De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1583]

Soe ys die sake van Alason anders und contrarie bedacht und³⁾ sijn versekeringe sulven mechtich twesen und will die nominatie niet verwachten, dan trecket myt 10 vendelen Fransosen und 600 ruyteren den stadt Antwerpen yn, up den 7 Januarij anno 83 na den olde loep des yaers offte den 17 Januarij des nijen ordinantie van Pawest verordent und uthgesonden,⁺ to Antwerpen angenomen, und dat up den mid-

3) Misschien is het beter hier ‘um’ te lezen.

+ fol. 185^v.

[p. 403]

dach na twalff uren, als Alason sulven tvoete was uthghegaen umme molsterunge¹⁾ tdoen, als he seede, und dages tvoeren den Prince mede hadde solicitiert, dan doerch Goedes versienunghe bynnen gebleven und van nemant geleydet worden. Overst over de porte und brugge comende gyfft sijn verradelicke teken; wyven le die mysse²⁾, was die loese. Und comen up den Meerbrugge und nije stadt und up het bolwerck, wol 18 gescut besettende. Overst die borgeren, tsamen up hoeren maeltijd tsamen thuys wesende alnoch, comen eendrachtich te wapenen und doen geweer opentlick und uth alle huysen, hoewol die ketten wol gescoren⁴⁾ weren, dat die porte weder besettet worde und het scharmutselen tegens twe uren namyddach gelecht sij. Und sint geslagen worden 1500 mannen, daer solden onder sijn 250 heren und adelingen und umtrent 500 gevangen, beholden wes in grafften verdroncken und buyten gescoten ys. In die porte ys die uthtocht gelettet worden dorch die mennichte der doden. Der borgeren sidt solden gemystet sijn 60, sommigen scriven 80 eder 100 offte 150 und twe cornel hoer borgeren. Dusse daet hefft grote rumoer, ongedult und naredent gemaeket over die daden in Vranrijck und ontrouwicheit dusses huyses, die doch meer om des Princen recommendatie⁵⁾ angenomen worde dan vertrouwet worde van die Staten und myt dusse daet soe rijpelick und tijdtlick noch becant worde und verhatet van alle menschen und overicheiden. Des dan ock sick voegelicken hefft marcken laten myt die Staten der Ommelanden in Oestvreslant in hoer trage und dunne bijkumpsten van raedtslagen tholden um tot gemene beste traden, en yder in sijn egene affectie blivende⁶⁾. Want Johan³⁾

1) Schrijffout voor monsterunge.

2) D. i. Vive la messe. Zie o.a. Wagenaar dl. VII, blz. 478.

4) Gespannen.

5) H.S. heeft commendatie.

6) Over de Fransche furie, waarover Eppens natuurlijk geen zelfstandig bericht heeft, zie Bor en de andere historische litteratuur.

3) Getrokken.

[p. 404]

Rengers¹⁾ hovelinck ten Post allene onverdroetsaem und gonstwillicken tot alle arbeidt, scrivendt und beraedent, hefft teyn breven, in yder breff meerer namen van hovelingen, junckeren und egenarffden intituliert, soe bij den ter nabuerscap woenden, und dorch Gert Potter⁺ laten beschicken an die teyn principalen, behalve die in den gegent to Embden sulven mundtlick doen vermanen, um up den 5 Januarij anno 83 up dat scrivendt des Landtraedts, die nominatie des Raedts van Staeten raedt tdoen, und tstemmen tot dre personen uth onse Omlanden, een provintie respectiert bij die Staten. (Sonder Gronnigen, die ock darnae sulckes mede volget, dan neit verscreven, dan van Joest van Cleve uth den hove vermaent). Overst hier sint weinige offte nemant erschenen bij den hovelinck to Uphuysen²⁾ und Johan Winbrugges, dan 10 eder 12 hebben hoer stemmen gesonden versegelt. Die anderen hebben sick onwillicken gemaket und gans die sake verachtet, jae sommigen die breven supprimeert und weder ongeopent togesandt. Die nominatie ys gedaen van Johan Starckenborch, Johan Rengers to Helm, Eme Tammen, Johan Mepsche die jonge, Claes ten Buer, Johan Rengers ten Post, Rinke Elema, Jacob Froma, Abel Eppens und noch sommigen anderen tot weinigen getall, als dar verscreven was wol over 30 personen. Und vorts na den syndicum in Westerlandt overgesonden, die aldaer hoer stemmen mede bijdoen solde und uth allen die dre meste stemmen hebbende to hove solde oversenden voer den hartoch Francisco Alansonio. Welcke up dusse tijdt weinich meer up stemminge und consendt der provintien dachte tletten, vermeende dorch inneminge van Antwerpen sulven mester tworden, und die executie des religions, soe bisheer niet promoviert, nu meer retardiert solde worden, als dominatie allene soekende over Nederlant. Waer derhalven die titel van Nederlandtsche vrijheit to bescermen verbliven solde, solde die tijdt

