De kroniek van Abel Eppens tho Equart

⁺ Des anderden belli sacri des stadts Grunnigen tegens die Ummelanden groter elende und verdarff, als der vorige van Spangerden gevueret overmidts alle onordentlicheit.

Want alsoe geluckelicken und wonderlicken die stadt Gronnigen und Ummelanden van der Bellysche und Spansche regerunghe untvrijet weren und alle besettinge uth landt gevueret, und alle scanzen demoliert, und die betalinge der soldaten myt twemael hundertduysent und dartichduysent gulden ontrichtet weren, und van den bisscop und canonicis ock van Godt bevrijet sint worden

+ fol. 132^v.

[p. 259]

tot een groet vroluckinge des Stadts und Landen, jae die Reformierde kercke hadden angenomen und togelaten. Und wes noch neit in die Stadt opentlicken konde gescheden, ys van die borgeren kleine und grotes states nochtans to Hove opentlicken solicitiert um hoer eendrachtelicken muchte ordiniert worden, um alsoe den vijanden meer affbrokes tdoen myt annemynge des religioensvrede und sick mede an die Unie to begeven, want men in alle provintiën noch grote partie der Konisschen Papisschen und Evangelisschen Konichschen¹⁾ gewaer weren. Soe hefft sick dusse partije ock binnen Gronnigen onder sick seer twijspaldich weder gemaket. Alsoe nochtans dat Evangelisschen den meesten diel weseden, allene ordentlicke overicheit beveel verwachteden und bearbeiden, daer die gilden und meente sick seer myt die hoege overicheit to Gronnigen van Konincks wegen seer tegens stellede, indem sie neit um hoer privilegien gebrocht solden worden; want die Statenregerunge neit eendrachtich und seer ordentlicken gevueret worden und daeromme an hoer mach(t) seer twivelt ys worden, dat tom laesten een goede sake een quaet eende becomen sulde. Dit worde van die Reformierden und Geunierden bij die Staten und Unie seer exagegeriert uth Stadt und Landen und dat men niet guedes an Gronnigen to verwachten hadden, soe die Reformierden neit gestarcket worden myt raedt offte daet in Gronnigen. Daeromme soe als Bartelt Entens mede loess gemaket worde van die Staten up sekere borgen,⁺ dat he sijns persoens niet tegens die Stadt van wegen die Ommelanden solde intentieren, is wederomme myt sees vendelen knechten van des Stadtholders wegen Georg van Lalein in die Ommelanden uth Hollandt

1) Dat er in de Nederlanden Protestanten waren op de hand van den Koning, klinkt eigenaardig. Maar nu Eppens het zegt, mag men het niet zonder meer ontkennen. Het is zeker mogelijk, dat er Calvinisten zijn geweest, die de rechten van Philips als Souverein der Nederlanden bleven erkennen niet alleen, maar daarvan zoo waren doordrongen, dat zij koningsgezind konden worden geacht.

+ fol. 133.

[p. 260]

gecomen, na den Dam und Ziel getogen. Daer nu die gemene ingesetenen seer an twiveleden, ock durch der Gronninger ingevendt upgerisset¹⁾, dat het meer durch der van adels raedt dan der Unierde und Staten wille wederomme geschede, offte ock des Stadtholders allene, die nu myt die Landtscap seer enich was, meer als myt der Stadt. Want die²⁾ wolde die Unie neit annemen noch besweren offte contributie daeran bewillygen in die Landen, dat die stadtmeygeren nene scattinge sulde betalen und andere ock geene inholden³⁾ hebben, als uth die mandaten openbaer ys; und die orsake nu makede, dat men des myt dwanck solde upvorderen, als seer nodich tot ontsedt und belegerunge van Deventer und Mastericht⁴⁾, des tijdes seer belegert⁵⁾. Und ock worde den Stadtholder seer geweigert die upkumste van Wittewyrum, yaerlickes 4000 daleren, daer dorch instantie des abts Hermanni Cornelii van Wittewirum voer sick dije rente weder ansochte⁶⁾ und die Stadtholder an sick als

1) Opgehitst.

2) D. i. de Stadhouder Rennenberg, teekende de Unie inderdaad eerst in Juni 1579.

3) Waarschijnlijk = inkomsten.

