De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1575]

Anno 1575 umtrent Januarij wort daer een hoepe gemaket, woe dat die Keyser und het Rijck een vredehandel wolden anstellen, daer uth alle provintien die stadtholders to hove umme verscreven sint worden. Dan neit sekers in dre maent hebben vernemen mogen⁴⁾. Overst als die raedt ontsloten⁵⁾, weder to Gronnigen quemen die gesanden, ys⁶⁾ wol tom eersten den 28 Aprilis den stadt Gronnigen weder anpresentiert die slotelen van der stadt porten und die Landtscap voele belovet. Woe doch under hoer beide corperen nene vrede gemaket und

4) Inderdaad heeft keizer Maximiliaan II in het begin van 1575 zijn bemiddeling tusschen den Koning en de rebellen aangeboden. Hoewel Philips deze bemiddeling niet aannam, kon hij niet beletten, dat de Keizer den graaf van Schwartzburg naar de Nederlanden zond om de vredesonderhandelingen bij te wonen, die in het voorjaar van 1575 te Breda zijn gehouden. Inderdaad heeft Schwartzburg de conferentiën bijgewoond, maar invloed op den gang van zaken heeft hij zoo goed als niet gehad. Vgl. Fruin, Verspreide geschriften, II, 372 vlg.

5) Bevrijd, losgelaten. Bedoeld zijn de Staten der Ommelanden.

6) Vgl. Rengers I, blz. 374.

[p. 219]

holden muchte worden, soe die stadt Gronnigen myt nene vestenisse¹⁾ bedwongen worde, und doch die menunge weren, dat landt in een slaverije to dwingen und holden, welcke die Landtscap niet konde keeren sonder middel van ener overheere in Gronnigen tegens den gylden²⁾. Daeromme tot des Stadts und Landts bescherminge und vrijheit solden die beiden tsamen raeden, dat hoere lansheer een vestenisse gelecht muchte worden in Gronnigen voer hoer sulven und in dusse periculose uproersche tijden, und eysschede³⁾ daer tom eersten thoe twintich duysent gulden. Overst die Landtscap, dit alles niet wol lettende willen, hebben sulckes tom diel wol mogen lijden und guedt befunden, dat het kasteel reede angelecht weere; want men ock neit eendrachtich in die Landen weren, dat die ene doch boven den ander regeren wolde und den pawschen gunstich weren, und die rechtunge niet seer erenstlicken bedenet worden, verhoepende, dat men alsdan eendrachtyger und erenstlicken regeren solden onder soedanigen konick, die die hoechste monarcha geacht worden in die Christenheit, und doch nu neit gelettet muchte worden, woe men des dan willyger inleteden, woe beter wesen solde. Die overicheit und meente van Gronnigen, hoewol summygen mede consentiereden, hefft daertegens protestiert und interdicert, dat tegens⁺ hoere vrijheit were, tegens die tractaten van den keyser Carolo V in sijn huldinge⁴⁾ und des Konicks zijne anneminge weere, daer acta van makende den 8 Junij anno 75. Dan alles voergeves, want alhier was Stadt und

1) Kasteel. Dat had Alva gedaan; dat deden later ook de Staten-Generaal.

2) Het is eigenaardig, dat Eppens vooral de gilden te Groningen vreest, hoewel de Raad zeker even scherp de rechten der Stad tegenover de Ommelanden trachtte te handhaven.

3) Namelijk Robles.

+ fol. 114.

4) Het tractaat van 15 Juni 1536 bevat bepalingen, die uitdrukkelijk het bouwen van eene vesting of kasteel te Groningen verbieden.

