De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Dat darde boeck.

⁺ Van der krijch tusschen die Ommelanden und stadt Gronnigen und andere vianden der Spangerden.

Die lutenant Johan de Mepsche als hoeff der Spangerden hadde sick nu tijdtlicken verclaert bij die meente, dat men allnu een sonderlinge voerslach offte uthkumpst wisten (soe doch die krijch noch neit een begynne hadde), waermede balde vrede solde wesen overall, als Lucas van Lingen, sijn egene redger, und Cornelis Kempis vordrogen bij den mene man. Die konick van Spanien solde wol mester blijven, dan in wat manier worde neit duytlicken gesecht, dan sijn macht was groet, und worde gelt schicken, dat die meente neit also solde bescattet worden. Welckes dan up der deputierden guederen, tweten der 36 persoenen, soe van die meeste standtafftich voer die gemeente tverdedygen gebleven weren⁴⁾, gewendet ys worden, dat Kempis und anderen sick niet in verleden harvest alle hueren, guederen, gewassen und vruchten sick allene anmatigede, dan ock tegens nijeyaer und om Ludgeri⁵⁾ huysen, landen und grunden den towijseden, die als hoer getrouwen bij den Konicks sijdt scaden geleden hadden und vercortet weren in enighe manieren. Den worden nu der sulvygen personen landen und hueren togewesen myt segel und breven van den hartoch van Parma affgesonden; want niemant sick alnoch tot

+ fol. 164^v.

4) Vgl. boven blz. 275.

5) 2 Maart.

[p. 341]

versonunge bewegen liet, die bisheer van Kempis ransoniert und bescattet worden, als myt tot die 70 gulden affnemende, en anderen sijn koeren laten affdorsschen und vercopen, daer en yder sick ingestalt begerde, als Sicco Wyferinck int mijnen, die ten eersten 57 gulden genoten hefftt, soe vorscreven. Des worden ock niet weiniger die kercken repariert, als to Wirdum gedaen uth dat van die 70 gulden. Die papen bedwongen sick conform tstellen offte hoer lenen ontnomen, daer sick Thomas Idema willicken to ingelaten und die pastor to Westerembden gearbeedet¹⁾.⁺ Und alsoe musten sie allenthalven de gemeente bewijsen, dat men voer nene vijanden wijders sorgen solde, want die macht des konicks van Spanien was groet und solde gelt genoechsam senden und nu een ende maken. Myt den broder van Vranckrijck solt neit tdoen hebben, die noch sulven Catolick was, und hoewol dat sijn hoecheit up den 19 Februarij bynnen Antwerpen van die Staeten²⁾ ontfangen ys, uth Engelant komende, soe was die hoepe ongetwivelt offte het solde niet vortgaen. Want daer sie sick up troesten was dit, dat men nu sekerlicken becomen hadden, die den Prince solde doersceten, vergeven offte ummebrengen, waermede die heele sake gelettet, Alonsan in ongunst gebracht offte doetgeslagen, als van hem angerichtet, alles gewonnen solden hebben. Dan des up den 18 Aprilis³⁾ wal an den Prince versocht sinede van ener Itilianer⁴⁾ dorch sijne diener, ys dorch Goedes verhenckenisse und gudicheit allene und neit van menschen behuydet worden; want die Prince doer sijn rechterbacken gescoten uthgaende an die luchter kywe⁵⁾, is een tant gemistet und weder geheelet worden boven aller der Spanschen hoepe und toversicht, als rede roepende,

1) Arbeden = bezwaren hebben.

+ fol. 165.

2) Van Brabant. De Staten-Generaal kwamen eerst in Maart bijeen.

3) De aanslag van Jean Jaureguy is geschied niet op 18 April, maar op 18 Maart.

4) D'Anastro was geen Italiaan, maar een Spanjaard.

5) Het weeke gedeelte van den hals onder de wang, aan de anatomie der visschen ontleend.

[p. 342]

scrivende und verkundigende in Spannien, dat die Prince doet was und triumphiert is worden¹⁾. Dan Godt loff idel und voergeves tot hoeren groten scande und verdarff, die het laeste middel nu gesocht hadde und van Godt affgekeret was; want die handtdadiger wordt daetlicken doersteken und kan nemant melden, dat dan up Allozonio gedudet west solde hebben, dan wort openbaer dorch een breff an een boeckholder und van den monnick den bichvader²⁾, die den misdader absolviert hadde, und sint tsamen gevarndelt. Als dit nu kundich worde, dat die Prince levede, soe ys publicatie van guderen niet hart gedreven worden; und ys die sake harder gemeent worden van die Staten, die den hartoch van Brabant nu sijn ampt und perikel voerstelleden und die acceptatie meer anpresentierden und de sake behartegen musten, hoewol⁺ alhier allenthalven een grote mistrostunge erwassen was, soe verhoepeden men nu noch seker hulpe und bescherminge; want to Antwerpen twe kercken geopent weren³⁾, die worden nu anders bevorwart.

Und die gevangene heren, borgemesteren und raedt to Gronnigen 2 yaeren gevanckelicken gewest, als Reint Alberda, Willum Ubbena, Jochum Ubbena broder, Joest van Cleve, Willum Dreves, Assuerus, ertijden rectoer, nemen nu voer hoer sulven to erredden uth de vanckenisse; want Hindrick Buttel⁴⁾ was nu up de poerte gebracht, die ock ontgaen was to Winscoten und van Lucas van Lingen erkant worden. Daeromme up den 8 dach Martii savents to 7 uren alnoch hoer maeltijdt doende up den rechthuyse in die vanckenisse, und up

1) Dat was inderdaad het geval. Algemeen was onder de Katholicken in geheel Europa de vreugde over den dood van den Prins, als het gerucht zeide. Nog in September kon Granvelle nog nauwelijks gelooven, dat de Prins nog leefde.

2) De kassier Venero en de Dominikaner monnik Antonie Timmermans; D'Anastro zelf ontkwam.

+ fol. 165^v.

3) Namelijk voor de Protestanten. In Antwerpen werd de religievrede toegepast.

4) Zie boven, blz. 47.

[p. 343]

den 9 Martii smyddages to 12 uren sint sie to Embden myt verwonderunge myt groten blitscap ingecomen tot Sebastiaen Wabbens huys in den Swane. Derck Scaffer borgemester was in sijn huys vergunt twesen; dusse und anderen sint ock loess gelaten, dan ransoen betalende. Overst hoewol sie des niet geloveden, dat sie alsoe bij nachte und doer die wacht uthcomen weren, synt die vrouwen ock antastet, daerna gaen laten, want het worde meer een conniventie gemeen, dan ontloepinge. Overst kort daerna worden noch alle suspecten om den religie, die sick benae in alles wol conform hilden und dragen wolden, sint noch uth die stadt den 16 Martii uthgelecht, doch myt sachte worden. Ock up dusse tijdt onder die gemene benden to Embden wort stedes gebeden voer sommige mistrostunge luyden myt melancholia, offte als besetene geacht; onder welcken was ener myt name Johannis, een prediger bij den krancken offte visitator¹⁾, die van hem wanhoepede; want die overicheit an hem sick solde leggen, daeromme dat he sijn dienst neit hadde genoech gedaen voer die meente und to Lier²⁾ beroepen was tot een prediger, dan sick neit vertrouwede genocht thoe; dat he ock gebeden Johannem van Pilsum, dat he solde doch bidden, dat he bij nachte muchte affhouwen worden. Waer he die diener sach, erschreckede vor hoer. Daeromme gaende staende und bij sijn swager toe maletijdt myt sijn wijff gebeden, steck sick myt een mess. We dan ock to Gronnigen anno 1578 in Gestelicken⁺ Magedencloester³⁾ an Abelen Thema als gehangen sick hebbende erfaren ys. Ock to Lier an Willem Delofs swager, twemael in de borst und starvet daetlicken; doch natuer was melancholick und was ock ander geslachte und wort to Embden in gasthuys up den 22 Martii begraven. Under dussen tijdt vermeende men, dat die

1) Vgl. over dit ambt Mr. W.B.S. Boeles, De visitator of krankbezoeker te Groningen, Gron. Volks-Alm. 1896, blz. 76.

2) Leer.

+ fol. 166.

3) Het Olde Convent in de Roode Weeshuisstraat te Groningen.

[p. 344]

malecontenten solden den Nijeziel tegens den Westvresen beleggen. Soe vaeren vort die uth die Nijeziel und branden Adwert heel und all uth myt noch sommige huysluyden huysen. Waertegens die Gronnigers dorch hoer reste bescanzen Steentyll, Adwerdeziel und Emetyll, umdat die landen und huysluyden des tvrijer wonunge holden muchten. Ook wort kapteyn Knoep weder van die Westvresen up die Emse gesonden; dan want he neit voele waeren konde, soe komen die Hollanders ock und verwaeren hoer licenten hier, dat die neit uth Hollant vercortet muchten worden, und waeren die Emse mede, dat daer neit een mensche over muchte. Dan het gudt hielt sijn ganck, mogelicken myt conniventie und gelt. Als nu het geruchte quam, dat omtrent Palm¹⁾ de Prince sijn wondunge weder ontsprongen was²⁾, ys daer grote besorgunge west voer sijn doet und ys die rustinge seer laet togerust worden; soe wort nochtans uth Antwerpen und Utrecht an die deputierden gescreven, um to besenden, die den Landtraedt³⁾ solden besetten und daerto het onderholt uplovende und vort an den Hoecheit, an den hartoch Alasonium⁴⁾ to besenden und to acceptieren van wegen die Ommelanden. Daeromme up den 9 Aprilis wort van die deputierden und verwekenen in Oestvreslant verscreven, siende te samen myt die meente tDam eindtlicke middel gesocht tot teringhe⁵⁾ up sodanige legatie. Waerto vermeent ys, die breff van Carol V over onse yaertaxten⁶⁾ solde hebben operiert, dan vorgeves, dat allene sommyge pennygen van Johan Wijnbrugge rentemeister und mij Abel Eppens sint upgenomen. Daermede

1) Palmzondag viel in 1582 op 8 April.

2) Dit geschiedde den 5 April 1582.

3) De Landraad beoosten Maze, die het algemeen bestuur voerde over de gewesten, die bij de Unie van Utrecht waren aangesloten.

4) Zijn Hoogheid is natuurlijk Anjou zelf.

5) De kosten, het onderhoud.

6) Het is niet duidelijk, welke brief van Karel V hier wordt bedoeld; misschien de brief van 1555, houdende de aanwijzing der grastallen, jukken, deimatten enz. in Groningerland, met de door elk kerspel te bepalen jaartaxt.

[p. 345]

Johan Rengers to Hellum, sindicus J. Verutius, joncker Egbert Clant und Johan Hornerkens mede sint tom raede to Utrecht und bij den Hartoch affgesonden und continuert,⁺ want Hoenkens was aldaer allene geseten dusse verleden winter over. Waertegens Christoffer van Ewsum den Eysse Jarges hebben und nomineren wolde, dan ys overstemmet. Hefft ock willen, dat men den abt van Rottum¹⁾ mede solden verscreven up onse bijkomsten, offte he wolde daer niet komen, want die des Ewsums strenge holdende was. Hoewol men nu nene moneken offte papen hebben wolden vor Staten noch Rottum sick abt meer noemde; und worde hem ock die orsake togescreven, dat neit up sijn persoen was, dan om die gemene sake halven, dat men hem neit wolden ynlaten. Voel meer hebben sick Hermen Sickunge, Jurgen Leuwe, Egbert Clant to Schermer und Wigbolt Iselmuyden myt anderen van dusse verscrivunge ontholden, hoewol bij eede vermaent, als sick bij nemant holdende um dusse und die sake, twivelende an Ewsum offte den Hartoch. Johan Hornekens worde daeromme neit eendrachtich continuert, want he jungst uth Gronnigen in die Landen verhilcket was und Ewsum contrarierde in olycharchia tstellen, und alsoffte he het landt mede to Utrecht tot brant und roeff hadde overlaten, hoewol he sijn huysinge hadde verloren und verbrant weren om des landts willen und mede Bartel Entens commissie versegelt hadde. Und hoewol dat die meeste Staten wol voer gudt achteden, dat niement myt die ontloesede heren uth Gronnigen²⁾ gemene raedtslach solde holden um an den Hartoch to bearbeiden die gemene sake, so hebben Ewsum, Rengers des niet gerne horen mogen, noch emant dorven wijders versoeken, hoewol sie doch willicken weren to besenden an die Staten, sick presentierende als pars melior innocens des stats Gronnigen. Doch am veerdichsten sint die

+ fol. 166^v.

1) Waarschijnlijk nog steeds Jodocus Oxius.

2) De heeren, die in 1577 in Groningen waren gevangen genomen en geruimen tijd daarna waren losgelaten. Vgl. Rutgers Gron. Volksalmanak voor 1896, blz. 192 vlg.

[p. 346]

vorscreven gesanden up den 28 Aprilis van Embden na Westerlandt getogen um hoer instructie hebbende tot acceptatie tdoen, dat die Landen muchten und wolden restituert wesen, als sie over hundert yaeren voer het verbunt¹⁾ natuerlicken gewest weren, und tegen den stadt Gronnigen bescermet worden und compendium ontfangen. Welcke ys myt corten die instructie und daerup die commissie versegelt myt sommigen van adel segel und neit⁺ myt dat nye landeszegell²⁾³⁾, welckes alnu noch neit

1) Het verbond van Groningen en de Ommelanden van 1482.

+ fol. 167.

2) Bedoeld wordt hier het nieuwe zegel der Ommelanden, korte jaren tevoren (1579) door de gedeputeerden voorgesteld en goedgekeurd. Uitvoerig hierover Dr. G. Acker Stratingh, Het Ommelander Wapen, in Bijdr. v. Gesch. en Oudhk. der prov. Gron., dl. VII, blz. 200 vlg. Zie ook beneden, blz. 348.

3) Tusschen fol. 166 en 167 zijn twee bladen ingebonden, waarop met de hand van Eppens: a. een verordening tot bevordering der godsvrucht door kerkbezoek enz., uitgevaardigd door graaf Edzard II van Oost-Friesland, 13 Augustus 1582. b. ‘Van der Joeden maten und wichten’, volgens de bepalingen voorkomende in Ezechiel 45 vers 11-14. c. de navolgende verordening tegen de Wederdoopers, welke niet voorkomt bij S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Groningen, Overijssel en Oostfriesland (dl. II blz. 167 vlg):
Gronniger mandaet tegens den Wederdoperen, sectarien, uthgewekenen.
Wij, stadtholder und hoeffmannen der Stadt und Ommelanden van Gronnigen van wegen Konicklicke Majestaet zu Hispanien etc., als hertoch van Brabant, grave van Hollandt etc., doen ju ondergescreven tweten, woe ons voele grote mannichfoldige beclachten dagelickes woe langer woe meer voercomen, und wij noch int seker wol wethen, dat die secte der Wederdopers syck vermeere, und van die olde Catholicke Christelicke religie und goedesdiensten affsonderen und affgeven tot grote confusie, twidracht der Catholicken und getrouwen onderdanen van Sijn Majestaet in dese lande wonende und tot vervueringe derselver. Dyt principael mede heercomende und ereisende dorch dat die goedesdiensten nicht na older Christelicke gebruck van die pastoren, commissarien und geestelicke personen vullencomentlicken bedient, die kelcken, monstrantien, altaren weder gemaket, und alles in sijner olde staedt gestelt worden. Daerbenevens verstaen wij, dat voele rebellen, suspecte und vorvluchtige personen sick vervorderen hemelick oder openbaer dagelickes weder in desen Ommelanden tkoemen, sonder het recht tgroeten^a), hoer gelengenheit^b) und ancompst to vermelden, offte sick to justificieren, welckes ons in stadt Conicklicke Majestaet geensijns to lijden staet. Dennach ordineren und bevelen wij van wegen hoechgedachter Conicklicke Majestaet bij poena van hondert golden guldens und die tovaert, gij van stonden an, und nu vortan, nae desen dage ju up het vlijtichste belangende die executien voertan pene^c) die Wederdopers na Stadt und Landen ordinantien und constitutien, anno 35, 36 und 37^d) gemaket, van punct tot punct regulieren und daerna woll expresselicken procederen, ock alnoch alle kelcken, monstranten, altaren und alles daerto behoerich in achtervolginge unser vorige mandaten tusschen dit und Sacraments^e) weder maken und repereren, und daerbenevens nicht gestaden, dat sulcke rebellen, suspecte und vorvluchtige personen dermaten als vorscreven wedder incomen, dan daerup guede acht und sorge dragen und, soe veer ghij enighe personen vernemen, daedtlicken dieselve apprehendieren und gevanckelicken intrecken, bys tot wijder ordinantie und informatie, sonder enige gunst, dissimulatie offte verdrach, offte bij versumenisse van dien; off dat gij in enige der vorscreven puncten sumich und ongehoersaem bevunden worden, sal men sulckes entweder myt privatie juwer redgerampte offte andere arbitrale penen tenmynsten vor die vorscreven pene van hundert golden guldens up ju verhalen und daetlicken daervoer roeven. Den bode gevet den breff weder bij pene vorscreven. Gescreven up den 23 Meij anno 1583^f).
Alle hovelingen, redgeren und richteren deser Ommelanden samplick und elck besonder.

a) Het recht te groeten = zich bij het gerecht aan te geven, te vertoonen.

b) Aankomst.

c) Misschien schrijffout voor yegens of tegens.

d) Vgl. Blaupot ten Cate t.a.p. II blz. 4.

e) Sacramentsdag 1583 viel op 30 Mei.

f) Of dit jaartal juist is, is niet na te gaan. Het stuk is overigens onbekend. Het ligt bij Eppens op 1582. Twijfel is dus mogelijk.

