De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1576]

Alsoe sick derhalven mede upmakende Bartolt Entens als overster myt sijn anhang der Vresen und anderen,

[p. 222]

hefft den 12 May anno 1576 in Dongerdiel Oestumerhorn¹⁾ in der nacht angescepet van die eylanden myt 600 mannen und daetlicken aldar een scanze gemaket. Waermede he vermeende die Lauwersche und Westerlandt to benouwen und yntovalende, soe hem die inlandtsche mede tovallen wolden, als men seer verhopeden. Overst die Corneel van Gronnigen myt grote snelheit sick daertegens stellende myt alle sijne macht, soe wol in Westvreslandt, als in die Marne²⁾, hefft alle ganse landt daertegens gestellet. Daer Derck Huyge, redger to Winsum, swager van den uth den Ham³⁾ und vremdelung, seer drivende und doende to was um vreese und dwanck des Corneels. Alsoe weinich worde omme vrijheit des vaederlant geacht. Alsoe ock in die Oesterhoerne⁴⁾ dieden die hoepman van den Ziel⁵⁾ durch sijne naeste redgeren Conrade van Rensen, der Ripperden tonvredent substitutt, uth Sticht geboerdich, dat ock het ganse landt aldaer to wachte gestalt worde um den Entens to keren und up geweer gerustet dorch 4 commissarien, die 1000 roren cofften vor die gemeente van Gert van Husapen⁶⁾, daer Hermen Sickinge borge vor was myt Christoffer van Ewsum und Edzert Rengers. Want sijn anslach niet verachtet muchte worden, indem he gelt und privande hadde mogen hebben, dat hem voele belovet was uth die Landen, dan niet konde thogesunden worden, vordat he het lande ingenomen hadde.

⁺ Verclaringhe over hartoch van Alva ordinantie bij de Generale Staten gedaen anno 1576⁷⁾.

1) Oostmahorn in Friesland aan de Lauwerszee, niet te verwarren met de meermalen genoemde ‘Oesterhoerne’, de oostelijke zijde der Ommelanden om en bij Delfzijl.

2) Het noordwestelijk gedeelte van Hunsingoo.

3) Gewoonlijk ‘in den Ham’ te Loppersum genoemd, zie blz. 208 noot 1.

4) Zie noot 1.

5) Delfzijl.

6) Zeer onduidelijk geschreven. Zou er wellicht moeten staan Gert van Husinge?

+ fol. 115.

7) Deze titel van Eppens is met het oog op den inhoud van het stuk onjuist.

[p. 223]

(Volgt de ordonnantie van den Geheimen Raad, om alle geschillen tusschen Stad en Lande door Luitenant en Hoofdmannen te doen instrueeren en vervolgens te brengen voor den Geheimen Raad zelve, d.d. 16 Augustus 1576. Origineel in het Rijksarchief te Groningen, Reg. Feith, 1576 n^o 3; gedrukt bij Feith, Oldermansboek, blz. 43.)

⁺ Und alhier succumbieren die Landen van hoer olden vrijheidt, ock in verbundt van 1482 niet geswecket, und worden van der Stadt in alle beswaringe und besettingen der Spanschen voergetogen und orsake ghegeven vorder twistpartije, dat verbundt uptseggen anno 75 und in verdielunghe getogen, daer dan marckelicken to denede die religioensvrede, tusschen partien presentiert und ingevuert¹⁾.

⁺ Copia des mandaets tegens den Staten der Ommelanden van overlastige scattinge, den Landtscap affgedrongen van den corneel Casper de Robles.

Wij, stadtholder und hoeffmannen der Stadt und Ommelanden van Gronnigen van wegen Konicklike Majestaet to Hispanien, als hartoch van Brabant, grave van Hollandt und arffheer der Stadt und Ummelanden vorscreven, doen kundt und late weten idermenelick, die desen onsen patenten breve vorkomen wordt, woe wij in stadt und van Konicklike Majestaet wegen Hans Hindricus und²⁾ gesworen dener affgeveerdiget, gans vullencome last, beveel und commissi ghegeven hebben und myts desen geven, om van stonden an in ansichte des breffs sick an allen praelaten, ridderen, junckeren, hovelingen und up alle dorpen und kaspelen deser Ommelanden in sijn bevolene quartier to ergeven und denselven wol scarpelick und expresselick vorholden, woe men myt die vijffhondert gl. weecklenunge, soe sie up den jungesten geholden landtsdach die tijdt van sees maenten bewilliget, hoechgedachten Konicklike Majestaet diensten und onderholdinge

+ fol. 116^v.