1) Rengers zelf geeft in zijn kroniek over het volgende geen verdere inlichting.

+ fol. 186.

2) In Oostfriesland ten oosten van Emden.

[p. 405]

leert hebben¹⁾. Alsoe die vorighe stemminghe, um to hove een raedt myt Johan Hornkens to continueren, twidracht makede, und den huldinghe van Alason veranderende, worde dusse ter tijde bynnengeholden, und ys idel verswonden²⁾, und solde up den erentvesten joncker Egbert Clant van Steem meest gevallen hebben, die tvoeren bij den Hartoch gewest und als blijcket angenaem. Dan worde van Clant ock neit in alles vertrouwinge togestalt, und dat uth die soerchlosige regerunge to hove und die Ommelanden ontloesinge belovet tegens⁺ den stadt Gronnigen, na luyden na huldesbreff, dan nichtes geholden. Daeromme die Staten niet allene wantrouwende dan ock in sick dissiderende myt affecten, beclaget die syndicus Jeronimus Verutius wens partie dat he sij, daeromme dat Ewsum cassiert sij dorch sommiger nijdt und ongunst, und sommigen nene guede politie dragen konde, noch van hem gemaket muchte worden, dat het smakede, dat he sick der scamede, bedrovede und verdroetsaem weer, und soe sijn dienst allene expiriert weer, wolde gherne affdancken, als breder in breff den 22 Decembris datiert tot den ere ten Post³⁾. Offte dit nu sij behoerlicken an enen dener der Landen to dulden und in soedanigen tijden und staltenisse des vaderlandes, daer niet voel om religioen geraedtslaget worde, staet to bevinden. Die vijanden int landt doen yaerlickes publicatien um die meente tot affgodische diensten ttrecken, wijen ten Dam tegens Midwinter het vonte, stellen yn up alle lenen deneren des Pauwest, bescatten evenwol alle kerckenrenten, alsoe dat kercken und torens niet onderholden muchten worden. Daeromme Godtlinser torne myt steen upgewelfelt stortet in Decembri, die

1) Eppens herinnert hier zeer ter snede aan den titel van ‘Defenseur de la liberté des Pays-Bas contre la tyrannie des Espagnols et de leurs adhérents’, dien de Staten-Generaal reeds bij het tractaat van 13 Augustus 1578 aan Anjou toekenden.

2) Er staat ‘iderl’ of ‘idelr’, wat ‘idel’ zal moeten worden gelezen. De beteekenis zal dan zijn: spoorloos verdwenen.

+ fol. 186^v.

3) Deze brief is evenmin als de door Eppens genoemde ‘huldesbreff’ van de Ommelanden aan Anjou in het Groningsche archief te vinden.

[p. 406]

meygeren betalen nene hueren overmydt die scattingen. Und an meer kercken, Lermes, Sandt, to wachten is als bouvallich und in grote schulde beswaert. Ick swijge die verbrandt, ommegesmeten und affgebroken sint to Winsum und aldaer omtrent. Dusdanige huysholdinge hefft die vijandt, wij overst dissideren buyten het onsen. Gert die Mepsche wort weder ingescreven van den Lutenant, sijn broder, als nu vermoedet, dat sie meer verstandts hadde van hemelicke anslagen, und dusse hadde dre yaren to Embden gelegen sick konick¹⁾ romende, noch duldende sijne kinderen tot predicatie gaen muchten, trecket alsoe den 6 Januarij weder over myt sijn hele huysgesin, wort daertoe van den droste to Embden beleidet an den Ziel²⁾ myt soldaten, und wort vorts vermeent borgemester tegen S. Peter³⁾ gecoren tworden, dan vorbijghegaen.