[p. 347]

angenomen noch gebrucket solde worden als des Landes vrijheit to vernichtende und aristocratiam in olycharchiam veranderende. Waerto die adel nu ganslicken geneget was, want sie vermeenden uth die noet een hoecheit tmaken. Tweten bij des Cornels tijden Belly was het den Landtscap neit vrij to raedtslaen, want die Corneel sijn wille stelde, myt den Lutenandt volgede, soe volgeden die

[p. 348]

adel meer als sie stemmen konde soecken, offte die Corneel wolde die autoer weten. Daermede sint die egenarffden niet voel meer gefraget worden, dan die meeste hovelingen quemen ock weinich up landsdagen, und wel sick meest hoeren liet, die perikelierde um lijff und gudt. Als myt Azinge Entens um een vrije wort betuyget worde, dat hem de Stadt verboden benae worde und in des Corneels ansiendt niet komen muchte, daer noch syndicus voer intercederen muchte und ock die syndicus sulven to hove clagende was over dusse hardtheit, dat men niet vrij raden muchten. Daeromme up alle landsdagen sommigen van hovelingen myt die monneken in Brodercloster up den kamer allene radende, hebben die egenarffden vulmechtigen myt welcke hovelingen stedes tot 10 und 11 uren verbliven laten sonder etwes hoer weten eder vragen laten. Und daerna comende, pro forma resolvierende, hebben sommygen van adel die stemmen alleen beholden und voer den tijdt gebrucket und nu ock die moneken voerbijgaende, und wetende, dat die meente in Landt neit bestandich und gunstich was tegens den adel, is daerna getracktiert, dat die regerunge des Landes an 9 eder wenich getals solde staen blijven tdoen und to laten. Und die egenarffden affsonderende van den adel, sick yunckeren, heren nomende van die Ommelanden, hebben benomet der jurisdictie, rechticheiden egen bueren und ondersaten, daer sie vermeende mesteren und verwalters over twesen. Dusse upsaedt ys bij Ewsum, Jargers,⁺ Johan Rengers to Helm, Oensten, Ripperda und anderen alsoe gefaetet, dat sie des all vast vermeenden thebben und sick alsoe verclaerden, daer anderen totreckende, und alsoe een gemeen landessegel¹⁾ tsamen gebracht van alle quartieren, daer die 11 harten int midden solden upgestalt sijn, presenteerende der Ommelanden zegel.

+ fol. 167^v.

1) Hier wordt een ander zegel der Ommelanden als boven, blz. 346 bedoeld. Van dit zegel is de stempel bewaard gebleven, doch daarmede zijn, voor zooverre bekend, geene stukken gezegeld. Het wapen, op dit zegel aangebracht, is mede te zien op de in dezen tijd geslagen Ommelander daalders. Zie verder aldaar, noot 1.

[p. 349]

Welcke 11 harten konick Rabbotus, over die Vresen int yaer 600 een tyran siende, uth Norwegen over die Vresen harscapie gedreven hefft und dit Noertweges wapen gevueret hefft, als en yder noch zien kan in die wapenen van den konick van Denemarcken, Norwegen und Sweden presentierende¹⁾. Waerto sie sick fautores monneken, papen makeden. Overst Johan Starckenborch myt alle andere edelyngen, egenarffden hebben dussen staet van raedt und vermeende zegelen affgeslagen, und heel onkennet nummermer dienstelicken twesen. Overst die Gronnygers hebben up den 3 May allene Joest van Cleve na den Hartoch gesandt, hoewol dat datlicken up den 17 Aprilis een breff gescreven, den 1 May to Embden gecomen van den graven van Hoenloe in naem des Princes gesonden, die uthgewekenen guede troest geven worde und vermaent, dat sie sick tegens den vijanden solden upstellen und darwers²⁾ bevorderinge doen etc. Die breff was dirigiert an borgemesteren Reint Alberda, Willum Ubbena, Joest van Cleve und Willum Drewes sampt gesworen der stadt Gronnigen.

Up den 17 Aprilis doen die malecontenten en ynvall na Westerlandt an den Smallene³⁾ um een roeff to haelen, daer men secht, dat hopman Vrijdach myt 200 soldaten gewondet und geslagen solden sijn. Ock ys die rijdtmester Scenck in lant Cleve uthsonden myt 100 ruyteren und 200 soldaten, overijlet und besettet van die Gelderschen, gevanckelicken na Gelder gevueret, een principael hoeff der malecontenten, die die heren van Sticht voer Goer gevangen hilde und 55 duysent gulden ransoende verwachtede myt 7 golden ketten, ider 200 kronen weert, soe als des accordiert was. Nu sulven sick⁺ hefft moten lossen und Dillenborch affstaen, daer he den Spannegeren mede dienstlicken, den Staten groten scade mede gedaen hefft. Hoewol seer bevestiget siende,

1) Dit alles is natuurlijk onjuist. Zie verder blz. 346, noot 1.

2) Derwaarts, daarheen.

3) Smalnie of Smalle Ee, een gehucht in Smallingerland, een uur ten n.w. van Beetsterzwaag. Destijds stond daar een klooster.

+ fol. 168.

[p. 350]

hefft Derck Huyge, van Aniu¹⁾ comende, verclaert gesprokende myt die, welcke Dillenborch afftrekende und den Staten wolden leveren. Dan to laet erschinen die grave van Hoenloe und Willum van Nassaw²⁾, ys neit gelucket³⁾. Want nu in dusse tijdt de Spangerden partije affnam dorch des Alasoens acceptatie gedaen, soe hefft sick tidtlicken des die president in Spanien, to Lysseboen bij den Koninck siende, neit willen inbelden laten van Syvert Vechter, een scipper uth Embden und een wonderlick manneken in worden und wercken und alsoe en besunder gunstiger der gemene sake und to hove van den graven Edzert wegen seer angenaem. Bij den Vunck, die ock 2 broderen to Embden borgeren hadde, und aldaer mester was, und hadde Syvert Vechter vertoend die breven van Gronnigen van alle gelegenheit. Hefft Syvert beantwordt, dat die Konick alles wol wiste uth Nederlant, wolde overst nene secte in sijn landen lijden dan een religioen, want he die grote monarcha was to landen und

1) Anjou.

2) Willem Lodewijk.

3) Schenck, die destijds in Spaanschen dienst was, werd den 4 April 1582 door de bezetfing van Gelder in het Kleefsche in de buurt van Xanten opgelicht, to Gelder geruimen tijd gevangen gehouden en eerst tegen een hoog losgeld weer vrijgelaten. Vgl. Bor, bk. XVII, fol. 22. Bor kan zijn voldoening niet verbergen, dat Schenck eerst werd ontslagen ‘mits betalende eenige duysenden voor rantsoen, gelijck den oversten IJselsteyn, die hij eenige daghen te vooren ontslagen hadde uyte gevanckenisse mits betalende voor zijn rantsoen 6000 gulden ende 1500 gulden voor verteerde ende andere costen oock hadde moeten doen’. IJselsteyn was (Bor, bk. XVI, fol. 42) commandant van Goor, toen Schenck deze stad in den zomer van 1581 veroverde. Behalve ‘den oversten IJselsteyn’ waren daar gevangen ‘de capteynen Warmeloo, Coen Dircxsz., Esscheda, den Drost van Sallandt, een Burgemeester van Deventer, twee Edelluyden, beyde genaemt Ittersum, met eenighe borgeren van Overijssel’. Hebben deze allen een evenredig hoog losgeld moeten betalen als IJselsteyn, dan komt men dicht bij het door Eppens genoemde getal van 55,000 gulden. Van de gouden ketenen weet Bor niets; maar houdt men de ‘eenighe borgeren’ afzonderlijk, dan blijven er nog 7 gevangenen over, terwijl Eppens juist van 7 ketenen spreekt. Wat Eppens met Dillenburg bedoelt, is niet duidelijk. Is misschien aan Doesburg te denken?

[p. 351]

water, dat noch Alasonius, noch Denemarck, Engelant nichtes solden bestaen tegens hem offte men solden Vranrijck wol vynden, achtende den Prince voer null und van nener ansient und mach(t) als een loeser troep, dat men solden den Nederlanden moyde maken und arm, daer yaerlickes 30 tunne golts om affgesonden worde. Daer Sywert weder up antworde, dat die Nederlanden solden den Konick wol gehorchen, dan die religioen moste vrij sijn, offte de Konick quam om alle landen und solde die kloesteren niet wederomme bevrijen conen¹⁾. Die Ommelanden solden sick an den Stadt holden hebben, hoewoll he wol wuste, dat die Stadt de Ommelanden sochte ondertdrucken, meer dan den Konick tdienen, daer sie dan an den Landen sick seer verwarcket hadde und Ewsum voel vertrouwet, soe he man Konicks sidt wolde dragen holden. Woe sick ock Wigbolt van Ewsum, Christoffer van Ewsum sick holden hebben in dusse sake⁺ der Staten und in die Ommelanden, heff voele in argewaen geholden, hoewol he meeste mester wolde gemaket und achtet wesen voer die Landen und meest vijandt van der Stadt. Want hoewol tvoeren grote partije geholden worden tegens die Stadt, daer Harmannus Winbrugge syndicus, die religioen niet seer betemende, dienstlicken in were und wesen kunde myt alle monneken und papen, hefft Ewsum die eerste belegerunge van Bartelt Entens, die in den Laliens staet²⁾ gestalt worden vor Gronnigen niet seer gepresen, seggende: wat een crijch nemen wij nu voer ons, die den Stadt niet laten anblasen noch vermaent ys van wegen die Staten; item wat gaen die borgeren ons an, laet sie doen in hoer Stadt als sie willen, mogen wij nene vrede holden; daer hoert wat to Gronnigen tdwingen. Hoewol dat het in die Landen ock alsoe myt mandaten geboden was tdoen

1) In hoeverre dit verhaal juist is, is niet na te gaan. In ieder geval geeft Syvert Vechter geheel de meening weer van Eppens zelf, die in den strijd tegen Spanje boven alles een godsdienstoorlog zag.

+ fol. 168^v.

2) Plaats.

[p. 352]

tegens die Reformierden und Entens der Staten dener was und die Ommelanden verdedigen behoorde, als sick ock bewijsede die mene man, ock dat Oltampt, Duerswolt und anderen, um Entens van die porten tdriven als een verdarver des landes. Item daer ys ock gelettet der malecontensche closteren guederen to publiceren, als reede bij den Landtscap gesloten was. Nomede ock vaken die Reformierden deformierden¹⁾ und dat die monneken ehrlicke²⁾ trouwe mannen weren, die den Landtscap onder des Corneels regerunge beschermet hadden, nu ock to beschermen weren. Alsoe ock neit duldelicken geleden, dat men die abten van Rottum³⁾, Oldenclosteren⁴⁾ uth landtsdagen solden buten laten. Dan Christoffer van Ewsum vermeende reede, dat het cloester to Winsum⁵⁾ hem sulven egen tobehoerde. Alsoe ock worde Winsum allene gesocht to bevestigen, neit ten Dam offte den Ziell. Daeromme Wigbolt ock Winsum weder nemende alleen aldaer ys vertoevet worden, daer nene grote discipline holdende, dan laet alle kaspelen huysluyden beletten tot sijn koeken und andere contributien, sonder emant insagede⁶⁾ offte mederaedt der anderen hovelingen. Daer Eysse Yarges sijn lutenant seer in werckede allene, alles nae sijn intentie stellende, nemant der anderen begerende sonderling, want men wolden die partie niet vaeren laten. Wat daer scattet worde, worde verspildet sonder ontrichtinge van die sake, dat men nene raedt stellede noch meer volck annemende was. Und alsoe ys ock Jarges stedes bij Ewsum myt den syndico und anderen drivende west, des Ewsums gunst soekende tegens die

1) Deze woordspeling komt meer bij Eppens voor.

2) Het H.S. heeft: ‘ehelicke’, wat van monniken zeker niet kan worden gezegd.

3) Vgl. boven, blz. 345.

4) Vgl. boven, blz. 267.

5) Het Predikheerenklooster te Winsum was reeds in 1568 met toestemming van den Paus opgeheven. Vgl. Historische Avonden (Gron. 1896), blz. 215.

6) Tegenspraak.

[p. 353]

anderen, daer Hoerkens sick opponierde als van die⁺ Landtscap meer stemmen hebbende. Welcke stemmen ock in de acceptatie des hartoch van Aeniu, howol van Christoffer van Ewsum mede gedaen up Jarges, sint nochtans iteriert worden dorch practizieren van den syndico und Johan Rengers to Helm. Daer sick mede inlaten hebben Hindrick Clant, Harmen Sickinge, Claes Kater, Heine Sywers, Auma redger sulven sick contrarieert, die nimmer ock wolden bij die Landtscap wesen und die legatie ganslicken upholden hebben, in Vreslant verblivende, daer 200 daler up geleent weren, und neit verrichtende. Want men nene stadtholder wolden keesen, noch myt Westvreslant sick wolden verenicht holden na die olde conventie¹⁾ van stadtholderscap. Alsoe ys dusse partie noch neit cessiert und ock gans hardt gedreven tegens den Stadt, daer boven willen twesen, daer men samelicken neit in muchten verwalden offte besitten und van guederen und alles, als in alles uthgesloten, dat landt wol eerst to wonschen was, dat ons van die Staten muchte wedergegeven worden. Hoewol Ewsum lopende nichtes in een jaer sonder uthrichtede, want he nene gelt hadde tot lenunge und die nabueren niet voel besorgeden tot sijne rustinge. Woe die Ziel niet sij ontsettet worden und ander lettzelen gedaen, ys voel in personen gelegen west.

Also sint die borgeren und raedt to Gronnigen ock even stolt und wret tegen den hoeren. Want Derck Scaffer als borgemester der Stadt nu twe yaeren vanckelicken geholden wort²⁾, nu up 6 May vrij gaen laten uth sin huys myt 400 gulden ransoniert und myt een pasbort to Lier³⁾ angecomen. Overst die borgeren holden hoer meyfest myt een vastelavendtslevendt, haelen die mey-

+ fol. 169.

1) Conventie hier in de beteekenis van gewoonte. Onder Karel V en Philips II waren de stadhouders van Groningen tevens stadhouders van Friesland, soms ook van Overijssel, Drente en Lingen.

2) Sedert het verraad van Rennenberg.

3) Leer.

[p. 354]

bomen yn, hoveren¹⁾ aldaer, nodigen und scenken den konick van Spannen in een personage gestalt, dragen den Sint Jurgen des darde Vrijdages na Paesschen²⁾ na hoer olde gewoente und maken sick in alles triumphanten, alsoffte daer noch pest eder krijch in hoer stadt to wachten offte to besorgen was. Hoewol die hartoch van Brabant Alasonius sin rustinge uth Francricke, Engelant und Duyslant torichtede und grote scatten ontfangen was um den krijch tvulvueren. Daer ock Wigbolt van Ewsum overste reede in trecken was und up den 6 May to Deventer komende sick na Brunchorst upmakede; und Verdugo sick uth Gronnigen begaff na Wedde tot den sijnen, die myt 13 vendelen und 400 perden worde gesecht⁺ na den Rijn treckende. Jae sie worden gewaer und moten sien, dat vor dussen uptocht die malecontenten hoer egen volck uth Roen die koygen voer Gronnigen uphaelen und soeken gelt van den Stadt thebben, daer men secht, dat Verdugo ock om gelt gehandelt hadde. Soe vresen se sick neit voer den hartoch van Brabant Alansonius, dan maken sick troest van ontsedt in gelt und volck dorch den corneel Belli. Daeromme alle suspecten myt die voerige gevangene heren uthdrivende, gelick ock den abt van Thesinga³⁾ gedaen ys, die als een vijant tegens den Stadt van wegen die vrijheit des Landes, hadde sick myt den hartoch van Parma versonet um in sijn closter twesen; want he begeerde een munneck⁴⁾ tstarven und konde het neit anders verstaen, dan muchte dulden, dat die Reformierden voer sick weren in vrede. Dan den Stadt hadde he niet angesocht, gelick die abt in Oldenkloster gedaen hadde und men ock van sommigen hovelingen verstaen muchten,

1) Feestvieren.

2) Paschen viel in 1582 op 15 April. De derde Vrijdag daarna was dus 4 Mei. De schutten hielden gewoonlijk in de Paaschweek hun feest. Vgl. Feith, Uit Groningens Verleden, blz. 229. Volgens Eppens droegen zij daarbij het beeld von St. Joris, hun schutspatroon, rond.

+ fol. 169^v.

3) Gerardus Ahuys.

4) H.S. heeft: munneeck.

[p. 355]

Egbert Clant to Uthhuysen, Jurgen Leuwe und Wigbolt van Iselmuyden to Bedum, die ock daerover van dien Engelschen gevangen worden in verleden yaer und nu to Larrelt¹⁾ sick stelde meer tot den Stadt geneget dan tot der Landen saken offte sick meer behatende over Ewsums partije. Daeromme wort nu die abt Gerardus Ahuys²⁾ wederomme uth sijn huys und cloester veryacht und to vangen versocht van die borgeren. Want voele van adel, geestelicken und anderen, egenarffden, die ock myt eede den Landen in deputierscap verbonden weren, wanckelden seer in dusse tijdt, umdat dusse ballincscap swaer und lanck worde und Ewsum ongunstich was und die Konicks mach van Spanien groet achtet worde und des hartogen Alasonii gelove niet bij yder vertrouwet muchte worden soe balde, als noch neit effectuerende.

Daer Fecko Umpteda upt Sandt, Heine Sywers to Cantes, Roleff Gruys und anderen meer uth Fermsum und Dam sick an beyden gemeen makeden myt intrecken, beholden die hoer hantieringe drivende weren und to Gronnigen wol angenaem weren. Uth den Dam Berent Muller, Isbrant Claesens und voele meer. Und dursten sick noch romen, dat sie wol worden die naesten sijn bij die overicheit und den wijn drincken meer als die anderen und konden een getal van cronen voer todoen³⁾. Worde ock alnoch geropen, dat Ewsum myt den sijnen, want sie hoer schulden niet betalen konden, makeden die krijch, hoewol dat die landes saken twyst als inslach mede in een webbe louwens⁴⁾ an beden sijden van Stadt und Landen gedreven worden. Soe weren nochtans weinigen, die erenstlicken die orsake des orlorch, tweten tyrannie und executie⁺ des religions, myt wederstant behartigeden und bearbei-

1) Dorp een uur ten w. van Emden.

