De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1582]

Und tom laesten to Roeen⁵⁾ vergadert myt etlicke ruyteren den 24 Januarij na die Sevenwolden in Westerlant ingetogen, um daer hoer eventuer to versoeken. Want die winter seer hart was und over die 8 weken gefroeren hadde, daer Ewsum myt 600 mannen to Oldeborne sick allene onderholden muste, und den vijant niet staen muchte sonder wijdere onsedt. Dusse intocht worde daeromme willick gemaeckt, want men vermeende, dat daer gelt van den hertoch van Parma⁶⁾ offte uth Colen gecomen was dorch Jochum Ubbens

5) Roden.

6) H.S. heeft: Palma.

[p. 330]

versoeck und commissie, die nu vermeent worde wedergecomen twesen, dan neit sekers west ys und solden allene een maent solts ontfangen hebben. Und dusse toch(t) und ter tijdt sie gelegen hebben ys nagevueret und gespijsyget worden allene uth Gronnigen, daer over die 100 gesworen suydeleers¹⁾ togestalt weren. Want up Drente was nichtes meer to haelen offt to vynden, alsoe hadden dusse vrunden Drentlant und Vreslant vertieret und nu Westerlant ock gelick to besorgen hefft. Daer rede ock alle huysluyden myt hoer gudt in steden und plaetsen gevluchtyget, dat tusschen Gronnigen und Dockum und Leverden nene huysman meer vertovede. Jae die duerste tijdt was in die torff, daer een scute torff to Gronnigen kunde gelden 20 daler, 100 torven ½ daler. Dusse intoch ys lange in beraedt west, want men²⁾ vermeende, dat Verdugo und die hoveden solde Gronnigen noch liever sulven innemen und besetten tegens den meente³⁾, die alnoch dusse sake niet heel vast trouwede und hoer meesters beschuldigeden, want het scrivent der steden makede een twivelaffticheit Daerto so was die vorst soe scarp und strack, dat voele luyden doet gefroren bynnen und onder tijden soe ontlaeten⁴⁾ weder worde, alsoff⁺ heel doygen solde. Daermede dusse intoch seer swaer und verdarffelicken Westerlant tokumpt um in soedanigen tijden uth sijn huys und gudt to scheyden, gelick die uth die Nijeziel dusse gelegenheit niet versumeden um ock uth die Ommelanden to roven, vangen und den armen huysman to verdarven, alsoffte het landt nu vijant gecant weere und en yder daerin heerschen und roven muchte, die sie doch niet hadden beschermen koenen, und noch schuldich weren tdoen.

1) Venters. Sudelen is in 't Groningsch dialect verkoopen in 't klein, venten.

2) H.S. heeft: meen.

3) Hoewel Groningen Spaansch was, had de stadsregeering steeds geweigerd Spaansche troepen in te nemen.

4) Zacht.

+ fol. 160^v.

[p. 331]

Up den rechtdach na Poltiani¹⁾ to Gronnigen ys verclaert, dat die meygerluyden, soe die landen upgesecht hadden, overmydts die grote scattinge, als umtrent 75 yaeren scattinge betaelt hebbende in een yaer, solden hore landen alnoch beholden und hoer yaermalen continueren. Want die landtheren solden niet geholden wesen ock die huysen to coepen, daer die yaermalen uth weren, dan hoer hueren moeten betalen soe vere als voer gedaen was. Want die meygerman meende myt scattinge to betalen die landen to besytten und to gebrucken. Dit ys die resolutie west, dat sie nene scattinge also sulden geven den Konick (so) vack als sie den Staten tdoen gedwongen solden sijn. Alsoe dat die meygerman nu reede arm und bloet gemaket was und nu nene beterscap to verwachten hadde, als het meeste verloren hebbende; und yn Oestvreslant een koeweide 5, 6 daleren doen kunde, und weinich to becomen was. Jae 18 grasen myt een woenplaetse muchte to Larrelt²⁾ und anders gelden een yaer lanck 70 daleren reedt geldes und niet weiniger, dat alsoe nemant meer plaetse solde konen vynden und becomen vor gelt.

