De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1580]

Todtdat up den 3 Martii anno 1580 Georg van Lalein verclaerde, wat he to Essen und binnen Gron-

[p. 270]

nigen gesocht hadde, tweten die Unie aff to vallen und den malecontenten an to haelen. Want he reede seer beordet¹⁾ hadde und willicken nagegeven, dat die gijsselers ilendt weder to Gronnigen solden comen van Campen; welcke gescheden, syndt sijn beste raedtgevers und mesters west um die Unie aff to slaen und sick myt den Colsche vredehandel to becleden²⁾, dat men den Koninck solden getrouw blijven und die Reformatie verlaten. Daeromme ock Popco Everdi³⁾ wederomme in sijn secretarisscap gestalt und Rembertus Ackuma, van Stadt und Landen ingestalt, onsedt⁴⁾; hebben hoeren voernement boven emandts vermodent, hoewol het nu gemarcket worde, angeheven und in werck gestalt, tweten dat Sijn Genade smorgens toe 5 uren myt hulpe der Papissche borgeren und todoent der scuttescuveren den anderen diel der borgeren van Reformierden sijdt tot drehundert uth hoeren huysen hebben gevanckelicken genomen und up alle poerten und vanckenisse ingesloten, wes sie overcomen hebben coenen sonder emant der Reformierden tegenstandt⁵⁾. Daer Jacob Hilbrans, borgemester und nu rentemester van Coverden gestalt, doet ys gebleven, Reindt Alberda gevangen, Willum Ubbena⁶⁾ Jochums Ubbena broder, Joest van Cleve⁷⁾, Albert Horneskens⁸⁾, provest to Loppersum in des Lutenandts plaetse, Lueloff Roleffs⁷⁾, Willum Dreues⁹⁾ und anderen meer naemafftigen tot

1) Geregeld, orde gesteld op.

2) Den Keulschen vredehandel als voorwendsel gebruiken.

3) Everhardi.

4) Van zijn ambt ontzet.

5) Dit alles uitvoerig behandeld bij J.A.G.C. Trosée, Het verraad van George van Lalaing enz. ('s Hertogenbosch 1894.) Daarvoor is evenwel Eppens kroniek niet gebruikt. Van veel beteekenis is dat natuurlijk niet, daar Eppens evenmin als b.v. Rengers ooggetuige was en dus alle bizonderheden van hooren zeggen moest hebben.

6) Lid der Hoofdmannenkamer.

7) Raadsheer.

8) Albert Horenken, raadsheer.

7) Raadsheer.

9) Willem Drewes komt onder de regeeringspersonen te Groningen in die dagen niet voor. Ook Rengers vermeldt hem niet. Vgl. over dezen bekenden goudsmid Gron. Volks-Almanak 1908, blz. 236.

[p. 271]

300 und meer burgers, die alle en tijdt lanck verwaeret,⁺ tom laesten tom diel myt 500 ghulden, 400, 150 und anders ontloeset worden, tom diel hemelicken ontliepen uth hoere scarpe venckenisse, to Embden samelicken verbleven sindt; hoewel dat die anderen ock loven und sweren musten twintich mijlen van der stadt Gronnigen to vertrecken und thoe verbliven, als offte die andere nabueren alle vijanden weren. In dusse uproer und borgelicke twist hefft men gesien wat onenicheit van religion doet in een stadt, dat kindt tegens den vader, nabuer tegens nabuer, borger up borger sick laeten verhessen¹⁾. Want het vreder affgegaen ys dan offte daer besettinge yn gewest weere und neit balde weder to versoenen sal wesen. Overst Bartelt Entens, des niet allene vermodende dan ock vernemende, ys umtrent 8 uren myt sijn volck van Haeren und Helpen daetlicken an den porten getogen um ontsedt tdoen van wegen die Staten, die Reformierden und die vijanden to keren, dat sie hoeren voergenomen werck ock int Landt neit solden dorch den gemenen man anheven, gelick Popco Everardi alsulcke mandaten hadde gescreven und in die Landen hadden uthgesonden, als ydermenlicken geleesen hefft. Dyt ys dan die orsake west van die anderde belegerunge voer Gronnigen gedaen, gans in een andere gestaltenisse. Tvoeren, umdat sie die Reformatie solden annemen und den Staten trow sijn, worden sie van den stadtholder Georg van Lalein belegert und bescadiget, sonderlincken hoer ossen²⁾; nu overst wort Sijn Genade sulven in die stadt belegert van sijn egen lutenant van der Staten wegen. Daer graef Willem van Nassauwen und graef van Holloe³⁾ mede voer gelegen hebben tot 24 vendelen und die stadt bescoten, bescantzet, bedammet, tot den 19 dach Junij, dat alsoe die stadt in benoutheit, hoewol neit van privande, soe haest nochtans in andere dingen voele, und

+ fol. 135^v.