2) Abt van Thesinge.

3) Uitgeven.

4) Geheel duidelijk is dat alles niet. Webbe = weefsel en louwent = grof linnen, zakkelinnen. Vgl. Lübben und Walther, Mittel-Nieder-Deutsches Handwörterbuch, in voce.

+ fol. 170.

[p. 356]

den. Alsoe dat Johan Rengers to Helm, een geleerde vernoemde junge man und hoveling umtrent 30 yaren siende, de religioen seer anhengig meer tot eergyricheit und egen profijt sokende, die sake myt Ewsum sick gemeen makede dan myt den verdruckeden und bedroveden um die gemene sake. Dat alsoe die Landtscap in sick neit seer an den anderen vertrouwende weren, daeromme ock endtlicken alsoe geholden ys worden, dat men nene moneken offte papen meer in enige bijkumpsten lijden wolden. Daer nu Johan van Starckenborch myt die meeste diel heel und all eendrachtich sick yn verclaerden myt scryfften und woerden, solde den Landtscap wol worden¹⁾.

Den 8 May wort Lucas van Lingen als een der commissarien und redger van Mepsche to Loppersum solemlicken myt paepsche ceremonien begraven, die sick in alles de Mepsche als sijn redger conform wiste tholden, van een wanscener²⁾ geworden een causidicus³⁾ und scriver in die manier der Landen, und seer arem wesenden, was den wederdoperie anhengig Nu overst wol versien und angehaelt⁴⁾, worde groet geachtet van die mene huysman, die hem smeken musten und ock ontsien um den Mepschen wille. Und sick mede Egbert Clants guederen to Stedum anmetigede van wegen enige hoen und scade, die he geleden hadde, up den Ziel gevenckelicken geholden. Want die adel leet hoer macht des tijdes meer sien dan als recht verstaen wolden.

Den 20 May verstarff ock die erbare Ballo Froma to Wirdum woenafftich, van Mepsche verdreven, in Oestvreslant to Ottum und aldaer in den kercke begraven. Want he ock des landes vrijheit wol meende und dem Mepsche niet behagen wolde und daeromme seer benijden ys worden und van den Lucas vagen irritiert. Dit ys die

1) Zou het landschap ten goede komen.

2) Lakenbereider.

3) Rechtsgeleerde.

4) Aangekleed, voorzien van goederen.

[p. 357]

anderde, welcke sick als edelingen to Wirdum gesettet hadde. Want sijn vader Ballo Froma, een verstandiger man up 1535 to Wirdum komende und eerst timmerende, hefft de woenplaetse¹⁾ alsoe getimmert und sijn kinderen bearvet und dusse to gecomen, daer die vader 63 yaeren olt siende int jaer 1576²⁾ up S. Johannisdach³⁾ van Gronnigen⁺ gehalet in die kercke to Wirdum gesettet und nu sijn soen neit hefft beyegenen⁴⁾ mogen. Dan sijn huysfrouwe myt kinderen nalatende, ys mede in dusse ballinscap verbleven und gestorven in den Heren, daer Melle Broessema oem van, to Sandt weer hoveling, een senior mede bij⁵⁾ west ys.

Ock starff to Gronnigen up dusse tijdt Derck Robers, een hoffman⁶⁾, van nijes to hoechste staet gecomen, een seer partijsche man an den Spangerden, mester mede van dusse twidracht, die ock vaken wolde, dat die gevangenen solden losslaten worden up hoer eedt und gaen laten. Als he hoerde, dat Joest van Cleve nae den Hartoch⁷⁾ gesonden was und worde wol wat tdoen maken, dat sie dat⁸⁾ neit solden gedaen hebben, und ys alsoe haestich in een ure up sijn stoel doet gebleven.

Die Prince sijn Excellentie, nu weder gesundt van die wondinge, wordt bedrovet myt die doet sijnes gemaels hartochinne uth Vranrick⁹⁾, daer 4 dochteren sint na gebleven, daer nu ock die mene sake al wat mede solde

1) Nl. de Fromaborg.

2) Eppens heeft de plaats voor het jaartal opengelaten. Wij vulden het aan uit zijn grafschrift, in de kerk van Wirdum nog aanwezig.

3) Vermoedelijk St. Johannes Baptista, 24 Juni.

+ fol. 170^v.

4) Ontmoeten.

5) H.S. heeft een onduidelijk geschreven woord, iets als bijst.

6) Hoofdman, lid van de Hoofdmannenkamer.

7) Anjou.

8) H.S. heeft: dan.

9) Charlotte de Bourbon, de derde echtgenoote van Willem van Oranje. Zij stierf den 5 Mei 1582 en liet niet, zooals Eppens meent 4, maar 6 dochters na, Louise Juliana, Elizabeth, Catharina Belgica, Charlotte Brabantina, Charlotte Flandrina en Emilia Secunda.

[p. 358]

belettet¹⁾ worden uth dusse unversiende droeffenisse, van den ene in den anderen gewandelt.

Soe tvoeren bestemmet und gesloten was in Oest- und Westvreslant van die uthgewekene Staten den Johan Rengers, hoveling to Helm, myt den syndico na den Hoecheit²⁾ to senden, hefft sick een wonderling alteratio zien laten und den legatie verletten, dat sie, sowol als der Stadt aldaer muchte west sijn, nu langes nagebleven und vertovet hebben. Daer Joest van Cleve wol ontfangen als kundtscap up den 25 May gescreven hadde und enes gueden hoepes den sijnen makede und ock ons. Dan Christoffer van Ewsum myt sin partie und todoent des syndici und ansiendt Rengers soken noch andere egene stemmen um Johan Hoenkens³⁾ uth den Raedt van Staten tstellen und Eysse Yarges⁴⁾ daer wederomme yn, die sick des ock gans versien⁵⁾ hadde, hoewol he lutenant van Ewsum was. Dat men alsoe meer an Jarges vermoden dan Hoenkens, die simulate beschuldiget worde, dat he in den Raedt⁶⁾ hadde toegelaten die Ummelanden to verbranden und nu Jarges beter weren solde und nochtans tvoeren neit gelettet was myt moetwille. Dit is ten eersten van Ewsum alsoe gedaen, dat he gerne abt van Rottum⁷⁾ mede wolde in die bijcompsten hebben. Dat is verantwordet und ock an Oensta und Manninge⁺ scrivende um des tverwilligen. Dan Oensta ys daer neit comen dan daerna dorch scrivendt und Heyne Syvers van Lier gehalet, nu clagende, dat he neit verscreven was, nomen⁸⁾ Jarges myt Harmen Sickinge, die anders neit Ewsum und ock neit bij ons wolde comen, howol een Stadts vijandt, gelick sijn vader der Landen, die

1) H.S. heeft: bettet.

2) Anjou.

3) Vgl. boven blz. 345.

4) Deze vertegenwoordigde meermalen de Ommelanden, o.a. bij het sluiten van de Unie van Utrecht, door hem mede geteekend.

5) Sick vorsehen = verwachten, hopen.

6) Raad van State.

7) Vgl. boven blz. 345.

+ fol. 171.

8) Met name of noemen.

[p. 359]

eerst anno 1558 dat process¹⁾ hefft doen anstellen und driven, als men die zeilen²⁾ den scipperen vor den Ziel hefft genomen. Und wort alsoe in Westerlant ock omme sokende bij edelen und onedelen. Wort ons die instructie³⁾ wederomme gesandt und tom diel verandert, als een landtsegel soekende und holdende van die 11 harten, nene stadtholder to nomen, den lutenant int landt cancelaer nomende, und soe vort voele intituliert hebbende. Is in Oestvreslant een nije verscrivinge twemael gedaen, daer Christoffer Ewsum nu neit comparierde, noch Aylko Onsta, noch Sickinge, Jurgen Leuwe, Wigbolt Iselmuyden. Dan Manniga is wol west, dan affgegaen seggende: he were ock tovreden myt des wes gesloten worde. Daer Sickinge, Iselmuyden nu nochtans het segel ontkennen und die anderen tot 24 personen van edelingen und egenarffden eendrachtich resolvieren, continueren Johan Hoenkens als een getrouwer des Landes und confirmieren alles wes committiert was und wort Johan Rengers hadtlicken beschuldiget und vermaent sijnes trouwes, dat he tot nene nije dingen noch partie sick mede inlaten solde. Want het openbaerde sick, dat Ewsum hoecheit allene sochte und nene justitie dragen wolde, soe men int lant wolden erschijnen, dan sick allene mesteren stellen na hoer intentie van rechtsbedenunge. Myddelertijdt is Claes ten Buer to Antwerpen⁴⁾ und verwachtet myt ongedult den Johan Rengers und sindicum, kan und dorff neit attentieren tegens den Joest van Cleve. Dit hefft die

1) De vader van Harmen Sickinghe was Johan Sickinghe, in 1558 en 1559 burgemeester van Groningen. Eppens doelt hier op het groote proces tusschen Stad en Ommelanden, dat omstreeks dezen tijd over het stapelrecht der stad Groningen werd begonnen. Vgl. Bos, t.a.p. blz. 208 vlg.

2) Het H.S. heeft zielen. De Olderman der Stad veroorloofde zich tot handhaving van zijn recht somwijlen de schepen van zeilen, ankers of roer te berooven.

3) N.l. de instructie, waarop de hertog van Anjou zoude worden aangenomen als landsheer.

4) Hier waren de Generale Staten vergaderd. Claes ten Buer was een der afgevaardigden van de Ommelanden.

[p. 360]

verwekenen seer gehoenet, dat men noch alsoe partijeden, daer men mede weren uthgecomen und noch verbliven worden. Daeromme Derck Huyge, redger, to Arnem versokende een commissie um die tovart¹⁾ to letten na Gronnigen, verkundiget dusse sake mundtlicken, woe die Raedt van Staten dusse partien wol woste und weren den Ewsum und anderen neit gunstich um den genomen criminatie²⁾ van den Ommelanden to branden. Welcke ock betuyge voer die bijcompst, dat he gesien hadde, dat het segel van 11 harten in voerleden yaer in den Raedt³⁾ neit was angenomen, dan weder uthgesandt ungeopent⁺ verbleven. Diewijle in dusse tijdt die wegen seer droge siende, die Gronniger vuerwagens bij 7 eder 9 to Embden quemen, all halende und brengende, soe voeget sick na Dunebroeck int cloester, wesende an den grenssen van Bellingewolderlant und Wedde, um mogelick tosicht tdoen, Roleff Gruus. Dan Derck Huyge sijn commissie niet inholdende, worde gegisset und verspedet, dat des die anslach solde sijn Gronniger wagenen und ock personen. Wort an die Bellingewolder⁴⁾ bueren und wacht verbotscap(t) und grijpen den Roleff Gruys myt noch 4 anderen, daer Berent Hoeck soen mede is und to Wedde gebrocht. Dusse Gruys was voer en dreverndel yaers uth Gronnigen ontkomen, want he commissarius was west over die altaren und belden to stormen uth Entens beveel, dat he nu wol vorsichtiger hadde mogen sijn und dat perikel scouwen. Daer nu bij grave Johan to Oestvreslant gearbeidet worde, want he uth sijn lant, neit daetlickes bedrivende, gehalet was, dat men hem wedergeven solden, doet daerdorch letten alle vrachtwagenen na Gronnigen und laet die wegen na Dunebrock upgraven, und to Diel⁵⁾ sluytet he die porte und laet noch scanzen

1) Weg, reis.

2) Beschuldiging.

3) Raad van State.

+ fol. 171^v.

4) H.S. heeft: Benningwolder.

5) Dijle, aan de linkerzijde van de Eems, ongeveer 1½ uur ten z.w. van Dunebroek.

[p. 361]

maken, ter tijdt Gruys weder solde loss geven sijn. Aldus worden alle paden und wegen besperet um int lant to reisen, want to water quam nu nemant mer noch weder over. Dat ock die torff uth Oltampt niet gevueret muchte worden etc. Dit ys die eerste besoldinge west van Derck Huyges anslach neit hemelicken geholden, want men sochten wat thebben und haelen, howol dat an personen edtwes was presumiert den Staten dienstlicken. Dan solde neit geduldet worden hebben van grave Edzart sulckes upt lant tdoen, want die inclinierde voel meest na de Spansche sijdt. Ock was Derck Huyge myt dusse commissie sulven neit doende, dan vermeende sulcken ener anderen overtdoen und het sijnen mede van hebben, diewijle hem een hoepmanscap geven worde myt den eerste to bedenen. Overst bij Wigbolt van Ewsum worde Huyge neit seer bemyndet, dan wolde den liever, die hem dienstlicken was und sijn partie holden wolde. Welcke Hindrick Cater¹⁾ hopman neit seer drivende, was bij Ewsum niet wol angenaem. Alsoe ock Derck Huyge, want he angenomen hadde tegens Eysse Yarges und Hans Lijfert²⁾ to verdedigen ener onder sin rechtstoel geseten, myt namen Wolbe Popkens, scatboerer to Suerdijck, welcke myt recepisse conde beleggen, dat Ewsum geboeret hadde 53 yaer scattinge in belasten eder servijsgelt, und daerom up Evert Luigijns scip gevangen⁺ worde und ontloset ys worden van Derck Huyge, als sijn onderdaen na lantrechte to richten, soe he misdaen hadde, dat hier niet blicke. Und alsoe was des tijdes myt anderen ock gedaen, als van Derck Abels in Schelungeham³⁾ openbaer ys. Und in Winsum een roem was van den huysman gelt to dwingen, als Eysse Yarges tot den junker Adriaen Ripperda jocose antwoerde: waer het gelt hen queme, dat soe onnutte vertiert worde van die soldaten; dat men

1) Hiermede zal bedoeld zijn de ‘ener anderen’ in den voorlaatsten zin.

2) Johannes Lijphard, secretaris der Ommelanden. De p en h in dezen nog bestaanden familienaam, thans elk afzonderlijk uitgesproken, hadden dus vroeger samen de waarde van f.

+ fol. 172.

3) Schillegeham, een gehucht bij Winsum.

[p. 362]

wol myt een scave van des buyren huyt gelt scaven kunde. Daer dan mede mesters to weren Hermen Clump, Derck Suysewint und die pastoer to Westerembden, die samelicken Ewsums stoevers¹⁾ sint west und noch seer pawozieren²⁾. Die, omdat sie daervan geneten konden, die ander, dat he sick verobligierde und beswaerde voer Ewsum, als die pastoer wol tot duysent gulden und meer. Und Clomp seer kostelicken sijn husholdinge to Embden hadde, want he als collectoer van den servisen sijn biletten myt handtscryfften quitierde up die dorperen offte personen hem schuldich twesen und dusse zedelen worden executiert und capiteinen togestalt. Des oc Sijbolt Bijma hadde ock neit weinich gewonnen, dat he in Oestvreslant sick muchte onderholden, wes van huysluyden genoeten und den rentemester ontfangen 74 daleren tot die vacatie der hoeffsettinge hem togekert und nemant van voel betalende dan die verordent weren in Hunsinge. Overst in Fywelinge hebben nichtes gemaent, als Claes ten Buer und mij Abel Eppens alleen upgeladen³⁾ worden und den anderen verlaten sint worden tot groten ongunst der gemeente, die des niet dulden und dragen wolden.

In waerffunge⁴⁾ des krijges in die Ommelanden, Westerlandt, Stycht, Overijsel, Drent und Twent wordt nichtes ontrichtet tom eersten voer Brunchorst, daer en tegenscans voer gelecht ys worden, und die landen alle gelick geplundert, verdorven und verbrant sint worden, wedersidts rovende, halende und ontdrivende koygen, peerden. Daer Westerlant meest meede bescadiget ys worden und hoer biesten in die Ommelanden gedreven und vercofft und van voelen ingeslagen, daertegens lange tijdt ontsedt up gehoepet und verwachtet ys worden, dan weinigen gefolget als wes uth Polen tot een hundert offte meer angecomen (want tusschen den Poel und Moscoviter

1) Speurhonden.

2) Vermoedelijk, trotsch als een pauw rondstappen (pavaner).

3) Overdragen, toevertrouwen.

4) In zake.

[p. 363]

was vrede gemaket in dusse sommer¹⁾) offte uth steden myt die huysluyden sulven ys verweret worden. Dan⁺ weinich geluck hebbende, gelick in onse Ommelanden myt onwilligen hunden nene haesen to vangen sint. Dan die Sovenwolden myt die naeste grensen heel verwostet synt worden und dat meest dorch Verdugo leger, soe lange sijn volck to Roen²⁾ gelegen hebben, als offte sie den Nijeziel weder wolden beleggen. Dan tom laetsten na Lochum in Stycht³⁾ sint getogen und dat belecht in den maent Julio 23 dach uptreckende, die Ommelanden bevrijende, sonder 3 vendelen soldaten, Spirata up Reide, Hindrick van Delden up Tammyngehuys, Wybe van Goutum in die Marne, 300 Walen to Roden achterlatende. Wes Johan Metse myt sijn vrijbuyters uth Warfummerrijdt⁴⁾ und Uthuysen den Ziel hefft doen tomen⁵⁾, sint voele in Westerlant und Hollant gewaer worden. Daer Albert Knotte ock mede begrepen lange tijdt gevanckelicken, van Johan de Mepsche beschuldiget als een kerckenbreker, to Gronnigen ingebracht tot gehoer offte versonunge eder affval gebrocht ys, sick daer vrij ontholdende bij den vaeder Hindrick Knotte. Want he het meeste verterede, nene verblijfft hadde und grote onwille van sijn huysfrouwe dragen muste und die enige sake van religie weinich behartigeden und alsoe troesloes bevonden worde. Nicht allene Albert Knotte, dan ydermentlicken verlangede weder na die Ommelanden und besetede wederomme die huysen und landen, als offte nene perikel meer vorhanden was, als men die scattinge betalen konden van die graestaelen, want anders worde neit maent, und vermeenden nene intocht wider ancomen

1) Dit is onjuist. Den 6 Januari 1582 sloten Polen en Rusland een tienjarigen wapenstilstand. Vgl. Strahl-Herrmann, Geschichte des Russischen Reichs III, 282 vlg. Vermoedelijk is het bericht daarvan eerst in den zomer in de Nederlanden doorgedrongen.