[p. 220]

Landen ock gescheiden durch conniventia¹⁾. Daeromme den Raedt und Borgemesteren die soldaten to huyse ingelecht und doen voele dingen muetwillicken. Daetlicken worden alle bynnepoerten, die in die olde mueren voergeves doch noch stonden, allenhalven in Oesterstrate, Heerstrate, affgebroken und na het castiel die steen gevueret²⁾. Als sick die meente seer onduldich meer myt woerden dan myt weercken stelde, want sie doch seer overweldyget weren und die overicheit seer gedrouwet worde, hoewol sie to hove hoer verschuldygen deden, synt neit gehoert worden, noch dat werck staen gebleven. Dan aldereerst soedanige plaetsen und vestenisse gemaket, die tot venckenisse eerst denende, dat en yder nu begunde to vreesen und worden indachtich, dat sie die Hoechduyssche knechten all to rijp³⁾ hadden ingelaten und dat dit nene bescherminge der overicheit solde sijn dan een bedwanck. Und wes sie voer het Evangelio neit dachten to lijden, musten sie rede dragen om des Pauwsdoem halven. Jae, die Gronnigers, hoere vrijheit mysbruckende, sindt tot dartenheit tom laesten geraeken, dat alnoch getwivelt wordt, woe die polytie to Gronnigen am besten bestellet sal koenen worden, daer die gemene hoveden boven hoeren overicheit herschen will und vaken herschet hefft und nu ock hoere besettinghe van wegen die gemene ingenomen hadden tegens des overicheit wille und recht und daeromme die predicatie aff hebben moten stellen und verlaeten, soe voer gesecht ys. In dusse

1) Conniventia beteekent natuurlijk oogluiking. Maar van wien dan? Men zou hier eerder een woord, dat wantrouwen beteekent, verwachten. Misschien is Eppens alleen maar niet zijn vreemde woorden in de war.

2) Over den bouw van dit kasteel, zie J.A. Feith, Wandelingen door het oude Groningen, VII, in Gron. Volks Alm. 1897, blz. 124 vlg. Inderdaad heeft Eppens gelijk en was de oprichting van het kasteel in strijd met het tractaat van 1536.

3) Vlug.

[p. 221]

yaere 75 van Midvasten tot September sindt to Embden storven 11336¹⁾ personen myt alle predigers²⁾.

Die Prince overst wordt onder dusse tijdt den 1 Junij van Embden uth den Pals sijn bruyt, een hartochynne uth Franricke van den huyse van Borboen, gevuert, welckes vader, want he stedes den religioen der reformierden⁺ vijant, ys dusse van den vader verweken und in Pals onderholden worden, totdāt sie 26 yaeren worde olt geacht³⁾. Waermede die Prince noch meer beholden sijn heerlicheiden in Franrijck noch meer befrundet ys worden. Under des was die hartoch van Alva⁴⁾ sick stellende um Zurckze to betreitren⁵⁾ und an to vallen, welcke he erovert hefft, sick daerna dat fortuyn der Spangern begunt to wenden, als offte het nu up het hoechste gecomen weer, want sick die Staten besorgeden voer den Spangerden sulven, soe wol als die Reformierden.

1) Het getal is niet zeer duidelijk geschreven; er kan ook staan: 10336 of 1336. Dit laatste is wel waarschijnlijk.

2) In 1575 heerschte inderdaad de pest te Emden. Daaraan stierven bijna gelijktijdig drie gereformeerde predikanten, Bernhard Borssumarus (8 Aug.), Aswerus Fabricius (27 Aug.) en Oyerus Althes (19 Aug.) Vgl. Reershemius, Ostfriesische Prediger Denkmahl (Aurich, 1796), 487 vlg. Ook in de ongedrukte Annales Frisiae van Ernst Friderich von Wicht wordt op het jaar 1575 van deze pest gewaagd: ‘Gressabatur hac aestate in civitate Emdana pestis admodum vehemens, ut ex ea aliquot homimum milia absumpta sint.’ Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

+ fol. 114^v.

3) Vgl. over Charlotte de Bourbon: Joh. W.A. Naber en L. de Neve. De vorstinnen van het huis van Oranje (Haarlem 1898), blz. 23 vlg.

4) Hier vergist Eppens zich natuurlijk. De beroemde tocht der 8panjaarden door het water naar St. Philipsland, Duiveland en Schouwen in September 1575 stond onder commando van d'Avila en Mondragon. Vermoedelijk heeft Eppens d'Avila met Alva verward. In het najaar van 1575 sloeg men het beleg voor Zierikzee, dat na dappere verdediging den 29 Mei 1576 door Mondragon werd veroverd. De onmiddellijk daarna uitgebroken muiterij belette evenwel de Spanjaarden van dat groote succes profijt te trekken.

5) Benauwen, in het nauw brengen.