede myt anvueringe des gescuts, welckes onspranck und hem allene dodede. Dit dan alles in corte dagen seer screckelicke praesagia makede, dat die rijckdoem und hoecheit des stadt Embden wol solden mogen gringer worden. Diewijle die coetus¹⁾ noch upholden worde und die predigers van die overicheit mynner begunstiget worden.

Die ongemulsterde knechten in Oterdum weigerden nene uttocht noch scermutselinge myt Entens, die dat perikel benae anlip und neit scouwede, als vor Fermsum van den ruyteren benae beset und begrepen, wort dorch sijnen ontloeset. Alsoe ock up den Knock benachtende myt Rengers thoe Helm, solde van den Zielsters vereylet²⁾ worden hebben, die tot 25 aldaer comende onversiens dorch die wacht gekeret worden des nacht to 10 uren, und slaen die vensteren alle yn und bedijen³⁾ niet, daer die meesten gudt zier makeden und beschencket worden.⁺ Also worden ock voele gevangen to Fermsum und Reyde, daer ock mede was ener Crabbe genoempt, borger uth Gronnigen, die wol solden loss und vrij worden, soe sie een maent solts upbrochten, des sie noch neit versekert weren; worden derhalven holden als vagabunden und versageden voele, die onwillicken worden und verlipen offte verroecloeseden sick myt uthloep. Dit was die staltenisse des legers und regements in Oterdum bys 8⁴⁾ weken lanck. Und Westvresen 1⁵⁾ vendelen weder vertogen na Westerlant. Und die ruyteren uth Fermsum muchten hoer peerden weder nemen van den huysman, want sie wol eenmael 25 perden verloren, die darna

1) Kerkeraad.

2) Achterhaald.

3) Tot een goed einde brengen, slagen.

+ fol. 217^v.

4) Het getal is onduidelijk. Er kan ook worden gelezen: 9.

5) Er stond een 3, later verbeterd in 1.

[p. 486]

gestorven sint an all wondinge. Niet allene dorch vertoch der mulsteringe worde het leger ansocht, dan ock dorch breven van den vijanden gesonden, als dat sie solden den oversten verlaten als landtvreders und verdarvers, die sick tot wraecke und eheregyricheit sulven upfueren, nene betalinge doen konden. Soe, welcker afftreden worden, soelden geleyde hebben offte dienst als onder den konick van Spannien, off pasbort na den horen trecken geven worden. Soe ock niet, wolden sie strenger vortvaeren myt hangen und drencken; als reede gedaen was, dat vijff gevangenen die vijfste die vier hefft in den muyde¹⁾ bij Fermsum ter drencke gestot. Daer ener van to lande comende, to Oterdum des verkundiget und alsoe an meer gedrouwet to gescheden laten. Und die van Oterdum nemant gevangen krijgen, overmydts der ontsedt der ruyteren, die den horen verdegeden, und den anderen besetteden, sonder in het uthlopen und muysecoppen²⁾. Dit duerede noch wol over die twe weken, dat alsoe vijff, sees weken die mulsteringe bestaen blijfft tot grote verwonderinge van alle mensche. Soe doch dusse vestenisse bij vijandt und vrunden seer starck gelegen, dienstelicken und grote versekeringe worde geacht, voer alle nabueren und Hollandt und Zeelant ock, bij welcke die amirael juncker Johan van Duvoert³⁾ aldus gelettet worde, gelick ock die overster der Westvresen, Steven Molten, upholden worde, dat men nene gelt versonden offte anbrochten, als sie in 14 dagen gelovet hadden tdoen. Tot benae een wanhopinge van alle menschen und verlopinge der soldaten. Hoewol Michael Hovelicker alnoch meer volck affsende van Saxen und die vestenisse seer bebolwercket worde, dat ock die borgeren to Embden gedachtich worden, dat men den Eemse myt Oterdum bedwingen konden⁺ und men neit noch konde seggen, wat die Staten daermede worden soecken und uthrichten konen.

(Volgt de korte inhoud van ‘Een oetmodich vertoch

1) H.S.: mynde.

2) Ravotten, onderling vechten.

3) Duvenvoorde. Vgl. boven blz. 433, noot 1.

+ fol. 218.

[p. 487]

und eenvoldige verclaringe to Antwerpen an den Staten gedaen in Augusto (1583) gescreven van een onbekanden vrundt und lidtmate des gemeente Godes’¹⁾.

(Volgt de korte inhoud van ‘Een ander consultatie den gemene Christenheyt treffende van een Duytsche edelman gemaket, liefhebber des vaderlants, in Duys, Latijn und Fransoes uthgegaen’²⁾.

⁺ Niet lange na dusse warnungen worden men gewaer, dat Gent solde verraden worden hebben myt Brugge, daer nu Sass ingenomen um die waterstroem tbewaren tegens Gent, weer Ambyses³⁾ niet gecomen und borgemester gemaket, uth Duyslant geropen, die eertijdes tegens den Fransose geraden, van den Prince gevangen holden worden, und nu tom mester gemaeckt over Gent und Vlanderschen tegens den indringende vijandt van Iperen upbroeken tom diel, dit alsoe gedreven hebben myt verraedt bys den doet van Alason begaen to Antwerpen⁴⁾. Overst int laeste van Octobris laet Casmirus sijn volck gaen van den Keyserlicken Raden bij acht

1) Dit boekje is in druk verschenen. Vgl. Knuttel, n^o 658. Den korten inhoud geeft ook Bor, dl. II, blz. 396.

2) Ook dit boekje is in druk verschenen. Knuttel n^o 627. Den korten inhoud geeft ook Bor, dl. II, blz. 396.

+ fol. 219^v.

3) Hembyze.

4) Den 22 October 1583 werd Sas van Gent door de Spanjaarden veroverd. De door Eppens genoemde burgemeester Hembyze was in Augustus 1579 met Dathenus door den Prins naar de Paltz gezonden in ballingschap, omdat hun heftige Calvinistische agitatie te Gent de Staatsche zaak meer en meer compromitteerde. Maar in Augustus 1583 werd hij onder den indruk van het gevaar, dat Gent van Parma dreigde, weer teruggeroepen. Hij heeft dus niet de rol kunnen spelen, die Eppens hem toedicht, daar hij in Anjou's tijd buitenslands was. Evenmin heeft hij, de felle tegenstander van Oranje, veel gedaan om Gent te redden. Integendeel, als zoovelen te Gent, trad ook Hembyze in het voorjaar van 1584 met Parma in onderhandeling over overgave en onderwerping. Dit laatste bracht hem evenwel den dood. De medestander van Dathenus, nu het hoofd der Spaansche partij geworden, werd door de tegenpartij in den zomer van 1584 van verraad beschuldigd, veroordeeld en den 4 Augustus ter dood gebracht. In September daarna sloot eindelijk Gent vrede met Parma, wat Brugge reeds vroeger had gedaan.

[p. 488]

over acht geboden, dat Beyger und die vorst solden myt den Coervorst Trucses styll holden tegens den Beyger¹⁾ und na rechte laten rychten up den eersten bijkumpst der vorsten. Daermede die grote hoepe und ider ropet van Casmiri und des Rijckes bijstant vergaen ys und den Nederlant in bedrovenisse gebrocht hefft und den Parma doen starcken. Und het volck hefft ongemulstert gelegen den heele sommer lanck, allene arme luyden gemaket, und Lazarus Muller tot grote nadiel geraden ys dorch sijn regementen, daer geholden up sijn egene costen. Und hebben moten bij rotten und niet bij vendelen vertrecken, die vendelen van den stangen gereten. Casmyrus in hemelicken bij nachte affrijdende und Truckes solde geacht worde vor corvorst tot naeste Rijckes verclaringe.

Soe gesecht, dat het leger to Oterdum niet allene dre und meer weken, dan over die soven weken onseker was, wat men wijders versoken solden, want daer nene gelt was und quam uth Oltampt allene weinich, uth Ommelanden nichtes in grote verschreckunge der Gronnigers, wantrouwent der inwoneren. Desgelicken wordt alle hemelicke ongunst ock to Embden gesporet durch den droste Ocko Vrese, raedt und den graven Edzart, dat die weerden worden warnet nene raedtslagen to holden laten in hoer huyssen tuysschen den oversten Entens, amirael, capteinen, die doch allene personelicken intogen. Und die borgeren worden antekent, welcker na den scanze⁺ Oterdum reyseden, die zudelaers verboden, dat sie daer neit vueren solden, soe sie borgeren weren, noch myt Embder scepen, dan allene Oterdumer scepen halen laten. Soe ock Gert Smyt sijn huyringe van 3 yaer huyshuere upgesecht ys, als dat he contributie solde gedaen hebben. Und doch nichtes was. Gelick Klant ock to Gronnigen up den porte gesettet, want die Embdeners up Oterdum tovuert deden, mochten daer niet duldet worden, nochtans meest besorgende, dat Clant breven offt botscappen inbrochte, worde ter stadt verwesen. Soe kumpt nochtans tom laesten het ontsedt van gelt up Allerhilligendach,

1) De nieuwbenoemde aartsbisschop van Keulen: Ernst van Beieren.

+ fol. 220.