1) Doen haten, ophitsen.

2) Deze drie woorden later tusschen de regels ingeschreven.

3) Hohenlohe.

[p. 272]

hebben myt den anderen swaere und meinichtvoldige scarmusselinge geholden; want die Stadt ock die vendelen knechten up Scutendiep¹⁾ gelecht hadde und tegenscanzen makeden, welcke hoer genomen syndt worden. Um welcker oersake na Drenckelstoeren²⁾ die overste Bartelt Entens up den avendt van den 27 Maii sulven scharmusselende in den ingenomen scantz dorch een vervlogen loet in sijn hoefft daetlicken doet gescoten ys worden tot een droffenisse und verluss des gansen vaderlandts und to Middelstum³⁾⁺ in sijn vaders begraffenisse begraven. Want myt hem alle disciplina und geweer gedaen ys west; dat alsoe ongunstich tovoeren die overste Bartelt Entens geacht worden, soe liefft und trouwe was he nu. Und hadde die Landtscap in een guede toversicht gestalt van contributien und collectatien van pennygen uth kercken, cloesteren, klenodien alle und klocken, daer het gescut voer Gronnigen⁴⁾ becomen ys. Hoewol dat Philippus graef van Holloe hem substituërt ys worden myt graef Willum van Nassauwen, die daer al dinck soender voerraet hebben staen laeten, welcke die belegerunge hefft verflouwet und den Stadt modich gemaket. Want sie nu guede kundtscap incregen van Jochum Ubbena, anvuerende ontsedt van den hertoch van Parma⁵⁾ gesonden myt Verdugo, overster, tot der Stadts kosten und betalinghe. Overst woe soedanige betalinge ersocht ys worden, is den Landtscap und den ingesetenen all voergeves und idelicken wijsgemaket, dat sie dorch der Konichschen regerunge van der deputierden scattinge solde bevrijet

1) Scutendeep was een omschanste voorstad ten oosten van Groningen, door het Schuitendiep daarvan gescheiden.

2) De Drenckelaerstoren was een sterke vestingtoren op den zuidoostelijken hoek der stadsmuren, bij den ingang van het Schuitendiep. Zie noot 1.

3) Mentheda, zijn vaderlijk slot, waarnaar hij genoemd werd, lag in het dorp Middelstum.

+ fol. 136.

4) Het woord Gronnigen is tusschen de regels later ingevoegd.

5) H.S. heeft Palma.

[p. 273]

worden, van die imposten ontlastiget und dat roevendt und terendt bewaeret worden. Want die Landtscap, tom eersten um die arme gemene huysman to verlichten in contributien, hadden na die ordinantie der Unierden nicht uth sick sulven die impost angenomen, ock hoeffscattinge verwilliget und ontfangen van die voernempsten huysluyden, hovelingen und closteren, die huysmau up 6, 7, 9 und 10 gulden gestalt, hovelingen 30, closteren 50, 100 gulden; daerto alle clenodien uth closteren und kercken ontfangen bij ordinantie des Landtscaps up landtsdagen; ock noch die clocken uth die toerens verwilliget um gescut to maken laten und hebben tegens den stadt Gronnigen und vort dat landt to bescermen. Daertho worde verwillyget acht yaer scattinge in 16 maent to betalen, daer die meyger allene twe yaer van toleggen solden; die reste solde den landtheren gecortet worden in die hueringe. Tom laesten dat die meygerluyden solden die hunderste penninck ock betalen van sijn tilber guederen, up lichste geweerderiget, dat ys van duysent⁺ gulden allene teyn to betalen, welcke 12 eder 13 hundert gulden wert solde sijn. Dit ys der deputierden ordinantie west, um den Unie um hoer quotysatie vulltdoen des maents 12000 gulden und dusse inlandtsche orlogen to continueren, dat nochtans die huysman in eheren solde und kunde blijven, gelick ock daetlicken die huysman gans onbelastiget bleff van die soldaten und belegerunge vor Gronnigen, beholden dat daer scranzers¹⁾ musten geholden worden. Soe lange Bartelt Entens levede was daer nene clagent over den soldaten. Overst die ankumpst der malecontenten worde nochtans voel meer gelevet und verhoepet van die mene man als hoer volck und vrunden, die nomende die deputierden hoer vijanden und vertierers, die het landt uthscatteden. Daeromme myt scade geleeret worden, dat die sijn vader niet hoeret, hoeret tom laesten sijn steeffvader. Want Jochum Ubbena ancomende, myt dat ontsedt, niet lange voer Gronnigen vertoevende, syndt

+ fol. 136^v.

1) Scranzen, oude vorm voor scanzen = maken van versterkingen van takkebossen enz.