Den 28 Januarij nemen die malecontenten een anslach voer myt alle hoer macht van 17 vendelen und sommige ruyteren up Westerlant, sonderling up den stadt Sneck, alwaer hemelicke respondentie was myt den vijant bij ener Peter Conradus, een almanackscriver bisheer gewest und mester der medicinen, van Lalein reede voer twe yaren daerto becofft; und hadde voele buntgenoten an sick, die myt die gelegenheit dusses harden vorstes soedanigen sekerheit makeden, dat men Sneck wol solden konen innemen und Westerlant bedwingen. Want daer noch grote partie under den adel und mene man was. Daer nu voele to Gronnigen und Embden sick onthilden⁺ und sick upmakeden na Westerlant myt Verdugo in to trecken, sick heel und alle den vortganck belovende. Daer allene die heere van Nijenort Wigbolt van Ewsum

1) Pontiani = 14 Januari.

2) Ruim een uur ten westen van Emden aan de Eems.

+ fol. 161.

[p. 332]

myt 500 mannen sick in Oldeboerne bescanzet hadde, und nene ander onsedt sonderling voerhanden meer was dan allene, dat die steden meest besettet weren und Sneck nochtans onbesedt was, dat men des to besorgen mosten hebben und alsoe solde Dockum ock angesocht worden hebben. Dan dusse intocht stellet sick alsoffte sie den heren van Nijenort in Oldenboern allene wolden versoeken und hem verdrivende. Dan sijn stren(g)heiden sick mannlicken holdede (wewol he weinich gunstes und bijstants hadde van die Westvresen, uth die Ommelanden verweken sijende) myt sijn soldaten, hebben die malecontenten een grote scade int landt bedreven, diewijle die huysluyden meest und al verlopen weren und leeten alles staen myt koygen und gudt. Welcke die malecontenten tsamen verbrandende und vermoerdende, hebben hoeren anslach niet konen anvueren; want men die verrederije gewaer worden sint und den Petrum Conradum gevanckelicken becomen und daerna geverndelt ys. Und die doyge ock alsoe gewaldich anquam, gelick die vorst strenge was, dat, als men seede, dat Sneck niet hadde konen beijset worden und die graffen vulgeyacht weren myt snee bys an de mueren des stadts, daer het regen und starcke doyge nene vertoven den malecontenten gunnende was.

Overst die besettinge uth die Nijeziel doen ock een uthval over het Reyddiep na die Marne und brannen sommige huysen to Enerum, daer die huysluyden den kerck ingeholden hebben, waertegens Hindrick van Delden in die Marne gesonden wort, up den vorst van sommige soldaten versocht und benae ter doet gewondet in een huysmans huys und sommige doet geslagen, als sie sick hemelicken in dat sulvyghe huys verborget hadden, daer Hinderick van Delden verwittiget was tegens dat loepent⁺ und gardent¹⁾ der soldaten uth den Nijeziel. Dat denwelcken he verwachten wolde, hem aldaer ontfingen, doe he vermoede, dat sie hem verre weren und nu sick stelde tot eeten und drincken.

+ fol. 161^v.

1) Stroopen.

[p. 333]

Die Gronnygers niet alleen tvreden sijende, dat der landen inwoeneren veryacht, beroevet und gebloetet worden, dan stellen een besunder publicatie an over der verwekenen, sonderling der deputierden guederen, die den hervest reede ransoniert weren und myt sulcke scattinge uthgeputtet, dat daer nichtes van alle gewas muchte gewonnen blijven. Welcke sie nene confiscatie nomeden, dan een vervullynghe¹⁾ der scaden, welcke die borgeren und andere hoere partien und getruwen in vangenscap und brant geleden hadden. Daer Johan de Mepsche die meeste mester van befunden worde, als alles vrijwillicken uthbedende der deputierden guederen voer dengenen, die scade geleden hadden. Daer die inlandtsche haet noch groter gemaket worde, und nu neit myt authoritiet van hoege overicheit offte voergaende bescrivinge, noch inroepinge der personen offte myt publicatie van orsake die guederen anderen worden togewisen als getrouwen des Konicks, und den vijanden van Sijn Majestaet benomen, ter tijdt dat sie hoer scade weder becomen hadden, und die schulden nochtans eerst betalen solden ter tijdt die confiscatie noch volgen solde.

