De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1581]

Anno 1581 den 7 Januarij als Sampson sick wederomme versammelede und verstarckede und to Fermsum und Dam sick leggende, starck wesende 1200 mannen, is Ewsum myt 6 vendelen sulven wedergecomen und den antocht veryaget, want sie niet wol geweert noch weeren und hefft Sampsoens cortewagen⁴⁾ becomen, hoewol dat Jacob Ripperda huys⁵⁾ beholden und bewaeret bleff, daer ener van Ewsums volck voer gescoten ys. Und als he den Ziel upeysschede, ys weder na Winsum getogen tom anderden mael. Daerna wat wijders versoekende dorch den hoepman Stameren uth Mijsen⁶⁾, een stolter man, hefft den 13 Januarij het Scutendiep⁷⁾ anvallen. Dan niet alsoe gelucket, dat die kundtscap und natoch⁸⁾ weigerden, ys dusse hopman aldaer an die scanze sulven darde⁹⁾ doet gebleven. Dan wijders vernemende, dat die malecontenten sick to Winscoten versammeleden und

4) H.S. heeft: cortswagen; cortewagen = kruiwagen.

5) De borg te Farmsum.

6) Meissen, dus een Sakser.

7) Vgl. boven blz. 272 noot 1.

8) De boodschappers en de achterhoede.

9) Sulven darde = met twee anderen.

[p. 287]

starcten, is den 15 Januarij na Winscoten in der nacht⁺ doer Slochteren Ewsum¹⁾ vorth²⁾ getogen und die sulvygen veryaget und 100 geslagen. Daermede Ewsum nu het heele landt weder vrijgemaket hefft und na sijne wille gebeeden muchte tot grote leetwesen der van Gronnigen. Dan musten sulckes dulden, want sie anders niet vermeende alle dagen ock Steenwick yn to winnen offte upgeven solde moten, und nu to Gronnigen opentlicken van wegen des Konicks den prince van Iranien voer vijandt, vreder³⁾ und pestis des Nederlants worde affgeluydet⁴⁾ den 13 Februarij, gelick tvoeren don Johan gedaen was van wegen der Staten. Mytlertijdt wolden die Gronnigers nicht slapen, dan wolden ock Winsum up den 29 Januarij durch Vinckenborch ock besturmen, dan vorgeves, dat sie den huysman heel berovet hebben, und voer Steenwijck ock keeret worden, daer Snater ock doet gebleven ys, een principale hopman. Want die overste Wigbolt van Ewsum nu niet allene die Ommelanden verdedygede, dan ock endtlicken na Steenwijck geropen worden um die Engelschen to ontsetten, die nu

+ fol. 142.

1) Tusschen fol. 141 en 142 is ingebonden een los blad met eene aanteekening in een gelijktijdige hand, luidende: ‘Anno etc. 72. In dem gemeinen landtage beschlossen unnd verwilliget, dass zu behoef unnd ablegung der gemeinen landeschaft beschwerung ein itzlich grass oder dachmet landes, na der orter gelegenheit, zur schattinge einbringen soll ein schaep geldes, die zu einsige dickschott gehoerenn, up negstkumpstigen Lamberti gantz zu erleggen, die andern aber uf twe termijnen, up Lamberti vorgemelt ein half schaep und dat ander halve schaep up negstkumpstige Pinxteren anno etc. 73. Die orter overst, die nicht na grasstall oder deimedt pflegen geschattet zu werden, sollen na antall der beeste oder sonst anderer olden gewonheit ire schattinge upbringen, doch nach der quota vonn ein schaep geldes vor ein itzlich grass.’

2) H S. heeft: vocht.

3) Verrader.

4) Wat daarmede is bedoeld, is niet duidelijk. De ban tegen den Prins van Oranje is gedateerd 15 Maart 1580; in Mei was het stuk in handen van Parma, die het in Juli en Augustus liet drukken en verspreiden. Vgl. Blok, Gesch. v.h. Ned. Volk. III, 256. Dat het eerst den 13 Februari 1581 in Groningen is afgekondigd, is wel opvallend.

[p. 288]

seer benouwet weren in S. Johanneskampe¹⁾ van privande. Welcke Ewsum den 23 Februarij onversiens erreddende und tsamen Stenwijck privanderende, synt die malecontenten van Stenwijck vertogen und, die legeren verlatende, in der nach(t) na Drente yngetogen²⁾. Daer Ewsum noch Engelschen neit upgevolget hebben tot leetwesent van voele luyden, dan noch vertoevende wederomme na die Ommelanden getogen, want die malecontenten sick darwars begeveden. Und die Engelschen sint na Hollant wederomme getogen; want Ewsum wolde sie neit inlaten um hoer grote mysbruck van alle dingen. Overst up den 1 Martii sint daer 4 vendelen in Loppersum getogen, waertegens Ewsum den Ham³⁾, Tyasse Hayens huys, Lutingen Ludtdens huys, Focko Peters huys und den Muyde⁴⁾ innemende und bescantzende, hadden Loppersum myt die eerste intocht mogen innemen und⁺ eroveren. Dan die malecontenten sick na den Post begevende⁵⁾, sint daer 4 huysluyden huysen gebrannet van die Staten worden, um die Muyde⁶⁾ und Loppersum up beiden sijden upgebrandet van die malecontenten. Daermede Ewsum weder uth alle legerunge wijkende, is weder na Winsum getogen. Denwelcke malecontenten myt groter mach(t) van Steenwijck overgebleven, gevolget uth den Post, Steenwijck und Loppersum, Myddelstum hebben ingenomen und bescanzet, waervoer ock Ewsum wederomme comende, ys ilendt ock vandaer vertogen

1) Een klooster tusschen Vollenhove en Steenwijk.

2) Steenwijk werd ontzet 22 Februari 1581.

3) Een borg of slot ongeveer 15 minuten ten westen van Loppersum, destijds eigendom van Johan de Mepsche.

4) Een slot aan het Damsterdiep nabij ten Post, destijds eigendom van het geslacht Rengers.

+ fol. 142^v.

5) Hierboven is met gelijktijdige hand doch anderen inkt geschreven: ‘leden up Edzert Rengers huesz een tijt lang besettinge’. Dit huis is de borg Tuinga bij ten Post.

6) De zin is niet duidelijk. Aan den kant staat de marginale aanteekening: ‘Muyde verbrant’. Het huis de Mude en Loppersum liggen aan weerszijden van de Fivel.

[p. 289]

myt scade sijner. Want he Dornum¹⁾ nu ock und Warffum bescanzet hadde; daer nochtans Dornum verloren ys worden, als die Gronnigers nu het groff gescut daervoer gebrocht hadden und dappelicken geschoten hebben und bedwongen tot upgevinge und dat ganse dorp verbrant ys worden. Nu overst den 6 Martii sint to Sawert und Wessinge²⁾ die malecontenten ock gecomen um Ewsum to bedwingen in Winsum, und snijden hem nu weder aff alle die Ommelanden um die scattinge, und kumpt den Gronnigers wederomme tot hoeren betalinge; daer die Ommelanden meer to geneget weren, want Ewsums hoepluyden nu voele onordentlickes bedreven myt alle overmate, sonderlingen dat die huysluyden gevanckelicken worden gestalt und seer ranzoniert, soe sie man³⁾ gelt hadden, und nu ock alle closteremeygeren⁴⁾ dubbelde huere betalen musten yn Ewsums handen. Und des daeromme to vrijer doende, want die adel und deputierden noch niet weder in landt und bij Ewsum gecomen offte eysschet worden, tom diel want sie den meente niet wol vertrouweden und an Ewsum neit vormoden, dat sie myt hem solden mogen raeden und regieren, die doch aldinck allene wolde uthvueren. Dat hem dan ock neit wol beslagen ys, want die deputierden und uthgeweken wonschen Ewsum alles guedes, indem he die religioenssake mede wolde behartigen und myt hoer gemeens raedt wesen, gelick in dusse myssive openbaer to sien ys.

1) Dornum is een dorp in Oostfriesland. Bedoeld wordt hier echter Doornwerd of Toornwerd, een kwartier ten noorden van Middelstum.

2) Sauwerd en Wetsinge.

3) Maar, slechts.

4) Pachters van kloosterlanderijen, die nu door de Ommelanden waren in bezit genomen.

Upscryfft.

Den edelen gestrengen erentvesten erbaren hoechgeleerden vromen vorsichtigen heren Wigbolt van Ewsum,⁺ ridder, heren van Nijenort, overste wegen die unieerden Nederlandtsche provintien over ener regement soldaten

+ fol. 143.

[p. 290]

etc., Eysso Jarges, hoeffling to Saxum, sampt anderen uth die Staten der Ummelanden, Jeronimo Verrutio doctor und syndico der Ummelanden, unsen gunstige heren und vrunden tho Winsum.

Edele gestrengen erentvesten vorsichtygen und vromen, beneffens frundtlicke grote, koenen wij ju gestrenge edelheiden unvermeldet niet laten, woe wij durch Roleff den boeden ju gestrengen edel ankumpst in die Ummelanden myt frouden verstaen hebben, und wijder durch Harmannum, den dener van den edelen Uffkens saliger, verstaen hebben, dat ju gestrengen und edelheiden gheerne segen, daermyt alle die uthgewekenen uth den Ummelanden, hier in Oestvreslant sijende, in egener persone bij ju gestrenge edelheiden erschijnen und comen wolden. Soe¹⁾ dat slechts een mundtbotscap is, evenwol hebben wij sonder dat advertissament albereidt darvan alle enyge communicatie und gespreck gehadt. Overst hebben daerup ju gestrengen edelheiden wal willen gunstelicken to kennen geven, woe wij myt allen unsen vermogen und vlijtes, ungespaeres lijves und guedes, unser gelegenheit na wol verlangen bij ju gestrengen edelheiden to wesen, um gelicker raedt und daet het beste der Generalitiet ock unsers vaderlants der Ummelanden to befurderen. Alsoe wij overat erachten, dat het unse Ummelanden niet wol sal koenen then besten comen, wes wij henforder sollen willen vornemen, tensij sake, dat wij alle die uth den Ummelanden (myt deser negeste verloepene nederlage und overtocht des vijandt) uthgeweken syndt, eerst und vor allen dingen ons des rijcke Goedes, dat ys der religioens und ehere Goedes, annemen to beforderen und tom anderen, dat wij in ideren saeken die politie der Ummelanden betreffende teruggestellen alle verloepene offensien, mysverstanden und wes sick sodaniger dingen mach togedragen hebben tusschen den uthgewekenen⁺ staten der Ummelanden, und dat wij in plaetse van dien en amnestion preteritorum van nu voertan tot

1) H.S. heeft: Soe ys. Doch dan is ‘ys’ dubbel.

+ fol. 143^v.

[p. 291]

des landes besten den anderen lieffelicken, eendrachtelicken, gunstelicken den enen als den anderen hoeren, verstaen, beraedtslagen und sluyten, soe des Godtlicken und politique behort to gescheen, denwelcken soe ju gestrengen edelheiden, alsoe aldaer yn unsen Omlanden nu sijn, als ock andere uthgewekenen, die in Westerlandt mogen sijn, tovreden und geneget sijn, gedencken wij an furderlicksten mogelicksten bij ju gestrengen und edelheiden to comen und beste des vaderlants und Generalitiets na vermogen vort to helpen, daermyt ju gestrengen edelheiden yn geluckerlicke wolfart, vorspoet und zieg weder den vijanden beveelende, Godt ten ehere und onse vaderlant tom besten. Datum Embden den 7 Decembris anno 80. Onderstont: ju gestrengen edelheiden ganswillygen, die uthgewekene der Ummelanden: Melle Brosma, Dode van Amsweer, Johan Rengers hoveling to Helm, Johan Rengers to Poste, Emo Tammen, Johan van Starckenborch, Galto Amsweer, Rinke Ellema, Abel Eppens, Claes ten Buer, Conradt van Rensen, Gert Smyt ten Dam und Popco Bauwens.