[p. 274]

datelicken na den Siel getogen und belegert, und aldaer man bij man geeysschet to scranzen. Hebben myt der daet bynnen 4 dagen soven yaer scattingen uth het Landt ontfangen und myt mandaten affgedwongen van den unwillygen. Datwelcke ock daetlicken ys upgebrocht van den, welcke die Landtscap versconiget hadde in den hoeffsettinge, als Woltersum, Mydthuysen, Marna, Duerswolt und anderen, etc. Und dat hefft gedueret een yaer lanck, dat scanzen scattinge hebben belopen des wekes een yaer scattinge ordentlicker wijes und een yaer offte meer van onkosten der caspelen. Hier ys niet voel up geclaget, beholden dat die gemene huysman dages geplundert worde und myt garden overvallen und andere belenunge tdoen. Sonderling verkoelede¹⁾ die meente sick gaer, dat der Reformierden und deputierden huysen geplundert worden, Dam uthgeroedet und vernelet bena, dat daer nemant hefft in blijven mogen²⁾, gelick uth den Dam und Fermsum alle clocken weggefueret, die huysen geplundert, na Gronnigen gevueret und soe vort myt alle deputierde huysen, guederen und koygen gedaen als een roeff des mene mans van Gronnigen, daer die meente meer om lachede dan clagende was und was.........³⁾ een maent tijdts lanck, ter tijdt die scattinge groet und voel worden, want den beyeget het alsoe als wol verdient loen⁴⁾. Offte nu ock die gestalte deputierden voer een ordentlicke overicheit in die Ommelanden in dusse vaerlicke tijden tho achten sulden sijn, mach en yder uth dusse navolgende verwillynge des Landtscap, in alle quartieren gedaen, geordelt worden, na luydt die commissie⁺ und eedt der deputierden vor den Landtscap gedaen. Daer cortelicken soe voele waerafftich ys, dat die Landtscap durch die twist und vangenscap der deputierden und anderen anstaende periculen niet dorch iderman

1) Sick verkoelen = zich ergeren, versmachten.

2) De navolgende zin van ‘gelick’ tot ‘want’ is met een verwijsteeken op den kant door Eppens later bijgevoegd.

3) Hier zijn een paar woorden door den binder afgesneden.

4) Hier staat een onduidelijk geschreven en afgekort, misschien weder doorgehaald woord, waaruit men ‘seggede’ zou kunnen lezen.

+ fol. 137.

[p. 275]

und voele kunde regert und bedenet worden, dan dorch weinigen, welcke der landtsdagen resolutie solden effectueren und alle swaricheiden solden voerdragen um to remedieren myt des Landtscap wetent und wille. Daeromme sint daer 36 deputierden, halff van den adel, halff van die egenarffden, gestalt worden, ten Dam uth Fywelinge 12, als Edzert Rengers eder sijn soen Johan Rengers ten Poste, Jacob Ripperda, Adriaen Ripperda, Johan Starckenborch, Johan Rengers to Helm, van die egenarffden: Emo Tammen, Eysse Bauckens, Johan van Gennyp, Abel Eppens to Equert, Cort Borchers to Fermsum und Albert Knotte to Loppersum. Welcke ordinantie, bij die hele Landtscap angenomen, ten Dam in Fywelinge ys effectuert, dat die meente hefft genoempt die adel, die adel wederomme den egenarffden, als blijcket bij acten des notarii Israels¹⁾. Waerbij noch gekoeren sint die prelaten van Thesinga und van Oldencloster bij den Dam. Und alsoe ock in die andere quartieren gedaen und myt eede bevestiget worden, alles tdoen tot des Landes vrijheit to bescutten und to verdedygen. Dussen hebben nichtes geraden, het ys eerst myt der Landtscap weten up gemene verscrivinge verwillyget worden, als volgens myt een uthscrivendt des syndici bewesen kan worden. Hoewol nochtans die meygerluyden²⁾ sulckes seer ongunstich verstonden, dat sie, die scattinge gaven, van den Landtscap affgesondert³⁾ worden und nu allene sommigen und weinigen landt wolden regieren. Daer ock mede stemmede die anderen van adel und grote benijdunge maket worde over diesulvyghe deputierden. Waeromme diesulvygen gerne hebben sien mogen, dat der deputierden huysen geplundert sint worden und uth die Landen verwijken musten in den intocht der malecontenten. Want dussen worden die autoren genoempt und geholden der Reformatie, Unioens, affbreckunge der

1) Hiermede wordt bedoeld de te Appingedam wonende notaris Israel Degener, die tevens een tijd lang secretaris der Ommelanden is geweest. Vgl. hierachter fol. 178.

2) De meiers of huurboeren.

3) Van den Landdag uitgesloten.