Up dussen tijdt wordt openbaer, woe Steenwick verraden sij van den hopman Crum, diewelcke to Campen incomende, als sick stellende den vijant affwickende, gevangen wort, sulven aldaer gehangen myt meer gesellen, und sommigen onthovet worden. Alsoe ys in Westerlant daerna een rentemester Baldewin van Loe begrepen, dat he des landes gelden weigerde uth to keren, als seggende nene gelt hebbende und solde wol 80.000 gld.⁺ bij hem gevonden sijn und meer, uth landt na Harlinck gesandt, und dat in dussen tijdt, dat Steenwick verloren, Vreslandt seer benouwet worde und up den anstaende harde vorst overtogen solde worden.

In dusse verleden yaere 82 den ganse sommer over worde to Embden tot hoeren rijckdoem und den Graven wolgefallen geordiniert bij den borch buyten Boltenpoerte een watermoelen um koeren tmalen und ock tot vullenmollen⁴⁾. Und dat myt grote onkosten van duyseden,

1) D. i. Koningsgezind.

2) Delfzijl.

3) 22 Februari werd de regeering te Groningen vernieuwd.

+ fol. 187.

4) Vgl. boven blz. 372, waar Eppens zich over dezen watermolen beklaagt. Vullenmolen is natuurlijk volmolen.

[p. 407]

want die graffte ock upsconyghet worde. Welckes elcke huys gecostiget hefft 2 daleren, die dan in Embden und Valderen¹⁾ wol 4000 getelt mogen worden. Daerto worde die scipvart seer droge und minner, dat men, na laeste 10 yaeren to rekenen, noch over 10 yaren nene anvart meer solden hebben conen an Embden, want die Emse die vyl nu meer den Dullart yn dan na Embden to, daer hoer rechte alveus²⁾ hengaen hefft und nu seer toslickede. Daeromme die hele borgerije ser becommert was und tot meermalen van die Graven versichtiget is worden und vermeenden, dat men endtlicken to gelick uth stadt und landen myt hoveden die duypte weder solden maken konen, soe men die ingesetede dijcken na Borsum und Larrelt³⁾ wederomme uthsettenden konden offte Loegerhoefft uploeseden und alle middelen versochten, dat dan voel duyseden, jae hondertduysent kosten solde. Soe hefft die landtscap sulcke hulpe eerst affgeslagen und weigert tdoen, als haer ondoentlicken, die myt sware dijcken beswaert weren, grote scattinge betaelden, hoeffdiensten mennichfoldich wachteden. Und hoewol die landthuere was gestalt up een ½ daler offte een gulden, soe worde nu die huere gerekent na swaere gelt, dat een halve daler worde een und over keisersgulden und daer betaelden in dusse vredetijden noch wall yaerlickes over een gulden scattinghe. Want men scattet in Oestvreslant niet eenmael und um een dinck, dan vaeken over landt, huys, koe, biest⁴⁾ und anders, als dijckscot 2 stuver, van achterstall 5 scaep, turkenscat 1 scaep, rickstuer 1 scaep, ider coe 1 scaep, vette koescot, knechtengelt,⁺ wachtgelt, und wat men alnoch myt weidunghe van perden, ossen und tvoeren bij maenten den huysman upgelecht worden, beholden dat die altoes veerdich moeten sijn in hoer geweer ter wacht offte tochten und

1) Voorstad van Emden.

2) Bedding.

3) Dorpen in Oost-Friesland.

4) H.S. heeft bies.

+ fol. 187^v.

[p. 408]