Up dusse breff und versoeck ys nene antwordt gecomen, dan meer myt onwerdicheit ontfangen als to hoech gefraget sijn, und wisten ock neit van enyge haet¹⁾ und solden in Westerlant van syndico und Christoffer Ewsum beantwordet worden. Welcke nochtans ock to Embden upgebroken sint, evenwol wederomme an Ewsum to Winsum gesonden als in onversicheit²⁾ upgebroken, welcke noch ongunstiger west ys. Ock sijn die in Westerlant, mer vrijheits hebbende um to erschenen, evenwol uthgebleven, tom diel um Ewsum ongunst und Sijn Hoecheit³⁾, nu die macht allene hebbende, twivelende,

1) Zij, d.i. de schrijvers van den bovengenoemden brief, wisten niet, dat Ewsum hun in eenig opzicht niet welgezind was.

2) Klaarblijkelijk schrijffout voor: onversenicheit of onversichticheit

3) Oranje noemt zich nooit Zijne Hoogheid, hoogstens Zijne Excellentie. Aan Willem Lodewijk of Rennenberg kan ook niet worden gedacht. Met Zijne Hoogheid kan alleen Matthias bedoeld zijn, hoewel het wat vreemd is, dat Eppens juist aan hem denkt.

[p. 292]

tom diel an die regierunge und uthkumpst wanhoepende. Want men allenthalven grote clagent van vangen, scatten und plunderinge der huysluyden hoerden boven ordinantie und sonder stuer des gemene saekes, hoewol Sijn Gestrengen¹⁾ wol guede woerden gaff, seggende, dat he allene weere und hadde nene gelt. Ja men secht van maneedyge Gronnygers, verstaende daermede, dat die deputierden niet trouwelicken bij het Landt mede erschenen. Ook worde gesecht, dat Ewsum seede: Wat soelen sie hier doen, kloesteren an to tasten? Howol Sijn Gestrengen⁺ nu ock nemant leet sparen, beholden dat he die papen niet molestierede, dan sommigen bij sick hadde. Myt dusse verschuldinge sint die uthgewekenen in Westerlandt und Oestvreslant samelicken uthgebleven, ja die syndicus und Christoffer van Ewsum sulven. Dan borgeren und coepluyden sint uth und yngetogen na Winsum, bes dat Winsum verloren und upgeven ys worden. Des hadde die stadt Gronnigen und die grave van Reneberch uth den Ziel und anderen hoere vrijbueteren up den Emse gestalt voerdat die Hollandtsche orlichscepen hoer keereden, waervan ener seer een boess mensche wesende, all bij des Corneels tijden, myt namen Johan Gronniger, dat he oek myt sijn captein des tijdes der Embder borgeren und hoer kinderen niet gespaeret hadde, dan overboert gesmeten. Dusse wordt durch des graven to Oestvreslants caviert scip²⁾ Wonder up den Emse angegrepen, want he ock sommigen van Dockum pluesterde³⁾. Daeryn was die scoelmester Regnerus ten Dam, nu predicant in Westerlant⁴⁾ gestalt, und reede gevangen. Dusse myt sijn scyp und geselscap to Embden angebracht, is van stonden an to grote ongedult der borgeren eerst angeclaget worden als een stuck schelms und dieff over die borgeren van Embden, und begeerden van den droste

1) Daarmede zal Eppens Ewsum bedoelen.

+ fol. 144.

2) Caviert scip, vermoedelijk een schrijffout of de bedoeling voor carveel- of carvielschip = een klein snelzeilend schip, een boeier.

3) H.S. heeft: pluersterde; pluesteren = plunderen.

4) Het tegenwoordige Friesland.

[p. 293]

justitie to hebben. Overst die droste wolde sulckes niet hoeren noch ordelen, want men des Konicks naem hoech daer achteden. Und dusse bove ock seer onbescaempt sick stellede tegens idermeentlicken, waerdorch die borgeren noch meer verhetsyget synnen worden, und die kinderen up die straten sulckes wrekende myt het scypvolck, soe wordt dusse Johan van Gronnigen up den 5 Martii anno 81 doet gestenyget bij die Olde Munte up die plaetse benae, daer die justitie vaeken geschiet yn die Stellemakerstrate etc. Und dat tusschen vijff und sees uren, dat men daerna nemant hefft konen weten van die handtdadyger. Jae sulcke raedsenheit¹⁾ ys daer west up Marcket, dat men des borgers huys neit sconygede, daer he yn was, und uthgehaelet und getogen ys worden. Overst men stelleden sick als offte men des wolden straffen, dan voergeves. Want men seede: Die droste ys die orsake, waeromme hefft he hem neit willen laten verhoeren offte een tijdtlanck hem sluten laten ter tijdt die raserie over was? Overst sijn scip ys to Embden⁺ leggen bleven und soldaten, sick tom diel an dienst der Staten begevende, sint vertogen, daer nu alle vrijbuyteren mede gewaerscouwet worden, wat die meente konde und als die overicheit to slappe ys. Alsoe ock van die vier commissarien der malecontenten, als Abel Itens²⁾, Lucas van Lingen, Ulger Ulgers³⁾ und ock Cornelis Kempis, um die huysluyden die scattinge aff to vorderen myt soldaten und die soldaten to quartieren in hoere dortochten up verscheiden dorperen. Daervan Cornelis Kempis myt sijn huysfrouwe ten Damme, als he daer rechtdagh holden hadde und uth Oltampt scattinge verwachtede, smorgens gevangen na Winsum gevueret worden dorch den uth Winsum; vernemende twesen die overste prefaets⁴⁾ myt sijn hulperen, und dat myt grote

1) Misschien = ratsamheid of beraadzaamheid = overleg, toeleg.

+ fol. 144^v.

2) Deze was redger te Uithuizen.

3) Hij was in 1581 lid der gezworen gemeente te Groningen en werd eenige jaren later raadsheer.

4) Overste provoost.

[p. 294]

behendicheyt, als offte sie van des Pansers¹⁾ ruyteren weren, daer sie ock wol 37 peerden hadden van huysluyden upgenomen. Dusse Kempis²⁾ ys die mester west van alle hemelicke raeden und anslagen, ja protocol van alle verrederijen. Daeromme vermenende, soe he befraget worde, dat men voele anslagen und voernement gewaer solden worden, daer nochtans weinich van gehort ys worden, dan andere vermeenden, dat men hem an den hals solden behoeren to straffen, waervoer sick die Gronnigers vresenden. Is uth des Stadtholders bevel Rinke Ellema sulven nagesocht, to huys³⁾ des tijdes wesende, und vort daerna sijn huysfrouwe Anna Allersma myt die dochter Tyalde und zoen Zierp genoempt gevanckelicken up 27 Aprilis to Middelstum 5 weken lanck geholden. Myt Anna in den Ham to Loppersum und mijn huysfrouwe to Equert myt die kinderen ock versoekende, diewelcke nochtans dorch Goedes genedyge hulpe und bijstandt bewaeret und erholden ys worden, dat sie myt die boven sprekende niet in hoer handen hefft solen comen. Und noch wol 14 dagen lanck up hoer gesocht hebben ter tijdt sie huys und hoff verlatende to Embden bij mij ys gecomen, soe den 2 May gesceden ys. Des ys ock an onse moder Etgijn Ellema to Enselense⁴⁾ versocht tdoen, dan ock onttogen. Des heff Lalein affscheet gegeven⁵⁾, dat Anna Ellema niet solde und konde lossgeven worden, voerdat M. Cornelis Kempis durch Ellema⁺ gelaxiert und vrijgeven worde. Des dan Ellema onmogelicken und onwerdich west ys und ock en yderman tyranlicken achtede alsoe myt vrouwen und kinderen to handelen.

1) Vermoedelijk Sicco Pauser, een Spaanschgezinde Ommelander jonker. Vgl. blz. 214 noot 5.

2) Bekend aanhanger der Spaanschgezinde partij; hij was procureur en notaris en komt ook als redger voor. Zie verder blz. 207 noot 2.

3) Rinke Ellema, gewoonlijk geschreven Rencke Elama, woonde op het huis Allersma bij Ezinge. Zie Mr. J.A. Feith, Allersma, in Gron. Volks-Almanak 1901 blz. 52 en vlg.

4) Een wierde, waarop een gehucht, ten z.o. van Loppersum.

5) Besluit genomen.

+ fol. 145.

[p. 295]

Den 11 May worden die malecontenten uth alle scanzen in Westerlandt, sonderling uth Staveren¹⁾, verdreven und overweldyget. Daer Renit Deckema²⁾ mede in begrepen ys myt wijff und kinderen. In dusse tijdt hefft die overste Wygbolt van Ewsum, als roentomme van het landt omsloeten, dorch die besettinge to Onderdam, Myddelstum, Sawert, Wessinge und Adwert den vijant niet affkeren mogen, die ock Esingescoer³⁾ wolden bescanzet hebben um dat Reydtdiep totsluyten, daer Schelto Jargens, sick stoltelicken verwerende, dat velt vrij geholden hefft. Daermede nu die malecontenten niet allene bij die voryge scattinge und plunderinge der huysluyden latende, dan hebben die caspelen quartiert up en yder vendel des wekes een yaer scattinge boven alle onkosten, scanzen und graven, alle maendage to betalen voer middage offte worde daetlicke gehalet van die soldaten tot last und scade der kaspelen. Alsoe dat uth Westerembden, Wyrdum, Juckweert, Godtlinse und Losdorp van den 2 May tot den 21 May sint scattet worden vijffduysent gulden boven alle kosten van scanzen und teringen, und ys des dages betaelt, negentijn dagen lanck, 83 keisersgulden 4 stuyvers. Noch uth Wirdum, Westerembden, Upwierda, Juckwert in 15 dagen dages 64 daleren, facit des wekes 3½^c keysers gulden tot leninge der soldaten in Middelstum an hopman Mulert. Noch boven hebben vorscreven 4 kaspelen den hoepman voer sijn peerden, voerder und costen betaelt 80 gulden, und wes noch in hoy offte haver nagesandt ys worden. Overst die Marna allene ys alsoe niet bescattet worden, dan niet weiniger van Nijenorts⁴⁾ volck geplundert elendichlicken, dat voer alle hoer guede willyge dienst weinich ver-

1) Staveren werd door Sonoy veroverd.

2) Rengers (II blz. 221) noemt hem Renick Dekema.

3) Ezingeschoor of 't Schoor. Schoor = voorland of kwelder. Deze Ezingeschoor lag ten n.w. van Ezinge aan het Reitdiep, is thans ingedijkt onder den naam van Saaksummerpolder.

4) Wigbolt van Ewsum.

[p. 296]

sconinge gedaen sij, als een diel allene wesende, die Ewsum niet betalen konde. Overst den 16 May worde gesecht, dat Ewsum 1200 gulden uth Westerlandt ontfangen hadde tot sijn volck to contentieren und int velt willicken tbrengen. Und allnu versochte die joncker⁺ Adriaen Ripperda, dat die deputierden uth Oestvreslandt solden to Winsum erschinen um myt den anderen to raden. Daer nichtes ys up gedaen, dan diewile die sake solde beter gelucket hebben, solden ock en yder ingetogen hebben, daer Unsta¹⁾ reede reysede und Claes ten Buer, und Melchior van Amswer und Rembertus²⁾, alldaer sijende, in den antoch na Adwert up den 18 May antreckende myt Ewsum als myt 17 vendelen, syndt up den 23 May niet allene uth Winsum vertogen, dan ock uth den veelde bij Auert³⁾ veryaget worden sonder grote slaen offte tegenweer gedaen, Adriaen Ripperda gevangen, Me(l)chior Amsweer myt twehundert dalers ransunert etc., und tot 60 eder 70 doet geslagen sint worden. Die malecontenten daetlicken volgende hebben Scaephalstersijel⁴⁾ up den 27 May yngescoten und angenomen, daer het pulver nochtans onversiens angesteken ys worden und scaden gedaen an die malecontenten und sommigen doet gebleven solden sijn. Alsoe ock Wynsummerziel myt groff gescut angeschoten und die soldaten na Winsum angelopen. Daerna den 6 Junij Adweerde(r)ziel ock myt sulvyge gewalt belecht und bescoten und daetlicken bestormet und erovert worden. Daer Scelto Jarges myt weinich volck in wesede, myt alle sijn volck gebleven ys, sick stoltelicken werende, dat man een offte twee gesparet synt worden, sonder enige gevangenen sparende. Alsoe hessich⁵⁾ sint sie up malcanderen up die Staetschen

+ fol. 145^v.

