De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1569]

Und up den 7 dach Februarii sint daer sees vendelen Walen voer den Hoechduysschen weder in Gronnigen ingetogen, daer Casper de Robeles corneel, een Spanger, over was¹⁾. Und hoewol dat die winter seer kolt und bitter was, hebben dusse hoeren antocht und afftocht moten nemen, hoewol niet heel betaelt. Und die Waelen seer naeckent und bloet anquemen und daetlicken noch wreder myt den huysman handeleden als myt die van Gronnigen. Und up Woltersum treckende tot den Ziel solden leggen und Equerder galge²⁾ niet onangevochten wolde blijven laten. Bynnen Gronnigen wort daetlicken gelottet, dat die raedt neit solde gecoren worden up S. Peters dach³⁾, want voele voer suspect geacht worden und het hoeff sulven haer raedt daer hebben wolde. Daertho hefft die Bisscop ock binnen Gronnigen bewesen, wat sijn beveel solde sijn, want die suster van salige Lucas Clant in Leermsum⁴⁾, sonder bichten und berichten verstorven, hefft moeten dorch voele voerbiddens nochtans allene myt vijfftich gulden to kercken gebrocht mogen worden offte solde moten up die muermande⁵⁾ gelecht worden, dat welcke en ijder en grouwel maket hefft. Alsoe hebben die geeste-

1) Deze Walen hebben tot grooten last van Stad en Lande tot 1577 in Groningen gelegen. Onder het gejuich der bevolking zijn zij toen uitgetogen. Caspar Robles was eigenlijk geen Spanjaard, maar een Portugees. Vgl. over hem Eekhoff, Voorlezing over het leven en de verdiensten van Caspar van Robles, Vrije Fries, IX, 24 vlg.; Dezelfde, Nog iets tot lof van Caspar de Robles, t.a.p. XIII, 239 vlg.; Van der Meer, Eenige bijzonderheden uit de levensgeschiedenis van Casper Robles, Friesche Volksalm. 1844, 3 vlg.; Diegerick, Documents concernant Gaspard de Robles, 1576. Hist. Gen. Cod. Dipl. 2e Serie, IV, 1, 198 vlg.

2) Vermoedelijk stond de galg van het gericht van Wirdum te Eekwerd.

3) De jaarlijksche verkiezing van raadsheeren te Groningen had plaats op St. Petrus ad Cathedram, 22 Februari.

4) Lucas Clant, heer van Bolsiersema te Leermens.

5) Vermoedelijk schrijffout voor buermande, de gemeenschappelijke grond buiten de stadsmuren.

[p. 205]

licken ock een halff yaer rente den Bisscop moten geven voer sijne blijde ancompst. Als die Waelen nu seer superstiosi sick hilden um den vasten tholden, ys die ene offte ander myt hoen und wederwille uth sijn huys getogen und seer tribuliert worden um den borgeren vriheit. Die Wittewyrummer meygeren worden van den Bisscop daetlicken in hueren verhoeget und moiten een yaer huer erleggen und betalen, daer het Landtscap doch seer myt scattinge und scanzen meer beswaert worde. Ock stellet die Bisscop een vremde rentemester, die alle die huysen in Wittewyrum dede affbreken und vercoepen, daer ock groet gelt van gemaket ys in corten tijden, want en yder seer geerne die steen und holt anhaelde.⁺ Und wort dat cloester Witwerum bynnen corten tidt heel verneelt und uthgeroedet. Want he heele huysen uth Wittewirum upbreckende to Gronnygen upbouwede tot een bisscophoff, daer des tijdes die Fratermuneken, bij S. Mertenskerckhoff wonende, uthgesettet synnen¹⁾. Und up alle sijne timmeringe hefft die bisscop seer arroganter gescriven: confortare. Ock in die geestelicke saeken hefft die Bisscop seer doende west. Tom eersten, dat he alle dode lichamen up kerckhoven begraven expierierde myt wijewater und lange exorcismis²⁾. Item dede kercke weder wijen und altaren conscreren, daer die pastoren Duyssche psalmen gesongen und belden uthbroken hadden offte krijsluyden in kercken offte up hoven gelegen hadden, und dat voer gelt van 50, 60 eder 100 gulden eder daleren sonder sijne scaden. Daertho gebodt he, dat alle kercken solden und musten myt belden, scilderinge und andere materie versieret und reformiert worden, indem dat daer soe geldent was. Ock ersochte he voele ongedoepte kinderen tot der doepe und den Wederdoeperen myt gelt sitten laten als vervallende broeken³⁾.