Daer Johan de Mepsche sick sulven hefft laten anmetygen des juncker Adriaen Ripperda landen und hueren, Lucas van Lingen des juncker Egbert Clants to Stedum landen und borch und die to Gronnigen anslaen laeten, Sicco Wijferinck mijn guederen und Hermen Enens guederen na luydt een mandaet uthgesonden, alsoe luydende:

Wij Stadtholder und Hoeffmannen der Stadt und Ummelanden van Gronnigen van wegen Konicklicke Majestaet to Hispannien als hartoch van Brabant, grave van Hollandt, arffheer der Stadt und Ummelanden, gebeeden ju ondergescreven van wegen Konicklicke Majestaet bij penen vijff golden gulden, gij van nu an und in ansichte deses U bij den erentvesten Sycko Wijferinck ergeven und voegen tcomen und hem affcoepen het gewas, soe

1) Vergoeding.

[p. 334]

eme na sekere apostillen van ons daervan gegeven, yn⁺ gewesen ys. Und ingevalle gij sulckes niet en doen, gedencken men diesulvyghe huysinge und landen enen anderen to verhueren und in die plaetse to stellen. Daer nadem gij U mogen weten to rychten offte hebben gij reedenen tegens, mogen gij up naesten Vrijdage des vor ons brengen. Den boden gevet den breff weder bij pene vorscreven etc.; den 24 Februarij anno 1582. Den huysfrouwe van Abel Eppens to Equert bij Wyrdum, durch Hans Hinderick dener uthgedragen.

Des hadde Mepsche reede in den harvest gevraget, offte die heert Abel Eppens alheel toquam und dat sie 73 grasen groet was, dan die offitiael Gerardus Werninck hadde daer noch 8 grasen yn. Datwelcke des tijdes Kempes mijn huysfrouwe wyste to berichten, als reede dusse raedtslach gevonden hebbende. Item Mello Brossema¹⁾ guederen hefft ener van den ruyteren gebrucket sick anmetigende, daer Abel Itens eder osse²⁾, want he anno 70 in water een vremde osse geslachtet hadde van Cornelis up den Ham, sick des anmetygede. Ellema besidt vermeende Barneer Hovinck sick veregenen³⁾. Dit was⁴⁾ hen und weder een vrij cophandel, want sie vermeenden wol mester tblijven, diewijle sie middelen verhopeden, dat den vijanden solden to niete maken; als sie vermeende dat ongeluck offte doet van den Prince⁵⁾, daer sie malcanderen van hadden verkundiget, dat die solde hemelicken doerscoten worden. Dan Godt hefft verhuydet und hem wonderlicken bewaeret. Berent Reynert tastet an Cort Borchers huys und gudt und Eysse Yarges landen. Hoewol dusse raedtslach den sommigen

+ fol. 162.

1) Broersema.

2) De bijnaam van Abel Itens.

3) Veregenen = toeëigenen.

4) H.S. heeft: wat.

5) Een aardig bewijs, hoezeer ook hier in het Noorden de persoon van den Prins onmisbaar werd geacht voor het welslagen van den opstand. Het door Eppens bedoelde gerucht is natuurlijk dat van den aanslag van Jean Jaureguy (18 Maart 1582).