4) Bedoeld worden het ontzet van Maastricht (door Parma belegerd) en de belegering van Deventer door de Staatschen onder Rennenberg. Maastricht werd den 29 Juni 1579 door Parma, Deventer den 19 November 1578 door Rennenberg veroverd.

5) Uitvoeriger en duidelijker hierover Bos t.a.p. blz. 297.

6) De inkomsten van Wittewierum waren aan den bisschop van Groningen toegekend en door dezen dan ook in beslag genomen. Vgl. Reitsma, in Gedenkboek der Reductie van Groningen, blz. 151. Na de feitelijke opheffing van het bisdom na den dood van bisschop Knijff (1 October 1578) werden de goederen van Wittewierum ‘itzundt vermitz die vernichtinge ende abolitie der nieuwen biszdoemen undt kapittele vacerende’ door Rennenberg den 2 Mei 1579 aan de Ommelanden ‘ad pios usus’ toegewezen. Hij zelf verkreeg als tafelgoed de landerijen van het klooster Essen. Vgl. Reitsma, t.a.p. blz. 158. Uit Eppens' verhaal blijkt, dat Rennenberg eerst de goederen van Wittewierum had willen hebben, maar dat hem dit niet was gelukt. De genoemde abt Cornelius Hermanni was kanunnik van het Groningsche kapittel geworden en administreerde als zoodanig de goederen van zijn oude abdij.

[p. 261]

assigniert van die Staten begeerde to holden. Daer Stadt und Landen nene grote wolgefallen an hadden, und die Landtscap tom laesten den Stadtholder affgesoenet und verdragen hebben, daer Claes ten Buer rentemester van Sijn Genade over gestalt was, und den Pawschen seer molestierende dorch exortien¹⁾ der hueren. Dan vorgeves und die Stadtholder seer onwerdich achtede. Ock worde gesecht, dat Casper de Robeles ock wederomme na Gronnigen sick solde willen begeven und wol ontfangen solde worden. Daermede die generale myddelen ock seer suspendiert worden, als ock nije vonden und exartien¹⁾ um die Landen to bescatten, die doch des maents up twalffduysent gulden gequotiziert worden und nu vier eder vijff maenten niet hebben konen upbrengen und betalen²⁾ durch letsel der Gronniger contrarie mandaten.⁺ Daeromme noch twe vendelen uth Westerlandt van Georg van Lalein geeysschet, hebben die ingesetenen und unwillygen alle restandige scattinge moeten upbrengen und betalen und die generale myddelen tolaten um³⁾ van Gronnigen een contentament to becomen, diewijle die borgeren tot die Reformatie wol geneget weren. Daeromme Bartelt Entens, als lutenandt van den Stadtholder to Loppersum und Dam, Fermsum sijn volck logiesierende, myt ongedult den van Gronnigen, die den meente seer upreden⁴⁾ und des voerigen commissie erinnerden, als van den adel allene bedreven. Soe hefft die grave Georg van Lalein stadtholder in der maent van April to Winsum een landtsdach opentlicken verscreven und aldair de orsake des intochts van volck geopent durch Popco Uffkens, dat het Sijne Genade wille alsoe were und tot bescerminge der Landen gedaen worde. Daeromme van Winsum treckende, ys ten Dam van die borgeren triumphelicken ingehaelt worden und aldaer die Evangelissche myt den Papisschen verenyget van die pastoer Voss dorch conniventie der

1) Voor extortien = afpersingen.

1) Voor extortien = afpersingen.

2) H.S. heeft: betalinge.

+ fol. 133^v.

3) H.S. heeft: und.

4) Aanstookten.

[p. 262]

sommigen van adel und syndico, benijden die Reformierden die renten vant cloester, welcke die richter ten Dam den Evangelisschen geopent und gegeven hadden. Welckes die van Gronnigen seer onweerdich hebben geacht und onduldich gedragen, siende dat die Grave hoer benae vijandt solde sijn, umdat sie myt die Unie niet wolden verenigen sick. Want Sijn Genade anno 79 den 25 May myt teyn vendelen, dat is 1000 mannen, voer Gronnigen, in Zelwert, to Hoegebrugge¹⁾ und sulven to Winsum sick gelecht hefft um die Stadt tot vertrouwent an den Staten to bedwingen. Myddelertijdt worden die impost und collectuers gestellet, dat die Landtscap een lopende scattinge solde hebben van solte, vlees, dat is biesten, bieren, uthcoment und incoment guedt to vertollen, als die exemplaren uthwijsen, daer die meente seer ongunstich⁺ und unwillicken to was und holden worde²⁾ van die

1) Beide ten Noorden van Groningen.