bij grote broken gependet¹⁾ worden van die voetknechten dorch angevent der uthkundigeren, als um een kleine versumenisse to broke het beste veste biest uth die wiede und an den balck gehangen sonder reductie offte audientie²⁾ tgunnen. Dit was, segge ick, des landes ontschuldigen und worde ock den junckeren niet voel gestediget van grave Edzert, dat sie honden ter jacht meer holden muchten und weren tsamen seer misgunstig tegens de stadt, hoewol die stadt Embden daertegens in yaer 1570 3000 gulden und 3 last roggen mede an den ingebroken dijcken ter hulpe verscoten hadden den armen menen huysman, und darto hoer grote verlecht³⁾ gehaelt und gehadt hadden uth den stadt Emden, dat sie den dijck weder gemaket hebben, die anders ongemaket solde verblijven moten hebben, nae ansiendt die grote armoet und scraerheit⁴⁾ des huysmans, daer die rijckeste ock nene grote vorraedt hefft van gelde, als yst dat sie egenarffde Vresen weren. Overst nu in dusse versoeck hebben sie sick niet willen inlaten myt den stadt tot contributien, ant ene soe wol als ant ander, want die watermoelen meer solt waters na Larrelt vermeent worde in tmalen dan die landen betamede. Und vermeenden ock, dat die landen konden wol sonder die stadt Embden sijn. Die stadt muchte hoer havens waeren und helpen soe noedich. Daeromme die borgeren tsamen verboedet van den droste Ocko Vrese van wegen des graven Edzerts, krijcht die contributie van yder huys 2 daleren, die camer 1 daler tot betalinghe des watermullens. Daerna versoech he noch, dat die borgerije solden maetgelt laeten van het malen des koerens up alle mollens to Embden, soe des doch to lange und bij junckeren als Oldersum⁵⁾ gebrukelick. Die maetgelt ys die sesteynde

1) Penden = pandhalen.

2) Verhoor van beklaagden.

3) Verlichting, hulp.

4) Soberheid.

5) De heeren of jonkers van Oldersum, ten Zuid-oosten van Emden aan de Eems.

[p. 409]

part van een yder mudde rogges eder moltes, weytes. Daerto soe versochte die droste willicke contributie um den haven to beteren, hoewol noch nemant seggen offte weten konde, offte het mogelicken weer tdoen, und soe moegelicken up wat manieren, want daer worde seer in⁺ discordierd; die ene vermeende die Eemse up nije to verleyden van Jarsum¹⁾ na Embden und daer to stemmen²⁾, offte van Paymahorn aff to palen na Nesserlandt, offte Loegen³⁾ wech tgraven, welckes alles tsamen onseker was und moegelicken onmogelicken tdoen. Evenwol worde versocht die 4 part van een gulden rentes offte huyshuere tgeven. Daerto dat men van alle bieren, soe en borger inleede sonder tapmate tdrincken, ock sijn accijs solde betalen. Overst dat matgelt worde duytlicken und profoers⁴⁾ als ondrachtelicken affgeslagen, niet sonder murmuratie der burgeren, als die myt alle lasten beswaert worden boven gewonten. Soe vole die accijs van der borgeren bieren anlanget, worde ock niet weiniger affgeslagen, soe daer anders enich dinck vrij blijven solde und die meente niet heel verteeret⁵⁾ worden, soe behoerde die borgerije hieryn bevrijet und onbelastiget tblijven. Overst als men konden weten und vynden woe men den vart muchten verbeteren und beholden, wolde sie gerne doen um gemene beste, wat en yder vermuchte, dan voer alles begheerde die borgerije van Sijn Genade, dat die landtmunte muchte gelick maket worden, nevens des graven Johans und junckeren gebeeden, die die upsettinghe niet acceptierenden, und worde geclaget, dat men den meente voele duyseden hiermede affscatteden, soe sie myt die sesselingen⁶⁾ verstempet⁷⁾ weren und allenthalven ock in een heren landt verleesen musten.

+ fol. 188.

1) Ten zuiden van Emden aan de Eems.

2) Dicht te maken, af te sluiten.

3) Loge, een landpunt bij de uitmonding van de Eems, op den zuidwestelijken hoek van Oostfriesland.

4) Par force, met geweld.

5) Vernietigd.

6) Sesseling = een halve schelling of zes penningen.

7) Bedrogen.