[p. 489]

1 Novembris, uth Westvreslant, Hollandt und Utricht, die den eersten maent solts¹⁾ erleggen, als Westvresen 6000, Hollant 8000, Utricht 2000 und die mulsteringe wort gestalt up 1800 mannen. Dan verwachten noch 600 mannen bij Michael Hovelker uth Saxen, die ock comen, und twe vendelen Westvresen blijven daer mede yn den scanze. Wat gelt dat men hefft sulven raden, ys verspildet an scanzen und lenunge, want die knechten vaken verdroetsaem worden und sulven graven musten in een stedige regentweeder, dat die scanze, gemeten up 6000 voeten, groet gelt kostede und niet heel voert quam. Nochtans worde dar stedes scarmusziert myt den vijanden, die to Reyde, Grijsemoneken, Fermsum und Wagenborgen leegen, tot 400 hoveden allene. Want die ruyteren weren vertogen tot 40, die in Fermsum vertoveden und Fermsum bewaereden, up den Ziel und alle wegen. Und myt die gevangenen worde seer tyranniziert, die overlopers blijde ontfangende und voel lovende. Want sie den Crabbe, backer, hoeren egen borger, myt Tamme Renckens uth Wagenborgen myt anderen up Fermsumziel drenckeden, 4 Spangerden to Gronnigen worgeden up Nije zael²⁾ genaempt und daerna up Mercket gelecht, umdat sie tot den anderen sijdt wolden overgaen myt hoer captein und vermeende anslach up Stenwick gemaecket hebben. Dan niet gelinget, beholden dat die uth Vreslant koygen, perden und wagens van Drente anhaelden myt sommigen gevangen uth Gronnigen, die neit alsoe gehandelt, als dusse sidts gevangen. Woe ock myt Oetmersum sij gehandelt und geplundert in der ile, und³⁾ weder daeruth vertogen up Symon und Judae dach⁴⁾ up den marcket, dat dat hefft die wretheit verorsaket van dat drenckent und worgent. Und ock vort der fugitiven und vorwekenen borgeren guederen willen

1) Soldij.

2) Een der vertrekken van het op de Markt staande raadhuis te Groningen. Zie boven blz. 47, noot 3.

3) H.S.: uth.

4) 28 October.

[p. 490]

confiscieren und antasten, soe sie vermeenden, dat den handel in Oterdum handthavenden myt contributie und⁺ tovueringhe ynt leger, dan entlicken die wijse die Stadt und Landen gescreven hadden an Parma um volck, gelt und minutie tegens den vijandt, als den 12 Septembris datiert, dat sie sick niet verdedigen konden tegens soe vole provintien, die nu myt 30 vendelen van die eylanden antogen. Und alnoch allene 3 weken lenunge genoten hadden, soe musten sie sick sulven myt gelt vorsorgen, offte tmynste myt confiscatie hoer schuldige deboer doen. Dusser breven weren die autoren eerst die Stadt vorsicht¹⁾ um hulpe dan neit um een stadtholde(r). Daervan Johan Crite²⁾ pensionarius, scrijfft an Billy, Caspar Robles, um stadtholder twesen, den Stadt neit begert, noch neit genoempt was van Parma. Und die Landtscap, tweten die abt van Adwert³⁾ und abt van Zelwert, Erenst Iselmuyden und Allert Tammen⁴⁾, myt Jacob van Echten und Herman van Wormes⁵⁾, Staten des Landes, myt egener handen onderteken. Welcke breven die Amirael solde medebrocht hebben van den Prince, bij Hermen Pelles

+ fol. 220^v.

1) Vorsicht sijn um = bedacht zijn op.

2) Dr. Johannes Krithe of Krijthe had onderscheidene geestelijke ambten in de Ommelanden bekleed, het laatst dat van officiaal van den bisschop van Munster in de Ommelanden. Wat hier met den titel pensionaris wordt bedoeld, is niet duidelijk. Dezen titel kent men in Groningen en de Ommelanden niet. Een enkele maal wordt hij door een uitlander voor syndicus gebruikt, doch ook dit ambt heeft Krithe niet bekleed. Toch zal dit laatste hier zijn bedoeld, immers Rengers (dl. II, blz. 260) heeft eene mededeeling, dat Krithe als syndicus van een deel, nl. het stadsgezinde deel, der Ommelander Staten bij onderhandelingen in 1583 is opgetreden, hij noemt hem daar zelfs vicesyndicus. Ook in 1578, tijdens de gevangenschap van Verrucius, heeft Krithe een tijd lang als syndicus der Ommelanden gefungeerd. Vgl. Bos, t.a.p. blz. 292.

3) Aduard was in September 1580 verbrand. Maar de in 1578 verkozen abt Johannes Greven bleef het refugium op het Munnekeholm te Groningen bewonen en de goederen der abdij zooveel mogelijk besturen. Vgl. Bijdr. en Med. van het Hist. Gen. XXIII, 112.

4) Rengers noemt hem juister Allert Tamminga.

5) Jacob van Echten en Herman van Wormes, schulte van Peize, zijn Drenthen.

[p. 491]

upgenomen. Overst Egbert Clant to Uthhuysen gefraget over die confiscatie, want he ock ongerne darbij was, antwoerdt den Lutenant: Is dar beveel van den hartoch Parma, soe konde he neit letten; weert ock sijn wille neit; wat he dan daerumme doen solde.

Die overste Wigbolt van Ewsum, ridder, verclaerde sick duytlicken, dat die verbranninghe van soe vele huysen, dorperen und koeren ganslicken hem mishalicken hadde west, dan neit letten konde tegens den Westvresen, die een buyte hebben wolden, mede gelick hoer onthaelet was, und volck ongemulstert was noch gelt mystede um betalingen. To desen weren die Stadts uthgeweken heel onwillicken, dat sie niene stemme hadden noch gehort worden und tom laesten verachtet, wolden mede reputiert worden als raedt des landes, und vermeende voele tdoen konen bynnen hoeren stadt und in die Oltampten. Daer Ewsum noch wijders up verclaerde, soe men wiste und konde enich accordt myt der stadt Gronnigen maken, den wolde he wol hoeren, all wert die duvel sulven, he weer neit um twidracht dan enicheit tmaken komen. Sonderling want dat vertoch¹⁾ des geldes den krijchsman vaken verweckede tot uproer, als het drovich scrivendt van den oversten Ewsum, Eyse Jarges, Claes ten Buer und Eppe Bauckens und anderen meldet. Soe versoken und raeden die Amirael, commissarien uth Westerlant, dat men enich accordt tusschen Stadt und Landen solden ingaen um dusse sake gelick to bevorderen, affsnijdende alle andere vorige quaestien. Soe ock niet, wolden sie⁺ nene gelden verscheten, want wij alnoch de lana caprina²⁾ twisteden und tot onvrede geneget, daer die Stadt noch raedt und hulpe wisten tot gelt tot 3000 gld. Daer Reyndt Alberda, Wilum Ubbena, Joest van Cleve, Asswerus Munster und anderen mesteren van weren und wolden entlicken in dusse noet mede in raedt wesen, und tot alle versammelinge erschijnen als trouwe vrunden, offte

1) Het uitblijven.

+ fol. 221.

2) Rixari de lana caprina (Horatius) beteekent twisten om 's Keizers baard.

[p. 492]

wolden nene gelden verscheten. Und dat dorch todoen der commissaren, daer de deputierden als Hayo Manniga, Starckenborch, Rengers to Post, olde Mepsche, Abel Eppens, Emo Tammen antworden, dat men sulcke indutias und provisionale temporale accordt onder sick allene solden upnemen um to vermiden die nasage van hartneckicheit, want die Landtscap sulckes stedes gepresenteert hadden. Overst die oversten Ewsum, Entens, Jarges tekenen het onder van wegen dit tusschensprecken der commissarien up den laesten Octobris anni 83. Overst der Gronniger pennygen sint neit gebrucket worden, und sint meesten gelden west uth Oltampt upgebrocht, die sie vermeenden an hoer behorende und ock verholden worden tot der oversten grote benoutheit und tot dwanck, dat die uth die Landen ock solden 1000 gld. toleggen; und nochtans ock neit vermuchten uth hoer swacheit und affwesenden heren und Staten. Wes dit accordt wijders helpen sal konen um in den Stadt wat to tentieren und hulpe tdoen, sal die tijden leren. Wat buyten die Stadt ys, hoert den Unie verbonden twesen, neit den uthgewekenen borgemesteren und raedt, die nu 3 yaren west weren uth hoeren dienst.

To Embden was to dusser tijdt der borgeren onwille groet, dat hoer dre teynde pennyck van huyshueren affdrongen worde van Ocko Vrese, die allene eenmael consentiert was tot het hoefft, dat ock noch nichtes batede to hulpe des stroems, het weer dat het heel doerslagen worde und noch wol 4 mael soe vole kostigen solde. Daerto den borgeren genomen worde die koer um predigeren to stellen, als myt den junge prediger bewesen worden, die bis Michaelis¹⁾ predigen verboden was. Und nene prediger in leger trecken dorstte noch raedtslach holden. Dan drongen heel na een ander form des kerckes, die men uth die 4 speties praeherisi: voclysi, doxa, physi, volysi Lutheranorum noempt um die ubiquitiet den Papist naest²⁾. Want die swager Ludevicus

1) 29 September. Vgl. boven, blz. 471.

2) Wat Eppens met deze geleerdheid bedoelt, bleef ons verborgen; vgl. echter boven, blz. 382, 410, 426 en 458.