+ fol. 134.

2) Tusschen fol. 133 en 134 zijn ingebonden eenige afschriften, met de hand van Abel Eppens geschreven: a. Tractaat van Rennenberg met de stad Groningen, 10 Juni 1579 (ook in afschriften in het Rijksarchief te Groningen, Reg. Feith 1579 n^o 85; gedrukt Rengers uitg. Feith II, 182 vlg.)
b. Ratificatie door Matthias van de aanneming van den Religievrede door de Ommelanden, 19 Oct. 1578 (origineel Reg. Feith 1578 n^o 1), welke hier volgt:
Mathias, bij der gratie Gottes ertzhartoch van Oestenrick, hartoge van Burgundien, Vayren, Carinthien, Carniolen, Wittenberg, grave van Habsborch, van Tyrol etc., gubernuer und captein-generael van den Nederlanden, allen dengenen, die diese soelen sien offte hoeren, saluyt und dilectie. Alsoe ons to kennen gegeven ys, dat die prelaten, edele und andere representierende die Staten und landen van die Vressche Ommelanden des religioens vrede (bij advise van Generale Staten und Geunieerde Provintien und landen van herwersover provisionelick tot ruste und eendracht van die vorscreven landen und um alle differentien wech to nemen geconcipiert und overgesonden um daerup to advisieren, off sij demselve guet und nuttel vonden und voer sulck an to nemen und to onderholden willich waren, totdat bij die Generaele Staten anders daerynne generalick worde versien) eenhellichlick angenomen, und als nodich tot welvaren van den vorscreven lande begeren to onderholden, ons supplicieren, dat wij de vorscreven acceptatie solden willen confirmieren, soe yst, dat wij, als Gubernuer-Generael van den vorscreven landen van herwersover, bij advyse van onsen seer lieven neve und Lutenant-Generaell, den prince van Oranien, van den Rade van State und gedeputierde van vorscreven Generale Staeten hier versammelt, die vorscreven acceptatie van die vorscreven religioensvrede in de Ommelanden vorscreven, gedaen den XXIIII Augusti lestleden, met den inholden desselffs geratificiert und geconfirmieret hebben, ratificieren und confirmieren myts dese, ontbieden und bevelen onsen seer lieven, den wolgeboeren grave van Renneberch gubernuer, den Hoeffluyden van Gronnigen, ock alle justitieren, offitieren und inwoenderen der vorscreven Ommelanden, van wat qualitiet, professie, religie offte stande, die sijn mogen, den vorscreven religioensvrede strickelick tonderholden, volgen und observieren und tdoen observieren und onderholden in alle sijne puncten und articulen, up die penen und straffen darynne gecommuniciert, sonder gunst, conniventie offte dissimulatie, totdat bij die vorscreven generale resolutie anders sal worden geordiniert, wat tot conservatie, ruste und walvaert van landen alsoe behoert. Gedaen to Antwerpen onder onsen handtscryfft und Conicklicke Majestaets zegel van den Rade van State den negenteinde Octobris XVc achte und soventich. Under stont: Mathias. Bet ondertekent: Ter ordinantie van Zijn Dorluchticheit, van Asseliers; und was daerunder gedruckt een groet zegel in roeden wasse.
c. Ordonnantie van Burgemeesteren en Raad van Groningen aan de pastoors enz. van het Oldambt, d.d. 8 Augustus 1580, welke hier volgt:
Wij Borgemesteren und Raedt der stadt Gronnigen doen ju undergescreven to weten. Alsoe uns clachten vorgecomen, dat gij die olde ceremonien und kerckendiensten verlaten offte ook verandert, in plaetze van den enyge nijcheit ingevuert sollen hebben, welckes ons niet to lijden staet, bevelen u daerumb wol erenstlick, dat gij alle upgebrachte nuicheiden abolieren und affschaffen, und u in alles regulieren na der olde Catholicke religie voer onverdachten jaeren stedes in der kercken aldaer gebruckelick, und hierynne niet sumich to sijn bij so lieff u unsere ungenaede und arbetrale straff to vermijden staet. Gegeven den 8 Augusti 1580. Under stont: Allen pastoren und kerckendienaren der beiden Oltampten.
d. Brief, waarin de den 20 Maart benoemde gedeputeerden van Hunsingoo en Fivelingoo aan de Staten dier landen ontslag vragen, d.d. 30 September 1579, welke hier volgt:
