De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1578]

Und vorts daernae up Vastelavendt¹⁾ dem Bartelt Entens uth Coverden myt hor 2000⁺ burgeren alleen gevankelicken ingehaelt²⁾ und dat huys ingenomen myt gewalt, daerto bedwongen um sick gevanckelicken to geven in Burgemesteren unde Raedts handen, und dat he solde gestalt und onderholden worden gelick die andere deputierden, die alnoch to Gronnigen in Westendorps huys besloten verwaeret worden. Dan woe vaerlicken dat het ys west, dat Entens³⁾ levendich in die stadt muchte gebrocht worden, hebben die borgeren onder sick seer oneens und uproerich gewest. Als die ene wolden hem doersteken, doerskeiten offte myt den sweerde up marcket gestraffet hebben, die sommigen sulckes gans ontraededen int hemelick, und tom laesten upt rechthuys bewaeret ys worden. Daer dan vorts een landtsdach to Gronnigen verscreven ys worden an die heele Landtscap allene daeromme, offte die Landtscap soedanige commissie mede bewilliget und uthgeven hadde offte neit, umdat die Stadt nu wolde weten offte het Landt voer vijandt solde geholden worden

1) Vastenavond viel in 1578 op 12 Februari.

+ fol. 130.

2) Tusschen fol. 129 en 130 is een blad ingevoegd, waarop in een gelijktijdige hand een verslag van de besprekingen van Marnix en Sylla, afgevaardigden der Staten-Generaal, met de gevangen Ommelander heeren. (Gedrukt bij Rengers van ten Post, t.a.p. II blz. 76-82). Blijkens het adres in dorso geschreven door Johan Rengers van ten Post en door dezen aan Abel Eppens gezonden. Vgl. over deze bemiddeling: Rutgers t. a p. blz. 211 vlg.

3) Het verhaal over de gevangenneming enz. van Barthold Entens uitvoeriger en eenigszins anders bij Rengers t.a.p. dl. II, blz. 104 vlg.

[p. 253]

offte niet. Daer eendrachtelicken up geantwordt, dat sie in die commissie niet verwilliget hadden und noch neit verwillygeden, offte ock geweten, als ock waerafftich, dan begeerden die commissie gecassiert to hebben und den twist tusschen Stadt und Landen myt een frundtlicken communicatie so mogelicken durch guede 8 mannen¹⁾ to versonen und to verlicken, soe veer moegelicken, gelick des die acta uthwijsen den 26 Februarii anno 78 up den raedthuyse an beyden parten ergens waer tsamengestalt. Welcke verhandelinge die Landtscap alsoe eendrachtich und hartgrundtlicken verhoepende, dat soe veer die sake up enyge manier myt den olderman muchte gematiget und affgedaen worden, soe wolde die Landtscap sulckes annemen,⁺ als hadde die adel daer sick willen tegensstellen, want soedanigen crijch tegens al soedanigen vasten stadt in dusse tijden van een cleene provintie muchte niet geluckelicken uthgevueret worden offte overhandt becomen. Daeromme die Landtscap ock seer Godt danckede, dat Entens alsoe overtogen was. Und hoewol dat Ewsum und Maniga, Ripperda sick wol gerne upmaket hadden uth den Dam, Vredewolt, Durswolt um Entens to Coverden to ontsetten, soe hefft sick nochtans die heele meente daer seer tegens gestalt und unwillicken gemaket. Alsoe dat Ewsum ock angesecht worde van die richteren ten Damme, dat Sijn Edelen musten uth den Dam sick vertrecken, offte he worde hoer in die uterste verdarff brengen dorch die Grunnygers. Want up den sulvygen dach und ure was Entens gevangen und hadde Coverden upgegeven und het ontsedt hadde voergeves gewest. Daeromme sick die Landtscap noch geluckelicken und van Godt bewaeret achten to wesen voer sulcken haestygen und gewissen verdarff an Stadt und Landen und alle conditiën van menschen.