[p. 410]

Niet weiniger swevede die twist van den Here Jesu Christi aventmael neit allene in landt, daer nu nije Lutersche predicanten in die plaetse der Calvinschen ingedrongen worden, dan ock to Norden und Lusseborch¹⁾, daer bisheer die borgeren van Norden hoer festdagen und exercitie hielden, als aldaer vrijheit hebbende na older gewoente. Dusse twist wordt ock in dusse tijdt alsoe accordiert, dat die Luterschen wolden styllholden van schelden, soe wolden die anderen tot sermonen comen, und solden evenwol up andere plaetsen dat broet mogen breken, want die Luterschen behalven dat sie disputeren van die allenthalvenheit des lichaems Christi sonder die hypostica unione²⁾, soe gebrucken sie ock neit gemene broet, dan soedanigen ablaten, altaeren, bilden als die papisten alnoch gewontlicken synt, und dit stemmet overeen myt het verdrach up dusse laesten⁺ rijckdach tusschen die Duyssche heren und vorsten³⁾, dat ock die Reformierde kercke mede solde begrepen sijn und blijven in die Rijcks religioensvrede myt die Ausburgsche confessionis verwanten, gelick die bisscop van Collen und grave van Moers und anderen meer nu wonderbaerlicken die religie annemen und in hoer landen willen geprediget hebben⁴⁾.

Overst in Oestvreslant mach nene vaste accordatie gestalt worden, want daer meer dan twe religionen neit

1) Lutsborch bij Norden, het stamslot der Manninga's, speciaal de woonplaats van Unico Manninga, den bekenden voorstander der hervorming.

2) Eppens bedoelt de discussiën over de ubiquiteit van Jezus, het Luthersche dogma. Vgl. boven blz. 382, noot 2. Met ‘hypostica (lees hypostatica) unio’, bedoelt hij vermoedelijk de persoonlijke eenheid van Christus naar lichaam en geest.

+ fol. 188^v.

3) Eppens bedoelt den rijksdag te Augsburg in 1582. Een besluit, als door hem bedoeld, is daar evenwel niet genomen.

4) De bisschop van Keulen is natuurlijk Gebhard. Truchsesz. De graaf van Meurs is de ook ten onzent welbekende Adolf, graaf van Nieuwenaar en Meurs, die in 1583 stadhouder van Gelderland en in 1585 van Utrecht werd. Hij werd kort daarna ook hoofd van Leycester's Financiekamer en kwam in 1589 door een ongeval te Utrecht om het leven.

[p. 411]

pullulieren, dan seer regerende sint, meer als in enich ander plaetse, als Evangelisschen, Lutherschen, Calvinisten, Mennonisten, Davidjoneren¹⁾, Libertineren, Malecontenten und andere partien van alle secten, daer nene regel over stellet can worden, als Joeden und Joedes genoten myt dat swaere woeckeren; ock worde myt dat concordiebock Jacobi Andreae gespottet als allusie up die letteren makende, tweten: Citra omnem necessitatem corrupit omnem religionem D. Jacobus Andreae²⁾. Dit sij corts gesacht van die staltenisse und regierunge in Oestvreslant in dusse onse tijdt und ballinscap. Godt bewaere het graffscap voer wijdere inlandtsche quaets und uproer, want sick ock voele vervrouden an den anslach, ontrow und verraedt des Alansonii to Antwerpen gedaen, gelick ock die van Gronnigen. Overst als Godt almechtich den Prince hefft bewaeret und soe voele edelingen gestortet als gesecht, als mesteren van alle saken, und dat die hartoch van Parma uth den velde sij verweken um den groten commer und duren tijdt van privande, soe hefft sick dusse partie des doet³⁾ halven niet voel willen romen offte vrolocken; want die kroen van Vranrick des tot groten scande und laster gekeret worde und den Hugenoten weder waerscouwede, den croen van Engelant tot ongedult trecken wordt, als ock bedrogen und verraden siende, und die kroen van Spannien noch niet voel gewonnen hadde, dan vermeenet, dat sie nu beter vrede geven solde und anbieden. Daertegens het Rijck ock die

1) Davidjoristen.

2) Jacobus Andreae (1528-1590) was een der Luthersche theologen, die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de hervorming in Wurtemberg, vooral als hoogleeraar in de theologie te Tübingen. Op verzoek van hertog Julius van Brunswijk kwam hij in 1568 daarheen om dat land te reformeeren en tevens om tusschen de Saksische en andere landskerken eenheid van leer, belijdenis en liturgie tot stand te brengen. Deze concordistische werkzaamheid vult zijn leven van 1568 tot 1580 en wordt besloten door het ook door Eppens genoemde Concordieboek, het Liber Concordiae. Oorspronkelijk gematigd, werd hij steeds strenger in zijn opvattingen. Vgl. Droysen t.a.p., 115 vlg.