Supplicatio der ingestalte deputierden van Fywelingelande und Hunsinge, den Staten to vertonen, soe tijden^a) hadde conen, van volen verwilliget.
Die edele erentfeste erbare heren und egenarffden myt alle vulmechtigen, soe uth Fywelinghelanden tegenwordich, hebben noch in vrysscher memorie, woe up den 20 Martii anno 79 ten Damme in die verscrivinghe van Fywelingelande dorch ju erbaren als Staten wij ondergescreven tot deputierden uth Fijwelingelande sindt erwelet und gestalt, um in dusse vaerlicke periculose tijden onse gemene vaderlandt solden helpen redden und beschermen in sijn rechticheiden, vrijheiden, sonderling und meest allene tegens den stadt Gronnigen, updat men gemene vrede muchten erholden, na luyden die commissie, als up gemene landsdagen verwilliget und aldar vorgelesen ys worden, und wij wol myt eede daerto verbonden sulckes na onse vermogen to bevorderen. Is nochtans in sulvyghe commissie bevorwardt, dat die deputierden des landes stedes haeren reviess und tovlucht in sware, wichtige saken solen nemen und holden an die gemene Staten der Ommelanden. Soe worden wij tegenwordigen idtsondes verorsaket onse bevolen ampt und deputierscap an ju edele und erbare als Staten des landes, soe voele Fywelingelande angaet, weder totstellen und tverlaten. Want die periculen grot und die lasten swaerer worden, und niet in duyrighe regerunghe verbliven konen, overmydts dusse grote scattinghe, lasten und intochten van knechten und ruyteren, soe up de gemeente gelecht solen worden. Daeruth wij reede verstaen und vernemen die grote calumnien, achterreeden des meene mans offte ingesetenen, die doch dorch anstopent und ingevendt des wederpartijes alles ten quaesten und ongunstelicksten duden und uthroepen und tom laesten allene up ons als hoer mesteren worden leggen und wenden. Daeruth wij dan onser aller woe langer woe meer een seker perikel und verdarff to verwachten hebben tegens onse wolmenunghe und trouwe dienste gedaen, dan niet mechtich synnen to vullevueren. Soe ys dat wij onderschrevene niet uth dwingende noet allene dan ock uth goede trouwe und uprechter conscientie ju erbere und lieven als Staten des vaderlants myt dussen und in dussen soedanigen bevoelen ampt und deputierscap in eedes plycht begheren und willen ontleediget und gevrijet sijn. Daer dan noch andere und meer orsaken ons to bewegen und dwingen, um weder in ordinem gestalt tworden. Want tom eersten uth andere quartieren soe wol als den onsen voele deputierden van die bijcomsten und deputierdagen sick ontholden und affsonderen, soe wol geestelicken als wartlicken, dat benae die helffte van 36 personen niet erschijnen offte comen noch enige excuse doende, und nochtans newens anderen ingestalt, up weinigen alle gefaer, perikel und lasten verblijven laten. Daeruth dan ock volget, dat in soedanige raedtpersonen weinich offte neit eendrachtich can gesteunnet worden und wat uth weiniger raedt und wetenscap gesloten und gedaen sal worden, tot onwille und unraedt van anderen geholden und gecant wordt, und alsoe onschuldich geacht willen sijn und blijven und den anderen als tegenwordigen allene dencken to beschuldigen und to belastigen. Des dan tom exempel myt die verschreven und jegenwordighe intocht van Bartelt Entens und sijne dre vendelen knechten wel hefft hoeren laten, dat sulckes allene der deputierden autoren und mesteren weren, und die scade van voele duyseden to verspillen densulvygen geweten worden, und wij uth Fywelingelande duytlicke bekennen und seggen neit consentert thebben noch raedt off wetenscap gepleget, dan allene an den stadtholder grave Jorgen van Lalien befonden sij, sijn wille twesen. Daertho wo onduldich vortan die ingesetenen sick stellen worden over andere und meere scattinge uptbrengen, soe tot bescherminghe des vaderlants die geunieerde provintien ons des maents affeysschen worden, sal tijdt und dach balde leren, und neit die deputierden onbeschuldiget solen mogen