[p. 493]

corvorst¹⁾ des verandert hadde, die nu up den 9 dach⁺ Octobris anno 83 in den Heren verstorven ys, und Casmyrus tutor ingestelt, want die sone allene 10 yaren olt muchte wesen. Daer dan grote drov(en)isse west ys bij dusse graven Edzart, und ys dre dagen lanck myt klockenclanck verluyt und up nene orgel mogen spelen laten up der Pawsche wijse. Die canzeler van Hamborch was nu rede weder to Embden und solde darwars reysen, niet in sulcker acht to hove als tvoeren um die geruchten, und ock tot ener Jacob Boelsz geantwordt: Ys dit mijn danck, dat eniger 4000 riksdaleren van den Spangerden ontfangen noch jaerlickes.

Overst die Amirael uth Zeelant van wegen den Prince myt Eysse Jarges versoeken up den 8 Novembris up alle de letselen des drosten van anvueringe een antwordt, waeromme men hoer nene tovort wolden gunnen, gelick den vijant gedaen was bij nachte und dage van hoer borgeren, und sie sulven und myt hoer egene scepen, diewijle sie doch mede lidtmaten weren des religioens, und die stadt Embden des Hilligen Rijckes were in dese sake onpartijch to achten. Wat men to hoer dan versien solden, diewijle grave Eidzart nu tegenwordich was, und hierup antworden solde moeten? Daermede kentlicken ys, woe verscheiden dusse onse ballinscap to holden ys bij dengenen, die voer 10 yaeren west was, doe men die uthgewekenen handthaveden und verschoneden in alles. Die Grave hefft dorch den droste up den raedthuyse den commissarien laten antwoerden, dat sie als onpartijgen den enen neit anders lieten hoeren stadt open to comen varen und vloeten; und wes die borgeren up Gronnigen brachten, weer hoer beveel neit, dan worde gedaen in hoer tegengeweer, und wolden nabuerscap holden als des behoerde. Des worden de commissarien up den raedthuyse eherlicken tractiert, und alle vrundtlicheit bewesen, die wijn geschencket und guede collatie geholden up den

1) Keurvorst Lodewijk VI van de Paltz (1576-1583), de schoonvader van den zoon van Edzard II van Oost-Friesland. Zijn zoon Frederik IV volgde hem op onder voogdij van zijn oom Johan Casimir.

+ fol. 221^v.

[p. 494]

10 Novembris. Daermede dan daetlicken die tovuer gedaen und opentlicken togestaen.

Den 12 Novembris verclaert sick grave Edzart up den supplicatie der borgeren overgegeven um den junge prediger Sybranden to continueren laten in sijn predigen. Want he nu up anderen plaetsen guede beropinge annemen konde, dat he derhalven muchte weten, waeromme he verwesen worde offte niet sonder orsake wolde vertrecken, und die borgeren ock weten muchten, wat recht dat die gemene wijder hebben solde um predigers to beropen,⁺ als bisheer gedaen; und dusse Sybrandus noch niet was beropen offte verordent als ordinarys dan allene als visitator¹⁾, um sick to oeffenen int predigen, und den borgeren seer gevellich was, als doch een uthgeleerde junge persoen tot groten hope to verwachten. Soe laet Sijn Genaden alsoe van den huyse den omstaende borgeren beantwoerden, dat naedem dusse Sybrandus tot een visitator beropen was, neit als een prediger, soe he sulven bekennet hadde, und in sijn leer neit straffbaer, noch an levent, soe weer he tegens consendt und wille van Sijn Hoecheit ant predigen getreden, und weer Sijn Genaden hoecheit daermede to korte gedaen, welcke he neit lijden wolde. Niettmyn wolde he den religioen neit veranderen, dan hoer wol een prediger stedigen, als ener genoempt und van noeden solden sijn, dan neit dussen Sybrandus. Die supplicatie, van Mensone in den Grote Kerck den borgeren eerst voergelesen, wort van sommigen vulmechtigen Sijn Genade beantwordet, und geven dussen affscheet weder, dat die borger niet wijders sick solden um dussen tsamen ropen. Und alsoe ys myt stylswijgent und hemelicke ongunst van den anderen ontscheiden, seggende: Ys hier die doer gesloten des vrijen religioens, soe geve Godt, dat in Gronnigerlant die doer opengedaen muchte worden. Daer idtsondes soe grote vergaderinge van knechten gedaen worden und nu tot 8 weken miraculoes sonder gelt bij den anderen

+ fol. 222.

1) Krankenbezoeker. Vgl. boven, blz. 343, noot 1.

[p. 495]

verbleven weren sonder die molsteringe geholden, dapper nochtans tegens den vijanden; und nu gemolstert noch stolter worden sijn. Up dussen sulvygen dach worde des gravynnen broder konick Johan van Sweden¹⁾ huysfrouwe to Embden verluyt²⁾, gelick die Korvorst tvoeren, und hartoch Hans van Fynlandt³⁾ worde nae huys beropen. Des anderen dages grave Edzart die supplicatie wijders nadenckende und den Johannis Ligari⁴⁾ raedt niet genoechsaem vertrouwende, wolde ten eersten gerne weten, woe die borgeren tot sulcken groten antall voer den huyse gecomen were und in die kercke versammelt. Is den Cancelar geantwoerdt up den raedthuyse, dat die ene den anderen hadde sulckes angesecht und weren gecomen um myt beede to erholden dat recht des kerckes und daer ock dat het coetus⁵⁾ weder muchte ingestellet worden, daer alle vremdelingen und geleerden een behagent an hadden und vruchtbar den kercke weer. Des dan noch ock tot antwordt verwacht worde. Want Sijn Genade⁺ sien hadde, wat tot onwille wol solde koenen erstaen, soe die meente verhonet worde, all weert dat Sijn Genade het pat neit buyten gaen hadde, sijn hoecheit offte mayestaet boven predicampt und sijn weerdicheit to erheven, und alnoch Sybrandus tot nene prediger verordent was, dan sijn prove gedaen hadde als alle visitatoren gedaen hadden tvoeren. Tom laesten nempt die juncker van Knypes, als medelidtmate des stadts Embden up den Klunderborch⁶⁾, ock an vor den borgeren van Sybrando entlick affscheet to ontfangen van den grave Edzart, als dat Sijn Genade den borger sulckes niet weigeren wolde. Dan Sijn Genade blijfft onwillich, dat sie muchten keesen und soeken een Calvinschen Swingnilaner prediger; want sie ener van doende hadde, den wolde

1) Johan III van Zweden, 1569-1592.

2) Overluid ter zake van de begrafenis.

3) Zoon van Johan III van Zweden.

4) Vgl. boven, blz. 427, noot 4.

5) Kerkeraad.

+ fol. 222^v.

6) Zie boven, blz. 104, noot 4.

[p. 496]

he confirmieren, dan niet Sybranden, und drouwede alnoch die gasthuyseskercke den requiranten der Lutherschen topenen. Daer Knypes antwoerde: Sijn Genade wolde des neit versoken tegens den borgeren; predigede Ligarius daer eenmael, he predigede daer neit bet und Sijn Genade hadde des nene recht, want die kercke weer vor een prochkercke¹⁾ gecofft van sijn vrow moder na ontsedt der monneken. Die requiranten weren slichte gemene borgeren, mede incomelingen van Hamborch und Saxen, und worde niet suspectiert gelick die ander partije, die des niet weinich in getall gelinget hadde. Onder des versoeken und beproven die borgeren sommige predigers um in Sybrandi plaetse to beropen als ordinaris diener, tweten ener van Eylsum²⁾ und uth des graven Johans gebiede. Und Ligarius versellet sick myt den sijnen to Hinte³⁾ bij Wichero⁴⁾ und Gellio⁵⁾, die nu den kercke to Embden afftreden myt grote lichtveerdicheit, und verwilligen aldaer wederomme to vyren alle Aposteledagen, daer S. Andreasdach⁶⁾ die eerste van ys, veranderende die dach up den apostel, die Godt tokumpt. Waer dan na volgen worden die belden der apostelen, als reede van sommigen begeert als to Wolthuysen, daer die Luterschen meest tor predicatie und aventmael erschenen. Grave Edzart achtede nu reede weinich den adel als myt hoer in den Rijckscamer⁷⁾ twistenden um gelt, schulde,

1) Parochiekerk.

2) Twee uur ten n.w. van Emden.

3) Een uur ten n. van Emden.

4) Wicherus Millesius was predikant te Norden en predikte in 1560, 1566 en 1579 te Helpman en Groningen. Hoewel hij herhaaldelijk een beroep naar Emden ontving, bleef hij later te Hinte als predikant, waar hij in 1584 is gestorven. Vgl. Meiners, I, 460; II, 390 vlg.; Brucherus, 142, 220, 224; Gedenkboek der Reductie, 173 vlg. Beneden blijkt, dat hij den 17 Juli 1584 is gestorven.

5) Deze Gellius is niet de bekende Gellius Snecanus, over wien vgl. Reitsma, Een verstooteling van de Kerk, in Vrije Fries, XVI, 59 vlg. Beneden wordt hij Petrus Gellius genoemd.

6) St. Andreas is 30 November.

7) Het Rijkskamergerecht.

[p. 497]

vrijheit und grote hoenunghe. Als Uncko Manninga to Rysum, Oldersum und Grimmersum, welcke die Grave grote pennygen van 12000 und 21000 gld. schuldich ys und den van Oldersum voer valschener, lochener, maneediger und bedreger beschulden worde, des men to hove⁺ neit bestaen wolden nochtans. Claes Vrese to Lier veracht; myt den grave Maximiliaen to Valkenborch alnoch ten achteren van den grave Johan arfnisse und sijn interesse und clagende vercortet twesen in alle guederen over die helffte, daer die verwalter up Coldenborch¹⁾ um betalinge ersochte etc.