Overst diewijle die stadt Gronnigen nichtes van hor

1) Met ‘guede 8 mannen’ worden de Gedeputeerden bedoeld, zooals blijkt uit eene gelijktijdige aanteekening van Eppens aan den kant, luidende: ‘Colloquium vor den Deputierden’.

+ fol. 130^v.

[p. 254]

oldermansboeck¹⁾ wolde nageven, dan het Landt alsnoch ungehoerde dingen voerstellede und daerna ock in werck gestalt hebben van ampten, brouwen, vercoepen, uthvueren, als des in die articulen begert ys, soe hebben die heren deputierden nu uth hoere gevenckenisse ontloeset und tot hoere vrijwarvunge vergunnet to gaen bynnen die porten, na lange tijden van communicatie van vier weken lanck geholden, tom laesten een scryfftelicke presentatie gedaen, daerup van uthwesende junckeren und egenarffden en protestatie gevolget ys myt notario und getuygen, dat die Landtscap sick to rechte und niet tot gewalt beripe to verdedygen. Daermede die communicatie ontsloten ys worden und synt heren und deputierden²⁾

1) Aan den kant staat met de hand van Eppens: ‘Oldermans recht entstaet’.

2) Tusschen fol. 130 en 131 zijn eenige stukken ingebonden:
1^o. Het navolgende stuk, geschreven en geteekend door den notaris Petrus Cornelius.
Dem eersten dach Martii anno vijfftijnhundert achtentzoventich, up ein lantdach und vergaderinge van den Omlanden binnen Groningen up dem raethuisse, sind beneffens den angeholdenen und anderen prelaten, junckeren und hoefflingen der Omlanden umme mit dien van der stadt Groningen te communiceren, handelen und sluiten van den differenten und geschillen tusschen Stadt und Omlanden, in frundtschap hen te leggen und te verdragen, und volgentz van raminge des verdrachs den gemenen Omlanden report te doen, um van denselvigen darup stede und vast gedaen und gesloten te worden na behoeren, gecommittiert und gevullmechtiget van den egenerffden und vullmachtigen der karspelen. In Hanss Henricus conditie Abell Eppens, Claes ten Buir, Israel Degener, Berent Reiners, Hayo Hiddens, Jurgien Holting und Coert Borchertz. In Corneliss Ikens conditie Heyne Sijwers, Jan Tammes, Renko Elama, Cornelis Boeless und Johan Hardenbrinck. In Metelens conditie Johan Blanckfoert, Herman Tassema, Frans Hummersma, Frerick Ennens und Jan Janssen. In Alberti conditie dominus Egbertus Staell, pastor in Olbert, Frans Geerkes, Lue Hekema, Roleff Krabbe und Ubele Gales. Und van wegen und uuth dem name der gemenen priesteren die weerdigen und wollgelerten herren Gerhardus Werninck to Middelstum, Joannes Krite to Westerwijtwert und Hieronymus Korenpoert, up de Meden pastoren.
Den derden vorss. maentz sind, um in verhandelinge van verdrach tusschen Stadt und Omlanden tusschenbeiden te gaen, de meninge van parten d'ene der anderen te reporteren und over te brengen, bij den tegenwordigen herren prelaten, hoefftingen und verordente vullmachtigen genominiert und verordent, die wol erenveste und erbare Gerardus Werning to Middelstum und Joannes Krite to Westerwijtwert pastoren, Joachim Pansser, Franss Clant, Abell Eppens, Herman Tassema, Berent Reinerss und Coert Borcherss.
Die angeholdene mitten anderen up dato diesses tegenwoerdigen herren prelaten, hoefflingen und verordente vullmachtigen der Omlanden hebben belovet und angenomen, dat so verre de acht personen, so tegens den acht van der Stadt verordent sint, umme in de vredehandelinge van de geschillen tusschen Stadt und Landen tusschen beiden te gaen int vulldoen oerer befelch und laste enich hinder off schaden overkomen off toegefueget mochten worden, alsdan die samptlicke Omlanden oer sampt und elck besonder daraff geheel kosteloes und schadeioes sullen und willen holden, oeck hoere kosten, so sie alhier worden int vertoeven und vervolgent deser sake doen, restitueren. Actum binnen Groningen up den raethuse, dem vierden Martii anno XV^cLXXVIII.
Den achtijnden Martii vorss., up dem raethuse binnen Groningen up den lantdach, sind in plaetze der affwesenden vullmachtigen, so dem eersten diesses maents totte vredehandelinge gecommittiert sind gewest, weder genominiert und gevulmechtiget: in Hans Henrici conditie, beneffens Abell Eppens, Hero to Nanssum, Enne Frebes, Jurgien Heres, Itke Redmers und Assuerus Sandt. In Cornelis Ikens conditie overst sin gecontinueert die tegenwordigen, nemlich Heine Sijwers, Renko Elama, Jan Tammes, Jan Tijssen und Johan Hardenbrinck. In Alberti conditie Frans Clant, Thomas Krabbe, Frans Geerkes und Roleff Krabbe und in Metelens conditie Reiner Fritema tot den tegenwordigen, nemlich Johan Blanckfoert, Herman Tassema, Frans Hummersma und Jan Janssen. Ingelijken gecontinueert die vorss. pastoren Werninck, Krite und Korenpoert.
Geschien sind diesse bovenges. dingen up tijden und plaetze vorss., mij undergeschreven tegenwordich
PETRUS CORNELIUS Notarius sc.
2^o. Een verbaal van de handelingen van den door de Stad en de Ommelanden in April 1578 gehouden landdag (Gedrukt bij Rengers van ten Post, t.a.p. dl. II blz. 125-137). Achterop staat de korte inhoud aangeteekend met de hand van Johan Rengers van ten Post, die dus klaarblijkelijk ook dit stuk aan Eppens heeft gegeven. Vgl. boven blz. 252 noot 2.