blijven dan gelick sie die Unie neit allene angenomen hebben, alsoe behoren und soelen sie die contributie ock neit weigeren offte mynderen mogen. Wij willen ock swijgen, wat ongunst und twidracht voertan^a) die religioenssake bij ons und den ingesetenen voeden und anrichten sal konen, die wol van here Mathias van Oestenrijck, den Prince Sijn Excellentie und gemene Raedt van State ons ock togelaten und verordent ys und wol eendrachtich ingewilliget, nochtans niet even gelick behartiget, gelevet und angenomen sal worden. Item die onwillicheit van der bieraccijsen und imposten to bevorderen verorsaket nene kleine twidracht onder die ingesetenen des landes, sonderling soe men alnoch afvorderen sal die teynde pennick van alle sine immobile guederen, und den verdachte Colsche vredepuncten aff offte annemen solden moten, soe dan nu die humoren^b) der menschen dusses sakes halven bewogen worden. Dit alles und anders meer, wesende saken den gemene vaderlandt und alle ingesetenen angaende und nu ock meer van buyten ons angedrongen und togebracht, als een gemene vijandt myt alle andere provintiën hebbende, soe wil und kan sulckes alles ock neit van weinigen in enen verrichtet und geweret worden. Daeromme wij ondergeschreven uth Fywelingelande als gestalte deputierden rede myt erfaringhe und exempelen gelert, woe grote ongunst, haedt und nijedt, twijdracht bij den gemene ingesetenen over ons niet allene anwassen sal, dan woe groten perikel, dat het vaderlant ock ancomen sal, soe men niet eendrachtiger und starcker in getal van raedtspersonen up gemene landtsdagen, ick swijge deputierdagen, tosamen raedet und sluytet. Soe versoeken wij erenstlicken und dienstelicken, dat men ons van soedanigen bevoelen deputierscap ontledige und vrijstelle, und anderen offte meer erkiese, die des gunstiger und gemene raets worden und koenen plegen, um het gemene beste to bevorderen; want het vaderlandt dorch dat verscheiden affblijvendt vaken steuneloes bevonden ys worden. Niet dat wij allene clagende sint over onse gedaene kosten, moyten und loepent tusschen beyden na Winsum (welckes nochtans niet geringes arbeides und costes ys west, daermede en yder uth sijn huys und gudt hefft moten affwesen und grote versumenisse lijden) gedaen tot voele verscheiden deputierdagen, dan willen gherne alle haere reysen und trecken bynnen landes gedaen kostloes stellen, als daer noch heller noch pennick van verwachtende. Daer anders des en yder bisheer uth sijn buydel geteret hefft uth lieffte des vaderlandts, ock voer sick compensierende die scaden und nadielen, soe en yder dorch absentie sines doendes togecomen und gedragen hefft, als den vaderlandt alles sulckes neit latende. In dem^a) wij myt dussen van den bevoelen deputierscap und gedaene edt ontvrijet mogen worden und blijven, daermede wij die sorge und bedienunghe des vaderlandt voer ons an onse mesteren und Staten wederomme willen overghegeven und in handen togestalt hebben, um vrijheit und gerechticheit des vaderlandt gelickerhandt und eendrachtiger to bevorderen und handthaven, unde wij ons neit meer genochsaem achten und befinden twesen. Niet ansiende und wetende wat die andere quartieren hierin raden und doen worden voer sick eder hoerer staten halven. Des wij myt dussen alsoe hebben wyllen vorstellen und verblijven laten. Actum bij ons ondergescreven, die dit alles hebben verwilliget und upsaedts west tdoen, soe men des stadts Gronnigen behagen niet solden gestarcket hebben, daeromme sindt noch daeglicken meer und meer deputierden uth alle deputierdagen uthgebleven, dat vaken allene 12, 14, 16, niet vake 18 offte 20 personen sindt erschenen van 36 personen, meest eenes partijes und Ewsum togedaen. Actum den 30 Septembris anno 79.
Sonderling hebbe ick mij vake verwonschet niet wijder up sulcke dagen tcomen, diewijle ick opentlicken und bij idermenlicken des verclaerde, alsulcke raedtslagen niet inwilligen, dar nemant sonderlinge^a) gefraget worden.