1) Aeylco of Eilco Unsta, heer van Wetsinge en Sauwerd, oomzegger van Wigbolt van Ewsum. Zie ovor hem Mr. J.A. Feith in Gron. Volks-Alm. 1908, blz. 94.

2) Rembertus Ackema.

3) Aduard.

4) Een sluis aan het Reitdiep ½ uur ten westen van Winsum.

5) Opgehitst, verwoed.

[p. 297]

west, want sie ock uth Warffum die krancken und gewonden in Myddelstum, van den uptocht verbleven na Aduert, ock vermoerdet hadden, boven enich reverentie van persoen und conditie. Aldus hefft Ewsum na dat verloep voer Adwert niet starckte offte gewalt meer mogen hebben, dan Winsum und Warfum. Daer nu in Winsum weinich privanden yn was und ock weinich volckes und die suderlers¹⁾ alle vertogen weren und nichtes meer incrijgen konden. Hoewol dat Warffum wol versien was und in Winsum gescut noch und pulvers und tom hoechsten to twe maent koste offte privand, soe muchte Ewsum nicht sick verweren tegens der malecontenten gewalt sonder ilende und noetwendyge starcker ontsedt uth Hollandt to verwachten, welcke Ewsum wol belovet worden, dan van die Gronnigers intercipiert, worden des⁺ to harder belegert und bewaeret. Daeromme die overste lutenandt Taxius²⁾ genaemt van Bellysche regement, des bij sick allene ilendt overleggende, sonder wetent, raedt offte consendt der stadt Gronnigen und Georg van Lalein, hefft Ewsum up sekere punten Winsum und Warfum doen upgeven und hem trecken laeten na Westerlant to grote wederwille der stadt Gronnigen. Welcke Johan Baptista van Taxis lutenandt antwoerde, dat he voer den Koninck wol konde verdedygen und wat he gesloten hadde, solde geholden worden. Overst Adriaen Ripperda ys alnoch van die Gronnigers gelettet worden om loest to laeten worden voer ransoen van tweduysent gulden.

Puncten und articulen, auff welcke die crijsluyden in Wynsum und Warfum liggende hoer inhebbende scanzen Konincklicken Majestaet in Spanien soelen upgeven, 8 Juni 1581 (Gedrukt bij Bor, dl. II bk. XVI blz. 32^vo.)

⁺ Waermede Ewsum na Dockum tot sijne andere verlopene hupen gecomen ys tot groter verwonderinge an beiden sijden des fortuyns, und dat soedanigen vijandt

1) Zoetelaars.

+ fol. 146.

2) De bekende Spaansche bevelhebber Juan Baptista de Tassis.

+ fol. 146^v.

[p. 298]

den Gronnigers noch ontvlogen was, daer sie soe seer grymmich up weren. Off nu die anderen vorwarden bestandich muchten blijven hefft Taxius wol erenstlicken eerst geweren¹⁾, dan tom laesten van die Gronnigers und soldaten ys Winsum heel upgeplundert und verwuestet worden, dat na het geschut tot 5 stucken erovert na Gronnigen gesandt, die scanze nedergesmeten, heel ledich staen ys gebleven, beholden dat het niet gebrannet ys worden; daer tvoeren die Staten Schilleham, Ranum²⁾, Winsummerziel verbranden und de malecontenten die voerwercken³⁾ bij Aduert.

Na dussen upgevendt syndt die Gronnigers seer modich west und grote triump geholden und vermeenden nu heel die saeke gewonnen to hebben, alsoe ock die huysluyden verblijden sick, dat sie nu allene myt eener partije tdoen hadden, all weert dat sie noch scattinge geven musten. Die droste van Wedde muchte ock sijn hoemoet niet bynnenholden, dan lat den 20 Junij uth Wener up dat marcket ener gevanckelicken na Wedde anhaelen, seer geslagen und gewondet; daerto ock sommigen huysluyden wondende, want sie daer wapent tot 15 ruyteren und 15 soldaten gesonden worden. Daer grave Johan van Oestvreslant⁴⁾ seer tornich um worden ys⁵⁾; want sie sijn vrijmarcket geswecket hadden tegens alle manier van rechten.

Den 20 Junij ys captein Derck Scoen van die Zielster soldaten to Reede myt vijff anderen gevanckelicken gebrocht,⁺ daer 3 van anders noch doet gebleven syndt,

1) H.S. aldus; lees evenwel: geweret.

2) Schilligeham en Ranum zijn gehuchten ten zuiden en ten noorden van Winsum.

3) Voorwerk = uithof of grangium van een klooster.

4) Deze was heer van Leer enz.

5) Hierna volgden deze woorden, welke met eene andere soort inkt zijn doorgehaald: ‘und wederomme sommygen uth Westerwoldingelandt haelen laten up den Oert’. Met het laatste woord zal de schans Leeroort bij Leer zijn bedoeld.

+ fol. 147.

[p. 299]

und dusse up die Ziel bewaeret gebleven, daerdorne Johan Clant ock angeholden bij Azinge Entens.

Nadat Winsum nu erovert, synt die malecontenten myt aller macht na Westerlandt nagetogen und to Collum sick gesettet den 17 Junij. Waertegens nu reede die Westvresen, to Dockum sick bescanzende myt Ewsum, hebben noch meer ontsedts uth Hollandt verwachtet und die Engelsche soldaten (welcke, soe Ewsum myt sick hadde genomen van Steenwick, solde lichtelicken die Ummelanden beholden hebben) to hulpe ontfangende ock umtrent den 18 Junij. Daeromme die malecontenten sick weder torugge leggende to Grijpkercke, Vysvleete und up die Leeke scanzende, tot den 1 Julij die saeke soe verre gebrocht. Hoewol dat Warffum alnoch besettet ys gebleven seer vast sijnde. Um dusse tijdt ys to Gronnigen die peste seer starck gewest und ock int landt ontsproten, dat die straffe niet allene ener wegen sick openbaerde, dan het volck noch evenwal, jae meer onboetveerdich levenden. Want dusse ganse tijdt gar nene predicatie gedaen worde und die papen nichtes bestandiges konden betuygen, die nu soe vaken myt alle winden weigeden¹⁾ und nene reformatie annemen wolden. Und ock achteden, dat die Ummelanden alnoch voer Oestvreslandt meer to bekeesen und to beholden weren, und die Konichs naem ock boven Staten authoritiet verhevende. Sonderling want nu langs dat geruchte groet maket worde, dat die Ummelanden ock mede myt andere provintien den Konicks broder, den hartoch van Adiu²⁾, Allesonne, voer affheer wolden annemen.

Daer nochtans in verleden yaeren niet anders in gesloten ys west dan dat die Ommelanden liever wolden bij hoere

1) Weigen = waaien, wenden.

2) Phonetisch voor Anjou. Het verdrag van Plessis-lez-Tours, waarbij de Nederlanden Anjou als souverein aannamen, werd gesloten den 19 September 1580. Officieel waren de Ommelanden natuurlijk bij die opdracht der souvereiniteit betrokken en Anjou dus wettig souverein ook der Ommelanden. Maar hij is nooit door hen gehuldigd en feitelijk beteekende zijn gezag in deze Noordelijke gewesten nooit iets.

[p. 300]

egene inlandtsche regerunge der Staten onder den Konick bliven, inden heel Nederlant offte naeste unieerde provintien sulckes ock vulhardeden, anders wolde die Ommelanden niet weigerich sijn. Welcke Johan Rengers to Helm van wegen die Landen niet anders hefft verwillyget, dat die Ommelanden niet solden onwillicken sijn, als die nabuerprovintien mede consentierden. Welcke aldoe neit gesceden ys van Drente, Sticht und Gelderlant. Daeromme Rengers neet protestierende, hefft laten antekenen, dat sijn inwillunge und soedanige commissie neit voer pure consentiert und ingewillyget muchte upgenomen worden, als die acta to Utrecht uthwijsen solen und Rengers selven verclaert hefft¹⁾.

⁺ Ock synt die uthgewekenen uth Stadt und Landen van idermenlicken binnenlandes niet beclaget als onschuldige alnoch, dan beschuldiget als schuldigen an dusses landes verdarff. Dat ock nemant van die meente an ener offte gener der van adel und anderen eenmaell gescreven hefft um weder to komen und begeret to verdedigen, dan heel sick an den Stadt verenicht, up hoere saken sick begeven, dat verbrant weder to timmeren, hoeren besitten weder to besetten, landen to hueren und hoeren overheren, woe sie ock weren, als Lucas van Lingen, Abel Itens, Cornelius Kempis, Ulger Ulger²⁾, als krijgescommissarien van wegen des Konicks und stadt Gronnigen to ontsien und myt reverentie beyegenen, verndelyaeren taxten und anderen gaven toetbrengen opentlicken und hemelicken, die meer in een halff yaer hebben van die Landscap prosperiert, dan die deputierden in alle hoeren diensten und arbeidt.

Daerto hefft Abel Itens und Ulger Ulgers to Loppersum in 1 Julio anno '81 opentlicken to Heyne Mennens huys verclaert, dat hoer und alle getrouwen van den Konick alle der verwekenen guederen overgeven weren, daer sie die handt upleeden, und ock der vrouwen guederen,

1) Eppens zet dus zeer helder het standpunt der Ommelanden tegenover Anjou uiteen.

+ fol. 147^v.

2) Vgl. boven blz. 293.

[p. 301]

die men¹⁾ ock soewol musten straffen als die mannen. Want sie stoepeden die mannen buyten landes, dat sie den Konick van landen und luyden brachten. Ock hadden sick die hoepluyden vermeten in Middelstum, dat sie der edelluyden und guederen wolden innenemen und besitten. Daeromme die lutenandt Johan die Mepsche niet allene to Loppersum Albert Knotte und sijn huysfrouwe in Julio nasoekede um to vangen, als he sijn huys und gudt eenmal noch wolde versien, diewijle het landt nu vrij was, dan ock bedwingen willen, dat he die kercke und altaren to Loppersum wederomme uth sijn gudt sulde repareren und maken laten. Alsoe ock Ballo Froma to Wirdum und Abel Eppens. Want Roleff Gruys, als to Gronnigen gevangen, hadde belijet, dat Albert Knotte hadde hem die commissie van kerckebreken bij Bartelt Entens mede verkregen um Loppersum die kercke scoen te maken. Dit is neit allene to Loppersum alsoe versocht dan ock int Wolt²⁾, alsoe an Egbert Rengers³⁾, hoveling to Helm, een junge geselle, die als een student verleden yaere uth universitiete gecomen was to huys, hilde sick stille in alle dusse handel, dat he allene to huys bleff bij sin guderen etc.; diesulvyge wort van Lucas van Lingen in naem des Konicks als redger in Duyrswolt uth sijn heerlicheit ontstalt up den 28 Junij. Waertegens sick die meente up hoeren hoveling sick beropende als daer tegenwordich, is Egbert Rengers vort na den Ziel gevanckelicken gehaelt und van sijn heerlicheit ontsettet worden, daer en ander een voerbelde aff hebben kan, wat hem beyegenen solde, die sick dusser Konickschen niet gehoersaem stellede. Und worde nochtans een vrede genoempt van die gemene man.

Ock worde niet weiniger in die stadt Gronnigen an die gevangene heren intendiert, sonderling als nu Winsum

1) ‘Men’ is in het H.S. vergeten.

2) Duurswold.

3) Van dezen Egbert Rengers, oudsten zoon van Frans Rengers tot Hellum, is weinig bekend. Hij stierf volgens het Nobiliarium van Coenders (ed. Feith, blz. 50) ongehuwd in 1582.

[p. 302]

upgeven worde und Taxius Ewsum sulven geleidede myt alle het sijne, dat die meente to Gronnigen ock onweerdich duchte twesen hoeren heren gevangen to holden, daer die vrij gelaten worden, die des Konicks vijanden weren und der Stadt an previlegien und den burgeren an lijff und gudt bescadigeden. Welcke die heren niet gedaen hadden. Daeromme sulckes lange disputiert in den raedt van ontloesinge der heren, hebben sommigen daervan opgestaen und neit willen sluyten, und tom laesten an den meente wedergebrocht: als sie loess solden, offte men sie dan solden verwisen uth der Stadt dan bynnen erholden; evenwal solden sie und kunden uproer und vijandtscap verwecken. Daerup gesloten, dat sie alnoch solden sytten blijven offte een slach in die necken geven laten. Dit ys alles alsoe tractiert, dat het landt na upgevendt van Winsum vrij was und men nu vermeenden ock Westvreslandt to bestrijden und to nemen.