Den Borgunschen und Spangerden worde alle dienst, vruntscap und kundtscap bewesen und geholden. Daer Ocko Vrese droste und die cancelar van Hamborch Muller seer to dienstlicken weren, als heel vervremdet van die Reformierde und Staten. Und want nu verleden harvest sommige pennygen den uth Embden benomen worden um als hoytevarers geacht, als men nu Oterdum ingenomen hadden tot 2000 gld. offte meer, versochte die borgeren hoer betalinge dorch todoent des drosten und laeten Derck Huygen, als medehopman to Oterdum, bij Larrelt to Embden anholden in den maent Decembri. Daerna wort Azinge Entens overste ock to Oldersum versocht um to setten²⁾, daer die droste ener sijner deneren Jasparen affsendet tegens den oversten tsetten. Welckes die overste niet gudt noch achtende als nene edelman, vertreckt na Lier, und blijfft lange tijdt uth die scanze to Oterdum. Welcke Ewsum myt die Westvresen bewaerde und in nene grote voeraedt weren van gelt, privande, munitie und geschut, und dagelickes seer versocht und gedrouwet worde van den vijandt, soe die vorst hart und duerende solde blijven. Und die Gronnigers nu seer stolt weren um den verloep to Winscote; und ock benoutheit van solt sick sulven helpen musten, diewijle een tunne solts rede gegulden hadde 15 daleren und nu bij 8 daleren

+ fol. 223.

1) Een slot aan de linkerzijde van de Eems pl. m. 2 uur van den mond verwijderd.

2) Iemand aan te wijzen om mede te onderhandelen.

[p. 498]

verbleff, soe men Oterdum niet bedwingen worde und den overvart geneten muchten, nadat die Hollandtsche scepen vertogen weren up den 19 Novembris. Und evenwol captein Evert Lutgens myt 2 eder 2 potten¹⁾ verblivende die tovart lettede tot grot leetwesent des overicheits und hoytevarers to Embden.

Den 14 Novembris²⁾ worden die oversten beyde benodiget sick uth den scanze to Oterdum to begeven um sick to starcken myt gelt, privande, brant, munitie, und tentieren to eersten up den 9 dach Novembris Reyderscanze myt 5 vendelen. Dan die vijandt des wachtende verbrant alle sijne hutten und omstaende huysen to Reyde, dat het volck nene verblijff holden konden, und muchten anders het kerckhoff to Reyde tegens den kercke beholden hebben. Daer dan na die vijant een vorscanze gemaket, um bet an water tblijven und neit affkeeret tworden. Daermede die oversten um des regens halven weder vertogen, laeten alle scanzen om sick heer,⁺ to Fermsum, Heveskens, Grijsemonneken und Reyde, achter sick leggen und trecken den 14 dach Novembris nae Wagenborgen den 1 dages, alwaer ock hopman Cammen Westvrese twe scanzen belecht, und benachten³⁾ aldaer, sonder den vijant anrorende, die nochtans een tromslager hoer affschoet, und trecken den 15 Novembris to Slochteren, als triumpherende hoer pulver, loet, lunten verquistende, noch voel dragende, comen den 16 to Winscote tegens den avendt, verdielen sich daerna smorges, dat Ewsum trecket na Wedde, Entens blijfft to Winscote und Hindrick Karsgens nempt yn cloester Hilligerlee, wol beseet und vervullet myt huyses nodrufft. Scrijven uth 10000 keysers gld., uth Bellingewolde 1200 gld., myt sekere maten torves na Oterdum to leveren, myt des wekes daerna 1 yaer scattinge to betalen; vermeende ock 12 tunne botters to geneten. Und scriven pasborten uth up den 16 Novembris, dat en yder bij

1) Een soort schip.

2) Er stond 18 Novembris, met anderen inkt verbeterd tot 14 Novembris.

+ fol. 223^v.

3) Overnachten.

[p. 499]

sijnen comen und blijven solde. Welcke brantscat die vulmechtigen und deputierden tot 12 personen, daer Alryck Wyarts mede was, wal beloveden na twe dagen to betalen, als volgende Donderdages, und worden des nachtes van den oversten Entens uthgeleydet myt Doede Tyarcks. Dan, want reede dat volck meest getellet was, sonderling die na Wedde vertogen myt Ewsum, tot 290 personen wesende, nochtans 4 vendelen laten vlegen und 6 vendelen verbleven weren to Winscote, die nu reede pulver, lott, lonten mysteden und eerst van Embden verwachteden dorch Entens scriver als 2 tunnen; und 1 tunne lonten kompt hoer to laete ter handt. Want Spirata, des verstaende, maket sick uth Fermsum und alle scanzen myt den sijne up to Wagenborch up den 18 Novembris und sindt den 19 to Winscote tegens den avendt myt 400 mannen und sommige ruyteren gecomen. Welcke Ewsum angescreven vertovet tlange, wordt eerst tusschen Winscote und Blijham angesocht, und worden na den Nie Wech gedreven sonder geweer gedaen. Daer Ewsum sulven gescoten und sijn soen, und 1 venneleken gebleven ys, und van Entens ontsettet worde, dat die soldaten dorch sloten und leechten¹⁾ gedrongen und gelopen to Winscote bloet und nat ynquemen, und des avendts styl geholden. Und overgesien, dat het pulver noch neit gecomen was und weinich privande vorhanden was, noch wetende, dat die vijandt swack was, allene van 400 eder 500 mannen myt weinich ruyteren, want men noch uth Fermsum den scanze ansochten, sint die beyde oversten in der nacht vertogen na Hoege Bunne²⁾ und laten die sciltwacht staen, die ock geslagen. Und die vijandt verhilt sick in het tichelwerck, niet wetende, dat die oversten vertogen weren und was twibreck, dat⁺ die loep seer elendich und jammerlicken was myt den soldaten an voeten, handen, die vercolden und versmachteden onderwegens und myt alle hardicheit beyegent

1) Greppels.

2) Bunde, een uur ten oosten van de tegenwoordige grens.

+ fol. 224.

[p. 500]

worden van die huysluyden und Reyder bueren, seggende: Sie solden sick holden und generen und warnen, dat sie nu in die Oesterhorne verbarnet hadden und to Winscote ock 4 huysen sonder grote noet verbrant hadden myt het vee. Want die luyden, wijff und kinderen alle verlopen weren und niet vertoneden, want men gedachte die wretheit to Oterdum van vangen und spannen, daer alnoch die verlopenen tegenwordich sick meest int Oltampt verhilden und seer clageden over hoer eelende und scade geleden. Syndt nochtans in dusse verlop niet geslagen worden over die 20 personen, dan voel verlopen und vervroren, die daerna gestorven und lange cranck gebleven sint. Overst die in Hilligerlee sick werenden, des anderen dages geloven dusse verloepen neit, worden hardt angesocht van Hans Spirata tot 1 und 2 mael, dat daer wol solden 30 gebleven sijn und nener int closter geseriget. Moeten ock des upgeven overmydts commer van pulver und lunten und gaen daeruth myt witte roeden, moeten Hindrick Karsgens aldaer overleveren myt den Ewsum wachmester, und nener der 65 muchte in 3 maent dienen. Und weren vole borgeren kinder daeronder, welckes, soe die vijandt geweten, niet also angenomen hadden, dan, want gesecht was, solde het geholden worden. Und Hindrick Karsgens wort na Fermsum geleydet und to Gronnigen gebracht voer Borgemesteren und Raedt und Verdugo. Voer dusse uptoch versetteden sick die borgeren, dan die verloep verhevede hoer¹⁾ balde, ropende: Men solden verndelen und hangen und doen als myt Crabbe gedaen was²⁾. Dan Hindrick Karsgyns was togesecht van Hans Spyrata geransoent tworden. Uth Oltampt worden den huysman benomen hoeren bueren vendelen und to Oterdum gebrocht. Overst die oversten becomen nene gelt und verleesen alle gunst und autoritiet bij den inlandtschen und uthlandtschen, dat sie aldinck neit vorsichtiger anstelleden und kundtscap hielden, howol die huysman seer gesparet was.

1) Zich verheven: overmoedig worden.

2) Vgl. boven, blz. 489.

[p. 501]

Den 21 Novembris weder uth Reiderlandt van Bunne und Dytsum affvaerende, conen benae noch scepen noch dienst becomen, und moeten vole swacken leggen laten,⁺ daer ovel mede levedt ys, want gelt up was. Und die oversten sint onwilliger tegens den anderen um dusse verloep, und, soe sie also den vijandt mechtich myt 1200 mannen worden hadden, muchten mester reede over landt west sijn, gelick ock in die eerste antocht, want die gelegenheit neit verkundtscap(t) noch gevolget worde, daer die vijandt in gringer antall was van 500 mannen alleen. Ock verlopen sommigen na den vijandt und allene bleven die 2 vendelen Westvresen vast und worden vaeken angesocht; und was to bevresen, soe die vorst langer duyrdt hadde, solde an gelt und privande mangelt hebben, want die Westvresen mysteden ock lenunge over 6 eder 7 weken und worden uth Embden onderholden. Alsoe versochte Eysse Jarges ock van die Ommelanden thebben 18 last rogges, 15 last molts, 60 scutte torffs, 30000 punt keeses tot munitie, 700 daleren, 10000 punt pulvers, 600 punt luntes, solde maken 4460 daleren. Daer die uthgeweken uth Ommelanden und Stadt weinich hulpe to geven konden und wantrouweden nu ock die sake sulven; want die oversten ock nene repartitie hadden, soe lange die scanze an hoer oversten allene blefft. Nochtans wordt up credyt becomen vor eerste nodrufft tot een corte tijdt, und verwachten troest uth Hollandt und Westerlandt, want men solden die scanze niet verlaten. Des worde ock enich buyte becomen, want die overvart worde starcker na Reyde gemaket dan na Oterdum, dat ock Ocko Vrese, Jacob Alrijck gesecht worden een boyger geredet¹⁾ thebben als na Vranrijck mit 3 broden, 1 tunne biers und dat in 6 dagen, buyten weten der rederen, welckes vor den Ziel gesettet und ontvrachtet ys worden. Want Evert Luytgens um den vorst sick achter hoeff gelecht, und die potten niet varen konden, des ock niet affkeren konden offte wolden.