[p. 276]

cloestren und ynvueringe der soldaten und krijges tegens Gronnigen. Overst na en yaer, anno 81, nadat die malecontenten⁺ weder van Steenwijck gecomen sint und Ewsum wederomme uth landt dreven, und die deputierden meestendiel uth wantrouwent an den meene man nicht weder ynt landt syndt gecomen, hefft men eerst sien und gewaer worden, weens regerunge und ordinantie die drachtelickste ys west und den meente trouwelicken gedenet hebben. Want die meente nu nene vorstanderen und verdedigers hebben und brucken muchten, hoewol dat dusser deputierden erkesunge allene ene tijdtlicke van twe yaren lanck wesen solde, van den yaere 1578 op den 27 Decembris durende tot den yaere 80 up Decembris, und daernae vrij sijn offte continuert mogen worden. Evenwoll hebben sie weinich danckes dan quaet loen moeten ontfangen, alsoe dat alle hoer reysent und treckent tom mestendiel, sonderling der egenarffden, up hoer egen kosten gedaen ys, daer sie dagelickes 2 gulden geneten solden; und daertoe lotgijns gegeven und maket sint worden van der Landes muntemester ten Dam¹⁾. Dan weinich betalet worden offte ock nichtes, alsoe dat die meesten die dienst mode sint worden, und ock want sie nu seer discordes weren um die religioenssaken tegens Papissche moneken. Myt welcke syck Ewsum schijnde to verglicken und een grote partije makede in die landen, sonderling als Bartelt Entens doet was, die²⁾ die closteren nu dede verwustenen und alle belden und altaren uth die kercken leedt brecken und der vijanden guederen wolde publiciert³⁾ hebben, sonderlingen der prelaten, die mede in Gronnigen getogen weren und affgevallen. Welckes Wigbolt van Ewsum, Christoffer⁴⁾, Hayo Manninga, Tamminga niet gerne tolatenden, dan sick liever

+ fol. 137^v.

1) Over deze loodjes of presentiepenningen, zie Bijdr. v. Gesch. en Oudheidk. inz. der prov. Gron. dl. VII, blz. 1 vlg. De aldaar op blz. 12 besproken en op de bijgevoegde plaat sub n^o 5 afgebeelde penningen zullen de loodjes zijn, door Eppens hier vermeld.

2) D.w.z. Ewsum.

3) Publiek aangeslagen en verkocht.

4) D. i. Christoffer van Ewsum.

[p. 277]

wolden beholden, als reede myt closter to Winsum gedaen worde. Hebben die anderen niet mogen dulden und dragen, dan wolden tot het landes besten beholden, waerto joncker Egbert Clant to Stedum commissarius und collectuer ys gestalt worden van die deputierden myt weten des gansen Landtscap als up Paessche avendt anno 80 2 Aprilis geordiniert. Alhier hefft sick sien und hoeren laten die simultas, welcke tusschen Bartelt Entens und Ewsum dusvals gewossen ys, offte Ewsum ock meer stemme hadde offte meer gewalts hadde als ener der deputierden und edelman van den. Waerup sick Ewsum wol verclaerde die meeste to wesen, gelick ock sijn vorvaderen⁺ over 500 yaren¹⁾, und daer were onderscheet tusschen die edelingen etc. Welcke discor seer odiose und ontidtlicke geacht ys worden in dusse tijden und van en yder geacht worden, dat des landes vrijheit nu ondergaen muste, all hadde dusse verloep und nederlage durch die malecontenten niet gedaen worden und Entens alsoe neit affgegaen weere²⁾, daer die broder Asinge Entens ock up den Ziel niet ontsettet ys geworden, dan gevanckelicken gebleven. Dyt ys gesecht van der ordinantie, lasten der Landen und hoere deputierden tegens der malecontenden scattinge und hoeren commissarien over die meenten gestalt in den yaere 80 und 81, totdat Ewsum weder uth landt verwijken hefft moten, soe volgen sal. Holloch overst die grave, als nu overster na Entens doet, den ancompst der malecontenten verstande van Gronnigen to ontsetten, ys myt 18 vendelen und 4 biende ruyteren upwers van Gronnigen uth leger na Coverden getogen, den Entens volck 10 vendelen leggende laten. Dan hefft den 16 Junij anno 80 den slach meer verlopen

+ fol. 138.

1) Deze bewering is te kras. 300 jaren zou desnoods gaan; doch de van Ewsums beriepen zich, wat de oudheid van hun geslacht betreft, gaarne op de, later gebleken onechte, oorkonde van 11 November 1353 (Oorkondenboek v. Gron. en Drenthe, onechte stukken n^o 6.) Vgl. hierbij het medegedeelde door Rengers dl. II, blz. 305 en de daarbij geplaatste noot. Tot den rang van het aanzienlijkste geslacht der Ommelanden zijn de van Ewsum's echter eerst in de 16e eeuw gekomen.

2) Vgl. boven blz. 272.