⁺ Ock worden die verwekenen to Embden neit gunstelicken van den droste Ocko Vrese, kenseler, borgemeesteren, raedt, als den grave Edzert nu allene geseten¹⁾, beyegent, dan verwachtede ock scattingen und danckpennick van den. Und salden so ondancbaerlicken sitten, gelick die Hollanders gedaen hadden und groet gudt gewonnen. Daer D. Menso²⁾ corts tvoeren anders geleret hefft, dat Embden nu rick worden was in een vijfftich yaren van die Evangelissche verwekenen. Want religio peperit divitias et filia devoravit matrem, dat ys homoet verdrijfft weder die godtzalicheit. Daeromme ick sulven ock angesproken, wat ick Sijn Genade ter danck schencken wolde voer Sijn Genade bescuttinge. Daerup ick geantwordt, dat ick alhier een gast weere west een yaer lanck und mijn gelach betaelt myt 100 gulden und meer gelick een ander; nu hadde ick mijn kinderen daer und dreff nene koephandel, hadde ock over die 1000 gulden scade geleden van mijn vijanden, daervan gunnede ick

+ fol. 148.

1) Geseten = zich gevoegd hebbende naar; geschaard aan de zijde van.

2) Bedoeld wordt Ds. Menso Alting, predikant te Emden.

[p. 303]

lever die meerdiel Sijn Genade dan den vijandt und weere alhier um die religie und gemene sake; des solden sie ten besten duyden daeromme ick niet hadde to geven; vole muchte ick neit missen, weinich weer neit angenaem. Die commissarien van dussen sint west een borger in die Grote Strate, daerto Jacob Gijsbers und Berent van Swelen uth den Dam, alsoe ock Johan Winbrugges¹⁾ myt anderen bij anderen burgeren, daer die ene nochtans hefft ingewilliget, die ander niet. Tom laesten ys daer angeholden, dat die verwekenen solden borgelicke eedt moten doen offte neit wonen eder hantieren. Actum den 11 Julij. Alnu weren der Staten untset²⁾ in Westerlandt tot 45 vendelen reede angecomen bij Ewsum; und der malecontenten mach(t) was wal 6000 mannen myt noch Pansers³⁾ ruyteren, die nu toe Vysvlete in een veeltleger sick weder van Collum gelecht hadden. Und alle menschen in grote hoepe und anxte leveden und to Embden seer devotelicken⁺ gebedet und gevastet worden van Christelicke gemene. Want nu Breda⁴⁾ verraden worde und seer vermoerdet, dair Johannes Milius⁵⁾ myt sijn huysfrouwe nochtans uth gecomen ys und sulven to Embden gescreven hefft sijn ontloesinge tot grote blijtscap der vromen.

Na dusse allen, als Winsum und Warfum niet allene weder ontvestigt worden int laesten van Junio, dan ock up den 5 Julij tegens Taxii articulen van den borgeren deliberato consilio is Winsum und Oberegum verbrant worden; daer twe vrouwen mede kranck sijnde yn verbrant synt und die Gronnigers to groten vroude und triump den uthrepeden, dat dit weer den Dam und Fermsum voer. Und sint west dre vendelen uth Ebbinge und Botteringestrate twe und scuttenscuvers

1) Vgl. boven blz. 59, noot 3 en 175, noot 2.

2) H.S. heeft: unset.

3) Vgl. boven blz. 294, noot 1.

+ fol. 149.

4) Breda werd in Juni 1581 door Haultepenne veroverd.

5) Vgl. boven blz. 256, noot 3.

[p. 304]

vendel¹⁾. Und hoewol dat Ewsums volck nu tot 10 vendelen weder versammelt van den verloep vor Aduert und nene gelt hadde und gelt sochten van die Westvresen tot een maent und sick sulven quartierden, sint die sulvygen nochtans willicken weder befunden van myt Engelschen, Scotten und Hollanders den vijandt to beyegenen und sick eenmael manlicken to bewisen.

Overst den 8 und 9 Julij hefft sick Godt allene wonderbaerlicken myt sijn heerlicke macht und gudicheit weder sien laten, dat he aller der homodigen stolticheit weder hefft koene storten und den becommerden und elendigen helpen, als het schijnede, dat die sake meest verloren was und nene trost meer weer an menschen. Want het landt was nu heel verloren, alle scanzen demolieret beholden Delfsiel und Reide bleff noch in der malecontenten gewalt und ock alle koepvart genoechsaem tegens der orlichscepen belettent ontfingeden und Derck Scoen captein gevanckelicken up den Ziel incregen. Alsoe dat aller luyden hoepe und trost allene nu an Godt stont und⁺ samelicken clageden over Ewsum boese regement. Tweten, dat he die gemene sake niet trouwe noch was noch voel weiniger bekrefftigede myt enige ordinantie, dan plunderde nu sulven closteren und closteren- und kerckenmeygeren, leet bij sick sijn paepen und alle partijen van libertineren, levede in ontucht und drunckenscap. Des wort die krijges disciplina gans vergeten, dat die bueren allene uthplundert und verteret worden sonder ordinantie van scattinge. Daer die malecontenten des wekes een yaer scattinge wal vorderden, dan nene plunderinge deden an emant offte het worde an den hals gestraffet. Daer mede des mene mans gunst gewendyget ys seer to die malecontenten meer als an Ewsum. Und ock alle deputierden um dusse orsaken und meer tsamen affbleven

1) Dit was het enkele jaren te voren opgerichte vendel der bewoners van de Schutenschuversschans buiten de Steentilpoort. Over de verdeeling der Groninger schutten in vendels, zie Mr. J.A. Feith in Uit Groningens Verleden, blz. 240.

+ fol. 149^v.

[p. 305]

und myt Ewsum neit to doen hebben wolden, offte solden ock neit hebben konen anrichten, diewijle het lant nu reede verloren was und neit to winnen was myt Ewsums regement allene. Na dussen allen hefft Godt, segge ick, Sijn genaden geven und Sijn macht bewesen. Dat eerst Saterdages voer Munnekeziel¹⁾ die Statenvolcke scermusseleden und hoer moede makende, daer 400 soldaten in sijn west, sint Sondages des nachtes to 2 uren die scanze angetogen, overvallen und den malecontenten affgenomen und geslagen, wes niet ontlopen ys. Und vorts myt die ganse gewalt Norys²⁾ antreckende, als wesende 45 vendelen, hebben over den Nijeziel to Vyssvleete dat ganse gewalt der malecontenten van Taxio aldaer dapper werende veryaget und verslagen, na Northoern to Aduert und des savents an Gronnigen gevolget, daer noch ener Staten ruyter myt een mustkette gescoten ys worden. Alsoe dat allene van 5000 oder 6000 angecomen, und ontlopen bynnen omtrent 800, die andere geslagen tot 2000 und verstroyget und heell weerloes gemaeket. Und hadden die Staten sick an die grote buyte niet vertoevet, solden meer geslagen worden hebben, want het ganse leger worde onversiens to Vyssvleete ingenomen⁺ myt privande, geweer, gescut und alles wat daer was. Alsoe dat daer nene stolter slach gedaen ys in teyn yaren in Nederlant, soe hettich weren die gemoeden tegens malcanderen. Daer Ewsum myt sijn volck sick merckelicken hefft bewesen als het vaderlant heel und all daermede weder ynnemende; und hoeren leger weder to Aduert gelecht und daetlicken een scipbrugge over Reidtdiep gelecht, hebben die Engelschen, Scotten und anderen een groten roefft gehaelt und screckunge gemaket in het ganse landt. Want en yder van huys und hofft myt wijff und kinderen verlopen muste alsofft het landt vijandt und tot een roeff verclaert worde, offte want sick nemant seer mede in geweer geven wolde myt Ewsum, dan der

1) Een schans aan de Lauwerszee op de grens van Groningen en Friesland.

2) John Norris, overste van een regiment Engelschen.

+ fol. 150.

[p. 306]

Gronnygers thodaniger¹⁾ weeren als hoer egen adel. Alsoe worde ock in Drentlandt gehandelt myt branden und roeven und dit alles van den dach des slachts den 10 Julij tot den 20 Julij. Middelertijdt weren daer noch 500 ruyteren und noch 300 van Lyngen affgesandt um die Gronnigers to helpen. Dusse sindt up den Buertange van die Billingewolders und Oltampsters gekeert worden sommigen dagen, dan als die slach verloren ys, daergelaten, und ock voer Gronnigen bij die reste gecomen. Dusse ruyteren hebben na den Dam to Loppersum, Enim up den 17 Julij ock geplundert und inhalet voer, peerden, koygen und²⁾ gudt, wes se hebben becomen koenen, und an den siedt ock alle versaecheit³⁾ gemaket, niet weiniger als reede in die Marne tot andt Sandt und Godlinse gedaen woerde. Daer die pastoren in Zierijp und tho Godlinge Gerardus Buyter gevanckelicken medegenomen worden um to ransonieren, olde mannen und bisheer niet werdich um pastoren to sijn, dan hoyckendragers⁴⁾ befunden sint. Dit was der ruyteren und knechten intentie neit allene dat landt to verdarven, dan ock der burgeren sulven, aller edele luyden huysen dael to smijten, eher die slach to Vysvleete verloren worde, und 300 egenarffden und andere elingen gevanckelicken in to halen,⁺ umdat sie niet meer tegens den Stadt solden upstaen und verbinden weder myt die verwekenen. Item Cornelis Kempis was commissarius gestalt um to ondersoecken, wel des Roemschen Catolissche religie wolde anhengich sijn und wel die Reformierde begeerde. Daerup ock die lutenandt Mepsche up sijn seendt⁵⁾ bij alle dorperen und

1) Thodanig = genegen, behulpzaam.

2) H.S. heeft: in.

3) Versaagdheid, schrik.

4) Die den huik naar den wind dragen, allemansvrienden.

+ fol. 150^v.

5) Zeend (van synodus), hier eene bijeenkomst der pastors van de zeven parochiën van de Loppersummer proosdij om rechtspraak te doen in een aantal misdrijven tot de kerkelijke jurisdictie behoorende. Zie uitvoerig hierover: Mr. W.B.S. Boeles, Het Loppersummer zeendregt na de Hervorming, in Bijdr. v. Gesch. en Oudheidk. der prov. Groningen, dl. X blz. 219.

[p. 307]

huysluyden verclaerde, als diesulvyge clageden over hoere swaere scatting, dat sie niet alsoe kunde geven, indem die landtheren huyr wolde hebben, dat sie noch dre weken solden geduldich sijn, dat men der Reformierde verwekenen und deputierden guederen solden antasten, vercoupen um dar nu die betalinge uth to vorderen. Hier openbaerde sick nu die orsake des krijges, dat neit tegens deputierden allene und vrijheiden van Gronnigen allene gecrijget worde, dan van wegen der inquisitie und Spansche tirannie over alle menschen gudt und bloet, als ock myt dusse twe mandaten mede mach betuyget worden.

Die Heren Hoeffmannen van wegen Konicklicke Majestaet verclaren rechtswegen, dat nadem uth crafft van pacificatie en yder in sijn heerlicheden und rechticheit weder gestalt ys und den Derck Russenborch sijn collatie und ministerie der pastorien to Winsum van Konincklicke Majestaet rentemester Frijtema durch die confiscatie up den name van joncker Azinge Ripperda becomen hefft, die nu durch die vorscreven pacificatie gecassiert und affgedaen synnen, sal derhalven gedachter heer Derck Russenborch up und durch die pacificatie affgedaene investuere sick nu voertan der kerckendiensten ontslaen und diesulvygen dorch den pastoeren, soe van den principaelen collatoren und gemeente gesettet offte gecoren ys offte die noch gesettet und gecoren mach worden, laeten doen. Sien neit to myn die heren voer gudt an om bewegelicke orsake, dat gedachter Russenborch in die weme und upkumsten van den blijven sal bes tot Palmdach naestcomende und als dan daetlicken dieselve pastorie weheme und upkumsten upruy(m)en und in handen van den nijen pastoer overgheven, leggende myddelertijdt tusschen die collatoren und die gemeente van Wynsum an de ene und meerer geruerden heer Derck Russenborch ten anderen sijden ene befredunge van 300 fransche schilden. Actum Gronnigen den 19 dach Decembris anno 1578. Onder stont: Popco Everardus secretarius.