+ fol. 224^v.

1) Uitgerust.

[p. 502]

Ock up den 19 Novembris scrijff H. Gerardus Werninck¹⁾ uth Gronnigen, dat soe dar nene vrede gesocht worde, solde Mars een ander koeken soeken, daer die koeck niet om lachen worde, verstaende Oestvreslant, um alsoe Oterdum beter to bedwingen, welckes doch grave Edzart seer en tegens bevestiget worde und den Staten mistrouwede. Ock worde des meer gehoepet, want men niet geloveden, dat ontsedt van hartoch van Parma solde gesandt worden. Want bij Ulfft am Rijn die Corfurst myt den grave van Muers dat capittel und Beyger grote affbroke gedaen hadde, dat dar wol 2000 geslagen und gevangen, 400⁺ rustwagens becomen, die anderen verlopen tot 6000 mannen ruyteren und knechten²⁾. Daerto worde die grave van den Bergen, stadholder van Gelderlandt, gevangen, want he hartoch van Parma het Gelderlandt worde overgeven hebben. Daeromme hartoch van Parma gesecht: he hadde wel wilt, Sutphen onangetastet, want men het heele solden becomen hebben³⁾, dae nu wol die steden worden upwaecken. Und dusse vrederrije begrepen ys worden und men ock vermode Sutphen weder to becomen dorch commer und honger, als daetlicken weder belecht und nu het ontsedt verstroyget solde wesen. Dan men verwachtede nu den Corneel und heer van Arenborch⁴⁾, und anderen, myt 40 vendelen. Overst het solde om Gelderlant weddet west hebben. Und die van Gronnigen weigerden alnoch besettinge intnemen, sonder welcke die borgeren neit to vertrouwen was. Und musten sick alnoch

1) De vroegere officiaal en pastoor te Middelstum.

+ fol. 225.

2) Eppens vergist zich. Tot een slag is het eigenlijk aan den Rijn niet gekomen. In het najaar van 1583 trok Johan Casimlr na den dood van zijn broeder Lodewijk VI terug naar de Paltz, waar hij het regentschap aanvaardde. Daarmede moest Gebhard zijn beste troepen missen en was zijn zaak feitelijk verloren.

3) In November 1583 werd een zeer intieme correspondentie ontdekt tusschen graaf Willem van den Bergh, zwager van Oranje en stadhouder van Gelderland, en Parma. Hij werd met zijn gezin gevangen genomen, naar Holland gebracht en een jaar lang gevangen gehouden. Hij werd als stadhouder vervangen door den graaf van Nieuwenaar en stierf in 1586. Over Zutphen vgl. boven, blz. 475.

4) De zoon van Aremberg. Vgl. boven, blz. 457, noot 3.

[p. 503]

sulven redden und helpen, scatten und villen den huysman gans uth, und willen nu noch confiscieren der fugiteven und uthgewekenen borgeren guederen, und eysschen yn alle meygeren van den hovelingen buyten landes und mit dusse sake tdoen hadden, dat anders die commissarien van Parma doen wolden und uth hoeren handen trecken. Overst Sicko Wyferinck blijff vulhardich in mijnen to boeren und alsoe wort die senioer Brorsma ock molestiert. Des Godt enmael beteren wordt, tot onser ontloesinge und der vijanden Christi scande.

Dat den oversten soe ovel gerade dusse intocht to Oterdum und niet vort wonnen, was orsake der oversten onenicheit, sonder raedt nemende myt den anderen noch den hopluyden, noch ock emant uth den Landen willen hoeren und folgen, soe voele der weren, die des anboden bij twesen, als Starkenborch, Rengers ten Post, Hayo Manninga, Unsta, Claes ten Buer, Eppe Bauckens, Gert Smyt ten Dam; die anderen absentieren ock, als noch niet wijders doen mogen und nene anslagen versocht worden. Alsoe worden noch weinigher die uth der Stadt gelovet und trouwet, um daerbij tsijn. Daerto worde daer gelevet int leger als men wat hadden, off daer nene vijandt was und landt reede gewonnen, dat alleen die krijchsman sick sulven willicken stellede, daer Entens meest bij uthtoch tot scermutselen sonder grote vordel tdoen. Und die kundtscap weinich gesocht worde. Wat overst van slichte und dagelicke dieneren geropen worde,⁺ was gehort, und als emant der adel bij was, worde daer droncken und gedanset in vrouwenhousen, bij Entens meest, Ewsum blijff in sijn losement. Hadden weinich sorge um den crijchsman, woe he levede und waerom he aldaer, und die meesten der adel als men die dranck wolden bijwesen, weren hoeres verstants berovet tot argenisse van alle Reformierden. Daer mede alle anderen affbleven und sick ock neit genoch achteden tot sulcken handel. Diewijle ock weinich to Embden in den Golden Romer¹⁾ bij den anderen erschijnen, die etwes doen eder

+ fol. 225^v.

1) Blijkbaar een logement te Emden.

[p. 504]

raden conden tot dusse sake, dan dreven meest kortwijlen, ter tijdt die noet anders vorderde; und nochtans niet uth hoeren bijleggen konden und wolden, die wol konden, als her Sickinghe, die worde invisibilis verholden van Gert van Heesups schulde van 1000 daler allene. Wigbort Iselmuyde was dusse sake ongunstich, alsoe ock Egbert Clant to Schermer; die ene mijdede vor den ander bijtwesen, behalven weinigen, soe vaken genoempt, die gerne meer wolden als sie konden und grote scade neit dragen konden noch versekeringhe wusten bij emant, soe verloren worde Oterdum und niet an die Staten und Generaliteit¹⁾ gegeven, die dan nae hoer raedt doen worden. Und reede een spreckwort makeden, dat die uthgeweken uth Ommelanden und Gronnigen deden als die katte, wolden wol in hoer lant weder wesen, dan daer neit ummedoen sulven, gelick die katte nene voeten wolde nat maken, soe sie vyss eten solde. Juncker Egbert Clant verblefft alnoch to Bremen, en yder int sijnen. Johan Rengers to Helm was ock weinich geacht um sijn stolticheit und ladunckent bij Ewsum, Entens und idermeentlicken, alsoffte he allene raden konde und niet doen anders dan uth der bueren budel, die men wol sulven bloet holden konden und niet ann die Deputierden handen alnoch gelecht, dan der oversten sulven. Sonder ende und mate holdende und wetende, gelick des derhalven alnoch weinich ter handt gecomen was, behalven wes hemelicken tot brantscat offte sauvegarden angebrocht. Dan weinich beschuts geneteden als alnoch rontsomme belecht sijnde, und het winterweder ock lettede neit widers tcomen. Des trecken die ruyteren ock uth landt van Fermsum dorch Holwirda na Loppersum, Stedum⁺ up Gronnigen, want die vorst nu noch overdragen dede up wegen, und worde nu gesecht, woe dat hartoch van Parma nederwars sende 36 vendelen tot ontsedt up Gronnigen solde doen comen²⁾, dat soe men sick anders int leger holden hadden, solde nu het landt myt gunst und

1) H.S.: Generalitert.

+ fol. 226.

2) H.S.: conen.

[p. 505]

wille van voelen ingenomen mogen worden. Daer die inlandtschen nu vor grouwelde und die uthgeweken sulven wantrouweden an dusse regerunghe, um reden und orsaken vole gesecht.

Den 9 Decembris kumpt voer den Westvresen gelt, laken tot hoer lenunge, und den onsen worde ock tosage tdoen um in leninge tholden uth Hollandt, want men die scanze niet dachten to verlaten, als mundtsloet van Gronnigen niet allene, dan up alle anderen landen van Drent, Twent, Steenwick. Daer die vijandt nene leger solden konen holden um gebreck der tovaert, und Westerlandt soe lange bevrijet bleff, hoewol des wee doet den grave Edzart, dat hem die Emse mede gesloten solde conen worden soe nodich, und die Spangerden des ock neit vergeten worden tot hoeren vordel. Und bynnen Gronnigen reede een tunne solts gelden muchte 15 daler, 12, 8 punt seepe 9 stuver, last rogge 100 daler. Und sommigen ock Gronnigen dachten tverlaten und die gilden den Raedt vorstellen, soe men Oterdum niet wech doen worden, weer myt hoer stadt gedaen. Sonderling want ontsedt der 36 vendelen¹⁾ verstroyget was bij den Rijn van Truczes und grave van Moers, die myt dussen den hartoch van Parma angetastet und vijandt verclaerden, als na Gelderland indringende²⁾, dat men nu wol hoepeden um den scanze to holden und beter vortsien myt victualien und brant, welckes die meste commer was, und nu myt het open weer gedienet worde. Und hoer meel to Rysum³⁾ konden malen laten, des vole und ock der overicheit verdroetsam was, dan ys een juncker heerlicheit, dar die droeste Ocko Vrese neit gebeden und verbeden konde.