+ fol. 172^v.

2) Roden.

3) Natuurlijk vergissing voor: in Gelderland.

4) Een waterloop bij Warfum naar de zee.

5) Beteugelen. Er kan ook worden gelezen: comen.

[p. 364]

solde van die Staten. Jae, die meente verachtede die adel und uthgewekenen als nene macht meer hebbende. Dan Lochum gewonnen, solde Stycht und Westerlandt niet wijders tegens konen staen¹⁾. Nochtans ys in het Landt und stadt Gronnigen, hoewol ock to Embden und aldaer int landt, die pest und starfft seer swaer worden, dat die meeste luyden sint verstorven. Sonderling ys daer een nederlage²⁾ gecomen over voele papen in een korte tijdt, als die pastoren to Enim, pastoer to Lermsum³⁾ und Tjamswer, Garrelsweer, to Wirdum und anderen meer. In welcker stede wederomme gestalt sint die Westvresche verlopenen malecontensche myspapen van Johan de Mepsche to Loppersum, dussen sommer sick in den Ham⁴⁾ holdende, und dwingende, dat in alle kaspelen kerck, altaren, belden gerepariert worden und die missen sonder⁺ achterlaet⁵⁾ geholden. Daer nemant der collatoren offte der meente inseggen hefft konnen offte dorven, dan sick gehorsamelicken stellende offte to lande uth. Daermede he ock sijn papen to Loppersum und den schoelmester versmeten und verdreven hefft und myspapen ingestalt, onangesien die olde zenioer Timannus Petri⁶⁾, commissarius, sulckes swigende ansien und bekrefftigen muste tegens sijn geweten. Alsoe ten Dam worden nu die ceremonien ock vullecomelingen geholden, als die vorige papen verhoeget tot pastoren und myt lenen versekert worden, und vermeenden ock hoer rijck wol bestaen solde. Die meente woerde middelertijdt onboetverdiger und starff in elende wech sonder trostes godtlickes woerdens. Soedanige standt was nu in alle dorperen und

1) Lochem is behouden gebleven. In Juli sloeg Verdugo het beleg voor het stadje, dat wel een voldoende bezetting, maar geen voldoende proviand had. De burgerij hield het evenwel dapper uit, totdat Hohenlohe Lochem den 22 September ontzette.

2) Dood.

3) Leermens.

4) Den Ham is de naam van het kasteel of den borg te Loppersum, waar Johan de Mepsche veelal woonde.

+ fol. 173.

5) Zonder verzuim.

6) Vgl. boven blz. 188, noot 3.

[p. 365]

bij die meeste menichte der luyden, groten und kleinen, umdat sie allene muchten sitten blijven.

Daer nu ock die verlus van Dornick, Breda, Oudenaren und Lier¹⁾ vort myt die ongelucken des Princen und doetlicken affganck sijnes gemaels und andere vijantlicke tentaten onse sake tot verachtinge quam und des Hartochs intoch lansam tsamen quam und doen Antonius²⁾ reise onseker was.

Daermede Azinge Entens, Bartelt Entens overster zaliger broder, in den Ziel gebleven, hoveling to Middelstum van Menteda³⁾ genaempt, ock ganslicken an sijn ontloesinge vertwivelende, scrijfft an die uthgeweken to Embden up den 19 May, want he sijn uterste troest noch sochte tegens Johan die Mepsche und Popco Everardi, die stedes hem tegens weren om to ransoent tworden tegen Billy⁴⁾ offte voer gelt, dat men doch sijner wijff und kinderen wolden voerstaen, hetsij bij levendt eder doet. Want die private haete des Mepsche was groet, dat he ock neit achte des hartochs van Parma, Verdugo scrivendt, und enige middel verstaen van ontloesinge, jae dat men seede, woe men hem liever wolden bemoeren⁵⁾, updat he sijner neit to vresen hadde offte den Spangerden to beantworden laten. Want Entens sin verdrach myt Lalein gedaen, vertrouwende und sin sake romende, was even stoltmodich, jae boven gelove sijner trottende⁶⁾, dat men hem ock mijden musten myt woerden und⁺ wercken. Und daerover vaeken neit behoerlicken tractiert

1) Den 27 Juni 1581 gelukte het Parma Breda te verrassen. Doornik werd den 30 November 1581 na een beleg van ongeveer twee maanden door hem ingenomen. Den 5 Juli 1582 veroverde hij Oudenaarde na een belegering van verscheiden maanden. Den 2 Augustus daarna werd Lier door Parma's troepen bij verrassing ingenomen. De volgorde is dus eenigszins anders dan Eppens opgeeft.

2) Antonio, de pretendent van Portugal.

3) Over de geschiedenis van de borg Menteda zie Feith, Ommelander borgen, blz. 129.

4) H.S. heeft: Bally.

5) Bemoeren = bemodderen, bekladden, belasteren.

6) Stellig een schrijffout voor trotsende = trotsch zijnde.

+ fol. 173^v.

[p. 366]

worden myt sluyten, binden, verwaeren und traducieren¹⁾ tot grote leedtwesent der frunden, vrow und kinderen. Und ock reede eenmael uth die vanckenisse solde untcomen hebben, dan neit gelucket bet den tijdt, dat Godt hem wonbaerlicken up den 27 Augusti anno '82 myt sijn vedder Jacob Entens, Berent Entens soen to Helpen, geluckelicken ys ontkomen und to Oldersum ontfangen, als Johan Entens gebleven was, die, overmits lijvesdyckte oder swarheytt dorch den gebrocken galrie²⁾ niet wol volgen konde offte kleinmodich was. Want als sick myt scrouwen³⁾ hadden loess gemaket van die sloten, uth Embden myt waren⁴⁾ togesandt, und den boen⁵⁾ doergeboert, sint to dach uthgetogen und van den bulwerck vallende, in een onsturige nach doer den Zielgraff gewaddet und na Bysum⁶⁾ und Dam sick begevende, Azinge na Stockhorn⁷⁾ und Bunde comende, Jacob Entens to water up Risum⁸⁾ vrij geworden in een eedtmaell uth een venckenisse van twe yaeren. Die nu seer van Mepsche und den stadt Gronnigen gevreset ys worden, und een verwonderinghe sulcker sake makede over heele landt bij vrunden und ock den vijanden. Want men hadden erfaren wat Bartelt Entens vermuchte, welcke dusse niet seer ongelick vermeenet worde, als he sick soberlicken wyste tholden. Dan dronckenscap verdorff alle anslagen, hoewol dat Wigbolt van Ewsum, Aylko Unsta und anderen meer den Entens neit soe seer leveden als emuli⁹⁾. Nochtans hebben sie sick nu wol to errinneren, woe alles tvoeren

1) Gevangen houden, vastbinden, bewaken, overbrengen van de eene gevangenis naar de andere.

2) Galerij, een soort balkon of loggia.

3) Schroeven

4) Aan den kant staat, met anderen inkt geschreven, vermoedelijk om hier tusschen te voegen: ‘enes borgers verweken uth Gronnygen h. van Haren todoende Claes ten Borch myt D.H.’

5) Zolder.

6) Biessum, een gehucht halverwege Delfzijl en Appingedam.

7) Thans Stoksterhorn, een gehucht ten noordoosten van Beerta.

8) Rysum in Oostfriesland aan de Oostkust.

9) Benijders, concurrenten.

[p. 367]

gedreven ys west, dat die Ziel neit ontsettet worde noch Entens meer gevrijet ys worden. Want Onsta antworde also: Entens regierde soe niet, dat men hem solden konen dancken daer he mach(t) hadde, und dat bij sin vedderen, welckes wol neit voel romens ock was, als ock int Oltampt und Drent. Nochtans myt den wederpart wolde he neit connivieren, sonderling den van Gronnigen und uthheemschen, diewijle die corneel Belli hem eenmaell hoenlicken beyegende om ongunst des broders¹⁾. Die religie worde myt den levendt weinich gevolget, in sonderling gans bij den adell etc. Daernae als Verdugo myt roven und verbranden sick na Westerlandt bewest²⁾ als den Nijeziel wederomme to beleggen, starck wesende 23 vendelen und 4 bende ruyteren offte meer, soe branden die uth den Nijeziel alle die naeste huysen bij hoer und to Leechkercke bij Aedwert, daer nochtans nene menschen meer woenden offte ock blijven muchten und die landen verwustet sint bleven etc. Und alsoe tot meermalen uthvallende, up den eerste Augusti trecken over in die Marne to Leens und naeste dorperen, um Verdugo van Lochum to trecken, gelick het onsedt voer Lochum to swack wesende tegens den vijandt, brannen Twent und⁺ Drent myt sijn gewassen tot 44 buerscappen, daer Joest Leuwes huys³⁾ niet mede gesparet ys, tweten sijn scathuys, und grote elende gemaket, waermede Mepsche ock eerst na Gronnigen und Loppersum myt alle myspapen ys vorvluchtet worden und gebleven. Dat Lochum umtrent den 26 Augusti⁴⁾ solde ontsedt wesen van grave Willum

1) Bartold Entens.

2) Zich voorbereidde tot een tocht naar Friesland.

+ fol. 174.

3) Joost Lewe woonde op een borg te Peize.

4) De gang van zaken was aldus. In Juli 1582 sloeg Verdugo het beleg voor Lochem. Kort daarna bracht Willem Lodewijk eenige wagens met mondbehoeften in de stad. Een nauwere insluiting door Verdugo volgde. De volgende aanval van Willem Lodewijk en Hohenlohe in Augustus werd met groot verlies afgeslagen. Eindelijk gelukte het Hohenlohe den 22 September Lochem te ontzetten. Vgl. Wagenaar, Vad. Historie, VII, 465 vlg.

[p. 368]

van Nassau und grave van Holloe, welckes, soe men eerst gedaen hadde, muchte(n) die plaetsen up den 6 Augusti wol ongebrant bleven hebben und den vijandt int velt angetastet, daer doch die inlandtsche mede na hopeden und die Oltampster wol brantscat erboden, als siende, dat die besettinge hoer niet beschermen muchte, die tsamen voer Gronnigen togen, Roeden, Haren sulven ock brandende, ter tijdt sick tsamen samelden, die Westvrezen het roeff onthaelen, und die Marne bescadigen und ransonen na hoeren wille, alsoffte sie vijandt west weren. Die lutenant van den Prince als stadholder¹⁾ ys sulven mede in die Marne uth den Nijeziel²⁾ gewest und die brant gemaeket, neit achtende, dat die Ommelanden den Alason angenomen, sijn beschuttinge verwachteden, dan allene dat, welcke sie neit bescutten konden, evenwol tot contributie vermogen³⁾ wolden. Daer Eysse Jarges worde secht meest mester van west tsijnn um Ewsum to besolden, dat doch den Marne onmogelicken ys tdoen und nu vort noch weiniger doen solde konen.

Woe Rengers to Helm hovelinck myt den syndico sij na Alansonio affgeveerdiget und dat in twidracht van enige grotheit tbecomen vor den adel, ys tvoeren gesecht⁴⁾. Dusse hebben hoeren anganck hadt bij den Prince und nu vort bij Alazon up den 15 Junij to Antwerpen. Und hoer propositie gedaen um den Hartoch to accepteren und bescuttinge to soecken up und in sodanigen privilegien, als die Landen gehadt hebben stedes, und die Ommelanden allene sick presentiereden sonder enich bijwesent van Joest van Cleve, als der Stadt uthgewekenen gesande, und presentieren alsoe twe corporen voer soe voel, hoewol Rengers alhier van het zegel der 11 harten⁵⁾

1) Bernard van Merode, die als luitenant-stadhouder van den Prins van Oranje in Friesland fungeerde. Vgl. Wagenaar, Willem Lodewijk, blz. 41.

2) H.S. heeft alleen Nije.

3) Dwingen.

4) Vgl. boven, blz. 358.

5) Vgl. boven blz. 346, noot 2, 348, noot 1.

[p. 369]

und canselaer thebben wat hoeges wolde romen, als daermede sick affsunderende voer een provintie, daer noch stadt offte vestenisse in was tot onsen wille; ys nochtans verbleven als een nije vonde und to hove ock neit angenaem, die dusse partie mede verstonden.

⁺ Soe ys die eerste verscrivinghe an die Staten der Ommelanden van den Hartoch den 21 Junij, um to ordineren mede die residentie der raedt to hove¹⁾ voer onse provintie. Daer dan Egbert Clant und Johan Hoenkens sittende weren und nu verandert solde worden, dan om onvermogen van pennygen ys hier weinich in gedaen. Want men Johan Rengers myt 200 daleren hefft affsonden hadt und meer verteret ys worden in korten tijdt. Als Johan Rengers up den 26 Julij weder to huys bynnen Embden ankompt und vorts doet Johan Rengers sijn report bij weinigen present, die to Oldersum hem sint beyegent. Want men in Embden noch aldaer omtrent sick muchten sien laten van wegen de overicheit halven, die dorch den orlichscepen arritiert und vercortet worden in die coephandel, und sint allene erschenen Mello Brossema, Johan Rengers ten Post, Claes ten Buer, als sulven mede commissarius van wegen den van den Dam, Rinke Ellema, Abel Eppens und Emo Tammen. Dan myt wenich bescheets geopent, nichtes van de confirmatie der vorgedachte privilegien, dan in genere alles na alle onse vorsoeck becomen hebbende, gelick ock die Dampster. Dan Rengers ongedult des commissie und parties was groet und voele als sijn verstant was. Want dit was nu weinigen onser adel gewoenlick worden, als Helm, Post²⁾ und anderen, Jarges, Nijenort³⁾, woe sie meer verloren und neit vermogen in hoer arffguederen und ansient der Landtscap, sick myt grote titelen ver-

+ fol. 174^v.

1) Waarschijnlijk bedoelt Eppens den Raad van State, waarin natuurlijk ook afgevaardigden van Stad en Lande, of ten minste van de Ommelanden moesten zitten. Rengers, die anders nauw bij deze zaak betrokken was, spreekt daarover in zijn kroniek niet.

2) Rengers van Hellum en Rengers van ten Post.

3) Wigbolt van Ewsum.

[p. 370]

heven tlaten als junckeren, heren, hovelingen, ridderscap, egene bueren, onderdanen, gebeden, herscapie, jurisdictie und heerlicheiden und dergelicken, daer hoer nichtes van tokumpt offte het solde den meenelandschen affbreck doen. Dan mosten lijden, dat die vier commissarien Cornelis Kempis, Berent Reiners, Abel Itens, Tonnys Gerrijts¹⁾, Johan Arens und Ulger Ulgers myt merer alles int landt regierden meer als enich hoveling tokompt van des Konicks wegen, als Cornelis Kempis trecket to Loppersum die naeste rechtstolen voer een rechtstoel den Mepsche twille, als Wyrdum, Wester-Embden, Huysinge und anderen. Und die meente was nu ock reede van die adel vervremdet um des brannens und rovens halven in die Marne gedaen und noch gedrouwet worde. Welckes den adel worde meest geweten und neit to nenen²⁾ was. Evenwol sie sick mesteren achten des Landes und grotes states wesen, die sonder gunst und enich ontsicht³⁾ neit meer to vynden was bij die huysluyden. Und nochtans sonder huysluyden die edelingen nichtes vermogen offte uthrichten worden.

⁺ Woe die stadt Embden dorch die Nederlandtsche vervolcht, als uth Engelant eerst voer 30 yaren⁴⁾ und nu uth Brabant und alle provintien der vorscreven inquisitie gedreven tegen der religioens buntgenoten, groetmechtich, rijck, gevaldich und starck sij worden, is myt dit enige sprecktwordt openbaer: Religio peperit Embdae divitias, filia vero devorabat matrem. Dat men in alle historien, monarchien nene stadt alsoe hefft gelesen und gehort vermeert twesen als Embden in 50 yaren tocomen ys, soe men int particulaer Embden

1) De tot hier genoemden zijn de vier commissarissen. Invoeging van het woordje ‘alsmede’ hier ter plaatse zou den zin verduidelijken.

2) Ontkennen.

3) Ontzag.

+ fol. 175.

4) Hier rekent Eppens niet te lang. Reeds in 1544 begonnen zich Nederlandsche Protestantsche vluchtelingen te Emden te vestigen. Vgl. Van Schelven, De Nederlandsche vluchtelingenkerken ('s Gravenhage, 1909), blz. 39 vlg.

[p. 371]

sulven, daerto Valderen¹⁾, dat raedthuys²⁾, antall van scepen, mennichte van borgeren, und stedes die grote vernoemptheit der predicanten in die gemeente wil nadencken, waerdorch niet allene die stadt die macht dan ock die wille stedes beholden, een harbarge³⁾ twesen van alle verdruckingen, vromen und beroveden, die to Embden harbarge, onderholt und troest hebben gehadt, soe lange die borge die religioen levede und nene sectarie tolatende was⁴⁾ (want die religioen hoer seer vredelicken ancomen was in den stadt als in die landen bij alle junckeren), sampt die heren enich und in lieffte eder vertrouwent myt den anderen regeerden und grote gelden, tollen, scattinge und imposten versameleden, dat men Embden niet voer een graffscap, dan benae een hartochdoem to rekenen was, als sijn begyn in den yaer 1444 under den Frederico III, sin begyn nemende uth sijn egene junckeren van Focko Ucken van den Vredeborch⁵⁾. Nu overst als in die hoechste rickdoem und prosperitiet erresen, wort die religion in Embden weinich eracht

1) De voorstad van Emden.

2) Het beroemde raadhuis van Emden is naar het model van dat van Antwerpen gebouwd in 1574-1576.

3) De bekende naam voor Emden, der ballingen herberg.

4) In Emden vestigden zich in het algemeen de rekkelijke en tot het libertijnsche overhellende Calvinisten. Vgl. Fruin, Verspreide geschriften, II, 243. Een andere opvatting bij Van Schelven, passim.