1) Deze religievrede is eerst van Juli 1578. Eppens vergist zich hier dus.

+ fol. 117.

2) Vermoedelijk schrijffout voor ‘unsen’.

[p. 224]

der soldaten niet vullentrecken noch genoech doen can, dan noetwendich die olde bisheer ghegeven duysent guldens alle weecken daerto hebben moten. Derhalven hoer und en yderen in den besten noch voerdragen, off sie sick alsnoch daerynne gudtwillick vynden willen laten und alsulcke duysent gulden des wekes upbrengen und die vorscreven gheaccordierde vijffhondert guldens myt edtlicke summa suppleren, eder sick myt¹⁾ Konicklike Majestaet soldaten beleggen und quartieren laten und sulcken onsen affgeschickede deneren uthdruckelicken verclaren, daerup wij dan dieselve dieneren und commissarien erenstlicken ordineren und bevelen die beletten²⁾ up den onwilligen closteren, junckeren, edelluyden,⁺ und andere egenarffden und vermogende huysluden huyseren, (sonder den minste armen und onvermogenen offte den gudtwilligen darmede tbeswaren) tmarcken und myt todoent van Walschen profaes und andere verordenen capteinen up den sulvygen onwilligen als vorscreven tquartieren und to beleggen. Gebeden³⁾ hierup staet hoechgedachfe Konicklike Majestaet elck und en yder besonder bij pene vijff und twintich gl. und den tovart, dat sie dieselve commissarisen hieryn gehoer geven, leisten und bewijsen und alle dieselve soldaten na die ordinantie, die men hoer stellen sal, ontfangen und ock alle die costen, soe sie commissarisen in die ordinantie deser commissioen doen werden, hoer daetlicken erleggen und betaelen sonder des in gebreeke tsijn. Den bode gevet den breff weder bij pene vorscreven. Gescreven up den soven dach Januarij anno 1576. Hans Hindricus mijn hant.

Erbare besunder leve Froma. Ick schicke ju leve een copie van een commissioen. Is mijn begerendt u.l. willen dorch des scatborers costen die gemeente bijeen comen laten und hoer consendt oder andersyns mij morgen

1) H.S. heeft vermoedelijk foutief: ampt.

2) Biljetten.

+ fol. 117^v.

3) H.S. heeft: gegebeden.

[p. 225]

ten Dam ten huyse Gertgijn Francken laten verwittigen, want ick na u.l. bescheet moet doen und de commissioen achtervolgen. Actum Lermes¹⁾ up Maendage na Hilligen 3 koningen²⁾ anno etc. 76. Lonet den boden. Hans Hindricus, Conicklike Majestaet dener, u vrundt und dienstwillige.

Dan Froma Jacob³⁾ absendt, die pastoer Tomas Idumma myt scatboerer antwordt, dat kaspel Wirdum consentiert 1000 gulden weeckgelt over lant na andiel in hoer benowheit, ja onmogenheit, als myt dwanck geeysschet, dan myt den daet verdorven tworden. Actum Dinxdages na Hilligen 3 koningen⁴⁾.

Overst die Landtscap constanter persevererende in weigerunge und hoer gesanden to hove gesonden⁵⁾, becomen balde appondemant niet die landen toverladen, ock die Staten to respectieren. Und want die peerden den kaspelen affgerovet worden, soe dan wol 3 weken uth Wirdum to Gronnigen beholden, weder to laten comen und den contributie lindert⁶⁾. Dit was die eerste linderinge und makede den corneel Casper Robeles verachtelicken und hem sulven bitterlicker tegens den Landen, als rede den abt to Thesinge, Gerardus Ahuis⁷⁾, myt den voet stotende, Azunge Entens stadt verbedende um sijn broders wille Bartolt Entens.

1) Leermens.

2) Driekoningen viel in 1576 op Vrijdag. Het mandaat is dus van 9 Januari.

3) Jacob Froma, hoofdeling te Wirdum.

4) Dit is dus een regest van het antwoord van het kerspel Wirdum op het voorafgaande mandaat. Dinsdag na Driekoningen is 10 Januari 1576.

5) De Ommelanden zonden in deze jaren telkens gezantschappen naar het hof te Brussel. Vermoedelijk wordt met het hier genoemde gezantschap bedoeld de in Juni 1576 derwaarts vertrokken gezanten Johan de Mepsche, Feyo Sickinghe en de syndicus Hieronymus Verrutius (Vgl. Feith, Register Archief Gron., 1576 n^o 6).

6) Verminderen.