[p. 278]

dan verloren¹⁾. Daer Popco Uffkens, bestelder lutenandt der Ummelanden van den Prince und Raedt der Staten, mede gebleven ys und die meeste reste na Deventer und Sticht verweken ys. Des hadden die Landtscap mij Abel Eppens committiert als privandemester, dat die grave Holloch leger myt bier und kees und ander haver uth die Ummelanden solden geprivandiert worden tot die summa van 2000 gulden. Und aldaer meest in Drentlandt verbleven und wech worden²⁾ ys durch dusse unverhoepe verloep und nederlagen des volckes, die den vijant wol slapende hadden konen keren und weren in Coverden, soe Sijn Genade allene leggen bleven hadde. Want die vijant muste versmachten und hadde nene gelt und was in vijanden landen myt een geringe hoep volckes jegens des Holloch menichte van ruyteren und knechten, evenwol⁺ 400 eder 300 onder een vendel hebbende, daer Holloch nene hundert hadde etc. Alsoe vort den 18 Junij dat leger heele upgetogen und verbrant, ys die reste na Westerlandt und dre vendelen up den Delffziel yngetogen, daer Gert Entens, Claes Buermannie und Vogel hoepmannen up waren; soe ock noch niet vulcomentlicken reede gemaket was durch verstarff van Bartelt Entens, die sulcke vestenisse in vier weken meest hadde doen maken. Alsoe was daer noch privande, cruyt und lot up offte alles, wat tot een corte belegerunge diende. Daeromme Azinge Entens myt sijn huysfrouwe, die nu swanger na Embden reysede, aldaer een grote confuys der soldaten ziende, want sie den Gert Entens besettet hadde(n) und um gelt maneden, hefft Azinge Entens hoer gestillet daermyt, dat he hoer wolde van sijn broders gudt und erffenisse besolden und sulven bij hoer blijven, hoewol he een ridtmester was over sijn ruyteren. Und laet aldoe um den Ziel to privandie alle victualyen uth den Dam, Fermsum anhaelen und alle huysluyden

1) De slag bij Hardenberg, waarin Tassis en Schenck Hohenlohe versloegen; daardoor moest het beleg van Groningen worden opgebroken.

2) D. i. weggeraakt.

+ fol. 138^v.

[p. 279]

huyseren, alsoe dat uth die vorvluchtigen guederen¹⁾ alle botter und kees angeholden. Die kees und botter seer voel und overfloet was, dan des coeren und biers nochtans nene lange ontsedt overbleven ys worden, voel weiniger des kruyts und loets, daer doch reede alle des Landtscaps gescut ingevueret was van wegen die clocken, gemaket und gebuytet²⁾ tot 16 metalen stucken und 12 goetlingen und 16 barsen³⁾, die yck daer gesien und getelt hebbe. Und dyt ys alles soe lange gescheden myt inhaelen, ter tijdt die malecontenten na corte dagen myt 7 vendelen to Fermsum und den Ziel, up Aelke Wijnken huys⁴⁾ und up uterdijck na den nuyde⁵⁾ gans und heel hebben belecht und bewaeret, dat daer ock nene boede benae hefft mogen in off uthcomen. Want die malecontenten, den 7 vendelen in Vreslant verdrivende uth die Upslach⁶⁾, des Nijenorts scanze, und Collum, sint tsamen na den Ziel getogen myt ruyteren und knechten, welckes ys gescheden 26 Julij anno 80⁷⁾. Under welcker tijdt die grave van Holloe na sijn verloep uth Coverden sick wederomme in Stycht verstarckende und versammelende (want daer weren weinigh geslagen, die allene lopen konden) myt 40 vendelen wederomme gecomen ys⁺ und nu ganslicken verhoepden, dat he sulde den Delffziel

1) De goederen der voortvluchtigen.

2) Buyten = omwisselen, hier omsmelten.

3) Gotelingen en barzen zijn verschillende soorten van kanonnen.

4) De borg Ringenum, een klein uur ten westen van Delfzijl onder Uitwierda. Vgl. Feith, Ommel. borgen, blz. 148.

5) Misschien staat er muyde = mond van de rivier, dus hier van de Fivel.

6) De Upslach of Opslag was een schans, door Wigbolt van Ewsum, heer van Nienoort, gevestigd bij de door hem en anderen gestichte zoutmakerij ten westen van Zoutkamp. Vgl. Veldman, Gron. Volks-Alm. 1897, blz. 7 vlg.

7) Op den kant is met lateren inkt door Eppens geschreven: ‘alhier sint Dampster und Fermsumer clocken alle gehaelet in Gronnygen um horen brande toren darmede weder to vervullen und grote triump daermyt drivende to Gronnygen up den marcket, dat ock nene ure klock gebleven ys’.

+ fol. 139.