⁺ (Volgt een bevel van Burgemeesteren en Raad van Groningen aan de pastoors en kerkedienaren in de beide Oldambten om bij het oude geloof te volharden en nieuwig-

+ fol. 151.

[p. 308]

heden te weren d.d. 8 Augustus 1580. Gedrukt hierboven in de noot op blz. 263).

Dit ys alles alsoe niet allene destijdes angelecht, dan ock nu in werck gebrocht an alle paepen und kercken, die nu alle die Reformatie vijandt worden und den Pausdoem weder begeerden. Des ys ock het Oltampt hoer olde vrijheit van vercopen und coepen und uthvueren in Junio upgesecht und verboden myt een mandaet, umdat het Oltampt sick in die Unie mede begeven hadden¹⁾ und der stadt Gronnigen egen geven weren van den hartoch van Parma, gelick die Ummelanden sonder reductie offte appellatie tdoen. Daeromme die borgeren niet allene sich neit besinnende, dat sie die clocken uth den Dam und Farmsum tegens alle billicheit gehaelt hadden und Dam und Landt nu und destijdes geplundert und seer uthgescattet und Winsum verbrandet, dan ock up den 17 Julij dat gescut tot 15 metalen stucken, welcke die Landtscap tobehoerde und in die Delffziel gevueret was, myt noch 9 gottelingen, 16 barsen na Gronnigen gehaelet bij die kloecken. Daer hopman Swatgyn²⁾ seer onwillick in ys west, dat he also geblotet³⁾ worde und geswecket. Overst van Pinxteren verleden was die pest in Gronnigen seer onsteeken als ock int Landt, sonderlingen daer de legeren west weren, to Loppersum und Middelstum, Duerswolt, dat daer wol 500 soldaten gestorven weren na den afftoch van Steenwick in Middelstum. Myt welcke pest ock gesecht und ock gelovet worde, dat Lalein mede⁺ up den 10 Julij verscheiden weer, doch seer cranck weere, und verhaelet worde um die ruyteren und knechten, die voer Gronnigen logerenden und um gelt ropenden, want nu die geltkyst thoe, gesloten die Ommelanden solden sijn. Soe he doet ys, sal alle dusse veranderinge onverantwordt moeten gedaen hebben, want die Gronnigers hem sulven defamierden und nichtes achten als een personage, und kunde den Landtscap niet meer scadelicken wesen

1) Vgl. boven blz. 269.

2) Vermoedelijk de hopman Peter Swartte, boven meermalen genoemd.

3) H.S. heeft: gebloten.

+ fol. 151^v.

[p. 309]

soe ock levendich. Soe ys die stadt Gronnigen nu wederomme up den 20 Julij belecht¹⁾ worden van die Staten, Noris, Ewsum und anderen, to voete und peerde, und dat eerste leger gelecht up den scanze, dar die hartoch van Zassen sin leger gehadt hefft tusschen Selwert und Gronnigen nae Ebbingeporte²⁾. Und hebben myt den eersten antoch die malecontenten weder na den poerten daetlicken gedreven. Daermede sick dan die sake heel weder verandert heff und an den Staten dat Landt weder gecomen ys myt eenen sulcken slach.

Alnu verhoepeden die verwekenen dat landt in to trecken und wolden vier deputierden van hoer uth Oestvreslant an Ewsum und Noris senden um dat landt ordentlicken to contributie to stellen, und niet heel uthrovet muchte worden van een ider, daer nu verleden yaer in een yaer wol 100 yaer scattinge uthvordert und opbrocht was van die hoege und leste dorperen³⁾, die nu gesparet worden van legerunge, beholden alle plunderungen und verdarff, vangent und spannent der huysluyden. Und voele verbrant ys worden van beyden sijden. Die vijant de wuste het lant to spaeren; die onsen hebbent geplundert und solde moten obveniert worden, myt beter wijsheit und vorsichticheit solde Gronnigen gewonnen worden. Dusse overgesonden Johan Rengers to Hellum, Claes ten Buer, Johan to Lellens und joncker Johan Mepsche to Leens⁴⁾ den 24 Julij anno '81 in die weem⁵⁾ up een lansdach na der tijdt comenden bij Ewsum, hefft die syndicus sijn eed gedaen na sijn manier und intentie up Ewsum sidt,

1) Van veel beteekenis is dit beleg niet geweest. Rengers v.t. Post (dl. II blz. 224) vermeldt het ook met enkele woorden. E.E. Phebens (ed. Feith blz. 84) is hieromtrent iets uitvoeriger.

2) Eppens doelt hier op het beleg van Groningen in het voorjaar van 1500 door Albrecht van Saksen, die een schans liet bouwen op de Noorderesch of het Kortingeheem tusschen Groningen en Selwerd. Zie hierover Sicke Benninge, Chronickel der Vriescher landen, blz. 50.

3) Vermoedelijk bedoelt Eppens de grootste en kleinste dorpen.

4) ‘To Leens’ behoort niet bij de Mepsche.

5) De pastorie.

[p. 310]

dat he groetlicken gedaen hadde tvoeren und noch wederomme, dat men Sijn Edele Genade sal tonen moesten. Begeerde daeromme contributien van gelt, andere deputierden to stelle thebben, allene in kleiner antal tot 9 thoe,⁺ und dat men Ewsum vendelen solde vervullen myt 200 hoveden und ock tot een overste versoeken thebben nevens offte boven Norys, die nu veltheer was und grote verdarff int lant makede myt sijn Engelschen, hoewol dat die neit allene deden, dan quader maket worde up hoeren naem und schijn, tot aller scande und laster. Overst die huysluyden begeerden, dat die adel solde weder int lant comen, sie wolden gerne scattinge geven, als sie bij huys und gudt muchten verbliven myt wijff und kinderen. Daeromme an den oversten Noris gesonden, hefft belovet het landt to sparen, onder sijne savegarde gegeven, und myt lenunge versekert, sijnde tot 3 weken; alsdan solden die Staten weder int landt komen um wijders to raeden myt den anderen tot Landes besten. Overst die savegarde van Noris und ock Ewsum hefft weinich profytiert; want daer nene disciplina offt dwanck over het gemene volck was, die meer und neit mynner deden, jae beroden¹⁾ und mordeden, die het gelt an leger brochten, und in die huysen den luyden overvylden²⁾ bij nachtijden. Dit was des Landes bescherminge. Alsoe³⁾ dat die gevangene huysluyden nene spijse geven worden, musten hoer cost bidden⁴⁾ laten und men smet broet, vlees und anders up den misse vor honden und wolden neit nu thoenen laten, als die betuygen, die des gescreven hebben und alsoe antwoerden, dat Godts straffe muste volgen und weer tijdt daer affttrecken. Waerup Noris beclaget antwoerde, dat het sijn wille nit soe were, dan he hadde nene gelt, het weer beter een lidt des lichaem

+ fol. 152.

1) Plunderden. Vgl. berooid.

2) Overvielen.

3) De nu volgende zin is met anderen inkt tusschen en naast den tekst geschreven.

4) Bedelen.

[p. 311]

to verdarven dan het heele to niet tdoen. Und alsoe het Ommelandt tot een roeff overgevende, nemant lettende, soe lange Noris und Ewsum myt dussen intoch Adwert und dat leger Selwert und up Cortinckheem¹⁾ hebben gehadt und myt der brugge over Reyddiep an den ander tokomen kunden. Dan gelick dusse huysholdinghe sick sulven vertierde und niet konde maken, dat Gronnigen gewonnen offte bedwongen solde mogen worden, alsoe nichtes bedrivende meer dan verdarvende, dorch des nijen onsedts van Verdugo van Parma²⁾ ancomende, als nu ock up den 19 Julij openbaer worde, dat Lalein doet was post rumorem (want he worde lange tidt levendich gemaket, ter tijdt dat Verdugo ancompt und onsedt seker was). Und hoewol nochtans Ewsum myt 4 hoepluyden, 200 mannen Reyderhoerne innamen und beschanzet wolde laten, uth die Marne komende to scepen und daetlicken dat besedt, Wijbe van Goutum volck tot 40 personen⁺ tom diel veryaget und 21 gevangen up eedenplicht gaen laten up den 31 Julij anno 81. Soe sint Norys und Ewsum sonder den vijant siende weder van Gronnigen vertogen na Vysvleete, Dockum und Hollum, den brugge verbrannende, Awduert verlatende, die huysluyden huysen vernelende dorch brant up den 7 Augusti. Als Verdugo nu in die antoch was myt 10 vendelen Waelen, Duytschen und welcke ruyteren und weinich dagen sick voer Gronnigen styl holdende, is dat landt wederomme in den Gronniger handen gecomen myt scattent und plunderent, dat nu weinich dorperen offte huysen bewoent bleven, dan endtlicken hoer biesten na Reiderlant drivende und veryagende, vervarende, ter tijdt myt Verdugo myt 10 vendelen an Reide getogen und myt 4 stucken beschoten, die Staten der plaetse affgedrongen, sommigen geslagen und die reste werloes gaen laten. Daer Hindrik Kater mede doet gebleven ys up den 17 Augusti und den 18

1) Cortingheem is de hoogte ten noorden van Groningen, ten W. van het Boterdiep, waar het Kortingehuis vroeger had gestaan.

2) H.S. heeft: Palma.

+ fol. 152^v.

[p. 312]

die Hoerne¹⁾ upgegeven. Van des Reyderhorne bescansunge is lange tidt voele geropen worden, dan worde nu weinich bearbeidet offte bevordert van die Staten, hoewol die erfarunghe lerede bij die Gronnigers, wat an die Horne gelegen was, dat sie vor erst die Horne wederomme hebben wolden und dan Westerlant antrecken. Want die Delfziel was nu reede weinich hulpes, nene privande muchte ergens overcomen dan allene to wagen. Dat Oltampt und Oesterhorne²⁾ worden ock ingenomen und bescattet. Und altoes hadde die cornel Belly sin wacht om dusse orsake up Reyde vaken geholden und schanzen laten, dat dan ja billicken hadde west, dat die Horn alsoe licht gewonnen, wol beter hadde verwaeret to worden und neit versumet to blijven in den tijdt van dre weken benae, soe men allene myt 100 gravers dach und nach hadde willen arbeiden. Und worde nichtes benae gedaen, dat verstandt, wisheit und orde hadde und enicheit makede und dat uth dusse manier. Tom eersten, dat die vier gesanden to Leens seer radende weren, dat men den Horn solde besetten. Und wysten daer to middelen, daer Johan Rengers to Helm eerst sijn hoemoet und egene wijsheit hefft⁺ willen bewijsen und allene daerover mester wesen myt den Johan Winbrugge, belovende aldaer lenunge to doen und het volck to starcken. Daer die anderen weinich um gefraget worden offte sie sulcke mede wysten tdoen, voel weneger dat enige scrivent an die verwekenen to Embden gesonden worde um mede hulpe tdoen. Jae benae nene report gevende van die affsendynge na Leens, dan allene bij dengenen, daer men gelt van vermodeden, tot lenunge tdoen, als destijdes nochtans sommigen ock doende weren, ter tijdt van Johan Rengers int Oltampt die scattinge uthscreven worde und daetlicken 900 gulden, verhoepende, dat sie nu eenmael solden gereddet worden van den vijanden und mogen beschermet worden und wonen blijven und gherne gravers affsendende, soe sie allene vrij muchten sitten blijven. Dan overst wat ge-

1) De punt van Reide.

2) De streek langs de Eems.

+ fol. 153.