7) Deze komt als abt van Thesinge voor in stukken van de jaren 1562 tot 1595; hij is een invloedrijk prelaat geweest, die bij bijna alle Ommelander zaken in dien tijd een rol heeft gespeeld. Vgl. Feith Beklemrecht, dl. II blz. 491.

[p. 226]

⁺ Copia van mandaet van wapenen tegens Bartolt Entens van Mentheda.

Wij, stadtholder und hoeffmannen der Stadt und Ummelanden van wegen Konicklike Majestaet, laten weten und gebeden van Conicklike Majestaets wegen, ju gemene ondersaten und ingesetenen der caspelen dusser Ummelanden bij pene hundert gulden und den thovart¹⁾, gij van stonden an in ansichte dusses breves, man bij man in alle uwe rustinge, harnisschen und beste geweer veerdich sijn und wapenescouwinghe doen, und die myt geen gudt geweer versien, dieselvige sick onvertochtelicken²⁾ daerna stellen und stedes gereet holden und sick vinden laten in sulcker gestalt, dat soe vroe und wanneer die vijant und rebelligen (die sick in groter antall wederomme versammelen und hefftich dusse landen gedrouwet an dusse landen comen muchten und een ynvall vernemen worden) alsdan man bij man in vulle rustinge up sijn, und den vijandt und den verstoreren des gemenen vredes myt gemener handt und gewalt uthholden und affkeren, holdende und uthstellende up alle dijcken, thorners³⁾, kercken na den ziestranten, in guede duersame vuertekenen, daerdorch men den onraedt offte invall des to eher gewaer und den vijandt des to gringer uthkeren mogen. Gebeden hierup in naem und bij pene vorscreven alle redgeren, richteren und gesworen deser Ummelanden, gij van stonden an, elck respectivelick in sijn bevoelene jurisdictie und rechtsampte, na der gedane harnisscouwinge und wapenescouwinghe van den quantiteet van alle weerafftich und gemonsterde mannen scrifftelick certificatioen sonder vertreck ons to schicken, und up alle dusse vorscreven noetwendighe saken guede regart upsicht hebben dragen und laten gescheden tot walvart des gemene landes. Und soe veere gij off emants van u allen hierynne sumich und unwillicken bevonden worden

+ fol. 118.

1) En wat er bijkomt, de gerechtskosten.

2) Onverwijld.

3) Torens.

[p. 227]

⁺ und daerdorch enige scade emants an dussen landen overcomen muchte, sal men dieselve up den unwilligen und sumygen verhaelen und als een ongehorsamer van Sijn Majestaet straffen. Den boden gevet den breff weder bij pene vorscreven. Gescreven den 20 dach Aprilis anno 1576.

Hierup lat Lucas van Langen¹⁾ redger die samelicke ingesetene man bij man to Wirdum (soe ock in andere regtstolen) dachvort up naesten Dinxdage na Paesschendach²⁾, to 1 uren myt gudt geweer und beste geweer terschijnen, want die redger alsdan na luydt mandaet harnisscouwinghe will doen, und soe emant hieryn sumich befunden worde, gedencket die redger myt den scarpsten afftnemen. Datum Loppersum den 21 Aprilis anno 1576; to verkundigen van den predichstoel up Paesschendach. Und dit mandaet nam sulcken voertganck, dat alle adel, egenarffden den sake niet affweren. Want die uthgewekenen van yaer 1568 meer beclaget und bedenet worden dan haetet. Dat ock enige consorten in die Landen gelt sammeleden vor Bartelt Entens, we dan ener medelidtmate Eppe Bauckens balde in ballingscap verbleff, und myt dusse rustinge meer bescuttet dan geweret solden worden, want men nu krijchordnunge stellede. Und up Pinxsteren³⁾ to Watum sick legerden und Jasper in den Croen benae profaes⁴⁾ gestalt was over die bueren. Und want he sick tbalde sien liet wat he sochte, als he to Wirdum van den pastoer und scatboerer uutgeven⁵⁾ begert na Baffelt⁶⁾ gevuert tworden myt sijn soldaten off dener van landtswegen, daer een profaes⁴⁾ ick up bereidet myt landtswapenen und alsoe rede gedenet worde. Dan van die meente gehort und an den commissarien

+ fol. 118^v.

1) In onderscheidene archiefstukken heet deze redger Lucas van Lingen.

2) Paschen viel in 1576 op 22 April Dinsdag na Paschen is dus 24 April.

3) 11 Juni.

4) Provoost, aanvoerder.

5) Betaling.

6) Bafloo.

4) Provoost, aanvoerder.