[p. 335]

niet behaegede, soe gewan sie nochtans, dat die mene man daermede verhardet worde tegens den adel und deputierden, als die allene die autoren und mesteren weren van dusse elendygen staet des vaderlants und der huysluyden verdarff, und neit die stadt Gronnigen, die nochtans niet uphilde van scatten und die affgoderije in alle kercken wederomme up to richten und betymmeren tlaten. Want sie vermeenden dat velt solden sie wol beholden.⁺ Waertegens die Staten uth Westerlant expresselicken dorch ingesonden mandaten versoeken van die Landtscap evenwol alle restande scattinge tot Ewsums belenunge, hoewol die Ommelanden niet bescarmen noch Gronnygen bedwingen konden. Und alsoe wat sie niet bescutten konden, wolden sie verbranden und verneelen, als cort daerna yamerlicken to Uthhuysen bewesen ys, daer het volck neergens nene tovlucht weder maket worde, als all verwijcken solden. Offte reede alsoe gedacht worde offte men die landen niet weder solden konen innemen und gelick een redger sijn broecke niet verwachten¹⁾, dan achten reede ondersaten und vijanden even duer und weert.

Bynnen Gronnigen begunden den gevangenen to verdreten dat lange sittent und dat vertoch van ontsedt. Daeromme der gevangenen ener Buttel, uth sijn huys verwickende, vertreck hemelicken und wort van Lucas van Lingen to Winscoeten wederomme ingevueret myt groten hoen und spot und wreder ingesloten, dat daer noch nichtes worden van die vorige haet achterlaten, want sie heel und all an den koninck van Spannyen vertrouweden, Sijn Majestaet solde Gronnygen niet verlaten. Daeromme up den 27 Decembris anno '81 reede Jochum Ubbens tom andermael na Spannien, nu om ontsedt tdoen, gesonden ys worden, soe sijn wille niet genoech gedaen worde van den hartoch van Parma, die nu Dornick ock belegerde und ingenomen hadde. Alsoe

+ fol. 162^v.

1) Een redger de door hem opgelegde boete niet zoude kunnen verkrijgen.

[p. 336]

ys dusse winter lange neit besunders bedreven worden in Vreslant dan an beyden sijden styll holdende, beholden dat tegens Brunchorst¹⁾ een ander scanze gelecht ys worden van die Staten um den Isel to bewaeren tegens die malecontenten.

Woe²⁾ groet und swaer die pest verleden sommer to Gronnigen gewest ys, hebben betuyget und leeret die mennichvoldige brulofften in Gronnigen, dat 50, 60 paer in een weke und na den anderen lange tijdt sint kerckganget, und myt grote sopperijen geholden, als offte Goedes handt niet gevoelet was und in vrede tijden neit gewoentlicken was, daeruth die onboetveerdichijt alnoch gesporet konde worden. Want die vrijheit des vlessches dominierde seer in Gronnigen, waervan ock tom exempel⁺ geworden ys die rectoer des scoles toe S. Merten, Franciscus Tonsor³⁾, een geleerde man, des Garlaci und Regneri discipel gewest und nu bij den borgeren groet geacht und Hemme Volckiers dochter verhilcket und den scoel wol bedenende, dan sick in nene religie verclarende, sonderling nu die prove und bekenninge des Reformierde religioens alsoe hart an den doer kloppede. Waertegens evenwol in die stadt Gronnigen und Landen voer een grote vorsichticheit geacht worde, dat en yder sick konde neutrael holden in dusse partie, niet judicierende noch concluderende. Und want die stadt Gronnigen verwachtede het ende offte uthganck van den hartoch van Brabant⁴⁾ und den Staten, soe worden sie sonderling boemkijkers genoempt als hoer egene naem, boven des dat sie ock neit blauvingeren⁵⁾ dan nu gans blaw geachtet

1) Vgl. boven, blz. 327.

2) Het volgende gedeelte gedrukt bij Diest Lorgion, Regnerus Praedinius, blz. 102 vlg.

+ fol. 163.

3) Zijn eigenlijke naam was Franciscus Mucerus. Zie verder Lorgion t.a.p. blz. 102.