5) Eppens is hier in de war. Immers Focko Ukena stierf in 1435 en is nooit heer van Oostfriesland geweest. De eerste heer of graaf van Oostfriesland was Ulrich Cirksena en deze kreeg van keizer Frederik dien titel niet in 1444, maar in 1454. Het is niet bekend, wanneer Emden zijn stadrecht kreeg. Alle Oostfriesche geschiedschrijvers schijnen zonder meer aan te nemen, dat Emden altijd een stad was. Muntplaats was Emden reeds in de elfde eeuw. Het oudste stadswapen komt in 1427 voor (Vgl. Sello, Das Stadtwappen von Emden, Emder Jahrbuch, XIV, 240). ‘Cives’ komen in de oorkonden van 1312 tot 1358 voor (Ostfriesisches Urkundenbuch, n^o 45). Burgemeesters treden eerst in 1442 op. Statuten voor de stad Emden verleent graaf Ulrich I in 1465 (Ostfr. Urk. n^o. 831). Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

[p. 372]

dorch indringent van voele und alle secten, Juden, Davids libertineren¹⁾, die neit weren in enich dienst, Menonisten, jae tot onchristelicke versamelinge verandert. Die overicheit nijelingen, ongeleerden sonder religie offte devoet, gewins soeckende, den twe heren grave Edzert und grave Johan als verdielde broederen in menunge, regerunge, und hoecheit soeckende, an wedersidts der partien, der Staten und Spangerden, mede anhengig. Und contrarierden daer Ocko Vrese, droste und borgemester, een huysmans soen uth Embder landt tho Loppersum²⁾, wol stoltmodich ys und neit den vremdelingen seer togedaen, sonderling soe den Staten anhengig weren. Overst den malecontenten stont stadt, port und harberge open und worden familiaer geholden. Welckes sick vaken hefft marcken laten, dat die verwekenen uth die Ommelanden und Gronnigen up den raedthuyse sint verdaget und ingescreven worden, tot borgeren eedt genodiget, die handteringe misgunnet, up gelt van dancbaerheit gestalt und tom laesten tom diel als borgeren offte borgeren gelt angesien. Daer men wachten³⁾, stadtgrafften⁴⁾,⁺ watermoelen⁵⁾, grote onkosten an den stadt und heren huysen hefft angelecht und die inwoeneren dienstbaerlicken geholden, hetsij amptsman, huyssittenden und anderen, die sick sulven neit neren muchten, als olde vrouwe und scamelen, daer nemant van wort gesparet in grafften tgraven, to scansen, hayen⁶⁾, swelen⁷⁾, binden, hoygen und alsoe vort myt den huysman to plogen, seygen⁸⁾, arbeiden, mennen⁹⁾, vrachten, jae het mynste

1) Davids libertineren = volgelingen van David Joris.

2) Ten noorden van Emden.

3) Wachtdiensten verrichten.

4) De stadsgrachten in orde houden of daarvoor betalen.

+ fol. 175^v.

5) Gedwongen zijn te betalen aan de oprichting van den grafelijken watermolen en daar te laten malen. Vgl. over dat alles beneden.

6) Hayen, misschien = heien = hagen planten.

7) Swelen = gras tot hooi drogen.

8) Zaaien.

9) Rijden.

[p. 373]

und het meeste doen in myssen¹⁾, garden to bearbeiden, weden und alles themelen²⁾ und reinigen, als dorch uthkundigers angesecht, dorch voetknechten bedreven van den hove geeysschet worde. Dit ys der inlansche slaverie, soe men allene daer wonen will. Die egeners van landen und sanden sint hoer landen neit mechtich, dan die meygerluyden, want het sint und heeten beheerde³⁾ landen, dat ys een besidt offte huys van 700 gulden sal moten gelden 2000 gulden, daer gras⁴⁾ landes een ½ daler, een keysergulden allene jaerlickes betaelt, tot older und older. Die scattinge ys neit ordentlicken, dan meer als die huere tot dijcken, koegelt, turckenscat⁵⁾, keysersscat, vette koegelt, wachtgelt, knechtengelt, kleine koegelt, bottergelt, korenscat, nadat die huysen eysschen, myt alle hoeffdienst neit gerekent, die des yaers myt vijff dalers affcoft wordt, offte den voetknechten vrijholden voer so voele. Wes overst an enich mensche offte huysman versumet, ys die straffe een koe, vette osse und anders uth die weide offte huys gehalet van die voetknecht und an die balcke gehangen offte duer tloesen, niet allene den schuldigen onthalet dan van schuldige meente to vergelden. Hier murriert nemant, clagent wort weinich geacht, dan heet: lieve droste, genadige heren und graven etc. Alsoe ock die borgeren und huysluyden soecken ock het hoere myt huysen, cameren, hoven, landen, weyden to verhueren und overtdoen, dat nene huys weiniger verhuert wordt dan het gecostiget hefft to timmeren. Een koeweide 5 daleren, een koe hoy 10 daleren, myt die welcke 6 daleren 4 daleren bijgelecht und alsoe nae advenant. Alsoe dat nemant der verwekenen des onder-

1) Myssen = bemesten.

2) Hemelen of hemmelen = opruimen, schoon maken.

3) Beheerde landen zijn behuisde landen, beter nog landen, die behooren tot een heerd, een zekere hoeveelheid landerijen met een huis of boerderij.

4) Een gras is een landmaat, ongeveer gelijk staande met een kleine halve hectare. De maat is niet in alle streken gelijk.

5) Eene belasting, geheven ten behoeve van den oorlog tegen de Turken en andere ongeloovigen.

[p. 374]

holts und noedruffts myt biesten to vervrouwen¹⁾ sick haddt hebbe und die huysen myt handtwerck muchte vrijmaken, dan arbeit und kosten gerekent een nouwe onderholt an stadt und landen dulden und dragen musten die tijdt hoeres ballingscap. Daer sick dan des overicheits ongunst und steenicheit²⁾ niet weinigen tegens sommigen borgeren van Gronnigen openbaert hefft, waermede worde ingetogen Sebastiaen Wabbens, borger, rychter ertijdts ten Dam, und dat in een anticht, die myt den haeren up den luyden gebrocht worde³⁾. Het was meer spotlicken dan dienstlicken, dat die orlichscepen anno 80, 81, 82, sick up den Emse gelecht hadden um Gronnigen to benemmen⁴⁾ und benouwen in tovaert van privande. Welckes myt 3 eder 4 scepen eder capteinen tdoen onmogelicken, want die Ommelanden allenthalven neit allene open, dan⁵⁾ ock versekert in havens van⁺ Stockhorne⁶⁾ aff tot an die Lauwers, wol soven eder achte mijlen verstreckende, muchten neit vercortet worden van die overvart. Sonderling want dar sonderlinge luyden hoytevaerers in versien weren, als menschen die nene religie offte gemene beste leveden, dan sick allene soeckende, und myt den capteinen respondentie an beider sijdt offte conniventie holdende, myt hemelicke gaven offte imposten eder licenten bedende, dat gewyn allene hadden und behilden. Daer dan Berent Muller, Isbrant Claessens, Berent van Swelen, myt borgeren und raedtheren mede to Embden und anderen uth den Dam und Gronnigen meest mesteren van weren, den stadt Gronnigen und die Ommelanden in alle nodrufft tijdtlicken und vaken versorgeden. Beholden wes to wagen na Oltampt und bij wintertijden vrij ingevuert worde, dat die

1) Zich verheugen.

2) Hardheid?

3) Vermoedelijk beteekent dit zoo iets als: die er met de haren werd bijgesleept.

4) Benemmen = hinderen.

5) H.S. heeft: dat.

+ fol. 176.

6) Zie boven blz. 366 noot 7.

[p. 375]

gemene borger to Embden sijn handtieringe affgesneden, die des vor consortie achteden und andere uthgewekenen het hoere benomen und vaken berovet worden und weinich tot huysholdt ontfangen muchten. Welckes dan soe grote kosten makede, dat men een regement knechten solde beter besoldet hebben, alsoe ydermentlicken hoenlicken und to hone¹⁾ beclaget worden. Daerover een commissarius anno '81 op den hervest gesandt, informatie nemende van dusse onordentlicheit, worden voele Gronniger borgeren befraget van dusse commissarien gelick ock andere, daermede Bastiaen Wabbens togecomen, die die pasborte gesien und dat ovvervaeren kundich was bij lichte dagen, alsoe dat men neit to twivelen hadden van dusse onraedt gedaen, het weer dat men alle koepvaert van Embden keerden na Hollant, sonderling den Hollanders und Oesteringen²⁾, soe solde Embden nene overvloet beholden. Daeromme soe kumpt bij die andere scepen nog een amiraelsscip, Inquisitie genoempt, van den grave van Bussu genomen in Hollant³⁾, daer Peter Frerick captein up was, een dapper man tot den gemene sake, und doet keren und letten die ganse coepvaert van Embden, wol dre weken lanck bena van den 17 Junij tot den 11 Julij, ter tijdt die stadt Embden und grave

1) Tot spot of smaad.

2) Bewoners van de kusten der Oostzee.

3) Het schip de Inquisitie was het admiraalschip van Bossu in den slag op de Zuiderzee den 11 October 1573. Het was om de vlag van dit schip te bemachtigen, dat Jan Harinck zijn befaamd heldenfeit bedreef. Het werd genomen en na den slag met de andere veroverde schepen te Hoorn binnengebracht. Vgl. Bor, Boek VI, fol. 455 vlg. en de verdere bekende bronnen voor deze gebeurtenis. Wat er verder met het schip is gebeurd, wordt niet vermeld. Eppens brengt ons thans het bericht, dat het in 1582 nog tot de Staatsche vloot behoorde en dienst deed op de Eems. Het is evenwel twijfelachtig, dat het toen nog den ouden gehaten naam van de Inquisitie droeg; de Noord-Hollandsche Gecommitteerde Raden zullen het toch wel hebben omgedoopt. Misschien ook wil Eppens eenvoudig te kennen geven, dat het door hem bedoelde schip de oude, welbekende Inquisitie was; mogelijk kende hij den nieuwen naam niet eens,

[p. 376]

Edzart des an den Staten besendet um aff tdoen. Middelertidt ersteidt und errijset to Embden benae een grote twist, ongunst und ongedult der gemene borgeren tegens den hoytevarers. Die hoytevarers¹⁾, sick stonende up hoeren gewacht²⁾ und gunst der heren und partien, wenden des up die, welcke van die commissarien befraget und getuyget hadden, dat die dusse sluytinge van den⁺ Emse myt kundtscap, breven und gesanden gemaket hadden, want die amirael hadde die namen overgegeven to Embden, als menende die sake was openbaer, und was der borgeren und hoyvaerers schult, und neit hoerer. Alsoe dat die porten bewaeret, die havens gesloten, dat koren bescreven, die huysluyden in veertein dagen nene rogge noch molt muchten uthvueren, dat int lant grote benoutheit und twidracht erstondt tegens den hoytevaerers, die dit allene gemaket hadden und seten in den raedt, die 27 last rogges na Wener³⁾ up marct scepeden, nu muchte nene vierdiep⁴⁾ uth die porte. Die raedtheren weren woll becant und guede libertineren Davits⁵⁾. Dat het hoech tijdt was dusse brant to lesschen und up den anderen to brengen. Want Embden worde meer in een maent vercortet als Gronnigen in dre yaer erfaren hadde, dat sackedragers, scippers und alle arbeiders murmureerden tegens die hoetevarers. Overst die droste makede dat wederspyll, lat eenmael andermael die uthgewekene samelicken up den raedthuyse vorderen, befragen offte sie den Staten sworen weren offte den Graven sweren

1) Zie de verklaring op blz. 324 noot 2.

2) Gewach(t) beteekent gewicht, vandaar de druk, die kan worden uitgeoefend; het kan dus in dezen zin ongeveer hetzelfde als macht beteekenen.

+ fol. 176^v.

3) Dorp in Oost-Friesland.

4) Schiller en Lübben geven op verdup of vierdup = ¼ ton. Mag men Eppens' vierdiep met dit woord identificeeren, dan is de beteekenis van den zin deze, dat de poort zoo goed gesloten was, dat geen kleine hoeveelheid zelfs naar buiten kon worden gevoerd.

5) Vgl. boven blz. 371 noot 6. Blijkbaar dus een gewoon smaadwoord bij Eppens.

[p. 377]

wolden, und offte sie getuyget hadden van die orlichscepen, welckes beantwordt als menende wol gedaen und nemant tcorten. Wort hoer upgelecht die scepe van den Emse to bevrijen, offte solden ten porten uth, want sie hadden des tegens den stadt und den Grave gedaen als ontrouwen. Dit worde eerst lachelicken genomen und den sake onmetich¹⁾, dan bij dat pobel verkiert sick het geroep tegens die uthgewekenen als scelmenen und verders.²⁾ Die hoytevaerers sint gevrijet, die borgeren ter porten uth, hoer guederen bescreven und to vercoepen gemeent. Welckes nochthans verbleven³⁾, want die gesanden uth Hollandt brochten guede bescheet, dat men den borgeren neit wolden hinderen in hoer scepen. Die den wijn ock geschenket⁴⁾ worden und het onweder sick stillede, anders muchte sick nemant sien laten und bij borgeren converseren sonder perikel, ock die onschuldichste. Evenwol worden Arent Smyt sijn ossen uth die weyde gehalet van die voetknechten, und an den overicheit beholden, dat sick nemant muchte verweren noch gehort worden bij grave Edzart. Sonderling dat Bastiaen Wabbens mede beruchtiget sijn guedt bescreven und tot confiscatie verwesen worden, als mede raedt onder die Gronnigers, den he sijn levendt gans affgesecht hadde om den inlandtsche twist und niet wol muchte to gehor comen sonder vorscriven des drosten Ocko Vrese muntemester⁺ und anderen, des hem grote droffenisse, verclenunge und oc myt scade togebrocht ys, alsoe dat alhier noch gedacht worde loep na den Dam, soe het eenmael vrede muchte worden. Overst want die confiscatie een tirannich werck was, worden die gunstigen als Merten van Petkum, Luchtinch borgemester, Onno Tyabberen und licentiaet Helmich Duercken uth den raedt gestalt van grave Edzart, want sie des improbierden und den grave Edzart niet allene sweren wolden. Hoewol dat die

1) Niet in overeenstemming met het belang der zaak.

2) Verders, vermoedelijk schrijffout voor verreders.

3) Niet gebeurd.

4) Het schenken van wijn aan gezanten was een oud gebruik.

+ fol. 177.

[p. 378]

hartoch van Brabant Alazon ock van wegen die Ommelanden um gunst gescreven hadde, worde des meer belacht als in gunst ontfangen bij grave Edzart. Want he hadde noch nene landen yn¹⁾ und hadde die Emse also gesloten, dat men noch solden erfaren, dat Alazon muchte vertrecken, offte solde noch doet geslagen worden van die Staten. Welckes Ocko Vrese droste wol opentlicken seggen dorste und ordelede to gescheden. Overst tom laesten ys der burgeren gudt verbleven, und meest up den 1 Septembris weder yngecomen van Oldersum und Lier. Dan weinich sick to Embden gunstes versienende und geachtet, diewile weiniger sick der religie conform makeden, muchten neit bewijsen dat sie om die gemene sake als religie verweken off verlopen weren, dan dat sie hoeres stadts dominatie allene uth decksel van religie gesocht hadden tegens die Ommelanden. Daer Joest van Cleve to hove ock weinich om gehort und gewonnen solde hebben, dan voel ropende, weinich bewijsende, dat tom vrede denen solde, offte sie musten hoeren stadt sulven reformieren in politie und religie offte muchte nene accordt gehoepet worden, waervan hier neit nodich ys to disputieren. Dan allene anwisende, woe ock up dusse tijdt twe gilden, wevers und smeden, ock disputierden om den croen, disputerende drouwen malcanderen die crone to onthalen, welcker ener an sijn bret offte wapen gehangen off flickeren laten hadde und wort van den smedenknechten angehaelt und gebrocken tot twidracht der beiden gilden. Overst die droste und raedt als die enichste mesteren und overicheit van alle gilden to Embden, die⁺ sake van quader consequentie achtende und ynnemende, sluyten 11 smedeknechten up het raedthuys tot water und broet, und worden den mesteren niet sonder scade quijtgegeven, dat men sick alsoe vermeeten hadde gemaket onder die borger. Desgelicken wolde up den 17 Julij Ocko Vrese niet stedigen²⁾, dat een steeckvyssche³⁾, wens

1) Inhebben = bezet houden, meester zijn van.

+ fol. 177^v.

2) Toestaan.

3) Een ons onbekende visch.

[p. 379]

lichaem 8 spanne lanck, dat nebbe¹⁾ insgelick een korte lasse²⁾ myt sijn schede 5 spanne, een ellen in die ronde was, tot spectakel geholden worde, bij Jemmige in den Emse gecregen, myt verwonderinge aller menschen. Want onder Spannyen holden sie to³⁾, und dusses tijdts was daer ock weinich zeevyssches west. Want een screck ys vor alle vyssche. Noch wijders up sulvygen tijdt wordt gesecht und wonderlick vertelt und in druck uthgegaen laten, dat een vrouwe int leger to Roen⁴⁾, als doet gesecht, mogelicken myt krancheit beladen gewest, in soedanigen iver gecomen ys, dat sie seede van hoer Godt gesandt und van den doden upgeweckt, den borgemester Johan Wijferinck⁵⁾ an to seggen, dat sie sick solden dusse elendigen tijden laten bewegen um recht tdoen, dat gudt weder to geven, die gevangenen vrij tlaten und Goedes wordt laten predigen, offte Godt wordt Stadt und Landen straffen myt groter elende. Welckes dan van voelen verwert ys worden waerafftich tsijn, als die het hoert und sien solden hebben, dan weinich geacht. Want die boesheit nam groter gewalt, gelick to Embden ock die predicatie ock gringe geholden, myt groveleecke mysdaden die kercke Godes bedrovet worde, dat vrouwen hoer kindt verdaen⁶⁾ hadde, broders malcanderen doet steken, man und wijff malcanderen onder den wagen mennen, doet slagen beyegeden, welcke alle myt gelt muchten vrij gecofft worden van den droeste. Alsoe dat ock die twe dieven Johan van Comen und mester Lucas, borgeren to Embden, als kerckendieven, jae der armen kiste in den harvest bestolen hadden, vermeent worden solden vrij gelaten worden hebben. Overst den 15 Augusti worden sie an den galge gehangen in hoer gewant⁷⁾ tot een elendich spectakel van vrunden und becanden.