[p. 280]

ock ontsetten, want hem Engelschen und Scotten uth Hollandt to hulpe gesandt weren. Daermede Coverden wederomme ingenomen¹⁾ van den malecontenten und in Vreslandt den Upslach ock weder durch upgevendt besettet, hebben sick to Dockum und Collum lange tijdt stille geholden, ter tijdt die commer und hunger up den Ziel groter und nouwer worde. Und myt hemelicke boeden und breven und tekenen versocht worde van Azinge Entens, dat he muste untsedt worde offte de scanze upgeven, want die soldaten ock seer onwillicken weren um to beholden, als seer nauwelicken belecht. Und den graven van Lalein seer hart bedrouwet worden als maneedygen, dat sie hem affgevallen und den Bartelt Entens, sijnen gesworen lutenandt und van hem affgevallen, dieneden. Waerup Azinge Entens geantwordt, dat he aldaer van wegen die Unie und Generale Staten, soe lofflicke Heren, die scanze besettede und konde sonder der sulvyge beveel und wetent in sodanigen Sijn Genade handen neit upgeven, die sick tegens ehere und edt van die Unie und Staten was affgetreden und den vijandt togevallen, und he wolde die scanze beholden als een edelman tobehoerde, die sijn ehere und eedt lieff hadde. Daerthoe ock die vertoegene borgeren und edelingen uth den Dam, Winsum und die Landen sick seer vertrostende, dat die Ziel solde ontsettet worden van Holloe durch hoere voele scrivent und clagent. Want sie over die 150 familien daeruth vertoegen weren und niet voele mede gecregen hadden, und nochtans in sekere toversicht, dat die Ziel allene myt een duysent mannen untsedt solde mogen worden und myt privande gestarcket. Want men wol sekerlicken wisten, dat die malecontenten seer vluchtich solden sijn und die 300 up den Ziel noch modyge noch weren. Overst die grave van Holloe, up den 28 Julij allene myt seeshondert mannen und voele scepen comende und reede up het landt gesprongen, hebben den vijandt

1) Behalve Koevorden zijn door hen Steenwijk, Delfzijl, Oldenzaal en Lingen in dezen tijd weer veroverd. Daardoor werd de positie der Spanjaarden in het Noorden weer zeer sterk.

[p. 281]

begunnen antasten durch raedt und todoent der verwekenen⁺ van edelingen und borgeren, die reede sick daerto willicken makeden und sommygen pennygen und soldaten und scepen mede togerichtet hadden, siende dat het gewonnen solde sijn. Soe ys Wigbolt van Ewsum den 27 Julij to Embden gecomen, niet sonderlingen raedende und doende, dan wederomme den 28 Julij den grave van Holloe tomoete getogen, die des dages voer die Sijel gecomen was tot een verscrekunge der vijanden und sekere troest der belegerden und verwekenen. Want die vijant die verheelde hoer vortocht neit, soe die grave van Holloe daetlicken to landen myt alle sijne volck neit allene neit gebleven, dan sick sien laten hadde. Overst Holloch durch onseker raedt und niet koenlickes bestande hefft sijn volck wederomme to scepen geropen, soe reede to lande weren, und blijven leggende ter tijdt die vijandt sijn ontsedt alle van Gronnigen, Loppersum und anders ancrigede, den Holloach verachteden und bespotteden und den Azinge Entens myt den verwekenen drovich makende. Is die Dielffziel den 30 Julij upgeven worden, dat die soldaten niet denen solden in 3 maent und die hoepluyden aldaer gevanckelicken geholden, Azinge Entens myt sijn hoepluyden; overst Jacob Hilbranssoen ys vrij gegeven. Und also die malecontenten den heele Ziele eroverende, hebben hoer besettinge daerup gestalt myt Vynkenborch¹⁾ volck und daerna myt Swartzen²⁾ volck, als der Stadt hopluyden. Und alle des Landes gescut ys in des Stadt gewalt gecomen. Die grave van Holloe, wederomme nichtes alhier uthrichtende, ys weder na Oestumhorne³⁾ gereyset und myt sijn ganse macht na Vredewolt⁴⁾ ingetogen na den Leeke, allwaer he scermusselende den vijandt noch groter scade konde gedaen hebben, hadde he sijn volck willen eendrachtich anvueren,

+ fol. 139^v.

1) D. i. hopman Jacob Vinckenborch.

2) D. i. hopman Peter Swartte.

3) Oostmahorn.

4) Een deel van het Westerkwartier.