4) Daarmede is natuurlijk Anjou bedoeld.

5) Blauwvingers is de gewone scheldnaam van de Zwollenaars en staat dan in verband met het geld tellen. Zie Nanninga Uitterdijk, Bijdr. Gesch. Overijssel, XI, blz. 202.

[p. 337]

worden, die so mennich eedt malcanderen gedaen hadden und in alles an hoer egene hoegeren und overicheit contrarierende, und evenwol vermeende sick to verdecken myt den konick van Spaniens naem und screnckent¹⁾, dat ock dusse und andere geleerden sick inhildende bij idermentlicken. Overst kumpt ilendt in een groten wansynnicheit voer idermentlicken up den straten int openbaer und starvet alsoe in dusse vandunge²⁾ Goedes, die den religioen wol geweten verstaen hadde, dan seer attentus ad rem und bevaert³⁾ was, dat die scole weinich besoldunge gefft und evenwol die lasten und lenunge den borgeren gelick doen muste. Ook was dor die twe rectoren die borgerije alsoe informiert, dat nemant up ene seker religioen achtede, want sie sulven nene gemene sick hadden ingelijven laten myt enyge bekentenisse und gebruck der sacramenten. Want Regneri boecken worden nichtes geachtet dan van sijn discipelen na sijn doet publiciert van D. Michael, die sijn seer trouwe discipel west ys. Garlacus wordt neit vrij geacht van de secte des David Joris⁴⁾, gelick sijn soen Jeronymus Verrutius, der Ommelanden syndicus, der religioens weinich anhengig den papen, monneken gemeen hylde etc. Daer nochtans Wesselus⁵⁾ und Rodolphus Agricola wol becant synt bleven in die voryge barbarie.

Alsoe was nu die vensunge offte verlochunge des Evangelii bynnen Gronnygen und Landen meest gemen bij alle rijcken, grote und voernempste personen, und fundamentum is west dussen verdarffs, als neit Paep, neit⁺ Calvijns, Luters offte Evangelisschen sick achtende, voer naem Christenen allene befunden. Dusse sulvyge tijdt over hefft sick Ewsum in Westerlandt myt weinich soldaten onderholden, dan nene grote troest und betalinge

1) Schrik.

2) Beschikking.

3) Bevreesd. Eppens is hier weer buitengewoon duister. Vgl. evenwel de vorige blz.

4) De bekende Delftsche ketter, tegen wiens leer later o.a. Emmius zoo scherp heeft gestreden.

5) Gansfort.

+ fol. 163^v.

[p. 338]

erlangende in Westerlant, daermede de huysluyden seer bescadiget sint worden und verdroe(t)saem weren over Ewsums onordentlicheit, und vandaer na Meppel¹⁾ vertogen ys. Hoewol nu mandaten und beveelscryfften van den Meroda²⁾, substituet in Vreslant, an den Ommelanden gesonden worden um scattinge und achterstallinge to betalen bij den brant, soe sint van den kaptein Knoep to Uthhuysen up den 24 Februarij negen huysen gebrant worden myt 200 biesten und meer, seer screckelicken antsien, als Rijckels, Harcke Hebelens, Awe Herens, Lue Oemkens, Focko Herens, Balzar Ewkuma, Cort Aylkens, Aylko Papkens huyseren und guederen. Daer tvoeren een geschrey van gehort was, alsoffte hele dorperen vermordt worden, want alle luyden liepen ock daerna voer uth hoer huysen. Allene Oemke Zier huys und gudt ys overgebleven, omdat aldaer een soldat sick des yarmerde also heidensche moert tdoen, lesschet den luchter uth und secht, dat he het aldaer berichtet hadde; die brantmester³⁾ worde genoempt Cornelis van Nijerode. Overst daetlicken worden daer 17 soldaten van den Wijbe van Goutum up den Emse gevangen und up Tammingehuys versloten, welcke Abel Itens up den 17 Martii, als commissarius van Mepsche verordent ter justitie, an paelen und myt den sweerde richten solde. Dan sint dorch bewegunge der huysluyden ontvrijet worden, want daer meer scade uth volgen worden, und wechgesonden na Dockum, daermede die meente hoer gunst bewesen hebben tot dusse sake. Und myt den intoch na Westerlandt hadde(n) die malecontenten sulckes ock ontricht und bedreven, daer ock Wynsum noch voer ogen in den assche lach, van die borgeren sulven gedaen, und neit gestraffet is worden. Evenwol hefft Ewsum nene gelt