1) Snavel.

2) Een courtelas is een groot mes.

3) Zich ophouden.

4) Roden.

5) Deze was o.a. in 1582 burgemeester van Groningen.

6) Vermoord.

7) Kleederen.

[p. 380]

Ock blijfft die straffe Goedes niet uth over die verachtinge sijnes woerdes myt pestilentie, want in het landt, dorperen hier als over¹⁾, grasseert die pest wonderlicken, dat ock onse huys niet sij vrij gebleven, gelick ock verleden yaeren myt een dienstjunge Lambert und tvoeren myt een vremde, nu overst myt een arm magelijn, dat ock gestorven ys. Overst die ewyge Godt hefft allene⁺ mijn huysfrouwe myt die kinderen und het huysgesinde tsamen niet allene in die ballenscap dan ock in dusse vondunge²⁾ genedichlicken bewaeret. Godt bewaeret den sijnen altijdt, want sie³⁾ weder van den pest sonder swellinge up den 10 Augusti weder geneesen ys, des dancken wij Godt. Overst Heyne Sijwers, een meedeegenarffde der egenarffden van Cantes⁴⁾, starfft ock in den pest myt huysfrouwe und dienstmaget to Lier up den 14 Julij, die ene vort na den ander. Dusse was ener, die de religie weinich verstont und handthavet hadde in sijn rechtsbedenunghe und inclinierde na Ewsums sidt mede. Ock was sijn gudt mede beswaert.

Tho Wirdum starfft mede under grote mennichte tot hondert personen ock Thomas Iduma pastoer myt wijft und kinderen up den 27 Julij, hoewol he dusse vrouwe, Corenports dochter van de Meeden pastoers, echtelicken getrouwet hadde, den vorigen neit. Was nu uth des Lutenandts gunst thebben alle pawslicke ceremonien weder togedaen, die vorige religie der evangelissche versakende, doch anno 60 ganslick evangeliss sick allene roemde, nu die reformierde predicanten vor schelmen und dieven, als na anderer luyden gudt staende, uthropende und an den mijnen to huys ongunst bewijsende, die wij den anderen heel verbonden⁵⁾.

In gelicken starff ock Israel Degener up den 8 Augusti

1) Aan deze en aan de overzijde van de Eems.

+ fol. 178.

2) Gerechtelijk oordeel.

3) Daarmede bedoelt Eppens stellig zijn vrouw, hoewel hij het niet duidelijk zegt.

4) Kantens.

5) Hoewel wij na aan elkander verbonden waren.

[p. 381]

to Lier, der Ommelanden secretarius, seer dienstlick den Landen, dan nu onse sake togedaner worden, hadde nene salaris na Hans Lijffert¹⁾ genoeten, die 400 gl. togesecht worden, allene versekeringe vercregen cort vor sin doet van de rekeninge-commissie.

Den 1 Septembris starff²⁾ ock M. Evert Barbier uth den³⁾ myt sijn huysfrouwe und kinderen tot ener, een dener van de kamer des landes⁴⁾, den adel nalopich und gunstich, mystet ock sijn salaris. Evert Willums, swager van Ringe Ellema, starfft ock to Stedum den 21 Julij in grote armoet, want Meye Entens⁵⁾ hadde hem dat huys affbrannen laten, de van apel⁶⁾ van lant versmeten, und myt sin moder und broders seer contentioes tot bedwanck der vangenscap to Gronnigen. Dusses yaers 82 worde lang gewacht um een rickdach, want konick van Spannyen onthuldet⁷⁾, Alason ingehalet tot wederwille Keisers und⁺ rijck, sint die vursten to Ausburch erschenen myt grote geleiden van ruyteren und seer twisteden als hartoch Augustus Keyserlicke Majestaet sulven vermanende, dat he solde den Spangeren niet alleen hoeren dan ock den anderen part; want Nederlant uth noedt an den Fransosen sick begeven hadde, want sie niet allene an gudt allene bescadiget worden dan ock myt den blode van Egmont, Hoerne und nu des princen perikel⁸⁾ besocht worde, het weer nu to laet um Nederlant to raeden⁹⁾. Want ock

1) Johannes Lijphard, zie boven blz. 361 noot 2.

2) H.S. heeft: starck.

3) Hier schijnt een woord, nl. een plaatsnaam, te zijn vergeten.

4) De Hoofdmannenkamer.

5) Een neef van Barthold en Asinge Entens.

6) Vermoedelijk = appèl.

7) Afgezworen, het tegengestelde van ingehuldigd. Dit was trouwens reeds den 26 Juli 1581 gebeurd. Anjou is den 19 Februari 1582 te Antwerpen ingehuldigd.

+ fol. 178^v.

8) Dit slaat vermoedelijk op den aanslag van Jean Jaureguy.

9) De Rijksdag te Augsburg, de eerste, die onder Rudolf II werd gehouden, werd den 3 Juli 1582 geopend. De Keizer wenschte vooral de buitenlandsche, vooral de Turksche en de Nederlandsche zaken te behandelen; den vorsten gingen meer hun onderlinge geschillen ter harte. Over de verheffing van Anjou was de Keizer zeer verontwaardigd; niet ten onrechte zag hij daarin de geheele losmaking der Nederlanden van het Rijk en erger nog, de overgang dezer landen aan Frankrijk. Daarom vroeg hij van den Rijksdag advies over de middelen om de Nederlanden weer aan het Rijk te hechten, om de grenslanden tegen overlast, van de Nederlanden uit gepleegd, te beveiligen en de verbindingen van sommige stenden met de oorlogvoerende partijen te verbreken. Maar uit den aard der zaak hadden zoowel Katholieken als Protestanten te veel belang bij de Nederlandsche zaken om zich daaruit terug te trekken; de voorstellen des Keizers werden dus niet aangenomen. Alleen werd de zaak overgelaten aan de aan de Nederlanden grenzende kreitsen. Te Augsburg heeft keurvorst August van Saksen niet, zooals Eppens meent, de Nederlandsche aangelegenheden ter sprake gebracht; integendeel heeft hij zich alleen met de godsdienstzaken, het geestelijk voorbehoud enz. bezig gehouden. Vgl. Ritter, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Gegenreformation, I, 573 vlg.

[p. 382]

twe bisscopen van Halberstadt und van Collen¹⁾, die kurfurst sulven sick tom ehelicke standt corts begeven hadden und hoer kercke wolden reformieren, worde desen die cessie geweigert tot wederwille der fursten. Alsoe dat nu die tijdt nakede, dat die fursten sick sulven raden musten und tot verbuntenisse begeveden, want die Jesuiten und Ubiquisten²⁾ branden wonderlicken nu myt requesten³⁾ up dussen rijcksdach in Mey geholden, als anders tsien ys.

Die grave van Oestvreslant was rede van Alason angescreven als nabuerheer, dat Sijn Genade doch myt die

1) De bisschop van Keulen is natuurlijk Gebhard Truchsesz. Met den bisschop van Halberstadt is Hendrik Julius van Brunswijk bedoeld, die in 1576 door het Domkapittel tegen den wil van den Paus werd verkozen en gehandhaafd en onder wien het bisdom evenals vele andere in Noord-Duitschland voor Rome verloren ging. Vgl. Droysen, Geschichte der Gegenreformation, 264 vlg.

2) Met Ubiquitisten of Ubiquisten bedoelt Eppens de Lutherschen. De Ubiquiteit is de Luthersche leer van het ubique esse, de omnipraesentia (bij Eppens ‘de allenthalvenheit’) van Christus en wel van den Godmensch Christus niet alleen naar zijn goddelijke, maar ook naar zijn menschelijke natuur; het ubique esse van het lichaam van Jezus vormt een deel van de Luthersche leer van het avondmaal. Daartegenover stond de beschouwing van Zwingli en Calvijn, die ook Eppens aanhing, en die zich Christus verre boven, niet in de wereld dacht. Juist in Eppens' tijd werd deze questie vooral in Duitschland weer met groote warmte bediscussieerd.

3) HS heeft req.

[p. 383]

uthgewekenen nabuerlicken wolde handelen laten voer sin gerichten, soe sie van den tegendiel angesocht worden um enich sake, ter tijdt en yder weder to landen gestalt worde, daerto he erschenen was, und ock nene private saken weren. Evenwol laet Sijn Genade dorch Occo Vrese, droste, Johan Mepsche¹⁾ bij Gronnigen voer recht citiert worden tegens den abt van Oldencloster um sulverwerck van Landtscap wegen angetastet. Daer die lutenant Johan Mepsche tegens den broderen vorscriven updede, um den broder condemme(r)t thebben. Dan is nochtans um anderen saken verbleven. Die Grave inclinierde heel na den Spanger sidt, hetsij dat he voel kinderen hadde, 4 soenen und 4 dochteren, daer grave Enno, an den gravinne van Esens verhilcket, den 15 Augusti laet openlicken dancksegginge doen voer die eerste geboerte, und tom laesten noch regenten solden gestalt worden over die nabuere provintien van den konick van Spannien; offte dat die twist der broderen grave Johan und grave Edzart an heren trost²⁾ verweckede um die regerunge des gravescaps to beholden; offte gravescap gedielet muchte worden in testament tusschen broederen offte in voele dielen tusschen die kinderen muchte verdielet worden; offte ock in vrede van Nederlant konde die stadt Embden in sulcke rijckdoem niet wijders upwassen und groet worden, dan die vremdelingen worden dusse plaetse verlaten (want die stroem ock affnam) und in Nederlant sick setten, daer aldinck drachtelicker solde sijn. Soe Lerdersiel und Petcummerziel⁺ und muyden togeslichket³⁾ und tom lande worden ys in den tijdt van yaer 1570 aff, dat daer alle grote scippen muchten uth- und inleggen und lossen, und daetlicken nu hardt landt ys worden. Even alsoe sal und moet ock die Emse affnemen tusschen Embden und

1) Johan de Mepsche was luitenant der Hoofdmannenkamer. In die hoedanigheid werd voor hem geprocedeerd tegen den abt van Oldenklooster.

2) Hulp, steun.

+ fol. 179.

3) Toegeslikt, dichtgeslikt.

[p. 384]

Nesserlandt¹⁾, daer rede grote sanden gesettet synnen, daer voer 10 yaren grote deypte was, und nu benae nene geladen boygers und raeseils²⁾ sonder lichtent in den muy bynnen konen komen und die grondt voer Embden anckerloes wort befunden in alle stormen und onwederen, dat men die Emse seer cleyn hefft befonden up den vorst van yaer 82, bij een rijte³⁾ to vergelicken. Welcke vier orsake dusse stadt und graeffscap neit affkeret mach worden sonder die handt des Heren und beterunge der regerunge in kercke und politie, soe tot groter partie und discordie sich allenthalven marcken laet. Godt hefft der regenten harten in sijn handen und settet die landen omme om den sonder wille; des hiervan nichtes wijders to scriven, die sake openbaeret sick sulven.

Ock hadde Rengers und Claes ten Buer mede gebrocht sekere breven van den hartoch van Brabant⁴⁾ und den Prince an den ameraell und capteinen up den Emse liggende und den Dullert, inholdende, dat sieluyden tot alle tijden gueden respondentie holden solden myt die uthgewekenen Staten der Ommelanden up alle vornement und middelwegen den vaderlant deenstlicken; diewelcke getonet, hefft men verhoepet, dat nadat Lochum ontsedt solde worden, solde die intoch na Gronnigen weder versocht worden. Want myt experientie befunden worden, dat die overvart niet muchte gelettet worden to water, diewijle int eerste des maent Julij sint die scepen uth den Greet⁵⁾, soe daer van den amerael gestediget worden tlossen, nae Warffum ontvrachtet worden. Daernae uth den Ziel gevaren myt scuten, hebben een boyger to Reyde angehaelt voerbij alle die vier orlichscepen und vort up

1) Dit is het eiland, ten zuiden en tegenover Emden bij den Eemsmond.

2) Boeiers en razeilen, twee soorten schepen.

3) Rijt of riet is een klein riviertje of waterloop.

4) D.w.z. Anjou.

5) Een stroompje in Oostfriesland, in de Eem uitmondende bij Greetsiehl of Grietzijl.

[p. 385]

⁺ den 22 Julij ener Bartelt Entens gevangen, Wilcko Entens soens, des oversten zaligen broders soen, in Reyda mede leggende bij hopman Spirata, die verleden yaer noch to Embden sich onthilt und bij vrouwe Esse Houwerda logierde, overvalt myt getal van soldaten vrouw Essen Houwerda huys, daer Merten Sygers savents to gast west was und sijn scriver gebleven, wordt van daer gevanckelicken vrij na Reyde gevueret myt Leuwe Leuwens saliger broder, Jacob Leuwe genoempt, seggende: Dat weren sijnes oems anslaegen, he hadde goesen nu vergeten. Daer ock Gert Smyt uth den Dam angesocht ys in sin huys, dan sich stillicken verwerende ys vrij gebleven, ock dorch die clockenslach versaget gemaket. Daer nochtans die meente sick nichtes yn becronede, noch reppende, als neit hoer angaende. Want Berent Cater und Coep Teyssens sick leten sick allene sien und nemant sonderling meer. Alsoe dat hulpe und troest bij heere und onderdaen even gelick was.

Bij den voryghe commotie der hoytevaerers tegens den borgeren van Gronnigen um der kundtscap halven mach noch sonderling mede gedacht worden des Merten Sygers onbescheet¹⁾ und verkertheit tegens die patrioten der gemene saken. Want sie sonderling intendierden up dengenen, die allene wat geven konden, daeromme den vijandt, die den capteinen sulcken ransoen affkereden und ontkenneden. Daeromme Hermens Enens, licentiaet juris, ertijdes secretarius to Gronnigen²⁾, een besunder patroen van den gemene sake, daer ock sijn natuer mede inclinierde, dorch voele geroer drivende und sonderling in Brabant bij den Prince und Staten der capteinen

+ fol. 179^v.

1) Onbehoorlijk gedrag.

2) Herman Enens was secretaris van wege den Koning voor de Ommelanden en woonde als zoodanig te Groningen, althans in 1567. Zie over hem Mr. P.G. Bos, De opvoeding van jonge Groningsche edellieden, in Gron. Volks-Alm. 1900, blz. 65 en vlg. Enens werd bij vonnis van Burg. en Raad v. Groningen d.d. 20 Februari 1577 wegens injurie tegen den Raad uit de stad verbannen. Reg. Archief Gron. 1577 n^o 117.

[p. 386]

supinitatem offte negligentiam ontdeckende und vort sonderling die kundtscap bij den commissarien verleden yaer concipiert. Want he sulven ock passborden ghegeven hadde voer getrouwe personen und destijdes seer angenaem was bij den capteinen. Wort up sulvygen tijdt van den Knocke van Marten Sygers gevanckelicken ingesloten, als die droste to Embden de andere borgeren uth den stadt verweesen hadde. Daeromme allene, dat he solde die kundtscap und attestatie waer maken und bestaen vor den Staten, welcke he myt den borgeren hem und landsheer hadde nagescreven und¹⁾ ghegeven, offte he wolde hem des vellich²⁾ holden und straffen als⁺ een onwaerafftiger. Waermede Hermen Enens lange tijdt gesloten und beholden ys worden bij sijn egen partie und anclager. Dat men des neit hadden konen verwonderen, woe dusse sake soe van vrundt und vremden ter ongunst bewesen worde, daer doch gemene wolfart an gelegen was, den vijant affbreck tdoen. Overst dit worde Hermen Enens neit allene bewesen vor Sijn Genade, dan worde ock die deputierden der Ommelanden niet weinigen ter ondanck bewesen, als Johan Rengers to Helm und anderen, sampt ider die uth het landt het sijnen daerover benomen ys worden, meer als den vijanden und den gemene sake neit trow bevonden worden. Welckes van captein Knop³⁾ een gewyn achtet worde, weren die inlandtschen trouwe luden, so solden sie uth landt trecken und neit myt den vijant conversieren offt het aldaer laten, gelick in Hollandt und Zielandt gedaen was, und die sake sulven angetastet myt egener handt. Overst wat onderscheidt des hier und daer to onderscheiden ys, ys den erfarenden openbaer. Daer sint die steden menichfolde und de guederen to scepe angelecht, hier overst sint landen und zanden und grote besitten und nichtes to water, und muchte nemandt balde upbrecken, also dat men neit

1) H.S. heeft un of an.

2) Aan contractbreuk schuldig.

+ fol. 180.

3) Knop, Knoep of Knoop was een zeekapitein aan de Staatsche zijde.

[p. 387]

beclaget, dan tot scade bespottet und gehoent worden etc. van den Hollanders und onverstandigen etc., tweten wat die regenten nu neit myt disciplina, oeffunghe und soldie vermogen to beholden, dat mach men wansinnich und rasendt verkeren und vernielen, tot der sulvygen verdarff, die des darna gebreck lijden moten, als niet bedacht van voerraedt, und dat honger und commer scarper ys dan enich snijdendt sweert, und voersichticheit starcker sij dan kracht und macht.