[p. 228]

angedragen, ys dit ampt achtergebleven und hem affgewesen, daer her abt¹⁾ to Oldencloster, Hermannus van Dockum, gudtwillicken to was; und Jasper²⁾ eysschede⁺ des up Pinxterendach anno 1576 up den avent und alnu worde eerst den gemene man dat geweer weder vertrouwet in dusse regerunghe. Dat het Landtscap in krijstrustinge und ordinantie gestalt worde myt vendelen und hoepluyden, als offte die wedersakeren hoere egene mach(t) und sake mistrouwende der contrarien partijen welden helpen bevorderen, welckes, als het schene, uth verscheiden raedtslagen gedreven werde, den hoveden onbewust, hoewol dat nu benae over die twintich vendelen bueren in die Ommelanden gerichtet worden, daer in Loppersum, Steem³⁾, Sandt, Dam, Fermsum die ordinantie van hopluyden gemaket worde⁴⁾ und commissarien Feyge Sickinge, Aylco Unsta, Johan Rengers ten Post⁵⁾. Hefft nochtans Entens nae vier weken tijdes sijn scanze na Oestummerhoern weder verlaeten und sijn volck affgaen laten, dat na deses nichtes meer gemaket ys in Vreslant.

Overst als die grote commelduer in Augusto⁶⁾ to Bruxel, welcke in her Alva plaetse nu regierde, verstorven was und die Konichschen sick onder malcanderen niet alles vertrouweden und die Staten nu begunden to regeren,

1) H.S. heeft: ampt.

2) Natuurlijk Caspar de Robles.

+ fol. 119.

3) Stedum.

4) Het volgende tot ‘Hefft’ is met lateren inkt tusschen de regels geschreven.

5) Aan den kant staat met lateren inkt geschreven, klaarblijkelijk behoorende achter ‘Rengers ten Post’: ‘Bastiaen Broyls, Jasper in de Croen profaes.’
Daaronder staat, mede aan den kant met lateren inkt geschreven: ‘Van dusse hopman Bruyl worde Lucas van Lingen in ongunst des Lutenants to hart tractiert, dat he vor den hoffluyden vertiet, he hadde hem ex offitio tractiert, welckes hem und sijn vijff kinderen darna gedachtich is worden; nochtans een spreck worde van Broyl nagelaten: is worden ex offitio gedaen.’

6) Met ‘die grote commelduer’ is natuurlijk Requesens bedoeld; hij stierf echter niet in Augustus, maar 4 Maart 1576.

[p. 229]

begeerden meer vrede dan orloch, worden ock waerscouwet, dat die Spangerden meer den Staeten haeteden als hem hoeren vijandt und sendet sodanige breven to den hartoch van Aschot¹⁾, doch worde hen weder myt voele instructie und hemelicke seminatie van boecken under die Staten gesocht und gemaket partije und twist in alle provintien. Alsoe Caspar de Robles ock niet sunder suspitie van egene dominatie und partie niet allene bedocht dan behaetet worde. Und hoe wol he to hove solde erschijnen, hefft stedes weigerich und unwillicken west tcomen. Die Spangerden overst in Brabant to Alst²⁾ und anders lieten sick neit bevangen myt belovunge dan plunderden vrunden und vijanden to gelick.

Alsoe dat die Corneel niet meer solicierende um gelt,⁺ dan het gewalt dar bruckede tegens die Ommelanden; sonderling, want het casteel nu benae sijn heel form hadde und hart dreven worde myt arbeiden, mueren und andere timmeringe van huysen, und wat steen ten Damme gebrandet worde, ys all tsamen to Gronnigen gevueret. Und die Landtscap hefft daer moeten graven, kaeren und anvueren³⁾ tot een marckelicke onkosten des Landes, hoewol dat daer ondertijden gelt geven worde, ider kaere dages een halve daler ter loen. Daer sick die borgeren alsoe wisten mede to behelpen und die vestenisse seer bevorderden sulven tot hoeren egen bedwang. Hieruth makede sick die Corneel ock die hoepe, dat he in dusse regerunghe, daer nene gubernuer van den Koninck meer was, Gronnigen und Leverden wol bewaeren koende, als sijne gubernament. Want nu alle provintien up sick sulven begunnen to ordineren und to regieren. Daeromme den 9 Octobris myt breven versocht siende, dat he ock mede die Staten solde anhangig sijn

1) Aerschot. Wat Eppens precies bedoelt, is niet duidelijk; het verhaal is zoo verward, dat er niet meer van te zeggen is dan dat hij denkt aan de gebeurtenissen van 1576. Aerschot heeft toen noch later een rol van beteekenis gespeeld.