Gerardus Ahuis, abt in Thesinge.

Hermannus Dockum, abt in Oldenkloester.

J. Egbert Clant to Stedum. Johan Rengers to Poste.

J. Johan Starckenhorch. Melle Broesma.

Abel Eppens. Eme Tammen.

Eysse Bauckens.

Chiorch Borchers.

Albert Knotte.

Dusse sint alle enes menunge gewest, dan die andere quartieren respectierden meest Ewsum allene offte absentierende lieten gescheden wat daer wolde gedaen sijn.
e. ‘Ordinantie van die wijnen und bieren accijsen’, behoorende vermoedelijk bij de publicatie over dit onderwerp, door den Stadhouder voor de Ommelanden gegeven, 20 Mei 1579 (Rijksarchief te Groningen Reg. Feith 1579, n^o 30).

a) H.S. heeft: tijden tijden. Waarschijnlijk = tijdig.

a) H.S. heeft: voeran.

b) H.S. heeft thumoren; maar dat heeft geen zin.

a) H.S. beeft: Im den.

a) H.S. heeft: solderlinge.

[p. 263]

Gronnigers. Overst dusse belecht ys myt wat stille scermusselinge allene geendyget worden und dat die ossen

[p. 264]

uth die weiden gehaelt worden, waerdorch die Stadt sick tot compositie sunder enech grote gewalt erladen und

[p. 265]

tegens gedaen to Winsum gemaket bij Sijn Genaden, na luydt hoer bescheet, den 10 Junij myt der handen an

[p. 266]

beyden sijden der Reformierden und Papisschen ondertekent. Daer sees gijselers tho ingestalt, als Jochum Ubbens,

[p. 267]

Popco Everardi, secretarius, Moysten¹⁾, Evert Sijmens, Garbrants Heinens und Ulger²⁾, burgeren uth der Stadt, to Campen gesandt. Und vort Sijn Genade in die Stadt sulven intreckende, dat die Landtscap niet seer vertrouweden. Den 28 Junij hefft S. Walbruggeskercke und Broder Munnekecloster den Reformierden geopent und vrij ghegeven. Daer ock Johan Milius³⁾ prediger uth den Dam, myt een pastboert van Sijn Genaden hebbende, gecomen ys und daer den 29 Maii gepredyget tot grote behaegent der Reformierden. Alsoe ys dusse krijch geendyget und die soldaten weder na Westerlandt und ergens in landen ten Dam und Ziel gequartiert, hoewol dat die Ziel alnu noch onbevestiget ys gebleven. Und

1) N.l. Frerick Moeysteen.

2) Rengers t.a.p. blz. 186 noemt de vijf eerstgenoemden en, in plaats van Ulger, Jan van Ballen.

3) Vgl. boven blz. 30 noot 3, Hofstede de Groot, Geschiedenis der Broerkerk, blz. 48, en Van Veen, in Gedenkboek der Reductie van Groningen, blz. 175 vlg.

[p. 268]