Um dusse tijdt wort Johan Rengers to Helm hoveling

1) De troepen van Parma. Vgl. boven, blz. 457.

2) Met lateren inkt is hier tusschen de regels ingevoegd: ‘soe men seeden und niet waerafftich.’ Deze invoeging is volkomen juist. Niet Gebhard, maar zijn tegenpartij had de overwinning behaald.

3) Rysum ligt aan de westkust van Oostfriesland tegenover Delfzijl. Het vormde een heerlijkheid op zich zelf.

[p. 506]

up der reyse uth Westphalen na Reyderlant umtrent Reenen¹⁾ up Papenborch van die Weddtsche knechten vorwachtet und to Wedde verwaret und was bys den intoch in Oterdum vertogen west und der sake neit wijders bij. Want men sijner niet annam noch dienst wiste und sulven anders versien hadde. Dusse hadde nu lange yaren to hove bij den Staten allene de commissie expediert und⁺ mester west overal und darum ock becomen die rentemesterscap van Coverden, daer salige Jacob Hilbrans²⁾ ock mede belenet was. Und vort wat raedt und staltenisse to hove myt Alason sij gemaket, ys Johan Rengers mest kundich und die lutenandt Mepsche hefft nener meer respectiert um sijner erfarenheit, geleertheit, koenheit, wolsprekent, als mester meest van alle Deputierden, soe men des hadden willen vertrouwen und aristrocriam³⁾ veranderen in olycherchiam³⁾, daer nu die adel meest na inclinierde. Dacromme Johan Rengers tot sijner grote ongeluck und nadenckent der gemene sake alhier ys angeholden, und tot lange bewaerunghe blijven wort. Alsoe wort noch ener, Grebber Jochums genoempt, stedes mede bij alle handel voel gebrucket und vertrouwet, to Embden van den Knock⁴⁾ verwachtet, ingebrocht bij Derck Huygen um derselvyge sake, als sonder commissie to Larrelt des graven onderdanen overvallen thebben, und stedes myt spotsche worden den Droeste laeten beantwoerden. Alsoe ock Evert Lutgens, captein van den oversten, up den Emse gebleven myt sijn scyp und to Knocke angelecht, als ock sonder genoechsame commissie solden torusten und den stroem becorten und beleggen tegens des Graven verbot. Und nochtans sijn commissie vertonende, ys neit gaen laten. Want uth Embden een gunstige tovuer den stadt Gronnigen bewesen worde myt toredunge van en boyger na Vranrick, in corte tijdt und

1) Vermoedelijk het tegenwoordige Rheine; of is het Rheda of Rheden, niet ver van Papenborg?

+ fol. 226^v.

2) De burgemeester van Groningen, die bij het verraad van Rennenberg in Maart 1580 was omgekomen.

3) Sic.

3) Sic.

4) Vgl. boven, blz. 211, noot 6.

[p. 507]

winters tijdt, und brenget wol 20 tunne pulvers und vort rogge in den Ziel, welcke Evert Lutgens neit konde, overmydt die vorst des tijdes, noch hefft dorven versuken und anholden als onseker, ter tijdt die uth Delffziel des vorwachteden, myt hoer volck innamen, besetten und inhaelen. Ock worde gemeent, dat daer ock conniventie mede gebrucket was, gelick die Hollanders gewonet. Und hiermyt was die borgerije to Embden gans onduldich, verdroetsaem, bevreset und in verwachtinge, wat uth dusse partijscap erstaen muchte. Want die Droste daermede reede yn was, und der onwetende borgeren clagent und protestierendt ongunstich was, und doet tegens Cort Borchers in gelicken protestatie, dat soe sijn part scepes scadiget worde, wolde up hem und anderen versoeken. Und dusse boyger bleff to Ziel um togerustet tworden myt anderen yachten um to caveren den copvart van Embden na den Ziel tegens den van Oterdum, soe die noet eysschede, als men in gewisse verwachtenden. Daer dan ock een trometer van Verdugo an beide graven gesonden ys, um orsaken, die men vermoden twesen um⁺ die Emse to bevrijen offte lijden, dat hoer gunet worde offte hoer scepen to caveren laten offte die verwekenen to verdriven und antasten to laten offte 400 mannen to Cnocke to scanzen laten tegens Oterdum als enichste middel um Oterdum to bedwingen, und sal myt wille offte onwille versocht worden. Want die Droste vaken romede: Sie worden Oterdum neit holden dan verlopen yaer und 4 weken, und konen neit uthrichten. Und des gewarnet, wolde des niet gerne hoeren, als niet gedacht solde worden; und vole inlandtsche um besorget weren voer dat gescheden muchte, want gescheden konde balde.

Bys den verlop van Wynscote uth Reyderlandt den 21 Novembris, tom diel van Bonne, tom diel van Dytsum und Gemnygen und ock Wener affgetogen und gescepet ilendt up Oterdum, is nichtes sonderlinges widers tentiert geworden, overmydts dat het volck affliep und wechbleff om sick weder to kleden an hoesen, sconen und anders und tmesteren¹⁾ laten, gelick ock Ewsum sulven myt

+ fol. 227.

1) Mesteren = genees- of heelkundig behandelen.

[p. 508]

sijn soen, seer geswacket dorch die wondinghe, wort die heer van Nijenort noch sonderling myt swacheit befangen tot wanhoepe des levents und ock sommiger vrolockunge, omdat men dorch sulcken regerunghe nichtes vortwynnen solden konen, als nergens nu ontsedt und hulpe verwachtende und daetlicken belecht worden up alle oerden van den vijandt, als Fermsum, Heveskens, Grijsemonneken, Wagenborgen und Reyde. Und dagelickes meer an den scanze solde versocht worden, soe die vorst niet daetlicken upbrocken hadde und Oterdum dede weder verstarcken an privande und andere tovart, die niet sees dagen meer over was, als allene van Geert Smyt, Popco Bouwens und Claes ten Buer myt 3000 broden, van Winscote togebrocht, vorsien weren und wedercregen hadden myt die eerste tovorst. Waerna die vorst benae 14 dagen staen bleff und van Knocke niet voele muchte togesonden worden om het ijss und perikel uth den Ziel, die alhier vaken versokunge deeden. Dat alsoe die Westvresen 2 vendelen ock benouwet worden, als die oversten sulven, und nu ock reede het gelt myt den hopluyden up was, und die oversten nene lenunge doen konden und ock alnoch den hoepluyden und bevelhebberen nichtes⁺ betaelt was up die eerste besoldinge, want men dat gemene volck alle na 9 weken contendieren musten. Dat alsoe Ewsum kranck wesende in den scanze verbleefft und Entens na Oldersum vertogen was als hulpe soeckende; soe Berent Roerde commissarius niet up den 11 Decembris gecomen was um belenunge tdoen sijner vendelen und up den scanze alle nodrufft to vervullen, die seer voele eysschede an pulver, loet, privande, klederen, gelt und anders. Soe dan van Embden, Oldersum bestellet ys worden tot dre maenden tijdts, als men hoepeden. Daeronder voele oestvaeten¹⁾ gewest um die scanze in den vorst to begeeten und alnoch to bescanzen van die soldaten sulven. Dusse Roerde vermeende voele hulpe und bijstandts thebben van die uthgewekenen der Omme-

+ fol. 227.^v

1) Oestvat = osevat = schepvat, voorwerp om water uit te hoozen, veelal een lederen emmer.

[p. 509]

landen, die langsam bij hem quemen, als nener to Embden wonende und weinich vermogende. Doch van allen erschijnen bij hem Johan Rengers ten Post, Johan Starckenborch, Hayo Manninga, Aylco Unste, Johan Winbrugges, Ulryck van Ewsum, Egbert Clant van Stedum, nu van Bremen eerst comende. Worden ansocht um 4000 gulden to becomen up der commissarissen offte hore credyt (want he nene gelt vole mede brochte uth Westerlant) tot betalinge der hopluyden, dan swalicken tdoen was; want men swack und weinich int getall dusse sake besorgeden. Daeromme die oversten, in grote benoutheit gestalt, worden benae trostloes um die scanze to verlaten und allene die Westvresen to bewaren laten; diewijle doch Ewsum eerst den 21 Novembris sijn eedt gedaen hefft den Hollanders tegens den Konick, myt grote swaricheit und verwonderinge van allen. Und die Amirael anders nene onsedt wist to beloven und bys den tijdt in Hollandt verbleff.

Van dat ontsedt der Gronnigers was lange tijdt verscheiden geroep und komen nochtans over den Rijn. Worden geacht 27 vendel (22000) und 400 ruyteren, daer Monteni¹⁾, Holtepenne²⁾ off don Pedro³⁾ oversten over solden sijn und anderen. Dan comen an Coverden, senden 4 vendelen Walen tot 250 hoveden na Fermsum, laten

1) Montigny is Emanuel Philibert de Lalaing, heer van Montigny (1557-1590), de jongere broeder van den graaf van Lalaing; hij was een der hoofden der Malcontenten, die in October 1578 van de Staten-Generaal afviel en zich weldra met den Koning verzoende, wat eigenlijk niet zijn bedoeling was geweest. Sedert was hij in diplomatieken en militairen dienst van Parma; hij stierf in 1590 aan een opgedane wonde.