2) Te Aalst was het hoofdkwartier der muitende Spaansche troepen.

+ fol. 119^v.

3) Met karren aanvoeren.

[p. 230]

und dat vremde volck affsolden, want die pacificatie van Gent was in werck gebrocht¹⁾. Daerto dan don Johan uth Spanien als gubernuer verordent was um to bevorderen, soe hefft die Corneel evenwol sijn volck tsamen willen brengen, pulver und geschut togericht, dat he Gronnigen neit dachte to verlaten, hoewol dat hem Arenborch soen solde substituert worden, als men vermeende²⁾. Nu overst worde dat castieel wat slapper gedreven, alsoe dat het werck in macht³⁾ gestalt worde, gelick ock uth waerseggerinne gesecht worde, dat het niet reede solde gemaket worden. Und dat daer groet gespens up den essche⁴⁾ vor Gronnigen gehort worde. Up dusse sulvyghe tijdt und sommer was daer to Gronnigen een swaere pestilentie, myt welcke ock die bisscop Johan Knijff befangen und van dussen levendt uth sijne regemendt confortandi⁵⁾,⁺ in genen affgenomen tusschen de 6 en 7⁶⁾ dach des maents Octobris anno 76, myt vrolockunge voeler menschen und begyn van dusse veranderinge; want hoewol diesulvyge bisscop seer linderich und familiaer, ys van nemant seer behatet worden in sijn levendt, dan dat he geltgyrich was; und alnu noch verhoepede tot sijn bischuupdoem thebben 4000 daleren uth kloester van Adwert⁷⁾, daer to hove umme contentirt worde; und nu

1) De Pacificatie is den 8 November geteekend. Eppens vergist zich dus in den datum ‘9 Octobris’; toen toch was de Pacificatie nog niet ‘in werck gebrocht’.

2) Van zulk een plan is niets naders bekend.

3) In werking, in dienst.

4) Het gemeenschappelijke bouwland, dat tot den markegrond behoort. Er waren bij Groningen een Noordesch, een Zuidesch, een Scrage-esch enz.

5) Om zijne goederen te versterken of te vermeerderen. Rengers van ten Post (uitg. Feith, dl. II blz. 10) gebruikt dezelfde uitdrukking.

+ fol. 120.

6) H.S. heeft foutief tweemalen 6. De bisschop stierf echter niet 6 of 7, maar 1 October 1576.

7) Volgens een regeling, in Mei 1576 door den bisschop met de abdij Aduard getroffen, waarbij de eerste tegen een jaargeld van 6000 gulden van zijn aanspraken op Aduard afzag. Vgl. Reitsma in Gedenkboek der Reductie van Groningen (Gron. 1894), blz. 153. Eppens vergist zich dus in zooverre, dat de bisschop in zijn laatste dagen zwarigheid over het uitblijven van deze schikking zou hebben gehad.

[p. 231]

dagelickes sijn resolutien up verwachte und in sijn agone und stervendt daer seer mede bedacht und becommert was; dan wort tidtlick uth dusse veranderinge upgenomen, daermede he van voele onlustes ontvrijet ys worden, hoewol dat he nene andragers seer gunstich und vuldedich was, daeromme he seer behaetet konde worde. Hoewol dat na sijn doet om sijn graffenisse gedisputiert und alteriert ys worden, want Duert Alberda¹⁾ hem in die eerste graffenisse, als die sijne wesende, niet wolde dulden to leggen; daeromme he wederomme ys upgegraven worden und ten anderen begraven in S. Mertenskercke up het koer. Daer reede nemant voele wolde offte doerste tegensspreken, alsoe veer was der Spangerden regerunge in veracht gecomen.

Den 14 Octobris trecken die orlichscepen weder van den Emse, umdat sie die coephandel na Hollandt van Embden solden dwingen, hoewol dat int voeryaer sommigen der orlichscepen van den Corneel verrasset worden, sint voele doetgeslagen.

Den 19 Octobris wordt Belly²⁾ alnoch upgheeisschet und wordt sijn volck tegens hem gestoepet³⁾, gelick tvoeren die gesande Franciscus Stella⁴⁾ scrifftelick verclaerde, und daeromme gevanckelicken van Belly geholden ys worden, und hem an den halse straffen wolde⁺ als Konicklicke Majestaet rebelliger; want alsoe worden geacht, die sick an der Staten sijdt des tijdes stelleden, hoewol dat des myt affscrivendt des Konincks gebillicket

1) Vgl. boven blz. 184 noot 3.

2) Caspar de Robles, heer van Billy.