[p. 255]

⁺ evenwol noch in hoere huysen vrij gebleven bij verluss hoerer guederen, daer Bartelt Entens ock mede in be-

+ fol. 181.

[p. 256]

grepen worde. Want die Prince und here Mathias ock siner vorscrivende weren und begheerden hem weder in dienst to hebben, daer nochtans die Stadt weinich up acht gevede, want sie liever wolde van de Staten affwijcken dan den adel nageven in hoer vermeende privilegiën. Alsoe dat destijdes die Staten in Landt weinich konden geachtet offte volget worden, ter tijdt den 19 Septembris¹⁾ anno 78 die deputierden samelicken sick hemelicken, en yder up sijne gelegenheit, myt wagens, sacken hoy und anders leet uth Gronnigen vueren und na Westerlandt ilenden na die Staten um dusse ontloesinge aldaer und andere grote injurien geleden kundich muchten. Des ydermenlicken tot een verwonderinge und grote genaden geacht ys worden van Godt; want men konden den Gronnigers tot nene versonunge bewegen, offte het weer sie onder sick sulven nu vermerckeden, dat die sommygen an den Spangerden hoepeden, und die sommigen die Staten seer togedaen und eendrachtich verbonden weren, daermede sie muchten in hoere privilegien beholden blijven. Soe ys destijdes die religioensvrede²⁾ ock affgeleesen worden und geordiniert van die Staten als een tessera und marckteken van getrouwicheit, welcke religioensvrede van geestelicken und wartlicken eendrachtelicken to Winsum upgenomen. Hebben die Ummelanden eerst ten Damme, to Winsum den 18 Octobris anno 78, die Evangelische predicatie openlicken angeheven und bestedyget dorch beroepene dieneren: Johannem Emilum³⁾, Johan Aerarium und Ubelum van Westerhuysen, uth Embderlandt solennelicken geropen und loess gemaket.⁺ Daer destijdes nemant in openbaer hefft willen offte mogen tegensdoen. Hoewol dat alle papen nu ock hoere missen staen leeten und mede romeden, dat sie het Evangelium predygeden, soe hefft sick nochtans nemant van hoer willen conform maken na manier und recht der Apostolissche und Reformierde kercke, tweten sick to

1) Rengers noemt 17 September.