[p. 282]

ja muchte den Ziel alsoe ock wol to lande ontsettet hebben, dan worde gesecht, die grave van Holloe solde uth beveel des Princen neit gernige slaen, daeruth suspitiones gecomen ys, dat die partije¹⁾ tusschen den Ewsum und Entens sulckes makede, dat nu ener uth sijner⁺ achtunge und gewalt muchte ontsettet worden und des Entens drouwent nu gestillet weere. Und Ewsum ock seer versochte, dat neit die Ziel so seer solde bevestiget myt den Dam, indem Wynsum ock neit vastgemaket worde myt Adwerderziell, daer die ganse Landtscap neit gheerne to verstaen und raeden wolde, als een servituet der Landen makende, gelick in Oestvreslant die ervaerunge betuygede etc. Overst myddelertijdt als Holloch to Dockum sick hadde bescanzed, ys die Upslach²⁾ den Staten wederomme benomen, ock durch benautheit van privande, und ys daetlicken van malecontenten verbrandt worden. Holloch overst evenwal, den vijant tvoren over den Leeke verdrivende, hefft hoer gefolget an Gronnigen doer Haeren und Helpen³⁾, alsoe dat die stadt Gronnigen nu reede in groter benautheit van privande und verluss hoeres ontsedt geraden were dan als sie tvoeren belegert weren, want sie dusse hoeren ontsedt seer gespijsyget hadden und noch nene vruchten wederomme ingecregen hadden. Und solden sick alreede wederomme tot geringer verdrach begeven⁴⁾ hebben, soe Sijn Genade allene die legerunge wederomme hadde angelecht und verwaeret. Want daer was een seer groet bevent, anxt und noet in die stadt Gronnigen van wegen des graven van Holloe und dat die malecontenten samplicken und alle voer Gronnigen ontholden musten und nene andere vestenisse inhadden. Dan den Delffziel und stadt Gronnigen versloet ock die porten voer die malecontenten und den graven van Renneberch etc.⁵⁾.

1) Partije, partijschap of twist.

+ fol. 140.

2) Schans in de buurt van Zoutkamp. Vgl. blz. 279 noot 6.

3) Gehucht even ten zuiden van Groningen.

4) H.S. heeft: begreven.

5) Vgl. Rengers, II, 215.

[p. 283]

Hier overst hefft sick dat fortuyn verkert daermede, dat Hollach sick wederomme verdelede in verscheiden hoepen, als in Westerlandt sommigen van Iselstein¹⁾ laten, und den Upslach noch inhebbende. Is den 18 Augusti na Coverden getogen myt sijn hele huypen und dat ingenomen, myts dat die soldaten niet meer denen solden in 3 maenten. Hefft den 29 Augusti Lingen belecht, Gronnigen verlatende und die laeste diel²⁾ up Wedde und Slochteren gevueret. Daer Wedde sick en tijdt lanck tegens verweerde, ter tijdt dat die Upslach⁺ verbrandt sijende, die malecontenten sick altijdt tsamen holdende, van den Upslacht up den 4 Septembris antreckende na Slochteren, hebben die 14 vendelen, wol 800 mannen starck sijende, daetlicken van Slochteren, Winscoten, Wedde veryaget, nagefolget und Lingen daermede ontsettende, alleher die vijandt gesien ys worden, daer umtrent van die laesten 60 belopende geslagen binnen worden up die Buertange. Waermede ock Coverden den 14 Septembris wederomme in der malecontenten handen ys gegeven worden und dominatueren gestalt over Drentlandt, Gronnigen und die Ommelanden sonder enich tegenweer off slach, alsoe dat die tegenwordige victoria nu heel verloren und desperaet was, dat men anders niet dieden in die Landen dan die bueren to scatten, verdarven, utherende³⁾ und vernielende. Daermede die verwekenen heel und al het landt vermeende in to hebben, sint tot en lange offte onerhoepede ballinscap verwesen worden, dat en yder um sijn winterharberge dachte und yck mij dachte to Wener⁴⁾ to setten myt mijn kinderen, soe sie neit meer int landt muchten dueren offte blijven. Welckes nochtans verbleven ys, want het landt myt scattinge allene sick ontvrijede als voer gesecht ys, des

1) Vermoedelijk Christoffer van IJsselstein, die tot het Verbond der Edelen behoorde en in dezen tijd als kolonel aan de zijde der Staatschen in deze noordelijke streken vertoefde.

2) Zijn laatste troepen.

+ fol. 140^v.

3) Uitteren = uitmergelen.

4) In Oostfriesland even ten westen van Leer.

[p. 284]