3) Opgehitst.

4) Franciscus Martini Stella was door de Staten van Brabant naar Groningen gezonden om te beproeven dit gewest aan de zijde der Algemeene Staten te brengen; hij werd bij zijn aankomst te Groningen terstond door Robles gevangen genomen en ter pijnbank gebracht, ten einde volledige openbaring van zijne opdracht te geven, hetgeen echter niet door Stella is geschied.

+ fol. 120^v.

[p. 232]

was und men een vrede myt Hollant und Zeelant verhoepeden¹⁾. Daeromme die Corneel den Franciscum Stellam ock scarpelick vragende um der Staten verbuntenisse, hefft die Corneel sick wyllen verenigen myt sijn hoepluyden und beveelhebben tot 22 offte 23 personen. Waervan nu sommige reede anders geleert, dat sie neit meer den Spangerden, die nu soe vreedelicken to Alste und Anntwerpen gehandelt hadden, dan den Staten als hoer egen vaderlant mede denen solden und alsdan vull betaelt worden. Want sie bij dusse Corneels tijden nene betalinge dan voer een maent(t) offte dre des yaers, anders myt 10 stuyvers 14 und 20 stuyvers belonet worden wekes, und alle weken ontfangen und tovreeden musten sijn, und daerto myt een sonderlinge manier van straffe des stroppen cordes²⁾ gemartert worden, soe sie sick muetwillicken offte druncken up den wacht offte anders an den hals gestraffet worden. Und alsoe was die Corneel alnoch holdende und neit mude sijn soldaten myt nene gelt to becoepen, welcke he lichtelicken solde hebben coenen doen hebben, als he enich gelt hadde ummegedielt und betaelt, welcke he genoechsam na Walslandt gesendet hadde und sijnen swager Rijsbroeck³⁾ medegeven hadde. Und als he nu to Leverden sijn sake vermeende verordent thebben, soe versoecht he ock sulckes corten dagen tvoeren ock to Gronnigen, dat hem sijn hoepluyden und knechten, in Drakercke und Walbrugge⁴⁾ versammelt, solden sweren und trow blijven. Daer sie up antwoerden, dath sommygen van den sijn hadden enen eedt gedaen und wolden niet anders sweren dan begeerden pasborten und to vertrecken, want hoer⁺ noch grote betalinge restandich was. Dan want die Corneel sulckes seer onduldich naseggende, dat het summyge Luttersche weren, die neit dienen wolden, und gevreeset

1) De Pacificatie was natuurlijk in aantocht.

2) De stroppa di corda, de wipgalg.

3) Vgl. blz. 233, noot 7.

4) De St. Walburgskerk.

+ fol. 121.

[p. 233]

worden, dat he den onwillygen solde offte ock wolde als rebelligen straffen laeten, soe ys dit neit allene bij weinigen dan onder het regement van vier vendelen bynnen Gronnigen gemurret und anders bedacht. Daeromme als Philiers¹⁾ den 23 Decembris²⁾ anno 76 die wacht solde affvueren van het rechthuys und Losy³⁾ dede upvueren voer Duert Alberden huys⁴⁾, daer die Cornell in venster lach, und die toch in den krinck solde antrecken⁵⁾, hebben sick sommigen, die nu die mesters weren, als neit seer becant, myt 50 scoten na den Corneel gescoten ter vrese⁶⁾, und ilendt angelopen, dat huys besettet und den Corneel daetlicken in een verndel van een ure gevanckelicken upt rechthuys gestalt, und vorts Rijssboeck sijn swager⁷⁾ ock uth sijn huys doen daerbij gaen. Alsoe dat in die ganse stadt een grot alarm und vrese was. Waertegens een hoepman Ferdinandus Loeps⁸⁾ sick up marcket makede ter peerden, is balde vandaer verweken und, sick geerne verbargende, den anderen dage ock gevanckelicken gestalt, gelick daerna alle hoepluyden und beveelhebberen gevangen synt worden van het gemene volck. Sonderling ys bynnen uers daerna Franciscus Stella uth des profaes huys⁹⁾ ontloeset worden uth sijn vanckenisse boven alle hoepe und up marcket gebrocht, welcke dusse daet hoechlicken prijsende als een

1) Hopman de Villiers.

2) Moet zijn: Novembris.

3) Hopman de Lozy.

4) Rengers van ten Post en Bor spreken van het huis van Egbert Alberda, gelegen aan de noordzijde van de Groote Markt.