[p. 313]

boerde? Gelick voereerst nene form van scanzen gesloten was noch enich scanzenmuster¹⁾ daer was, dan dat elck hopman sijn hoeff volgede, nu hier und daer willen scanzen und den kercke endtlicken affbreken, alsoe hebben die huysluyden up den eersten dach die karspelen und huysen geplundert, die koygen gerovet und slachtet und den darden dages daerna gebrannet Termunten, Oterdum und andere huysen. Daermede sulven die hoepluyden scattinge und gravers affdringende und den Johan Rengers verachtende, dat he solde niet bij den blawsack²⁾ sitten, sie wolden die pennygen in die scanze boeren oder boeren laten offte die deputierden mitten Rengers solde mede in die scanze blijven. Daeruth dan een grote twidracht und onordentlicheit gevolget ys; want yck sulven den anderen dages myt Cort Borchers allene na Reyde treckende um het vaderlant eenmael weder to sien offt betreden, hebbe ick aldaer aldinck soe gevonden, dat ick aldaer nene 3 uren hebbe mogen blijven, dan belovede des de deputierden an to spreken, dat daer meer ordentlicheit und vorraedts muchte gestalt worden. Welck Georg Westerman³⁾ mij ock bevolen tdoen und byn na Embden getogen, daer nu reede Johan Rengers und Egbrant Clant ock hentogen weren um eerst to ordineren, allene uth sick sulven sonder emant gefraget. Dan voer den avendt al van daen sijnde, heff⁺ daer tusschen Johan Rengers to Helm hoveling und den hoepluyden samelicken meer twystes und onvredes erstanden dan frundtscip und gemene raedts gepleget ys, und

1) Muster = voorbeeld.

2) De blauwe zak is de geldzak, de schatkist van den fiscus. Benninge gebruikt deze uitdrukking meermalen. Vgl. Blok, Raad en Gilden te Groningen, Gron. Volks-Alm. 1895, blz. 18.

3) Georg Westerman is uit andere stukken niet bekend. Hier een schrijffout te vermoeden en te denken aan Dr. Georg Westendorp, gaat niet; immers deze was sterk Spaanschgezind en hier moet (zie vooral beneden, blz. 314) aan een Staatschgezinde worden gedacht. Bovendien vertoefde Westendorp omtrent dezen tijd niet in deze streken.

+ fol. 153^v.

[p. 314]

dat daeruth, want Johan Rengers voel van sick hadde belovet tho Leens up den landsdach, tweten, dat he wyste een duysent gulden to becomen; nochtans niet uth sin buyl dan het weinichste, dan der anderen verwekenen landtsluyden, gueden und quaeden, den he tsamen leet bijeencomen, und daer voele geredet van dusse Reyderhorne als noetwendich to beholden als vorscreven. Die nu niet wol beset were myt volck, als 400 mannen wesende offte weiniger als 4 vendelen, Hindrick Cater, Westerma(n)¹⁾ und anderen, und daer noch 100 an to nemen weren. Solden derhalven enige contributie doen vor het vaderlant. Welcke van weynige willigen gedaen, hefft meer verachtinge gemaket bij den ongunstigen dan starckheit gedaen. Dan Rengers vermeende hier groete roem terijgen und mester tworden over het vaderlant, soe het gelinget hadde, want he nemant voer den tijt bij sick seer eysschede um guede raedt to plegen; vermeende allene, dat hem gelt solde die vulle²⁾ togebrocht worden, gelick ock in achte dagen omtrent 1000 gulden uth Oltampt togebrocht ys myt grote verwachtinge dusses anslachs ten besten. Daermede die eerste weeke die lenunge erlecht und betaelt ys an den knechten. Und die het verlecht hadden, het hoere wedergheven und betaelt ys. Overst die hoepluyden sulckes benijdende und wederwillicken achtende als daer uth enen edelmans handt sick to belenen laten, wolden sulven die lenunghe van den rentemester aldaer up Reyde ontfangen und geneten und executie stellen over die kaspelen, want sie daer een guede ort becomen hadden um to plunderen, als vor Gronnigen gedaen worde, soe lange Norys myt die Engelschen und Ewsum voer Gronnigen legen bleven up Cortlinckheem³⁾ und in Aduert. Dan vertogen sijende, hebben sie hoepluyden bevonden, dat hoer authoritiet uth was⁺ und nu wol Rengers wysten an to soeken um lenunghe

1) Vgl. boven, blz. 313 noot 3.

2) In overvloed.

3) Vgl boven blz. 311 noot 1.

+ fol. 154.

[p. 315]

und alle andere nodrufft, want Verdugo was comende voer Gronnigen. Daeromme Johan Rengers nu neit allene dan myt die anderen siende, dat die sake quaet raet was hefft sick weder an den anderen gevoeget torade. Want dar was nene gelt noch guede raedt van ordinantie, want men wal acht dagen raden, woe und waer men die scanse maken solden, offte men die kercke solden wechbreken und die Horne allene inholden, dan wat vorder affschansen und kercke beholden, updat het geschut die Horne niet benouwen muchte van den anvaert. Voel weiniger hadden die hoepluyden autoritiet om pignierers¹⁾ in antal to hebben. Want sie nu die huysman plunderden, die huysen brandenden, jae die hoer sulven dienstlicken weren, alsoe ock sonder enich reeden offte orsake Termunten und Oterdum gueden luyden verbrande de huysen, dat nu nemant daer wolde offte dorste komen offte bijwesen, sonderlingen als ontsedt vorhanden was und die Staten na Westerlandt verweken weren. Daertho soe ys daerbij und overgecomen Scherhaigen, een loesser mensche van alle listicheit voll, die meende die lenunge tdoen und Rengers niet stedygen²⁾. Want sijn commissie was die restandige scattinge uth Oltampt uptmanen und in Ewsums handen to brengen. Want alsoe den 14 Augusti screff Ewsum, dat he nene scrivendt ontfangen hadde van emant und woe het aldaer stont. Alsoe vermeende die hoepluyden und Rengers vor sick die sake to helpen, hoewol na weinich dagen die deputierden screven hebben, dan neit konde overbrengen laten, overmydts dat weder to water onsturich was, und die sake verloren scheen to wesen. Daeromme Rengers nu myt anderen deputierden sick verclaerden an den hoepluyden, dat sie sick sulven muchten helpen und redden, soe sie reede begynnet. Und die deputierden niet hadde horen willen, und dat⁺ landt verdorven, verbrandet und die arme luyden ver-

1) Wat zijn dit? Schrijffout voor pioniers? Of een woord afgeleid van pignus = onderpand, dus borgen? Vermoedelijk het eerste.

2) Passen, van nut zijn.

+ fol. 154^v.

[p. 316]

nielet hadden boven hoeren weten, willen, consente und beter middelen gevende. Daeromme sie¹⁾ voer sick raden solden und musten, als sie getonet hadden. Nochtans hebben die deputierden tot sees sick verwilliget um noch weder collectatie van alle verwekenen to soeken uth Norden, Lier und Embden und int landt. Want men vermoden, dat sie reede soe voele gescanzet hadden, dat sie den vijant solden konen keren, als sonderling van de orlichscepen ontsedt hebbende. Dan ys vorgeves west und moeten die sake berusten laten. Daermyt onder die deputierden und verwekenen dat olde ovel weder ys vernijet worden, dat die adel wolde aldinck allene raeden und regeren und weinich daerto geven und egenarffden niet meer hoeren und hebben to raede. Alsoe dat Johan Rengers allene regeret alle andere verwekenen, nadat he weder van Leens gecomen was und myt Ewsum schene versonet twesen, (want onder hoer een besunder argewaen gestanden hadde und Rengers voer die Staten stedes disputerde tegens Ewsum egen vornement und groetheit), opentlicken vaken sede, dat nu weinich het land solden regeren moten, 8 eder 9 personen (dat solden dan wesen die oldelste geslachten: Ewsum, Onsten, Ripperdaen, Jarges, Clanten, Rengers, Manningen, Tammingen, offte soe emant meer van hoer daervoer achtet worden), gelick die syndicus alnoch disputierde, dat allene die hovelingen Staten weren des landes und een egene rechtunge hadden und van oldes upstallinge²⁾ genoempt synt west. Daermede die vulmechtigen daetlicken affgewesen und exauthorisiert synnen van staedtscap und alle egenarffden weinich geachtet musten worden. Gelick Rengers reede gesecht hefft, dat he wolde sijn commissie van buyren niet ondertekenen laten, als he na Leens trecken solde, und sick stedes marcken liet, dat die adel nemant solden achten,

1) H.S. heeft: sick.

2) Upstallinge is de oostfriesche naam voor hoofdelingen. Eppens komt hier later op terug bij de vermelding van zijn bezoek aan den Upstalboom in het jaar 1583 (fol. 229vo).

[p. 317]

dan die recht Staten wesen konden, prijsede daeromme⁺ nu weder Ewsum, Jarges, syndicum und andere, dat sie die sake recht meenden, als men wolden die diffidentie vaeren laten. Gelick daerna noch wijders in collectatie der stemmen um landtraedt to stellen erfaren ys up den 27 September, daer Johan Rengers to Helm und Johan Rengers to Post allene hen gesandt bynnen na Leverden. Hebben nichtes den anderen beantwoerdet noch uthgerichtet, want daer pennigen mysteden um die kosten tdragen und vorts dat ock onse lant nu reede verlaten was van den onsen und die vijant ingenomen bes tot die Nije Ziel to, als wesende den 23 Augusti, welcke daetlicken ys bevestiget worden van de Westvresen. Onder dussen tijdt worden die huysluyden myt voele scattinge beswaeret, daer die luyden, soe noch gebleven weren, willicken to weren, want het myt ordinantie gedaen worden. Und voele daeromme myt hoer biesten weder indriven, und nu noch voel mer de deputierden naem gehaetet und beschuldiget als die dusses elendes autoren weren und niet anders sochten dan den mene man arm to maken. Soe nochtans die adel, egenarffden und verwekenen samelicken to Embden sick onderhilden und alles gherne beter gesien hadden und beclageden, dat het lant nu so desolaet gemaecket worde van die Engelschen und Ewsums volck, daer ock weinich, die in Westerlandt weren, behagent dan grot naclagent van hadden, dat hoer getrouwe dienst aldus belonet worde, soe wal van die inlandtsche gemeente als van die mesters des werckes und regierens, die nu verwustende, nemant sparenden, gueden und quaden. Alsoe weren daerbynnen grote ropers bij die gemene man, die die sake noch groter swaerer myt ongunst bestijgeden¹⁾, als Lucas van Lingen, Cornelis Kempis, Berent Reiners, dat die hoege dorperen ock also noch solden geplundert worden, soe die deputierden wedercomen worden, gelick Berent Reinersz. duetlicken sulckes an Cort Borchers huys to Fermsum

+ fol. 155.

1) Bestijgen = bestedigen = voorzien van.

[p. 318]

⁺ bewesen hefft und Johan Borchers up den 9 Augusti hefft bewesen, und scrifftelicken an Claes ten Buer gescreven, als brantmesters¹⁾, daer he sijn scade weder van dachte to hebben offte ock hoer huysen alsoe tdoen, daer mijn huys mede ock gemeen(d) worde, die nochtans alle onschuldich. Niet weinigen hebben die anderen sick ock bewesen an und over die deputierden, als vermeenden die landen nu bevrijet hebben und ock Westerlant an to trecken.

Overst die Staten in Westerlandt sick leggende und den vijant verwachtende, hebben den mene man niet voel weiniger gesparet in Westerlandt als in die Ommelanden, want die mene krijchman worde niet ingeholden myt dat roven; und die oversten leveden guede dagen, hoer vijant verachtende, sonderling in gastboeten²⁾, daer die corneel der Engelschen van Ewsum to gaste geladen; worden gesecht, dat daer 60 punt suckes in wijn verteret was up een tijdt, und krijsluyden van kummer versmachteden, myt pestilentie wechsturven tot groten getall³⁾; gelick ock die mene man, want sie den meesten sommer weinich in huysen up bedden gelegen hadden dan in het velt, sloten, hoyoperen⁴⁾ und weinich beholden to eeten offte drincken, soe als het jammerliek ys west to sien und to hoeren. Ock hefft die siecke nemant gesparet. Want Johan Rengers broeder Egbert Rengers to Helm ys up den 28 Augusti ock verstorven in den pest, daer Durswolt heel geswacket ys worden. Alsoe ock Claes Buermannie gestorven. Na dussen wort ock Ewsum seer kranck, dat he lange niet bij het regement west ys, hetsij mistroesticheit offte ock krancheit. Um den vijant to verwecken, die noch allenthalven

+ fol. 155^v.