2) De religievrede van Matthias is van Juli 1578.

3) Johannes Milius hield zijne eerste prediking te Appingedam.

+ fol. 131^v.

[p. 257]

examineren laten und hoere vorige levent beteren und ontkemen. Dan beginnen to antworden: als die Konick sulckes eendrachtich gebodt, gelick die Staten, soe wolden sie ock alsoe predygen und als Gronnigen ock die reformatie der kercken anneme und toleete. Welckes ene gemene excuse der papen geworden ys, hoewol dat in die stadt Gronnigen ock geprediget worde, dan niet opentlicken offte alleen in huysen. Daer sick dan een grote partije erstaen hefft in der Stadt onder die borgeren, eendiels dat sie voele daeromme geleden hadden und hoer benomen was, eendiels dat sommigen den Spangerden seer favorizierden und hoere priviligien vermeenden verbetert to hebben. Want die lutenant Mepsche, die myt den Corneel seer getribueliert was van die borgeren und nu bij die Landtscap in grote ongunst was als een ontrouwer, und van sijn ampt und prostije ontsettet, to Hove keerede sulckes hefftich in Stadt und Landen. Und was in dusse tijdt verweken uth Stadt und tom laesten uth die Landen na Jever in Oestvrestlandt, daer he wol anderhalff yaer gebleven ys, totdat Hollach¹⁾ uth Vreslandt vertrecken muste. Want die Staten worden nu neit allene voer een generalitiet geacht dan makeden nu een besonder unie van Nederlandt, der Helvetschen²⁾ ordinantie gelick, als men meende, soe die getrouwicheit even grot west weere. In dusse Unie hebben sick aldereerst die⁺ Ommelanden yn begeven to Utericht ten 23 January vergadert anno 1579³⁾, daer Egbert Clant, Eysse Jargens als commissarien hen gesandt sint myt een vulcomene commissie des gansen Landes van geestelicken und wertlicken. Want die Ommelanden besorgeden sick seer voer den stadt Gronnigen um dusse hoere process und der

1) Hohenlohe.

2) Eigenaardig is deze vergelijking van den Nederlandschen met den Zwitserschen bond. Er was intusschen nog al eenig verschil bij veel overeenkomst. Vgl. P.L. Muller, Nederland en Zwitserland, Verspreide Geschriften, blz. 98 vlg.

+ fol. 132.

3) Inderdaad hebben de Ommelanden de Unie dadelijk den 23 Januari 1579 geteekend.

[p. 258]

Spansche partie bynnen Gronnigen, daer die Reformierden bynnen Gronnigen ock groet wolbehagen an hadden und ock wol an die Unie begeerden. Dan ys tot een grote twist und yammer in der Stadt geraden¹⁾; want die gemene gilden sulckes in alles weigerden to doen, hoewol dat sie doen Johan van wegen der Staten voer een vijant myt die clocke affgeluydet hadden. Als hoer die heer van Allegonda tot vrede und enicheyt van wegen der Prince Sijn Excellenti raden was, denwelcke bij die Stadt myt schemp und hoen benae ys beyegent²⁾, alsoe dat he Stadt und Landen voer een seker verdarff waerscouwede, want die vijant sochten doch anders neit dan twist, partieorloch onder Stadt und Landen und was allene daeran gelegen, wel den anderen voercomen konde und tot gehorsaem to brengen, hetsij an die Staten und Unie, offte den Spangerden und don Johan. Daermede het Landt nu niet anders wederomme vermoede und besorgede dan een gewysse intocht van knechten voer den stadt Gronnigen, offte dat men wederomme den Spangeren und Corneel tovallen musten, daer men nu soe veer van affgetreden und vrij van weren, sonderlingen myt ondergevinge der Unioen der Nederlandsche provintiën. Und int Landt der partie ock vermeerde, daermede dan een ynlandtsche krijch gecomen ys naefolgt.

1) Gekomen.

2) Vgl. Rutgers, t.a.p. blz. 213.