2) Claude de Barlaymont, heer van Haultepenne (1555-1587) was de zevende zoon van den bekenden Barlaymont. Hij bleef aan don Jan en Parma getrouw, bezette in 1581 Breda, waarvan hij commandant werd, veroverde in 1582 Leer en Eindhoven, deed vervolgens een aanval in Friesland, bezette in 1583 Steenbergen en verdedigde in 1584 den Bosch. Hij streed vervolgens voor Antwerpen, in het Keulsche en in Gelderland, maar sneuvelde in 1587 in een gevecht bij Engelen in Brabant.

3) Deze don Pedro is niet nader aan te wijzen.

[p. 510]

2 vendelen der olden weder in hoer scanzen trecken, doen den huysman grote scade, dat nemant bij den sijnen blijven muchte, und tegens vrouwen und vrouwes personen. Dussen weren nakent und bloet, worden alhier beleent. Die anderen sint weder upwars vertogen um Sticht offte Gelderlant to overtrecken myt verraderije, als to Horn, Enhuysen¹⁾ tentiert solde worden hebben offte anders, want des worde allenthalven besorget. Sonderling want in den Hage den 5 Decembris der Staten versammeling⁺ was um den hartoch Alason weder to hulden²⁾, daer die ene uth noet to gedwongen, als Flanderen, Brabant, Gelderlant, Hollant, Zeelant, und anderen seer diffideren und sommigen weigerden tdoen, dat ock die syndicus Verrutius den onsen retardierde um na anderen eerst tsien und niet wijders als die deden, weens hulpe sie nu meest van noden hadden. Soe die oversten allene guede respondentie wolden holden myt Westvresche

1) Eppens doelt hier vermoedelijk op de pogingen, die in 1581 en volgende jaren zijn aangewend om Enkhuizen tot afval te bewegen. Vgl. daarover Bor, bk. XVII, fol. 19 vlg.

+ fol. 228.

2) Dit is niet geheel juist. Na het vertrek van Anjou uit Duinkerken naar Frankrijk in Juni 1583 waren de onderhandelingen tusschen hem en de Staten-Generaal voortgegaan. De Staten, in Augustus en September te Middelburg vergaderd, hadden zich daarmede herhaaldelijk bezig gehouden. Ook later, in November, is daarover op de Statenvergadering te Dordrecht gehandeld. Den 15 November keurden de Staten-Generaal goed, dat een brief zou worden gezonden aan Anjou, waarin zij hem kennis gaven van hun voornemen om een nader verdrag met hem te sluiten, maar tevens mededeelden, dat alle afgevaardigden daartoe nog niet voldoende waren gemachtigd. Daarna werd de instructie vastgesteld voor de te benoemen gezanten, die zelve ook werden aangewezen; het waren Mouillerie en Asseliers, die in December naar Frankrijk vertrokken. Het blijkt niet, dat in de Statenvergadering, die in December in den Haag werd gehouden over de zaak van Anjou is gehandeld. Eerst te Delft, waar de Staten-Generaal sedert 31 Januari 1584 bijeenkwamen, werden de besprekingen naar aanleiding der van de gezanten ontvangen brieven hervat. Daar is in April een tractaat opgesteld, dat echter niet door alle gewesten is goedgekeurd en ook niet door Anjou is aangenomen. Met diens dood, den 10 Juni 1584, vervielen natuurlijk al deze onderhandelingen. Vgl. P.L. Muller in Nijhoff's Bijdragen, Vierde Reeks, IV, 14 vlg.

[p. 511]

Staten¹⁾ und ontsedt begerden, dan worden geacht na hoer olden manier, alsoffte sie allene mesters solden worden, alles vermochten und up een momente gehulpen conden worden, als die noet groet ys. Overst die Westvresen solden absolutelicken resolveren up Alasons anneminge; die onsen doen dat swijgent hier noch to²⁾. Hoewol die Gronnigers dusse scanze seer ansochten und vermeenden up een harde vorst to bestormen, dat nu heel anders geboerde myt regen und watersnoet tot nije yaer to, soe wort nochtans grote tovart na Gronnigen gemaket uth den Greet, Norden, van Rysum und anderen zielen und havens. Daer die Droste und anderen seer to hulpeden und den van Oterdum vercorteden, als den backeren und brouweren affraden van tdienen. Soe worden daer evenwol weinigen hoytevaerers³⁾ angeholden und becomen, offte sie comen meest in den Ziel, hetsij dorch onmacht⁴⁾, onnachsaemheit offte conniventie der capteinen, die na gelt meest siegen int gewys. Und den soldaten die buyten niet gegunnet worde. Doch up wat watt⁵⁾ Symon Rijser myt 22 personen overtogen und myt 16 to Oestumhorne gevanckelicken ingebrocht. Myddelertijdt wordt Gronnigen gestarcket und becomen alnoch hoer noedrufft, welcke sie vermeent hadden meer thebben als die scepen weren vertogen, und overst wol solden konen hebben worden gekeret dorch Oterdum, soe die capteinen trow und die bijstandt van scepen ter handt hadden und to Oterdum een haven gemaket hadden, und niet achter hoeff sick bargen solden moten als ongelegen up Delffziel to wachten. Welcke haven aldaer wol to maken west hadde, soe men sick hadde tijdtlicken bevestiget, diewijle het water dorch Gardingehorne⁶⁾ und bij den scanze

1) De Staten van Friesland.

2) Inderdaad hebben noch Friesland noch de Ommelanden zich ooit veel met de onderhandelingen met Anjou ingelaten.

3) H.S.: houtevaeres.

4) H S.: omacht.

5) Op eene plaats in het wad.

6) Beter: Gaddingehorn, nabij Termunten in den dijk.

[p. 512]

Oterdum geweldich doerliep und die ziel van hoer doren ontloeset nene dwanck up water holden konde, als⁺ soe sie ganckafftich¹⁾ hadde worden holden. Nu overst nichtes havens makende, mogen nene scepen alnoch bargen und verdedigen tegens den vijandt ock in open weer, als int drivende ys. Want die uth Dielffziel vaken den Knock versochten und ock vor Oterdum quemen myt scuten und yachten umme to begripen wat wachloes was. Ock hadde men van Papesandt²⁾ mogen Oterdum versien myt zandt, dat hadde die natticheit des weders konen lichten. Item torff und holt was meest commer in den scanze und muchten nene torffscuten und brantholt anvueren, dan van buyten laten uthscepen und bewaecken. Dusse slappicheit und onordentlicheit bedrovede alle uthgewekenen seer, want men nichtes vort wonnen und den vijandt affbreck doen kunden. Dan worde boven alles, tot een landurige clage um commer des brants, all dat holt³⁾ voer die Oestersche dijcken affgebroken und verhouwen, und iserwerck vercofft, dat nu niet allene die doersteken dijcken het water overall doer Gardyngehorne und anders inleet, dan bynnen corten die ganse Oestersche dijcken wechlopen worden, und daer men lange vor sorget hadde, een nije Dullert worde hebben, als van Oesterwirum aff doer die lege landen, Tuychen⁴⁾, Wolt⁵⁾, Meeden⁶⁾ und Heidenscap⁷⁾ tot an Hoegebrugge⁸⁾ thoe. Daer dan soe voele meeren und Schilt rede weren und een darggrundt⁹⁾ in alles

+ fol. 228^v.

1) Gangbaar.

2) Papezand of de Paap is een zandplaat in den mond van de Eems tegenover de haven van Delfzijl.

3) Dit is het paalwerk, dat tot golfbreking aan de buitenhelling der dijken was aangebracht.

4) Tjuchem.

5) Het Wold, verkorte naam voor de landstreek Duurswold.

6) De lage landen ten westen van het Schildmeer.

7) Een landstreek ten oosten van het Damsterdiep en Garmerwolde ten zuiden van Ten Boer.

8) Oosterhoogebrug, een half uur ten oosten van Groningen.

9) Darg, derrie, waaruit turf gemaakt werd.

[p. 513]

befunden, nene dicke weder to maken solden sijn, dan bij den Damsterwech¹⁾, daer men tvoeren nene hulpe to wolden doen offte helpen maken solde nu doen verleesen alle landen und dan voer die reste dijcken, soe men yn tijdes alhier in den Oesterhorne nene hulpe weder sochten; sonderling want nu die luyden vertogen und verbrant, arm geworden, hoer landen niet weder gebrucken solden conen, voel weiniger den dijck weder maken myt sulcken onkosten van holt, iser und arbeitsloen, tot welcke dingen, soe die Landtscap hadde willen versienunge doen, wolden die Oesterschen um die dijcke tmaken neit bedacht west hebben. Solde overst um dusse commer van brant und onordentlicheit der oversten dees heel verneelet und verdelget worden. Naedat die dorperen⁺ verbrant weren myt alles datgene, welckes den scanze wol een yaer solde genoch west hebben an brant, koeren, speck und vlees und anderen ingudt, nu alles commer, sall ock die dijck weder holpen worden, soe moet Gronnigen bedwongen offte Oterdum boven sijn an der ene sidt, offte heel vrede gemaket sijn, dat dan noch niet to hoepen dan to bidden staet van Godt. Und sal tot perikel des landes alsoe ongehulpen blijven. Um dusse Oestersche dijcken erreest eerst die twist tusschen den stadt Gronnigen und Landtscap, dat die spade worde gescoten van Fymel an Reyde, und die dijcken bleven ongemaket van der Stadt. Nu overst van Oterdum tot Fymel in vaerlicheit gebrocht, want die uth Vredewolt, Langewolt, over Reydeip weren hieryn niet begrepen. Evenwol worde gelettet, dat nemant hier hulpe to doen solde, offte men solden ock van dusse landen die spade sceten und up landt setten offte worden van den Corneel durch autoritiet anno 70 daerto gedwongen thelpen²⁾.