1) H.S. heeft Meppen, vermoedelijk foutief. Immers uit Rengers (II blz. 233) blijkt, dat Ewsum in dezen tijd o.a. te Oldeboorn is geweest.

2) Bernard van Merode, van 1581 tot 1583 stadhouder van Friesland namens den prins van Oranje.

3) Vgl. boven blz. 194 noot 5 en 318 noot 1; vermoedelijk is hier bedoeld het hoofd, de aanvoerder der brandstichters.

[p. 339]

uth die Ommelanden mogen geneten, als onder dusser gewalt gestalt, die nu den meente willicken und bereyt makeden to scanzen maecken und sick to verweren, die sie wol hoer vrunden solden acht hebben, daer Knoep, nu up den Emse comende dan to spaede um den ynvart to letten, und yder het sijne ontnempt und berovet. Und to Bellingewolde intreckende, wordt aldaer affgekert⁺ und 10 geslagen und meer gewondet in den maent Aprilis. Aldus ys dusse tijdt over nichtes besonders bedreven offte uthgerichtet worden um die uthgewekenen weder to erredden und tot hoeren tbrengen, dat sie politsche und Christelick weder hoer vaderlant muchten inwonen und bedenen. Ter tijdt die meeste hulpe und troest naest Godt an den konick broder van Vranrijck Alazonio gestalt is worden; want adel und onadel heel und alles nichtes vermochten buyten landes, dan musten lijden, dat het Ommelandt nu vrij und open was voer die malecontenten hoere vijanden. Die allenthalven nije scanzen makeden tegens den Nijeziel, als Steentyl, Adwerderziel, Emetyll¹⁾ als landtwerunghe, daermede die landen weder besettet muchten worden. Daer nu reede voele huysluyden, als niet anders soekende dat sie in styllheit sonder enich bewechnisse van partien²⁾ offte ock ganslicken den gemene sake ongunstich, den vijant togedaen, beter huysholdinghe noch vermeenden tdoen, als hoer in Oestvreslant beyegent was. Besunder diewijle die overicheit tot hoere verstarckunghe und meer scattinge tsammelen, nu eerst die scattunghe schenen willen to verlichten und to mynderen, dat die meygerman huer und schulde betaelen muchte, dat en yder nu marcken muchte, woe men het landt meest und langest solden beholden koenen, als men niet nu alles vernielden. Besonder soe men een ander hoefft offte potentaet over alle provintien weder instelleden, daer men nu ganslicken um doende und raedende was. Daeromme wij dusse boecke alhier geendiget hebben und niet alsoe van die Staten regerunge scriven soelen

+ fol. 164.

1) Enumatil.

2) Beweging van partijen, dus partijschap, strijd, oorlog.

[p. 340]

mogen, dan verwachten wat die hartoch van Brabant up nijes sal bedrieven, dat die gemene sake der¹⁾ religie und vrijheit des vaderlants tegens der Spanschen inquisitie und tyrannie wedergeven²⁾ solde worden³⁾.

1) H.S. heeft: die.

2) Teruggegeven.

3) Het is wel eigenaardig, dat Eppens zijn tweede boek sluit met de ambtsaanvaarding van Anjou (Maart 1582); wel een bewijs, welk een groote beteekenis aan het optreden van den Hertog werd gehecht, zelfs in streken als de Ommelanden, waar zijn gezag nauwelijks werd erkend.