Daeromme mogelicken tot een prove ock volget ys dusse yaere 82 tegens den hervest, dat die ganse diel offte conterije over Reydtdiep tot den Rugewart¹⁾ to myt die plage van muys meer bewoent und vertert ys worden dan die inwoneren hebben geneten mogen und profijt an den crijch doen, waer doch in verleden yaer die luyden, van huysen, landen und heerden veryaget, woest hebben moten blijven laten. Want die muys in dat verwassen gras alsoe dominiert hefft, dat het hele velt loss gemaket, van de wint upgesmeten worde und die muys sulven vertrecken und anderen plaetsen soeken musten. All waer ancomende na de Ruygewart heele venne²⁾ myt koeren, Johan Corlinck und Marigijn Brants toecomende, und savens versichtiget, des smorgens nichtes hebben overblijven laten. Und vort over Reydiep treckende (als die vysschers nu betuygeden) den Marne offte naeste dorperen⁺ becommert makeden voer scade und verdarfft van den muysen to lijden, gelick int yaer 67 ock die muysen seer verdarfflicken west synnen in alle landen und den krijch van grave Lodewijck verkundigeden, als dussen dat verdarff und verloep der Engelschen und Ewsums plunderinge betuyget hebben, want die landen ongebouwet sint leggen gebleven und verterende nu, dat daer bouwet und gewassen was. Overst want daer gaer geene menschen woenden, ys die scade und wonder weinich in die acht genomen. Daer dan folgens een wonderlicke

1) Een polder ten noorden van Grijpskerk, ten zuidwesten van de uitmonding van het Reitdiep.

2) Lage weilanden.

+ fol. 180^v.

[p. 388]

natte harvest van regen und stormen und hoge wateren gevolget ys, dat in dre vulle maenden die dijcken last geleden und ingetroken synnen hen und weder und die biesten ock na Michaelis¹⁾ um Galli²⁾ upgesettet³⁾ synnen. Daer dan doer die muys verneelt ys worden und een grote straffe onder die menschen olden und jungen verbleven ys dor de pestilentie.

Soe den intoch na Twent uth Vreslant bisheer sick styl hadde geholden voer dat steedtlin Lochum genoempt, nochtans een groten hulpe solde west hebben, soe Verdugo des bedwingende dorch dat lange belech, dat heele Stycht hadde van den anderen gedielt und sijn passe na Westerlandt gemaket und den stadt Gronnigen een vrij strate geopent na Collen und anders to handtieren, die allene hier hoer uthcumpst sochten durch dusse belegerunge, des dan van Godt wonderlick niet gegunnet den vijanden Christi⁴⁾. Dan myt grote, swaere und twe verscheiden torustinge um to onsetten, welcke die vorige grote steden neit hebben genoeten und verwachten mogen, als Masterich, Dornick, Oldenaren⁵⁾ und anderen, soe heft dit Lochum een groten loch an den Staten sijdt geopent, daermede die malecontentsche papisten geswecket bynnen und die Konicks naem gevallen offte verkleinet ys worden, gelick voerleden yaer ock voer Steenwick hoer beyegent ys. Want den 29 Augusti schicken die Staten, Prince und die hartoch van Brabant een wol gerustede regement, dan den vijant niet heel starck genoch, um Lochum to ontsetten. Welckes dan myt 16 eder 17 wagen gedaen, dat Verdugo den naeste barge muste innemende und sijn scanzen verlatende, hefft sick ener dapper captein myt weinich volcks und bijstandt den vijant willen

1) 29 September.

2) 16 October.

3) Upsetten is in het Groningsche dialect nog de uitdrukking voor: op stal zetten.

4) Vgl. boven blz. 367, noot 4.

5) Vgl. over de belegering van Maastricht, Doornik en Oudenaarde: boven, blz. 260 en 365.

[p. 389]

antasten und versoeken up den berch, daer Scatelet sijn roem an vermeende to bewijsen. Dan wort sulven geslagen und myt sijn hoeff wordt gespelet, als sick nu vervruden, dat soedanige Spanger, in den vijandt leger sick dapper und manlicken bewijsende, alsoe muste vallen, die stede koen und modich was und nu van den sijnen niet muchte beschermet blijven. Daer nochtans Verdugo sulven geseriget ys worden und to Lingen ingebrocht,⁺ heer van Anholt doet gebleven und ock anderen meer an den Papisten sijdt, und die Staten heel und all het velt hebben rumet und verlaten. Soe hebben die besettinge up Reyde und na den Ziel den orlichscepen to weder up den 6 Septembris um dusse onversiende victorie tegens den Staeten branttekenen to moet und tot spijt upgesteeken und sien laeten. Want Verdugo daetlicken sijn scanzen weder ynnemende, hefft Lochum noch nouwer und starcker belecht, daer wol 13 vendelen van den heren van Bergen volck in vloden weren myt 140 perden, daer twe soene van Sijn Genade¹⁾ ock bij weren und Ulrich van Ewsen mede beset ys worden, dat ock an die poerten gescanzet ys worden, und vort tot peerden, hunden, catten to eten sindt gedwongen worden und ganslicken hadden moeten sick overgheven, inden die hartoch van Brabant den grave van Hoenloe neit dorch todoendt der Stychsche steden myt meerder gewalt wederomme hadden gerustet, soe als men secht myt 55 vendel knechten und over 2000 perden. Und dat onsedt den ander mael weder versocht up den 13 Octobris²⁾, voer welcker gewalt Verdugo, monsuer Tomas und grave van Mansfelt myt ruyteren und daetlicken sint ontweken uth alle scanzen und na Grol getogen, Oldenziel und anderen plaetsen. Alsoe dat Lochum sij ontsedt worden sonder perikel, die int groetste perikel weren, jae nene dre dagen meer holden muchten, overmydt(s) den kommer van privanden.

+ fol. 181.

1) Eppens bedoelt daarmede vermoedelijk twee zoons van den graaf van Oost-Friesland.

2) De juiste datum van het vertrek is 22 September 1582.

[p. 390]

Des graven van Mansfelt volck sint verloyget¹⁾ und meer verlopen, van Taxius regement sint 5 vendelen weder in die Ommelanden getogen, mogelicken um Gronnigen to besetten. Daerna als grave van Hoenloe dusse victorie sonder bloet becomen noch den vijandt neit nagesedt, want tvoeren was verongelucket, hefft die grave Ceppel, Brunckhorst, Groel, myt die herscapie van Anholt, daer ock tvoeren doet gebleven was die hartoge van Anholt, van de weduwe yngenomen und Twent weder to besetten, daer tvoeren die Papisten heel dominierden; myt Lochum gewunnen ys worden und Oldensiel ock dachten niet trugge tlaten, eher dat men na Gronnigen solden mogen antrecken.

Up den laesten Augusti wordt ock die vestenisse up den Delffziel ontbloetet van hoeren hoepman Johan Swartgijn van Stellingewerfft, een olt hopman, want die pestilentie⁺ hem allene rakede. Daer dan volgens enige dubitatie erstondt van getrouwicheit der soldaten, want sie betalinge eysscheden, und neit balden een hopman erkenden alsoffte sie van Azinge Entens ansocht solden sijn. Welckes nochtans balde sopiert ys myt den, dat Ever Watertap hopman erwelet, Johan Volckers lutenant borgeren uth Gronnigen, meer benoempt um hoer daden als geroempt; gelick Jasper in den Croen tem Dam und Gert Hummens dat richterampt an sick hielden sonder enich respect²⁾, und to Gronnigen een vermeende warff³⁾ in Octobri geholden ys worden van die commissarien, als des Konicks redgeren in die Ommelanden, bij Lutenant und Hoeffluyden gestalt, geseten synnen. Aldus was nu die staedtscap der Ommelanden gerekent tegens den olden ordelen und recht gesworen. Dusse hebben doen extorqueren in dusse verloepene yaer anno 82 van Alderhilligen anno 81 tot anno 82 up sulvyge dach 25 yaer scattinge in leninge, onkosten und van scanzen gerekent. Daer

1) Verwaarloozen.

+ fol. 181^v.

2) Ambtelijke goedkeuring, toezicht.

3) Bijeenkomst van alle redgeren en grietmannen der Ommelanden.

[p. 391]

dan noch gesecht ys worden, dat die knechten up den Ziel myt een maent solts¹⁾ contendiert noch 25.000 gl. ten achteren solden gebleven sijn, und dat van een veendel, daer Spirata to Reide, Wybe van Goutum in die Marne und Hindrick van Delden myt die vijff anderen Vresche vendelen ock hoer betalinge sochten und eysschende weren. Dat sint dan 9 vendelen, die allene up dit verlopene und verbrande landt hoer partie vermeenden thebben allene. Want die borgers hebbe nene contributie gedaen.

Dusse tijdt golt die rogge to Gronnigen umtrent 2½ daler, dat maerscap²⁾ koeren 2 daleren, het maerscap suvels 24 daleren und konde to Embden gelden 30 daleren. Dit worde meer gekeret int landt tblijven, dan³⁾ laten uthgaen, het weer dat het vrij gecofft offt geleydet worde voer den orlichscepen, welcke die orlichscepen wol hadden mogen up licent uthvaren laten und die invaert gekeret, solden Gronnigen meer bedwongen hebben. Overst wat can men verstaen, dan dat men die sake niet erenstlicken meenden. Want die captein Merten Sygers tractiert to Termunten myt hopman Spirata in egener persoen um den scriver uth Larret⁴⁾ gehaelt und doet captein bewaren voer gewalt, daer en yder sick verwonderde, dat men des anderen dages een groet vijant weder musten sijn.⁺ Also worde an beiden parten gelevet, dat die vijant malcanderen spareden, den vrinden bescadigeden, als den 8 Octobris brannen die ruyteren, welke die 5 vendelen geleiden van Lingen na Oltampt, to Haeren⁵⁾ 24 huysen, plunderen Renen⁶⁾, veryagen alle menschen van huys und hofft, die nene gelt tgeven hadden, hoewol aldaer ock myt die pest seer beladen weren.

1) Solt beteekent hier natuurlijk soldij, niet zout.

2) Een onbekende maat of hoeveelheid.

3) H.S. heeft daen.

4) Larrelt in Oostfriesland.

+ fol. 182.

5) Dit moet Haren aan de Eems zijn.

6) Een dorp evenals Haren aan de westzijde der Eems en ten noorden van Haren.

[p. 392]

Onder dussen gestaltenisse des landes verhoepen die uthgewekenen weder intoch up hoer vaderlant, dan want die meeste hoveden weinich bij die sake arbeiden, soe hefft men des mer gehoepet dan erlanget. Want joncker Egbert to Stedum¹⁾ ys up 14 Septembris weder uth den hove gecomen van den Landtraedt²⁾ und na Bremen gereyset, nemant seer ontdeckende woe het om die sake gelegen weer. Johan Hoernekens scrijfft nichtes, noch antwoerdt weinich uth den Landtraedt tot troest der onsen. Wigbolt van Ewsum, heer to Nijenort, wordt suspectiert myt sijn hoepluyden, dat he, up 6 vendelen gestalt, benae nene 400 soldaten bij sick hilde. Eysse Jarges woent to Utricht als privaet benae³⁾. Die syndicus Jeronimus⁴⁾ socht bijstandt bij die edelingen in Oestvreslant, soe Ewsum gunstich synnen, und dat dorch Johan Winbrugge rentemester. Die anderen adelen wantrouwen malcanderen, als dat die ene den anderen hoecheit meer benijdende was dan afbreken muchte; want nemant vermochte edtwes, und wolde ock neit gherne wat misten um het vaderlant. Hermen Sickinge absentiert sick van alle vergaderinge, Jurgen Leuwe to Norden und Wigbolt Iselmyden to Larrelt mogen over und weder overtrecken, Johan Rengers to Helm verblijfft to Aldersum na sijn wedercompt van den Hartoch, Starckenborch, Rengers to Poste myt andere patrioten versagen an sick sulven, willen die sake berusten laten, totdat Godt allene helpen sal, dat justitie und godesdienst muchte wederomme geoeffendt und in ansiendt gestalt worden; want myt menschen raedt vermochten men nichtes meer, diewijle⁺ in Twent dat vornement der Gronnigers gewendet wordt und up den ander sidt die heele sake verhoepet wordt.

1) Egbert Clant to Stedum.

2) De Landraad of Raad van State, die met Anjou de regeering voerde.

3) Hij had de Ommelanden bij het sluiten der Unie van Utrecht vertegenwoordigd en was dus blijkbaar volgens Eppens sedert daar blijven wonen.

4) Dr. Hieronymus Verrucius, sedert 1573 syndicus der Ommelanden.

+ fol. 182^v.

[p. 393]

Wordt ock Luleff Roleffs raedtheer, als die medegevangener ener, uth sijn huys noch verwesen uth den Stadt na Embden. Want he een man ys, die bij de meente voele reeden konde und hoer sake noch neit billicken konde, sonderling want men nene victorie sege, noch van Jochum Ubbens uth Spannien hulpe, bijstandt offte gelt verwachtende weer¹⁾, und men die 3 vendelen to Helpen und Haren gelecht hadden um in den Stadt in tlaten. Welckes die hoveden wol begheerden, dan die borgeren erenstlicken kereden und weren wolden, soe men des solden willen tendieren. Soe laeten die Gronnigers ock tijdtlick mandaten uthgaen, dat men alle granen sal in den Stadt brengen bynnen corten dagen, offte solden prijs sijn noch clagent gehort. Want men vermode, dat daer nene overvloet van rogge van 50 offte 30 lasten in Gronnigen solde sijn, beholden dat men bij duyster nachten daer myt hoytevaeren meer inbrochten voerbij den scepen.

Wat overst die Grave uth Engelandt an den konick van Denemarcket hebben gehandelt in dusse nasommer, und to Embden gecomen ys up den 12 Septembris, kan die tijdt melden, dat men meenden, woe sick Engelant alnoch weder verbont myt den konick van Denemarcket tegens den Spangerden soe den nodich worde²⁾. Want D. Antonius nu rede myt gewalt in Portugal ingetogen was und aldaer den konick van Spannien versochte, doch myt sijn scade, daer Engelant, Zielant bijstandt myt anderen bij gedaen hadden myt gewalt van scepen³⁾.

1) Het schijnt vreemd, dat men hulp en bijstand van den Spaanschgezinden Groningschen burgemeester Joachim Ubbena verwachtte, die juist in deze jaren zich in Spanje bevond om steun te vragen voor de in het nauw gebrachte Stad. Vgl. boven, blz. 325.

2) Dit verbond staat ook in verband met de houding van Schotland, waar juist in dezen tijd Jakob VI en Lennox streefden naar aansluiting bij de Katholieke mogendheden. Denemarken zijnerzijds zocht steun tegen Zweden, dat onder Johan III naar de Katholieke zijde neigde.

3) Antonio, prior van Crato, werd in 1580 na den dood van Hendrik, tot koning van Portugal uitgeroepen, maar moest voor de Spaansche troepen wijken. In 1582 kreeg hij van Frankrijk eenige schepen, waarmede hij poogde Portugal te veroveren. Maar deze expeditie mislukte, zoodat de Nederlandsche schepen, hem door de Staten toegestaan, niet eens behoefden uit te zeilen.

[p. 394]

Dusse Grave¹⁾ ys to Embden myt een osse van 70 daler vereheret worden und bij den Konick seer hoech ontfangen worden, was myt grote ansiendt to Embden ontfangen.

Noch ys wol die stant der onsen drovich daermede, dat ock myt den pest int landt, und voele van die verweken uth dusse benoude tijden verrucket²⁾ sint, die in alle blindtheit und honger van Godes wordt in die Ommelanden, dussen in hoer ballingscap und becommernisse doch myt trost und leer van Goedes wordt. Daer voer anderen onser aller moder Etgijn Ellema exempel is, van Uthhuysen gebortich van Ellemahert, Ringe Ellema³⁾ suster, een vrow van 67 yaeren, de uth huysen und gudt⁺ van die soldaten, vor Winsum liggende, um Cornelis Kemps te bevrijen, uth ingevendt der van Gronnigen, veryaget ys, und to Embden verbleven 1½ yaer. Dan myt Godes wort gestarcket in alle hoere cruys, als in een camer bij Hindrick Swijrs, tom laesten bij Johan Boelsens ant Grote Kerckhoff sick erholdende, allene myt dienst hoerer dochter kinderen, Bauwe und Tyaede, tovreden. Daer Tyaede die sone vor Lochum was mede um sin schulde, Havick to huys, die dre dochteren achte dagen tvoeren eendrachtich overquamen um de moder to versoeken, al noch gesundt, daer Vroucke vor 7 weken ock genesen was. Dan dorch suster Tete afftoch heel bedroevet wordet, beviel den 24 Septembris, van die predicanten getrostet und ons samelicken versocht myt bijwesent der 3 dochteren. Segt tot mij: Hebt gij anxt, soe gaet van hier. Ant(wort): Men sint hen meer schuldich. Ant(wort): Ja die uren sint ock getelt, dach mijn soen Absalon. Na 3 dagen verstaet den olste zuen, rustet an Vroucke borst. Nochtans ys nemant anders krancker worden. Dusse Etgijn

1) D.w.z. graaf Edzard II van Oost-Friesland.

2) Weggerukt.

3) Ook wel genoemd Rinke of Reneke Elama.

+ fol. 183.

[p. 395]

Ellema, een olde matroen van older geslechte, was to Uthhuysen up Ellemaheert geboren und kende hoer geslechte van yaer 1470 affrekenen. Tweten, dat daer 3 susteren uth den Dam sint verhilcket worden, uth het huys staende in de Dijckstrate, van den Steenbrugge na de Wijck gaende up rechterhant, een hornhuys¹⁾, dar Gert Smyt inwonede anno 79, 3 dochteren myt namen Etgijn, Vroucko, Tyaske. Etgijn is gehilcket to Reida an Ebke to Reida, laet na 3 soens, her Uffke prester ten Dam. Bij dussen wort Etgijn doetgeslagen van die Sassche knechten anno 1500²⁾, als Dam wonnen worde³⁾. Die anderde soen Waelke und Geese winnen Teetke, gehilcket an Duert Jarges, laten na Jargijn, welcke wort een huysfrouwe Jochum Ubbens, die mester van Gronnigen idtsondes⁴⁾. Die darde soen Focko wint een soen Syabbe Fockens ten Dam, die vrouwe van den Houwe, laten nae twe dochteren, Ewe und Reinste. Ewe, an Here Mannen verhilcket, verarmet anno 80. Reinste an Johan Alrijcks borger to Embden. Houwe was gehilcket wes(t) to Embden an raedther Otto tWente⁵⁾, levet noch. Dit ys van Etgijn und Ebke to Reyda etc. Vroucko to Uthhuysen gehilcket an Popco Ellema, laten nae: Ringe, Waelke, Aylco, Teete. Waelke hilcket to Uthhuysen bij den dijck an Tyalde, winnen Ringe und Etgijn und Vroucko. Ringe Ellema to Uthhuysen 2 vrouwen, Renko und Here Itens suster, daervan Popco Ellama, Abel und Bijwe; die anderde Anna Allersma wint 8 kinderen, und meer doet, tot 24 kinderen vader. Etgijn hilcket an Louwe Havick to Enselense⁶⁾, laet na 2 soenen und 3 dochteren, dan 4 doet, die tsamen begevet weren myt⁺ gelertheit und godtvresicheit. Vroucko was to Oldenziel

1) Hoekhuis.