Eysse Yarges kumpt in laeste van Decembri to Embden, versocht hulpe van die uthgewekenen tot 4000 gulden

1) Dit is de thans nog als Stadsweg bekende weg van Groningen naar Appingedam, meerendeels op eenigen afstand ten westen van het later gegraven Damsterdiep.

+ fol. 229.

2) Vgl. boven blz. 216, waar dit op het jaar 1574 wordt vermeld.

[p. 514]

und laesten 200 tot betalinge der hopluyden und verwachtinge uth Hollandt offte Vreslant, die dusse noet und commer niet en wisten, overmydts dat die oversten weinich scrivende sint um hulpe an die Staten, die des gerne solden beteren und ongerne hoerden, dat bisheer die knechten niet gekledet, niet belenet, tot water und broet gecomen weren, yae nene 4 dagen langer hadden mogen blijven und inholden den scanze up den vorste als gesecht, misteden daerto hoesen und sconen, weren verfroren an voeten, handen, verstorven und verlipen, dat daer benae nene 600 mannen gebleven weren onder dusse twe regementen. Dit scriff die syndicus. Dit screff Claes Cater uth Westerlant, dat men des niet geloven noch verwonderen konden deses vertochs, diewijle idermentlicken openbaer was, wat an die scanze Oterdum als die mont van Gronnigen uth Embden gelegen sij, tweten dat allene die twist tusschen stadt Gronnigen und Landtscap erresen was, de hovelinge huysen omme gesmeten, sommigen onthovet to Gronnigen, sommigen⁺ gevangen geholden, umdat men nene vestenisse int landt noch to water hadden gelecht tot een tovlucht tegens Gronnigen. Daeromme Gronnigen stedes hadde vremde heren gehuldet und weder uthgesloten, als den bysscop van Utrich, den vorst van Sassen, grave van Embden, vorst van Gelder und nu den Generalitiet eerst togevallen, den Konich aff, und weder verlaten, het heele landt tot verwoestunge gebrocht, und alnoch allene arbeidede, dat daer nene ander vestenisse gelecht offte erholden worde, als die olde historien van den Dam und dusse elendige ansiendt van den Dam bewijset. Dat die privilegien, to Upstalsboem anno 1327 stadt Dam gegeven¹⁾ (welcke Upstalsboem in Oestvreslant²⁾ bij Aurick een uuer gaens

+ fol. 229^v.

1) De zoogenaamde Appingedammer buurbrief van 7 Juni 1327, gedrukt Oorkondenboek van Groningen en Drente, I, n^o 309.

2) De volgende historische beschouwingen over den Upstalboom hebben op zichzelf geen waarde; maar van groote beteekenis is het verhaal van Eppens' bezoek aan deze historische plek, die zich destijds blijkbaar in verwaarloosden staat bevond.

[p. 515]

aff na Embden gelegen, der Vresen bijkumpst wachtede in een bussche bij oldes, nu overst anno 1589 den 6 Septembris van mij sulven betreden und gesien, ys befonden een kleine platse van 3 roeden lanck 2 roeden bret up een kleine hoechte, dar allene dre bomen staen hadden van 7 overghebleven, heel versoeret¹⁾ und vernichtiget, sonderling twe staende weren langes eerst versoeret, die laeste groenste lach neder und in twe stucken gesaeget. Worden tsamen um hoer durricheit van anderen boemen up een gemene bowlant onderscheiden und in vergetinge geholden, als neit anders vertonende soedanigen twe sore bomen, die nu ock neit lange staen worden. Und wort die plaetse hoer naem verleesen offte niet meer gewesen mogen worden. Dan in dusse mijne ballinscap allene soe voele gesien und befunden, dat die luyden daer ock weinich meer up achteden, und van den graven niet en waret worde, want sijn edeldoem darmede neit olt betuyget worde, als anno 1461 tot een grave eerst gemaket; welckes allene genoch ys gesecht van Upstallesboem, daer die upstallingen van genoempt sint alle rechteren und redgeren, den Dam benomen sint worden, und het heele landt in egendoem gebrocht ys onder de ene stadt Gronnigen. Welcke soedanige dominatie nu becomen, als nener stadt in Christenheit hefft erwonschen mogen, und dat in Spannien anno 1582 den laesten Octobris²⁾, dat sie ock alnu vermeent den konick van Spannien neit intlaten und hoer oldermansboeck to bescermen, daeromme die Spangerden nu ock meer om Oterdum besorget und benouwet worden als myt Gronnigen, soe⁺ daer een haven gelecht beter als Delffziel ys, unbeleggelick up den Emse, vrij antocht und uthvart holdende, myt inlandsche tochten beter versien can worden dorch die lege landen, responderende up Oltampt, Duyrswolt, die niet na Embden solen widers trecken. Und die Emsse aldaer up engiste tegens Oterdum ys und Emden navolgen can und den inlandtsche vrijheit allene geven und be-

1) Verdord.

2) Dit slaat op den bekenden privilegiebrief. Zie boven, blz. 440, noot 4.

+ fol. 230.

[p. 516]

holden can, als verscheiden marckeden to versoecken, noch wijders disputieren maken, jae den Spangerden den Emse veregent maken offte ock uthsluyten. Dit alles up Oterdum to wachten, worden dusse versienunghe langsam, spotlicken, onordentlicken, onwisselicken, und slaperich gedreven tot nene kleine verwonderinge der verstandigen und getrouwen des vaderlants. Want alnoch nene geschut ingevuert was, noch up enich storm versien und togerichtet, ja bena noch ongesloten, soe tijdt, weder und water myt die weke winter des an Nije yaer und vort niet versekert hadde. Allene myt verwachtent und roment van den Amirael die harten upgeholden, ter tijdt dat 3000 kuygels myt pulver gesandt worde uth Hollandt, und gescut to verwachten was, offte van scepen tnemen, die sick bij hoeff bargen musten.

In laesten ock van Decembri wordt daer een boede eder trometer uth Gronnigen gesandt an beiden graven¹⁾, um die Emse to bevrijen, eder tovaert tgunnen und halen tlaten, offte die verwekenen to verdriven und to bedwingen, offte to Knockke een jegenscanse to leggen buyten der graven kosten. Dan graef Johan hefft sick des nener inlaten willen und grave Edzart sijne junckeren to Embden verscrivede, laet dusse sake rusten und versocht welcke duyseden tot 20 eder meer, als 24000 gulden tot Turckenstuer, creessdagencosten²⁾ und sijnes dochters boelnisse³⁾. Waerop geantwort van die junckeren als Knypes, Oldersum, Upleverden, Rysum, Gennelt, dat soe graeff Johan des mede consentierde, wolden sie wol inwilligen, dan alsoe, dat men een landtskyste dusse und alle anderen pennygen solden insluyten, und daer twe to deputieren uth landt und stadt, welckes des allene bevoelen solden worden tot landes besten. Want brochten groten stuer tsamen, und worde nichtes betalet offte uthgericht. Und⁺ dit to waren bij yaerlicke rekenscap, sonder Sijn Genade daeromme to bemoygen und belastigen van sorge und

1) Van Oost-Friesland.

2) De kosten tot het bezoeken van den kreitsdag.

3) Bruidschat.

+ fol. 230^v.

[p. 517]

vuldaet der landes lasten und schulden. Bij sulcke landsdagen worden nene egenarffden noch gemene edelingen geropen, dan weren reede uthgesloten in Oestvreslant und worde die meente niet meer gevraget um scattinge to betalen. Jaerlickes benae 1 daler ordinarys myt dickgelt, wachtgelt und hoeffdienst etc.

Und dit ys alles west, dat men in dusse yaere 1583 hefft erfaren und erlevet, Godt geve een beter nije yaer tot enicheit. Gelick to Heidelberch die Reformierde keercke weder geopent ys van hartoge Casmiro na sijn broders doet hartog Lodewick¹⁾, alsoe to Embde ewich blijve und wijders ingevueret und upgericht mach worden.

Tom laesten den 29 Decembris starff die weduwe²⁾ van Jacob Ripperda in grote elende und swacheit hoeres verstandes, den enigen soen Jochum voele und grote klenodien myt duyseden nalatende, welcke sie in grote vorraedt beholden hefft und seer sparick gelevet. Wort van Embden na Fermsum gevueret van sommegen hoerer ondersaten uth Fermsum, nochtans nemant natreckede und ock nene geladen, und was stedes der gemene sake ongunstich.

1) Vgl. boven, blz. 493.

2) Margaretha van Wisch.

a) Alles zonder argelist.

a) Deze is Hobbe van Baerdt, in 1582 en volgende jaren secretaris, later burgemeester van Harlingen.

a) Afvalligen.

b) Waarschijnlijk Dirk Harderwick te Leeroort, van wien een aantal brieven tusschen 1573 en 1585 in het Rijksarchief te Groningen berusten.

a) Terstond, voor zich uit.

b) Spoedig verlaten, in de steek laten.