3) Er staat daet of doet. Het woord schijnt evenwel overbodig.

[p. 412]

ogen geopent worden wat het worden solden, soe dusse twe kronen Spannien und Vranrijck mit den anderen enes worden. Alsoe dat aller menschen verstant alhier to bodum sij gevallen, als Godt die sake anders grijpet⁺ an als die menschen willen offte versien konnen, wens naem zij eewichlicken gelovet in sijn gemene, die nu allene bestormet und angevochten wordt mit roeff, moert, bloedt, als nu allene bloetstaende, die Godt bewaeren sall etc. Und worde ock van voele weder gehoepet nae den Rijcke, daer men van oldes afftogen weren, und to Antwerpen worde an wachthuysen gescreven dorch awijsen¹⁾: die Konick doet, die Fransoes landt uth, Swytzersche zeeden, so sal men crijgen vreede. Waerto wol die Unie der Nederlansche provintien tendierde, als gelove und eenicheit tot Goedes eheren allene gesocht hadde mogen worden.

Na den voergedachte lange regen und onweder des heelen harvest, als sick tijdtlick een harde und duerende vorst begost, dat men overall muchte myt wagens, perden und anders; und Steenwijck niet vorgeves ingenomen offte verraden sij, soe maket sick Taxius, als overste der Vresschen regement, myt lange torustinghe und wol beraedtslaget myt alle het regement van knechten und ruyteren, soe men sede 3000 twesen und camptein Tomas myt sijn ruyteren, nae Westvreslant yn tot an Leverden und wijdt und breit umheer, um een roefft und brantscat thaelen, soe men anders nene scanzen offte steden Nijenziel, Oldenboerne, Bloecksijl offte Dockum eroveren und becomen muchte. Tot dussen anslach wort mede upgheeysschet die hopman Hans Spirata van Reiderschanse myt een diel sijner knechten und ock uth den Delffziel onder den Watertap²⁾ liggende. Und als sie ilendt uptreckende den 28 Januarij na Steenwick recht overall, maket Spirata sijn anslach tegens Oldenborne. Dan den vijandt verwachtende buyten hoeren scanze in den morgentijdt,

+ fol. 189.

1) Affiches, aanplakbilletten.

2) Een kleine sluis; hier echter vermoedelijk de naam van een hopman.

[p. 413]

wort Hans Spirata gevanckelicken den 30 Januarij van den schiltwacht ingetogen, (want he myt weinigen was voeraffreden, vermeende dat sijn volck aldaer reede weren). Und die junge Bartelt Entens, Wylcke Entens soen, die den anslach to Larrelt makede, daetlicken in ontlopen begrepen und sommigen geslagen, daer Spirata to perde⁺ myt sijn broder in ijss dorbrack und sulven neit, alsoe lam und cropel siende, ontlopen konde. Hier worde die upsaedt des hopmans Spirata um nene bueren tspaeren, myt roeven, vangen und spannen, sonder brant tdoen, want alsoe hadde he laten ummeslaen tdoen solange die handen niet bonden worden, besoldet und daetlicken na Leverden gefueret, soe men secht up 8000 daleren ransoniert tworden. Und Bartelt Entens sijn loen na sijn daden ontfangen. Spiratas soldaten trecken daetlicken weder na den Ziel, dwingen den huysman boven den kost ider een halve daler aff, als sie van Entens und Ewsums knechten geleert hadden. Dan daetlicken worden sie wederomme verscreven ttrecken up Nijenort, um die privande to geleyden den leger na in Vreslant tegens den Nijenziel. Want middelertijdt was Taxius in Vreslant bij Leverden, rovede, vangede und brande 3 dorperen und anderen huysen, dat des jammeren muchte des elende an biesten, perden, scapen und anders, dat wechgedreven worde over ijss. Und wat niet mede gaen konde, worde doersteeken und leggen laten. Worde na Gronnigen, Drente, Twent ingedreven und willicken upgekofft als seggende: dit roff ys ons onthaelt, nu crijgen wij onsen gudt weder, als sommigen ock bekomet hebben. Tegens dussen ynval und plunderinge des Vreslandes, hoewol tijdtlick vorgeweten, worden wol alle huysluyden geweret tot een groet getall und ock 300 ruyteren bestellet, dan als die vijandt antrecket, brannet und rovet, wort die gemeente bynnen geholden um niet uthtrecken. Und die hopluyden myt die ruyteren holden Leverden yn dorch Marroda¹⁾, lutenant van den Prince, als stadtholders

+ fol. 189^v.