1) Zie noot 5, blz. 194. Intusschen blijkt boven, wat het woord beteekent.

2) Gasteboten of gastmalen.

3) Het is van elders niet bekend, dat de pest in 1581 in Stad en Lande bizonder hevig heeft gewoed. Omstreeks dezen tijd was er trouwens bijna telken jare pest, vooral in 1582. Zie J.A. Feith, Wandelingen door het oude Groningen, Gron. Volks-Alm. 1907 blz. 9.

4) Hooioppers, hooistapels.

[p. 319]

supplementen verwachtede und niet starcke genoch was um den Nije Ziel to bestrijden und Westerlant in to nemen, trecken daer sommygen Staten-vendelen uth Dongerdeel¹⁾ in Marne und plunderen aldaer die huysluyden, besunder brannen sie Jochum Pansers scathuys²⁾ und nemen hem gevanckelicken mede als wesende den 8 Septembris. Waertegens die malecontenten sick upmakende und evenwol den huysman berovende, hefft Ziert Panser, nu cortelick affgedanck, sijn huysluyden menen⁺ willen to verschonen, wort van die Walschen ock doerscoten int hoefft, als nu sijn loen ontfangende voer sijn verdarff in sijn egen vaderlant. Ock was die straffe nicht weinich to Gronnigen, dat 40, 50, 80 ja 100 up een dach to hove³⁾ gebrocht worden⁴⁾ und al van gemene volck und voertogen⁵⁾ elendyge luyden. Weinich van die hoveden, beholden Evert Symens, Claes Gerryts und Jochum Ubbena soen⁶⁾, als offte Godt noch alle menschen straffen wolde overmydts dusse boesheit und godtloesicheit an beyden parten. Want van Godt worde nichtes gedacht noch geleert bij emant, jae die Reformierde religie verflockende, offte deformierden myt hoer godtloese levendt.

Overst die malecontenten hoer starck makende tot 24 vendelen, ider tot 200 eder 250 hoveden, sint vort getogen na Northorm myt 4 bende ruyteren tegens die Staten; und den 29 Septembris die Staten daertegens comende myt 45 vendelen und 800 ruyteren, hebben den anderen dat hoeff geboeden, als sick nu seer gerust und verstarck hebbende an beiden sijden, um het landt wederomme to wynnen offte to beholden. Want daer was noch nichtes besunder gedaen, foerdat Winsum

1) Dongeradeel in Friesland.

2) De borg der Pansers lag aan den zeedijk tusschen Zoutkamp en Vierhuizen.

+ fol. 156.

3) Hier = kerckhove.

4) H.S. heeft: wolden.

5) Boven anderen uitstekende, dus buitengewoon.

6) De korte marginale aanteekening heeft: Ubbena sin huysfrouwe doet.

[p. 320]

upgeven, Verdugo gecomen und Reyde verloren was. Dan up 30 Septembris dusse partijen an den anderen voer Noerthorm gecomen, ys een swaer slach gedaen, dat reede die Staten victorie geropen. Dan Verdugo, monsuer Thomas und Taxis, van achteren doer een roeck van een angesteken huis als dorch verhull angecomen, hebben die Staten uth den velde verdreven und vertreden, dat wol gemistet synnen 1600 mannen. Und bij malecontenten niet vorgeves ys west, want daer 500 verslagen worden myt die corbins¹⁾ und den roede vendel der ruyteren, also dat die malecontenten uth desperaet alhier slaen musten und het fortuyn genoten hebben und vijff stucken geschuts becomen hebben, welckes nae Gronnigen gesant ys myt 28 vendelen. Und weinich gevangen sijn⁺ worden, want die Engelschen hadde voll gelts bij sick, sonderling die capteinen, und hopluyden mede geslagen als Gert Entens, die Dielffziel behoerde verdedigt thebben und Asinge Entens daerin hefft laten blijven bis tot dussen tijdt. Und ys dusse nederlage weinich beclaget worden, want Godes torne soedanigen ungedwongen garnisonen²⁾ niet anders affsolden muchte um hoer boese daden willen gedaen. Und nu noch neit up Godt dachten, als men slaen solden, dan spotteden den malecontenten, dat sie myt hoer kneval nu den papen und moneken solden bichten, und sie hoer wolden absolveren und balde leren worden beeden, die sulven nene gebed achteden. Hoewol an beiden sijden dapper gevechtet und gestreden worde, dat 300 und meer in een plaetse leggen bleven, soe ys nochtans die Nije Ziel bewaert gebleven und daer die tovlucht genomen und gebleven die reste van die Staten. Die corneel der Engelschen ys daer affgecomen. Ewsum ys daer niet bij gewest und hadden die Staten sich bynnen geholden, hadde mogen die vijanden meer verknecket³⁾, gelick daerna doch nichtes meer gewonnen

1) Vermoedelijk karabiniers. Vgl. over den slag bij Noordhorn: Wagenaar, Het leven van Willem Lodewijk, blz. 28 vlg. en de daar aangehaalde bronnen.

+ fol. 156^v.

2) H.S. heeft: gardisonen.

3) Geknakt, verslagen.

[p. 321]

ys worden, dat die malecontenten sick hebben verdielt und quartiert up hoer winterlegeren, nadat sie den Nijeziel beleggende musten verlaten und dorch watersnoet hoer leggeren upbrecken, alsoffte Godt almechtich die sake helpede. Want den 27 Octobris was daer stormwint, dat doer dijcken und zielen het water overall liep, und myt nouwernot daer affcomen konden. Und sint om Gronnigen wederomme gecomen und vandaer met 6 vendelen na die Marne getogen up Tammigenhuys¹⁾, Warfummerbueren und Wynsum gelecht, van huysluyden gevoerdet. Die anderdiel na Drente und Twent und Lingen getogen, sint tom diel myt 6 vendelen int Wolt gevallen; want die Oltampster hoer kereden und myt 6 yaer scattinge offgekofft hadden, myt Grou²⁾ und die Ziepe³⁾ doergraven hadden, dat sie daer ock nicht yn muchten des waters halven, und alhier myt die uterste scade verblivende in die armpste diel vant lant, die nu benae alles geven hadde, wat in die hoege dorperen over was. Want dit was die laetste reste offte ort, daer noch wat verbleven was⁴⁾. Dan die knecht was nu soe gebedet⁵⁾ als die heere sulven, want sie hore porten sulven waren musten voer hoer vrunden. Dusse ontsedt voer den Nijeziel solde swa(r)licken geboeret hebben, want die⁺ muyde offte tovart was togepalet und stremmet myt scepen. Nu overst in dusse storme hefft men over het landt mogen varen und den Ziel gespijsiget. Welcke onsedt den Gronningers dat gemoet wederomme benomen und alle hoepe verloren, daer rede alle verdreven biesten⁶⁾ uth Oestvreslant wederomme ingedreven worden, vor den

1) D. i. de borg der Tamminga's, even ten zuiden van Hornhuizen.

2) Grou, vermoedelijk de Groeve, een water, dat van het Schildmeer naar de Fivel of het Damsterdiep loopt.

3) De Ziepe of Zijpe is een riviertje, dat ongeveer de grens vormt tusschen Duurswold en Oldambt en bij Termunterzijl in zee stroomt.

4) Ditzelfde verhaal bij Van Meteren, aangehaald bij Wagenaar, t.a.p. blz. 28.

5) Was gebedet = lag te bed. Hier in figuurlijken zin op te vatten.

+ fol. 157.

6) H.S. heeft: buesten.

[p. 322]

Engelschen bij honderth dreven¹⁾, soe tot nene voerder raden kunden. Want een koy²⁾ hoy konde gelden daer 3, 4, 5 daleren. Und worde nu tot een roeff komen in die Ummelanden, daer rede in die Marne uth Homsterlant invall gedaen worde und sommige huysen branneden up den 4 Novembris to Nijekercke³⁾ etc. Und verorsake, dat Verdugo volck alsoe quartiert worde um die Marne to bewaeren, daer die huysluyden overmydt beter ordinantie meer to gesynnet weren. Und die Landtscap lenunge belovede des weekes 2000 gulden, dat alnoch die vijanden voer vrunden geholden worden van die huysluyden. Boven dussen ongunst reede gemaket worden der deputierden guederen und namen noch meer verongelicket tot stillswijgent der gemene, myt dusse manier, dat Lucas van Lingen, Cornelis Kempis mijn guederen up den 17 Septembris bescreven hebben als een confiscatie makende, daer soldaten ingelecht tot 2, und allet gewas an sick getogen. Alsoe ock gedaen to Melle Brossema⁴⁾ to Sandtweer, Rinke Ellema, Hermen Sickinge und Ballo Froma, Eysse Bauckens, Albert Knottes. Daer tom diel die koygen affgedreven, die swijnen geslachtet, dat koeren affgedorsket und vercofft hebben; und die reste hebben die vrouwen moten ransoneren, het mijne howol neit gedorschen vor 100 gulden. Daer ick nochtans nene scattinge ten achteren was gelick sommygen, daeromme nene ontschuldinge makede. Und worde meestendiel vermeent und gelovet, dat Johan de Mepsche, lutenant, sulckes allene ordinierde, want die hoeffluyden ontkenneden sulckes hoer wille neit to wesen. Doch mede gedacht, dat hem noch bemoygede over die 50 gulden hoeffscattinge, welcke

1) De woorden vor - dreven zijn met een anderen inkt tusschen de regels geschreven.

2) Deze maat is niet meer bekend. Vermoedelijk is het de hoeveelheid; die in een zeker gedeelte van de schuur kan worden geborgen. Ook kan het zijn de hoeveelheid, welke in een uit latten saamgestelde kooi kan worden vervoerd, zooals nog wel geschiedt.

3) Niekerk in de Marne.

4) Broersema.

[p. 323]

Heyne Mennens allnoch betaelde und nu weder solde geven offte uth mijn gudt manen.

Ock worden Adriaen Ripperda meygeren tribuliert van den hopman Hindrick van Delden um dat ransoen to⁺ geneten, welcke he verwachtede uth die vangescap voer Adwert geleden und to Vlysvlete ontvrijet¹⁾, nu loess comen was uth Deldens handen, und seer kranck wesende nu wederomme na Stycht getogen was, hoewol sijn broder²⁾, die droste van Sallandt, voer Goer ock gevangen was.

Den 27 Septembris ys Jacob Ripperda in sijn vortocht, hoewol nu seer den malecontenten gunneden, to Rysum³⁾ gestorven und die sake niet mogen meer tegens offte mede wesen; daer dan in die Oesterhorn⁴⁾ dat hoefft gelecht ys, dan neit die raedt, want sijnes ansiendt weinich to trosten was. Daer nu Berent Reyners sijn redger⁵⁾ gestalt was, gelick Cornelis Kempis redger ten Dam van wegen Konicklicke Majestaet to Hispanien, dat ock alle heerlicheiden an den Stadt in naem des Konicks vervallen solden sijn. Und Lucas van Lingen van wegen Mepsche achtede ock alle rechtunge sijnnen twesen sonder emants reductie to achten.

Um dussen tijdt ys grave Johan, grave to Oestvreslant, to scepe na Dockum, in Zeelant und vort na Engelant gereyset. Um wat orsake ys neit openbaer worden, dan den 8 Novembris wederomme in die Grede⁶⁾ angecomen und na den Oert⁷⁾ getogen. Daer nochtans van den broder, grave Edzert, quade suspitie gemaket worde und wolde, dat die raedt, borgeren, sonderling die verwekenen

+ fol. 157^v.

1) Vrijgelaten.

2) Eggerik Ripperda.

3) In Oostfriesland.

4) De oostelijke hoek der Ommelanden.

5) Deze Jacob Ripperda was heer van Farmsum voor de helft en had voor de jaren, dat hem het redgerrecht toekwam, Berent Reyners als zijn geconstitueerde redger aangesteld.

6) Het riviertje in Oostfriesland, aan welks mond Grietzijl ligt.

7) Leeroort.

[p. 324]

solden hem allene trou und holt sweren, soe Ocko Vrese und die canceler sulckes drivende weren bij den borgeren van Gronnigen, offte sie sulden mueten trecken und komen koepmans wijse. Dan worde um voele orsaken geweigert, hoewol openbaer ys. dat men an dusse sijdt den Konick favorisierde, gelick bij den anderen den Staten.