syndt dusse hele jaere vortan die Reformierden myt den anderen in Stadt und Landen seer wol, als men vertrouweden, wall tovreeden gewest. Und hebben die Reformierden seer in hoer kercken togenomen, beholden dat daer alnoch nene papen weren, die sick myt hoer wolden offte kunden verenigen; want in Brabant don Johan alnoch dominierde und na sijn doet¹⁾ hartoch van Parma gubernerende was van des Konickschen wegen. Und sick ock umtrent December in den winter in Westerwoldingelande sommyge ruyteren und knechten gequartiert⁺ hielden als den malecontenten²⁾ tostandich, daer Georgen van Lalein respondentie mede hadde, hoewol he des versaekede und neit bekennede und sick evenwol myt die Landtscap conform makede, dat he den stadt Gronnigen noch voel meer wolde tot die Unie myt die Landtscap raeden und verwillygen. Daeromme he in Essen³⁾ en tijdt lanck gelegen hefft und Stadt und Landen voele reeden und disputierendt hebben geholden, woe men dusse sake und der Staten saken tusschen Stadt und Landen sulden mogen uthvueren, daer die Landtscap den Unie noch besettinge in Gronnigen wederomme begeerden tegens den Spangerden und tot bescherminge der Reformierden. Waerto die Stadt niet hefft konen verstaen und bewillyget worden und Sijn Genade sick sulven neit geerne stelle in Gronnigen to vertrouwen. Doch tom laesten alle raedtslacht torugge gestalt, ys Sijn Genade myt sijn hoeffgesinde in Gronnigen getogen tegens des Landes wille und mystrouwent der Staten, want men nu heel an hem verwachteden, dat he den Unie weder verlaten solden und tot die malecontenten sidt sick begeven. Daeruth dan ock gevolget hefft, dat die Westvresen alle sijne castelen in Westerlandt umtrent Mid-

1) Don Jan stierf 1 October 1578.

+ fol. 134^v.

2) Wij wijzen op het gebruik van dezen term in dit verband bij Eppens en het niet ongegronde vermoeden, dat Rennenberg met hen in betrekking stond.

3) Het klooster Essen, oudtijds Yesse, een klein uur ten zuiden van Groningen.

[p. 269]

winter hebben ingenomen und daelgesmeten. Des ys ock Bartelt Entens als lutenandt van Sijn Genaden voer een overste gemaket over alle des Laleins krijchvolck, tot 11 vendelen in Westerlandt und in die Ommelanden wesende, daer Asinge Entens, Aylke Unsta, Dode van Lare und die grave van Renswou ock bestelder ridtmesteren weren, und ock uth die Landen worden verscreven um die landen to ontbloten. Und reede een buerenkrijch in Drente und Twente gemaket worde dorch anstopent van Sijn Genade Lalein, daer Azinge Entens, myt ilendt sick anmakende, hefft die Drenten bedwungen und hoer in die Unie gebrocht¹⁾, gelick ock het Oltampt²⁾ boven wille van Sijn Genade und den stadt Gronnigen³⁾. Dat⁺ alsoe Lalein ener sijner vendelen der Walen in die Ummelanden leet comen um to Loppersum to logeren und vorts na den Ziel sick und ten Dam sick begevende, um voegelicken sijn voernement to vulvueren, als daer gewaer ys worden. Overst want die adel nu wol verstendiget was, dat men Lalein neit vertrouwen solden sonder hoer advis, soe ys dit vendel Waelen uth Loppersum van die bueren keeret und uth Stedum verdreven und na Gronnigen geweken, durch wederstant der bueren vant Zandt, Loppersum und Stedum als dre vendelen vuerende. Dan seer discoert, dat en yder sick reede bevresede van een sekere krijch.

1) Drente teekende de Unie in April 1580.

2) Op zich zelf kon het Oldambt, dat onderdanig was aan de stad Groningen, natuurlijk niet tot de Unie toetreden; maar wel kon men het beschouwen als tot de Unie behoorende, evenals men dat later ook met de stad zelf deed.

3) Tusschen fol. 134 en 135 zijn ingebonden twee gedrukte blaadjes: a. Een nieuw Liedt van den utgeweken Stadhouder van Vrieslandt en die ghespanioliseerde Malecontenlen binnen Gronningen up de wijse: Wilhelmus van Nassouwen. (Gedrukt in Bijdragen v. Gesch. en Oudheidk. der prov. Gron. onder redactie van Acker Stratingh, Feith en Boeles, dl. II, blz. 55); b. Een nieuw Liedeken op de wijse van Dueren. (Gedrukt ibidem, blz. 52).

+ fol. 135.

a) H.S. heeft: tijden tijden. Waarschijnlijk = tijdig.

a) H.S. heeft: voeran.

b) H.S. heeft thumoren; maar dat heeft geen zin.

a) H.S. beeft: Im den.

a) H.S. heeft: solderlinge.