5) Antrecken = optrekken, aanrukken. Dus vermoedelijk: ‘en de troep in een kring zich zoude opstellen’, wat dan een militair eerbetoon zal zijn geweest voor den kolonel, een soort carrè. Vgl. de berichten bij Rengers, II, 27 en bij Bor.

6) Ter vreese = tot vreesaanjaging.

7) Rengers van ten Post (uitg. Feith, II blz. 28) noemt hem: ‘sinen dochterman’, wat ook wel door zwager kan worden uitgedrukt.

8) De Lopez.

9) Huis van den provoost, hier van den provoost-geweldige, dus de gevangenis.

[p. 234]

Romeyners stuck und van die Staten belonet solde worden. Belovet, dat he in 4 eder 6 dagen aldaer weder van Brusel wolde sijn und hoer een guede vertrostinge brengen und solden gueden wach holden. Daerna umtrent⁺ vier uren up den laete avendt ys die corneel van Suetven¹⁾ aldaer voervluchtich myt sijn bagage gecomen, ock gevenckelicken inth Brodermonnekecloster in een cappe seer spijtelicken ingetogen. Waernae die wacht van die soldaten sulven seer neerstich beset und geholden van alle vier vendelen, hebben den Raedt die medewacht angeboden, dan niet annemende, vermeende, dat het alnoch vrederije wesen solde. Daeromme die knechten durch hoere nije ingestalte hoepluyden und oversten malcanderen verbindende und verenygeden (want dar weren noch voele van enes anderen vornemenns und wolden bij hoer hopluyden und Corneel blijven) dorch die belofftenisse van een rijcke vulle betalinge und drouwinghe des Cornells tyrannije van hangen und tiranisieren over sijn wederdiell myt den lutenant Mepsche und andere anhange van 500 borgeren, hebben sie malcanderen geloevet und gesworen die stadt tot der Staten besten to bewaeren und holden, und senden der ilendt in den naeste nacht na den Dam und Leverden stoepers²⁾, die myt dusse reeden vorscreven hoer hoepluyden ock hebben gevanckelicken genomen: Barniecort³⁾ up den Ziell⁴⁾, welcke voer 3 dagen Jacob Ripperda bedwanck, dat he den Corneel sweren muste und scryfftelicken betuygen, offte he dachte dat huys to Fermsum und allent sijnen voer hem to beholden. Alsoe ys ock to Leverden gedaen und wol gelucket, dat des anderen dages reede achte vendelen bij Gronnigen geropen und ingelaten synt worden, und den Stadt heel machtich weren to baeten und to doen⁵⁾, und nu niet meer up enich

+ fol. 121^v.

1) Rengers noemt hem: Vaski de coronel van Sutphen.

2) Aanhitsers.

3) Rengers noemt hem: hopman Barnimicourt.

4) Delfzijl.

5) Tot hulp en in haar handelingen.

[p. 235]

overichcit achtende. Waervan ener seer koene mester ys west Hans van Loven, tvoeren des Corneel scrijver, die den Johan de Mepsche voer een verrader und scelm an Stadt und Landen opentlicken up marcket uproepende was, dat he den stadt myt sijn partije wolde verraden. Und als aldus die hoepman na den anderen und⁺ wachtmester und vendlickers und alle offitiers van regement gevanckelicken ingetogen und gesocht worden, dat daer ock nemant ontgaen ys, hebben die soldaten den stadt over teyn dagen¹⁾ gesloten geholden, dat nemant uth offte yn muste reysen. Und daer ys een groete verwonderinge in Stadt und Landen west, waer doch dusse veranderinge hen solde wyllen. Overst die Staten siende, dat daer niet nodygers weer dan dat daer een hovet gesonden worde tot een stadtholder, soe ys dages voer Vormidwinter²⁾ een nije stadtholder offte voer eerste als een overste van den Staeten gesonden over Vreslant: Georg van Lalein, ridder und banderheer van Ville etc., und bij hem synt west alle die verwekenen als Popko Uffkens³⁾, gestalter⁴⁾ lutenandt over den camer, Rendt Alberda borgemester, Jacob Hilbrans borgemester und anderen, die nu teyn⁵⁾ yaren uth west weren. Und synnen tsamen myt grote vrolicheit ingecomen und ontfangen worden und ys dat bisschopshoeff⁶⁾ den avendt umgenomet worden, dat een herenhofft genoempt und

+ fol. 122.

1) Er staat enkel: d. Het feit is van elders bekend.

2) Dit is een pleonasme; Rennenberg kwam den dag vóór Midwinter, dus 21 December.