Ock ys up dusse tijdt to Embden gewest Lazarus Muller und nu na die Staten treckende, versochte van sijn voerige besoldinge 200,038 gulden; und hadde he in die dienst gebleven voer Bartelt Entens, he vermeende Gronnigen all Staets gemaket to hebben, und solde ock neit dorch Ewsum bedreven mogen worden, um den muerlicken haet und vijanscap myt Gronnigen, des men gewisselicken gewaer solden worden, als men van hem gehort hefft. Dusse Lazarus Muller secht men, dat nu wederomme in bestellinge angenomen¹⁾ sij, des Godt geve tot beter wisheit und regerunge etc.

⁺ Nadat nu heele Nederlant seer verslagen und demodiget was dorch dussen nederlage geleden voer Noerthorm, hebben die van Overijselsche steeden an den stadt Gronnigen noch tom laesten up den 12 Novembris gesonden um hoer tot verhandelunge to raeden in dusse vernelunghe der ganser Nederlanden. Und dusse brefft was intituleert an borgemesteren, raedt, nije und olde, taelmans, boumesteren und sworen meente, und daerna ock copien an den borgeren uthgeven. Daer sie nu boven horen ordinantie dat krijchvolck int land lijden musten, und hetsulvyge heel uthterende und um gelt ropende, darto die orlichscepen alnoch up den Emse vertoveden, dat benae nichtes uth landt offte to water incomen solde komen, soe die scepen konden blijven, und nene conniventie holden wolden myt die hoytevaerers²⁾, gelick die

1) In bestellinge annemen = in krijgsdienst aanwerven.

+ fol. 158.

2) Hoytevaerers zijn de kooplieden, veelal uit Groningen en Appingedam geweken, die te Emden woonden en met hunne schepen handel dreven en heimelijk correspondentie voerden met de achtergebleven partijgenooten.

[p. 325]

vorige nu twe yaren lanck gewoent weren tdoen. Dan woe dusse breff sij ontfangen, sal die tijdt mede leren; want Westendorp, die bena als infamis uthgelecht was bij Bellyes tijden, die was nu die vulste mester. Daerto die Westvresen, die nu ock vermeenden hoer lant wederomme ingenomen thebben, dan niet hefft versien west, hoewol hoer Godt victorie gegeven hadde myt den vorige slach, und nu groter verlangen hadden. Daeromme van voele verhoepet worde, dat dusse vermaninge ter tijde comen solde sijn. Dan van anderen worde die sake mistwivelt als to wijet verlopen und mishandelt¹⁾. Godt wolde het tom besten we(n)den na sijne almogentheit und wisheit, updat het landt eenmael muchte erreddet worden und tot Goedes diensten onderichtet. Howol die vorscreven anscrivunge van die Stichtsche steden niet onbeantwordt ys gebleiven, dan wederomme scryfften gesant, nu neit openbaer. Nochtans ys evenwol Jochum Ubbens als allene die man und commissarius up den 19 Novembris up een Sondach des snachtes uth Gronnigen na den hartoch van Parma gesandt, um endtlicken to ontsedt tworden⁺ myt dusse krijsvolck, an gelt, und andere thodoendt van hulpe. Want Dornick, nu den Staten affgetreden, myt hartoch van Parma accorderende²⁾ was; und den upbrekinge der malecontenten voer den Nijeziel dorch dat grote onweder und waternoden, tot een winterleger die beeste dielen der Ommelanden ansochten und beswaren musten, soe up den 25 Novembris gedaen ys, tweten in die Marne up Tammingehuys³⁾, Winsum und anders myt 6 vendelen; und daerto eerst Duerswolt ock 6 vendelen myt 2 benden ruyteren monsiuers Thomas, die, hoewol in Duerswol(t) neit lange verblijven muchten van privande halven und Fermsumerziel opengesperet worde, uth die kley gekeret worden van die besettinge

1) Verkeerd behandeld.

+ fol. 158^v.

2) H.S. heeft: arcorende.

3) De Tammingaborg bij Hornhuizen in de Marne. Vgl. boven, blz. 321, noot 1. Er was ook een Tammingaborg te Winsum.

[p. 326]

up den Ziel und Reyda. Soe ys nochtans het Oldeampt vrijheit belovet myt affcoep van 8 yaer scattinge, und daerto kruyt und lot gesandt to bijstant um myt gewalt to keren. Sint dusse vendelen und ruyteren myt gewalt ingetogen tegens den Oltampsteren und sommigen doet geslagen tot 10 eder meer gewondet. Und aldaer het vredes ock verleret, soe up andere plaetsen gescheden was. Aldus was gelove und beloeffte und verdrach nene weerdes geholden, updat Hunsinge und Fywelinge myt scattinge alnoch konden die lenunge doen und die ene gherne den anderen soedanige gasten uth Duerswolt int Oltampt tosanden; want int Wolt¹⁾ niet mynner emant beyegent dan voer gescede bij anderen, daer sie hoer wille und vulop niet hadden myt gelt und wijn, dages 1 daler und 5 stoters²⁾ voer bier een slichter soldat, dat die biesten van stallen veryaget, gesteken und gedodet sinnen. Aldus wort Wybe van Goutum der Stadts soldaten ock ten Damme gesandt um dat vort to vernelen, sonderling der goesen huysen, die reede ledich stonden. Daer Claes ten Buer, Gert Smyt, Popko Uffkens zaliger huysen heel verneelt bynnen und die scade myt nene duyseden to werderygen ys. Want men seide hoer commissie twesen Dam heel to verneelen, soe men die tocht und vart des water niet worden letten, durch stortinge der huysen und hefft neit mogen verbeeden worden van die borgeren ten Damme daer tegenwordich. Und worde dusse besettinge hier geholden um die hoege landen to executieren myt scattinge und die Marne daerna verleteden. Dat ock des meer vorsichtich gewaeret worde myt dat hoy te vaeren van Embden na Gronnigen, want⁺ die orlichscepen, den 2 Novembris den Emse verlatende, hadden ock vareguedt³⁾ genoch overvaeren laten myt contentament. Dan wat guede luyden leeten uthcomen, muchte niet vrij sijn dan gevaer lijden, het weer wes

1) Duurswold.

2) Een stooter is 2½ stuiver.

+ fol. 159.

3) Vrachtgoed.

[p. 327]

Berent Muller, Isbrant Claesens, Johan Claesens, Berent van Swelen und anderen voele meer uth den konden verbergen und verdingen¹⁾. Alsoe deden ock voele der voerwekenen uth Gronnigen, als Hondebeke²⁾, Johan Muller, Christoffer Crudenar, welckes den anderen seer verdroetsam was tsien, und niet myt clagen bij den Staten letten konden, hoewol hierover up den hervest commissarien affgesonden worden um die excessen to verhoeren, dan wijders nichtes ys berichtet worden.

Onder des versammelen und starcken sick die Staten weder in Westerlant, besetten hoere steden alle, holden yn den Nijeziel myt 5 vendelen, Doede van Laeren, Olthoff, Knop und anderen meer. Die Engelsche corneel Norijs verstarcket sick myt nije Engelschen, also ock Ewsum soe voele he vermochte, trecken na Brunchorst³⁾. Dan scaden meer als sie wynnen, want sie gelt mysten, waertegens Verdugo starck 13 vendelen vermeende Sutphen und Stychsche steden to benouwen dorch hemelicke partijen daeryn wetende, dan voergeves is west. Den 4 Decembris Monsuer Thomas, een Spangerde captein offte ridtmester, uth Wolt uptreckende, den Verdugo nae, wort van Lucas van Lingen redger und commissarius in die Oesterhorne besoldet myt 1100 keisersgulden, van Loppersum, Rip⁴⁾ und Sandt allene in een dach upgebrocht, alsoffte he hoer daermede den intoch affkofft hadde.

Den 25 Novembris was dar een harde storm van blixum, donder und onweder, dat to Oldencloster bij den Dam die klocke uth den toeren sij versmeten und een boem gespoldet und dat vuer in die kercke een altaer und

1) Vermoedelijk verdigen = afzenden.

2) De Hondebeke's waren bijna allen Roomsch-Katholiek gebleven en Spaanschgezind; zij weken bij het begin van den 80-jarigen oorlog naar Spanje uit en keerden eerst in de eerste helft der 17e eeuw naar Groningen terug. De hier bedoelde Hondebeke zal eene uitzondering zijn geweest.

3) H S. heeft: Brinchorst.

4) Rip, verkorting voor Zeerijp.

[p. 328]

belden geslagen, dat het verbroken und 3 begijnen besengett synt worden dan niet geseriget, als die seden, welcke des gesien hadden. Alsoe ock was up wat, na Bierum, Spick, Warfum, een grote menichte van vogelt⁺ doet geslagen und scepen in die rijten¹⁾ omgekeret tot verwonderinge van voele luyden, dan daerna niet geachtet ys worden. In dusse sulvygen drovige tijdt und hervest hefft sick die pestelentie in Stadt und Landen seer verheven, dat voele hunderden verstorven sint und to Wyrdum, een klien kaspel, wol 100 personen doetlick affgaen. Nochtans die pastoren bedachten weinich die luyden uth Goedes wort ttrosten noch die meente becommerde des ock neit, noch worden ock nene vermaners van Embden affgesandt, soe desperaet was het um die kercke. In polytsche versonunghe scriven alnoch die Stychsche steden Deventer, Campen, Swol myt iverige und andachtige gemoet an den stadt Gronnigen, dan worde weinich beantwoerdet, woe sie hoer lofftenisse, eedt, breff und segel wolden achtet hebben, den onversoende vijandt wol vertrouwende, alsoffte um nene religie tdoen was, dat sie nochtans tom laesten den vijant allene to swack solden sijn, und solden dan moeten die nedergesmeten vestenisse weder upbouwen, starcker als tvoeren. Dit scrivent ys eenmael, andermael und darde in Januario volgens weder verhaelet dan vorgeves. Ock was nu heele lant also beset in die Marne, Dam, Ziel, Reide, Oltampt, dat nemant wat muchte tentieren.

Die stadt Gronnigen was middelertijdt neit demodiger dorch hoer regenten, diewijle sie dorch den vertoch der scepen van den Emse up enen dach wol 50 last rogges vor den poerte incregen, welckes duerde 1 weke lanck, ter tijdt die vorst sick erhevede und strenger worde, und worde also gespijsiget in 14 dagen, dat men in een halff yaer nichtes to besorgen hadde und die coep worden gelick als to Embden.

+ fol. 159^v.

1) Geulen of kanalen tot afvoer van het binnenwater naar zee.

[p. 329]

Diewijle sick die acceptatie des broders¹⁾ uth Franricke to widere huldinge indrunge, nochtans myt groten vertrouwent und hoepe van gevrijet tworden, worden den 28 Decembris to Leverden des Konicks waepen van Spannien affgesmeten und vijandt verclaert, kumpt Alason in Engelant umme alsoe vort in Nederlant inttrecken²⁾. Overst to Leverden in dusse onthuldinge ys ener van den Hoege Raedt, myt namen M. Fecko Rala, doet gebleven daetlicken, dat dan den persoen suspect makede van conspiratie offte die sake swaer wegede, nochtans die religie ingelivet und bij Belly tijden in landtsaken³⁾ sick⁺ erholden hadde styll⁴⁾, als neit suspect, tot wonderinge van voele luyden. Den 26 Decembris kumpt Verdugo weder to Gronnigen und lecht sijn volck up Drente, daer Bellyes regement uth Twent mede bijcomen was van Taxio gevuert und worden die anderen uth die Marne und Oltampt und uth den Dam ock upgeeysschet up den 12 Januarij anno 1582, dat die Ommelanden nu eenmael een weinich respireren muchten.

1) Anjou.

2) De afzwering van Philips door de Staten-Generaal had plaats den 26 Juli 1581. Men ging dus te Leeuwarden zeer laat tot de afkondiging daarvan over. Anjou begaf zich in October van dat jaar naar Engeland en stak van daar naar Vlissingen over. Den 10 Februari 1582 daar aangekomen, werd hij in het begin van Maart door de Staten-Generaal te Antwerpen gehuldigd.

3) H.S. heeft landts., met eene afkorting achter de s.

+ fol. 160.

4) H.S. laat hier nog eens volgen: geholden hadde.