wekes een yaer scattinge. Und malecontenten sick niet weder na Gronnigen dan na Oldenziel¹⁾ hebben van Lingen begeven und ingenomen. Und vorts vandaer, als sie Campen niet vermochten, na Steenwick sick begeven und dat den heele winter belecht myt aller macht und soe benouwet, dat, soe die Staten des niet hadden ontsettet, die die voergedachten Engelschen und Scotten, daer Ewsum seer behulpelicken to west ys, ingenomen solden hebben. Overst myddelertijdt Isselsteyn alnoch in Westerlandt sijende, hebben up een nacht den 11 Septembris uth het kloester Aduert, als een besettinge over die Landen to bescatten gestalt, verdreven und dat cloester gebrandet. Hiermede ys Holloch vertogen und sijn volck tom diel verlopen offte na Hollandt und anders ingelecht, sick bij den Prince to hove geholden. Daer hem voele clachten nagecomen sint van die mene man, dan niet daetlickes bewesen, waeromme he in sijn handel und regierunge muchte beschuldiget worden, want he stedes in Hollandt grote dingen gedaen hadde und nu⁺ clagede, dat he nene guede raedt hadde offte provisie van gelt. Alsoe ys winende und lepende²⁾ de stadt Gronnigen bevrijet worden und mesteren over het Ommelandt tot scade und verdarff der nabueren gemaket, dat men ock als niet vermoden, dan als Steenwick gewonnen offte upgegeven, Westvreslandt vort erovert solde mogen worden, daer die Papissche ballingen to Gronnigen seer voele wesende to verhoependen, und alle ontsedt tot Jochum Ubbens mede gedaen hadden, als men sienden und die anderen in Westerlandt, soe myt Aduert gedaen, het ganse Ummelandt dachten to plunderen und voer vijanden to achten. Want die Westvresen doch die Ummelanden seer benijdende umme voele saken van vrijheiden, beschuldinge van partijen und nu heel verloren weren.

Overst hier en tegens Wigbolt van Ewsum, Christoffer van Ewsum, Adriaen Ripperda und Eysse Jarges sick

1) Bedoeld wordt hier Oldenzaal en niet Oldenzijl.

+ fol. 141.

2) Schreiende en huilende; maar wat Eppens bedoelt, is niet geheel duidelijk

[p. 285]

tegens stellende und beroepende assistentie van die Unie durch den syndico Jeronimo Verutio, is Wigbolt van Ewsum den 7 Novembris, overste van 11 vendelen, wederomme committiert um die Ummelanden in to nemen und die Gronnigers daeruth to keren und den vijant vor Steenwijck leggende affbreke myt affwendinge der scattinge tdoen. Daeromme den 8 Decembris die overste Winsum myt vijff eder seeshundert mannen innemende und daetlicken laeten in achte dagen bescanzen, hefft den Gronnigers seer onvermoedet dat landt wederomme ontweldeget van hoer scattinge. Alsoe dat Rolteman¹⁾ gesecht hadde: Wat konen wij doen? Ewsum sicht²⁾ in die geltkyste! Daeromme die borgeren hebben scattinge geven 4 mannen³⁾ gelt um die knechten vor Steenwick to belenen. Hoewol dat die Gronnigers, den Delffziel inhebbende, ock Warffum mede besetteden up den 15 Decembris um die dorperen des to vrijer to bescatten, soe sint sodanigen daeruth gedreven van Ewsum und⁺ 13 gevangen worden, die reste up gelove na den Ziel wederomme gaen laeten. Myt dusse intocht hefft Ewsum uth die Landen gevordert vierdehalff yaer taxt. Overst ys langsaem und onwillicken van voele upgebracht worden, als clagende dat sie neit vermochten, als van die Gronnigers seer bescattet und verdorven sijende, daermede dat die Gronnigers nu heele landt egen makeden, als browketelen halende, daeren⁴⁾ brekende int Wolt⁵⁾, alle coephandel verbedende und die scepen doer den

1) Albert Rolteman, destijds burgemeester van Groningen.

2) Er staat secht of sicht; er behoort te staan: sittet. Vgl. hetzelfde verhaal bij Rengers t.a. p, II, blz. 217.

3) Vermoedelijk is te lezen: manden of maanden. Rengers, t.a.p. II, 217 spreekt van 10,000 gulden.

+ fol. 141^v.

4) Rengers II, blz. 218 gebruikt bij de vermelding van dit feit het woord ‘moltdaren’ vermoedelijk = moutvaten. Het woord dare = eest komt ook als zoodanig voor in den brouwers-gildebrief van Groningen van 1424. Werken P.E.I.P. dl. III. st. II, blz. 183.

5) In verband met het bij Rengers (zie vorige noot) vermelde moet dit Duurswold beteekenen.

[p. 286]

Ziel na Gronnigen dwingende sonder enich lastbrekunghe, jae to Gronnigen broke nemende¹⁾, die voer achte uren gecofft hadden. Und tot bevorderinge hoeres regements hebben sie noch meer knechten angenomen, die uth Westvaelen ten Damme hoer loepplaetse solden hebben. Daer ener genoempt Sampson, und kropel²⁾, hoepluyden, welcke Wigbolt van Ewsum, sulven smorgens to sees uren van Winsum treckende, des nachtes up Mydtwinters dach³⁾, als een Sondach, gans und all veryaget und 50 gevangen und over 60 geslagen hefft; und umtrent 9 uren vertreckende, ys den Dam wederomme geplundert worden und die inwoneren hebben grote scade geleden.

1) Boete eischende.

2) De zin is corrupt. Volgens Rengers II, 118 waren er twee hoplieden, nl. Samson en een ‘kroepelen hopman’.

3) Kerstdag.