1) Bernard van Merode, 1581-1583 plaatsvervangend stadhouder van Friesland voor den prins van Oranje.

[p. 414]

beveel allene besorgende, dat men die steden beholden muchten, und doch een onderlage¹⁾ der bueren landen und steden verloren gaen. Want die soldaten der Vresen hadden ock nene grote roem van stolticheit. Alsoe ys het landt vor den vijant open west. Daer dan een grote ongedult, scheldent und roepent tegens Marroda erstanden benae tot een uproer, dat Sijn Strengheiden sick uth den versammelinge hefft moten ontholden, und tom laesten tom antwordt ghegeven: Sie sullen maken, als sie het verstonden. Dae nu reede het roff wech was und die bueren, sonder hopluyden und beveelheberen staende, in grote perikel gewest weren, soe sie sick niet up edelmans huys hadde verborgen konen²⁾.

Dusse intocht worde van die Gronnigers gestoepet³⁾,⁺ umdat sie vermeenden den Nijenziel to beleggen und intkrijgen, welcke hoer den westersidt des dieps⁴⁾ heel ontholdende was und to niechte makede. Daer dan die luyden vermeeden weder thueren und twoenen, daer het convent van Adwert seer voel angelegen solde sijn, dat men ock Verdugo, to Gronnigen liggende und des grote tonende, 24.000 gld. hefft willen geven, soe he den Nijeziel konde ynnemen. Want die soldaten up dusse vorst an Draepoerte up scoevelingen⁵⁾ ridende weren, oeffende alle moetwille. Dan myt dusse intoch sint alle scanzen und steden ongeroert verbleven, und die Malecontenten sick weder na Steenwick und Drente inleggende.

Bynnen Gronnigen worden die borgeren dartel und moetwillicken, spaeren nene onkosten in gastboten, warscoppen und alle overdaet to bewijsen, seggende: Die uthgewekenen moet ons noch uth die handt ethen und hoeff gebeden⁶⁾. Daer dan ock sommygen pastborten⁷⁾

1) Fundament.

2) Vgl. over dezen inval van Tassis in Friesland in den winter van 1583: Bor, bk. XVIII, fol. 363 vlg.

3) Aanhitsen.

+ fol. 190.

4) Het Reitdiep.

5) Schaatsen.

6) Uit de hand te eten geven en den maaltijd aanbieden.

7) Paspoorten.

[p. 415]

ghegeven sint um den Stadt to keeren vrij und vranck und niet to letsen solden sijn dorch emant um hoer gescepten tdriven offte to bestueren¹⁾, dat dan wol sommigen genoten. Dan nochtans neit hebben verbliven willen, overmydt die moetwillicheit der borgeren. Sommigen overst solden sick mer openbaren, soe sie sien konden, dat die Staten kraftlosiger hadden worden dorch vorraedt to Antwerpen van Alason bedreven. Want daer nene 20 borgeren weren, die sick des religie halven vervruesden und anhengig weren myt gebruck der sacramenten. Sonderling want Jochum Ubbens in Spannien ridder gemaket und die stadt Gronnigen in groten ansiendt und gunst bij den Konick ansien worde und den Ommelanden wol in hoer gewalt beholden worden, sick ganslicken vertrouwende, die hartoch van Alason, die konick van Franrijck solden myt den Spangerden eens sijn um den Staten to bedwingen. Des dan die tijdt geven und tuygen sall.

Ock up sulvygen tijdt den 27 Januarij scrijft Eysse Jarges, lutenant offte commissarius van Ewsum, uth⁺ Utert an den hoveling Johan Rengers ten Post²⁾ dorch den sindicum Verutium ock den Ewsumers partie dielafftich, nu niet widers wenden konden sonder gemene advijs und wetent sonderling des adels, den egenarffden weinich respectierende, als ock sick daerover becommerden. Und scrijfft alsoe dat die in Oestvreslant wol erenstlicken betrachten solden und handhaven, dat nae³⁾ Ewsum here van Nijenort cassiert weere, die Staten die handt van onse arme verlatene vaderlant afftreckende weren daermyt, dat sie ock tvoeren het crijsvolck upeysscheden na Brabant, all tvoeren dat die verraderije geschede. Daeromme nu noetlicken musten versoeken hulpe und bijstandt, offte men solde heel und vergeten worden und mogelicken neit seer respectiert worden, und versochte meestediel contributie van den die in Oestvreslant weren,

1) Zaken te doen.