3) Popko Ufkens was een bekende Ommelander edelman en aanhanger der geuzenpartij; hij keerde in vol vertrouwen op de eerlijkheid van Rennenberg met dezen naar Groningen terug, doch verliet hem, toen hij diens samenspannen met Parma ontdekte.

4) Benoemd.

5) Boven ‘teyn’ staat tusschen de regels geschreven ‘soven’, hetgeen juister is.

6) Zie over dit hof of huis: Dr. G. Acker Stratingh, Gron. Volks-Alm. 1838, blz. 40 en Mr. J.A. Feith, Wandelingen door het oude Groningen, XIV, Gron. Volks-Alm. 1906 blz. 24. Vgl. boven blz. 282.

[p. 236]

geholden ys worden und graef Georgen eerst daeryn gelosiert. Hieromme dan daetlicken een gemene landsdach verscreven, eendrachtelicken erschenen, hefft graef Georg van Lalein sijn commissie getoenet und durch Harmannum Winbrugge, der Ommelanden rentemester, sijn propositie doen laeten, dat he in naem der Staten van wegen des konincks van Spangen alher gestalt weere tot ruste und vrede to holden, und dat men in alles der Roemsche Catholissche kercke solde handthaven und onderholden und anders neit. Und voele vermeenden, dat het neit alsoe to achten were, want myt dat Catholissche muchten⁺ ock Apostolissche und neit Roemsche verstaen; und des ys voer up stadthuyse¹⁾ ock gedaen, gelick in Drente und ock to Leverden. Und die Landen sick int cloester²⁾ ock allene versammelt hadden und sick durch krafft des upseggunge des verbunts³⁾ affsonderden in hoer saeken, die den Landen alleen angiengen. Overst in die gemene sake hebben sie up den raedthuyse evenwal sick versammelen laeten. Daeromme die soldaten hoere justificatie voer Stadt und Landen angevende, dat sie bij den Koninck und den Generalytiet der Staten und neit bij der Spansche partije sick wolden holden. Soe hadden sie in lange tijden nene betalinge ontfangen und weren myt weinich gelts belenet worden, und muchten nu ock neit alsoe onderholden worden, dan versochten, dat sie bij den burgeren muchten ingelecht worden und tom laesten betaelt worden. Und konden die soldaten reede in nene discipline sonder gelt holden, die doch weinich um off an hadden; und die sulvyge soldaten weren nu seer darten⁴⁾ und overmodich tegens den bor-

+ fol. 122^v.

1) H.S. heeft: ‘stadt huyse’ met tusschenvoeging van ‘up’ tusschen deze twee woorden. Uit Rengers van ten Post (t.a.p. blz. 32) blijkt echter, dat men eene vergadering over deze zaak op het raadhuis te Groningen heeft gehouden. Zie ook eenige regels verder.

2) Het klooster te Selwerd.

3) Deze opzegging had in Januari 1575 plaats gehad. Vgl. Bos, Het Gron. Stapelrecht, blz. 277.

4) Dartel, brutaal.

[p. 237]

geren, gelick sie na des Corneels anholdent den stroppencorde¹⁾ van het wijnhuys affbroeken ter secreten und die trommen verhouweden und verbranden upt marcket des anderen daeges to acht uren.

Hieromme dan Stadt und Landen myt den stadtholder Georg van Lalein raedt und middel soekende und eendrachtelicken sluytende, hebben consentiert die vijffte pennyck van huyren und renten in Stadt und Landen. Daer Sickunge²⁾, abt van Adwert³⁾ und Egbert Clant to Stedum van der Landt sijdt und Rolteman⁴⁾, Dirck Robers⁵⁾ und anderen an der Stadt commissien togestalt synnen. Und hebben dusse nabescreven ordinantie gesloten, ock weert om thoe weten in anderen tijden, beholden dat daerenboven alle clenodien uth sommigen⁺ huysen guetwillicken angebrocht und gehaelt synnen worden, daer destijdes clippen van gemaket sijnnen worden, und aller hoepluyden golt und sulver ys eendrachtich angetast⁶⁾. Die ordinantie ys alsoe.

1) Vgl. boven blz. 232, noot 2.

2) D. i. Herman Sickinghe tot Warfum.

3) Abt van Aduard was destijds Arnoldus Kenninck. Vgl. Bijdr. en Med. v.h. Hist. Gen. XXIII, 108 vlg.

4) D. i. burgemeester Albert Rolteman.

5) Hij was raadsheer.

+ fol. 123.

6) Hierover uitvoerig: J. de Waard, Iets naar aanleiding van de Groningsche noodmunt, geslagen in 1577, Gron. Volks-Almanak 1906, blz. 67 vlg.