2) H.S. heeft foutief 1400.

3) 1514.

4) Vgl. boven, blz. 325 en 393.

5) Otto de Wendt, die van 1568 tot 1572 en 1580 tot 1581 burgemeester van Emden was. Vriendelijke mededeeling van prof. F. Ritter te Emden.

6) Een bewoonde wierde of terp ten zuiden van Loppersum.

+ fol. 183^v.

[p. 396]

begeven an Reniko Itens, lat na 2 dochteren Bijwe und Vroucko myt twe broderen Waelco, Abel van Vroucko Ellema suster, der anderde vrouwe ys west Tyade Nansums suster etc. Die dochter van Etgijn Focken suster wort gehilcket ten Dam myt ener Johan Hindricks, worden ock ten Dam geslagen, laten na Martgijn Edzens ten Dam. Die darde dochter uth den Dam, Tyaske, wort to Loppersum verhilcket an Obele to Loppersum, laet na Hayo Obelens, van den Tyasse Hayens und Eppe Hayens. Tyasse enige soen Hayo, van Eppe voele soens: Obele, Hayo und noch 2 myt Joest van Cleven huysfrouwe. Dit is die olde linie van onse zalige moder Etgijn Ellema und Ringe Ellema, daeromme angetogen want dusse twe olden des vaken vertelleden, woe sie van die olden gehort hadden und nu sulven niet weiniger erfarende. want die van Gronnigen scromeden nene personen und aerden van menschen um to tribulieren, want Anna in den Ham und Anna Allersma worden beholden, die synnen myt Knotten vrouwen ontweken dorch Goedes hulpe¹⁾.

Onder des wort Lochum ontsedt funden²⁾, verkoelde die moet. Was ock up den 1 Octobris een grote storm, dat die dicken in Reiderlant inbroken, voele scepen vergingen. Und maken Verdugo und Taxius hoer anslach up Steenwick up soedanigen manier als tvoeren up den 3 Novembris myt Hasselt erfaren was³⁾, als des beclimmende und onversiens verraskende. Alsoe doen die uth Coverden ock myt Steenwick den 13 Novembris⁴⁾. Want die uth Steenwick weren noch na Hasselt mede west und besorgeden nichtes. Daermede wurde nu het Omlandt vrij van soldaten und drouwen Westerlant. Laeten uth Steenwick vertrecken, die niet dienen wolden; der burgeren gudt wort geplundert. Die Amirael verlat den Emse up den

1) Vgl. boven, blz. 294 en 301.

2) Vgl. boven, blz. 367, noot 4.

3) Hasselt is den 26 October 1582 (dus niet 3 November) door de Staatschen door verrassing genomen.

4) Steenwijk, dat zich dapper tegen Rennenberg had verdedigd, werd den 17 September 1582 (dus niet 13 November) door Taxis bij verrassing genomen.

[p. 397]

15 Novembris; daerna wort overschicket die vulle van koeren na Gronnigen, dat ock 22 last weyte uth Gronnigen komen to Embden und schicken weder rogge. Want die Hollanders besorgeden niet, dat Gronnigen solde benouwet worden, dan allene dat up Embden nene stapel solde sijn myt die Hollansche scepen; makeden to Gronnigen gudtcoep, starckeden den stapel, want men neit uthvueren muchte, dan allene to Gronnigen vercofft muste worden. Bisheer hadde die here van Nijenort myt sijn volck umtrent Brunckhorst togeholden, dan weinich versien van gelt, tot grote scade der nabueren und nichtes bedrivende; wort nu van 6 vendel, benae 300 mannen, ontledicht myt 1 maent solts¹⁾, bij den Staten verlecht. Alnu was ock Azinge Entens ock in meninghe bij sick alleen tblijven um sijn sake to bevlijen²⁾. Und die gunst myt Ewsum niet groet was. Het weer he anders versocht worde, wolde he die gemene sake bijwesen. Die lange natte harvest van 3 maent regens und wint lettede, dat⁺ uth Steenwick neit bedreven worde up Westerlant offte widers beide sijdt tentiert; dan allene die scanzen Bloecksiel und steden sint in Vreslant meer besettet worden, und verwaeret, und bynnen Leverden een eedt van getrouwicheit gaen laten, dat die van 16 yaren aff hebben overall den konick van Spannien voer vijandt verclaert und besworen und Alason gehuldet, daer allene 4 personen solden onwillicken in sijn west. Und die ys geboden bij verluss lijff und godt thuys tblijven. Und die wederdopers hebben myt wort Ja geament, want die Staten sulckes voer gudt gebedende weren. Um dusse tijdt wordt wijders gehort van 12000 knechten und ruyteren uth Franrijck bij den Hartoch ancomende, doch sommigen segen 8000, und vermeende ock na Westerlant in to seenden³⁾. Daerto so solde grote duerte wesen bij Parma

1) Vgl. boven, blz. 391, noot 1.

2) Ordenen.

+ fol. 184.

3) Van een extra-troepenzending uit Frankrijk is niets bekend. Vermoedelijk bedoelt Eppens Anjou's Fransche troepen, die destijds in Artois stonden en daar o.a. Lens veroverden.

[p. 398]

volck, die nu ock all affbrock lijden worden dorch die veranderinge to Collen und Aken¹⁾ versocht, um thebben exertie des evangelisschen religioens, als in den sommer to Aken und um S. Merten bynnen Collen, Bunnen und anderen steden gespoeret, welcke die bisscop sulven myt wapenen besettede und nu tom eestant sick begeven worde, ener van den stam Truyssesses²⁾. Dusse regerunge hadde bisschop Hermannus voer voele yaren al willen instellen, dan ys gelettet worden dor het capittel van Pawest und keiser Carolo V und afgesettet worden. Des nu neit alsoe sacht affgaen wordt, daer nu rede verbuntenisse gemaket sint und up laeste rijcksdach bij den Keiser partie gesocht is myt den Spangerden etc.³⁾.

1) In Aken waren de Protestanten sedert 1574 in den stedelijken raad gekomen. In 1581 kwam het tot een oproer, waardoor de Protestanten zich ook verdere rechten wisten te verwerven en de keizerlijke commissarissen, die het Katholicisme moesten handhaven, verdreven. Rudolf II ontnam daarop de stad haar karakter van rijksstad, maar stuitte daarbij op hardnekkigen tegenstand bij de Protestantsche stenden, die Aken steunden. Ook deze zaak gaf op den Rijksdag te Augsburg in 1582 aanleiding tot veel geschil. Vgl. Droysen, t.a.p., 308 vlg.

2) Het bekende adellijke geslacht Truchsess.

3) Eppens doelt op de volgende gebeurtenissen. Reeds onder Karel V had Herman van Wied, aartsbisschop van Keulen, gepoogd in zijn diocese de hervorming in te voeren, maar het was hem door Keizer, Paus en Kapittel belet. Vgl. boven blz. 82. In de tweede helft der zestiende eeuw deed de aartsbisschop Gebhard Truchsess von Waldburg een tweede poging. Hij had bij zijn verkiezing in 1577 in zijn diocese zeer sterke sympathieën voor het Protestantisme gevonden en hield zich daartegenover eerst neutraal. Sedert 1580 begon hij evenwel, ook gedreven door zijn genegenheid voor Agnes van Mansfeld, meer en meer naar het nieuwe geloof over te hellen. Hij wilde, gelijk dat in Noord-Duitschland herhaaldelijk was gebeurd, als Protestantsch wereldlijk vorst zijn gebied behouden, maar nam voorloopig in alle stilte zijn maatregelen in overleg met Jan van Nassau en andere vorsten aan den Rijn. Tegen Kerstmis 1582 maakte hij evenwel plotseling zijn voorgenomen huwelijk en overgang bekend, bezette Bonn en proclameerde godsdienstvrijheid in zijn gebied. Maar het Katholicisme was sterk genoeg om zich te handhaven; het Domkapittel zette Gebhard af, verkoos Ernst van Beieren en wierf troepen; ook Parma zond gewapenden onder Karel van Mansfeld. Reeds in het voorjaar van 1584 was de partij voor Gebhard verloren; hij vluchtte naar de Nederlanden, waar hij verder in ballingschap onder bescherming der Staten-Generaal heeft geleefd. Vgl. Ritter, t.a.p. I, 565 vlg.

[p. 399]

Doch des sal die tijdt leren und gaet onse inlansche saeke niet an, dan helpet geweldich den gemene sake, dat welcke die religie ys hoc opus hic labor to achten alleen und die hoveden offte oversten weinich behartigen in hoer boese regeringhe, die een anarchia ys. Daervan nochtans soe voele gehort ys, dat in de maent Decembri anno 82 to Collen twe kercken sijn overghegeven worden tot predicatie des evangelii und myt een verglickunge des Ausbursche confessie, die nu wat meer worde toscreven dan die reformierde kercke wolde nageven. Doch solde hebben gelovet nene uproer und gewalt to oeffene ter tijdt des togelaten und bij provisie vergunnet worden, alsoffte evangelium twidracht ersakede. Dese reformatie ys ock wijder bij anderen heren graven und styfften angeheven und togelaten.

⁺ Soe tvoeren gesecht van der verwekenen hovelingen und anderen verblijff up verscheiden orden und nichtes meer radende, alsoe hefft sick ock Jodocus Occius, gewesen abt van Rottum¹⁾, to Norden sick opentlicken in den ehe begeven myt een uth closter van Langen genoempt, verlat den pawsdoem. Daer sijn broder Hermannus Occius, abt to Oldencloster ten Dam²⁾, weder reconsiliert myt Gronnigen, mede mester bleff int landt, und dusses seer verdroetsam, die myt verstant und anderen konsten seer vernoempt ys. Und die landtsaken mede verweerde, sonderling an des adels sidt, verwachtet alnoch alimentatie uth die closteren dorch den Staten. Myt dusse van Langen hadde he lange yaeren mede conversiert, und onderholt sich nu vort to Norden.

Bynnen Gronnigen starff den 20 Octobris Hermannus Winbruggus, gewesener Stadt und Landes rentemester, Johannis Winbrugges broder, beide verstandige mannen und den adel angenaem. Und myt den pest affgestorven

+ fol. 184^v.

1) Vgl. boven blz. 248, waar hij Jodocus Dockum wordt genoemd.

2) Vgl. boven blz. 248, waar hij Hermannus Dockum wordt genoemd.

[p. 400]

hefft sick olygen und berichten¹⁾ laten in alle papissche ceremonien, die nu meer den borgeren ingedrongen worden dan bij Corneels tijden²⁾ und van den partijes luyden seer onderholden worden um favoer tholden, des die pastoer Jasper Vos uth den Dam tot sijne grote vordel mede behulpelick was, als all dinck voer middeldinck achtende³⁾, des die Lutenant noch voel meer dorch Cornelis Kempis redger, und fiscael over die geestelicken und den kercken gemaket, myt mandaten in die landen vervorderen was, um tegens Mydtwinter tkercken tcomen, die nije papen thoeren, und sick subject tmaken, und die kinderen tdoepen laten.

Soe den 1 Novembris een scipper to Embden uth Spannien ancompt und gesecht worde, dat Jochum Ubbena alnoch binnen Lisseboen anholdende was um gelt und hulpe hoer stadts, solde die Spanger ene victorie tegens doen Antonio van den Vice-amerael und anderen scepen gewonnen becomen hebben voer die eylanden und voele onthoveden laeten⁴⁾. Daeruth dan bynnen Gronnigen een grote roem is gecomen und den inwoneren alle vriheit vergunnet um allene tcoepen und vercopen und nichtes tlaten tot enich ampt dienstlick upslaen, dat niet uth Gronnigen gehaelet wolde als solt, seepe, rogge, holt, sparren, clapholt, bantholt, koeren und andere dingen. Daerto dat suvel niet duerer als 25 daleren gecofft vor 30 weder vercofft, het koeren 2 daleren kan 10 gulden to Embden gelden. Dat die blinden die ogen geopent und die borgeren die ogen gesloten tot besettinge solden inwilligen, daer die hoveden als Lutenant myt den sijnen seer togeneget weren und gestopet⁵⁾ van Verdugo, als nu substituete overste vor den cornel Casper de Robles, offte dat men geen ontsedt verwachtende weren, offte

1) Het laatste oliesel toedienen.

2) Ten tijde van den kolonel Caspar de Robles.

3) Ieder middel goed achtende.

4) Inderdaad leed Antonio in 1582 de nederlaag in Portugal. Vgl. boven, blz. 393, noot 3.

5) Aanzetten.

[p. 401]

neit to vercrigen vordat men Gronnigen versekert weren tegens den meente, die des myt grote sorchvoldicheit⁺ verwachteden. Myt den bisscop to Collen in die veranderinge der religio tegens dat capittel wort onse sake noch meer gestarcket und die wedersachers beducht¹⁾. Sonderling nu een kleine ontsedt uth Hollandt in Westerlant van 2 vendelen und sommigen perden tegens Steenwick angevuert worden, dan nichtes sonderlinges bedijende²⁾. Want een heele natte tijdt was to Midwinter to, boven emants gedencken. Desgelicken in Brabant uth Franckrijck ock 8000 soldaten comen sijn bij den Hartoch³⁾ und die steden und provintien tot huldinge geropen offte besettinge intelaten. Daer Overijsel und anderen noch sinnich in weren und onwillicken als in wantrow noch gestelt. Daer dan ock uthgescreven wort van die Staten, dat die provintien sick tegens den 1 Februarij solden verclaren in nominatie eenes sekeren hoffraedes van 22 personen, daer die Ommelanden ener uth dre mede solden benomen laten van den Hartoch sulven, na luydt dat 9 artikel des tractaets tusschen Sijn Hoecheit und den Staten gesloten⁴⁾. Und alsoe ys dit

+ fol. 185.

1) Vgl. boven blz. 398, noot 3.

2) Uitwerkende.

3) Vgl. boven blz. 397, noot 3; wat Eppens hier mededeelt, bevestigt het daar opgemerkte.

4) Anjou is 13 Februari 1582 te Antwerpen als hertog van Brabant gehuldigd. Daar werd hij ook door de gedeputeerden van verschillende andere gewesten gehuldigd; met name worden genoemd Gelderland, dat den 3 April hulde deed, en de Ommelanden, waarvan de brieven den 12 Juli zijn gedateerd. Als graaf van Vlaanderen werd hij te Gent eerst den 23 Augustus geinstalleerd. Zoo is het met de meeste gewesten gegaan. Holland, Zeeland en Utrecht weigerden; de twee eerste gewesten erkenden Anjou eerst den 10 Mei, nadat hij feitelijk den 6den d.a.v. ten bate van Oranje van al zijn rechten op Holland en Zeeland had afstand gedaan. Alleen Utrecht bleef weigeren. Ook Overijsel zou volgens Eppens Anjou niet hebben erkend. Niettemin bleven ook deze gewesten behooren tot de Generale Unie; ook namens hen was het tractaat van Plessis-les-Tours den 19 September 1580 met Anjou gesloten. Art. 9 van dat verdrag, waarvan Eppens spreekt, bepaalde, dat de leden van den Raad van State Nederlanders moesten zijn, één of twee Franschen naar genoegen der Staten uitgezonderd. Nog voordat Anjou in de Nederlanden aankwam, in Januari 1581, was deze zaak reeds aldus geregeld, dat de Raad zou bestaan uit 31 (niet, zooals Eppens zegt, 22) leden, waarvan twee door de Ommelanden zouden worden aangewezen. Een deel daarvan, de Landraad beoosten Maze, nam volgens de besluiten van Juli 1581 het bestuur in handen over de noordelijke gewesten en verving dus het College van de Nadere Unie. Vgl. Wagenaar, VII, 399 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

[p. 402]

yaer 1582 myt nychtes doende voerbijgegaen, dat allene vijff steden sint verraden und verloren worden¹⁾. Godt geve een beter yaer vor alle bedruckeden binnen offte buyten landes, hoges und leges states, want kint ys an die geboerte comen, secht die propheet. Soe Parma het velt inholdende was myt wol 25.000 mannen, darto sijn ruyteren in Vlanderen, und in Steenwick wol 1200 mannen in besettinghe. Dusse besettinghe worde tegens het accort ingedrongen und makede grote suspitiones van wantrouwicheit des hartoch Alasons²⁾. Dan die hoepe was groet, ter tijdt dusse onsedt voer Antwerpen vergadert, om een anslach tegens den vijant Parma tmaken, und die nominatie van 22 personen tot een raedt van Raedt van Staten tstellen bij den hartoch Alason, sonder wens raedt und wetent nichtes solde mogen in provintien upgeboden worden und alle wantrouwicheit solde doen wechnemen.

1) Welke steden Eppens bedoelt, is niet duidelijk; er zijn in 1582 meer dan vijf steden door Parma en anderen op de Staatschen veroverd.

2) Eppens redeneert hier niet zeer logisch. De troepen in Steenwijk waren Spaansche en konden dus nooit een grond voor argwaan tegen Anjou zijn.

a) Het recht te groeten = zich bij het gerecht aan te geven, te vertoonen.

b) Aankomst.

c) Misschien schrijffout voor yegens of tegens.

d) Vgl. Blaupot ten Cate t.a.p. II blz. 4.

e) Sacramentsdag 1583 viel op 30 Mei.

f) Of dit jaartal juist is, is niet na te gaan. Het stuk is overigens onbekend. Het ligt bij Eppens op 1582. Twijfel is dus mogelijk.