+ fol. 190^v.

2) Ook daarvan spreekt Rengers in zijn kroniek niet.

3) Zoo in het H.S. Te lezen vermoedelijk: nu of nae(dat)

[p. 416]

daer die meesten und groetste weder inclinierden na hoer woenplaetsen und versoninge myt Gronnigen, sonderlingen dewijle die hartoch van Parma ock vrede anbedende was um bij den Konick offte Inquisitie to erlangen. Want ock van den onsen weinigen weren, die uth den adel und anders die religie recht leveden. Een gemene plage in Nederlant, ock gemene straffe werdich. Want doch vor dusse tijdt nene ordinantie offte placaten des enigen sekere religioens verclaert und instelt worden, dan elck levede in sijn egene gudtdunckent und synnelicheit. Up sodanigen scrivendt, soe nu als tvoeren meermael geclaget, antwoerden Johan Rengers und Winbrugges myt consendt der Reformierden und principale Staten des landes an den Raedt van Staten, dat die Staten wol gewaer worden, wat dusse kleine hoep volckes Taxius und Verdugo myt hoer regementen den nabuerlicke provintien als een crevet¹⁾ bescadigede, daernae waeromme bisheer nichtes weer untrichtet und verdediget, dan meer verneelet, verteret und versumet, dan die vijandt gedaen, welcke die landen konde geneeten overmydts den disciplina militari, vorsichticheit und erfarenheit. Und woe men des weder solden verbeteren moten und ock konden, um dat vaderlant weder to eroveren. Soe die Staten⁺ alhier nene handt anholden wolden, soe weert het myt die Ommelanden verloren und solden in den Gronniger gewalt verbliven die scatten, ransonen, beswaeren, und dat judicatuer an sick beholden laten, soe als sie reede gewonet weren tdoen in den naem des koninck van Spannien, doch meestendiel offte allene tot des Stadts egene appetijdt, wolgevallen und profijt, daer die borger alnoch verrijckededen und nene contributie tot orlich anleggende weren.

In dusse tijdt wort voele van die verraderije to Antwerpen bij alle heren, vorsten, steden und steenden bevreset und vorwacht gedaen. Daeromme to Embden publiciert ys worden, dat men nemant solden verhueren,

1) Kanker.

+ fol. 191.

[p. 417]

vercopen, herbergen van vremde incomelingen sonder des raedts consendt. Daerto worden die borgeren und huysluyden up harnychts gestalt und allenthalven harnisschouwinge gedaen. Daerto ener Hansken Holthuysen hoepman, wachmester und alles an sick van wegen den grave Johan to Oestvreslant hebbende, nochtans van nichtes erstanden und bij hartoge van Alva denende in den intoch van grave Lodewick to verfolgen to Gemmygen als leydtsman offte vuerer, worde van die mene man und den rijcken seer ongunstiget und gehatet. Daeromme in dusse harnisscouwinge den huysluyden tot scarmusserende anvuerende, wordt hem sijn peert doer hofft gescoten, dat hem sulven getelet worde uth het garnisoen. Und alsoe begunstigeden die onderdanen hoeren meesten overicheiden, clein und groet. Wat vasticheit daer dan to wachten sal wesen, kan balde verstaen worden. Overst een grote sorge, anxt und noet worden nu van alle provintien und stenden in Nederlant und ock in Duyslant besorget, het sij tot een ongelicke vredehandel, dat die religie niet exerciert solde mogen worden, offte dat men van Alason, konick van Francrijck und Spanien, den Pawest, und ock van den Keyser een swaerder o(r)lich verwachten solde mueten. Und up den Alason nene vertrouwent to setten was und alle gelove verloren was. Dat men alnu die saeke und bescherminghe van Nederlant eerst erenstlicken solden und moesten annemen offte verloren worden.