+ fol. 108^v.

1) Vgl. boven blz. 202 noot 2.

2) Dit was dus blijkbaar te Groningen niet gebruikelijk.

3) Er staat bueken of bruken; maar er zal moeten worden gelezen broecken of broeken = boeten.

[p. 206]

Alle yaeren worden die geestelicken twemael tom zeent to Gronnigen verscreven und instigiert und bedwongen tot vorscreven Tridensche hillyge concilium. Nichtes worde van Goedes wordt gedacht. Daerna dede die Bisscop alle yaren sulven visitatie der kercke over altaren, belden, mysklederen, mysboeken, wijewater und sijne tobehoer, vendelen, keersen, item wemen¹⁾, pastoren die vrouwen to versaeken und to verlaten bedwingende, und den ongehoersamen myt gelt affnemende straffende. Summa, alles wes die commissarien und offitieren plegen twaeren, dede die Biscop up neerstelicke bevorderen, dat binnen corten dat ganse pawsdoem wederomme upgestalt, gestarcket und geoeffent worde van alle pastoren, nimant uthgenomen²⁾⁺. Alsoe balde was Evangelissche predicatie wederomme van pastoren verlaten und verlochent und die besten makeden suckes alles tot vrije dingen, offte sie Godt und sijn worden dan den duvel und sijn leer becrefftigeden, deden myssen voer hen, hulpen kercken, altaren, belden to consecreren und alle exorsismos to starcken, uth vreden allene, want die overicheit wolde sulckes hebben. Und sie konden des neit keren, dan wolden wijff und kinderen neit verlaten. Und dit alles is up het scarpste gedreven, dat men ock scryfftelicken bevorderden van die pastoren up alle zeendtdagen, wel in de caspelen niet bicht, de sacrament ginck³⁾ up die 4 tijden, die over die 12 yaeren weren. Und hefft sick alnoch verclaert, dat he sijne commissie noch neit int werck stellede, he were neit bloetgyrich, dan wolde lever geltgyrich sijn⁴⁾. Und wes die Bisscop niet sulven berichten hefft koenen, hefft he oc anderen tot sijne dienst

1) Pastorien.

2) Wat Eppens, de vurige ketter, hier mededeelt over den bisschop van Groningen strekt dezen zeker tot hoogen lof. Het bevestigt, wat Reitsma, die de kroniek niet heeft gebruikt, in zijn bovengenoemde studie over hem mededeelt en stelt hem in menig opzicht in nog gunstiger licht.

+ fol. 109.

3) H.S. heeft: guck. De sacrament ginck = ten sacrament ginck.

4) De gewone beschuldiging, tegen Knijff ingebracht.

[p. 207]

angenomen, D. Johan Elts, pastor to S. Merten¹⁾, Cornelius Kempis²⁾, Johan Crijte to Westerwijtwert³⁾ van alle luyden geacht die listygesteden. Waerto ock seer dienstlicken binnen west sommyge lichtveerdige pastoren, die den anderen androgen⁴⁾, welcke sick niet in alles gelickformich makeden. In die wertlicke renten und hueren to vorderen is die olde abts Cornelius Harmannus⁵⁾ een vuller procurator gestalt in het hele capittel. Ick swijge noch wat licentiaten van Loven⁶⁾ in bedenunge gestalt synnen west um sijn bishushoff to bedenen.

Overst umtrent Palm⁷⁾ worden daer commissarii to Gronnigen und doer Landt gesonden uth den hove, der aller verweekenen und Evangelisschen guederen hebben bescreven und eerstelicken II borgeren, die om dachhuer in die Broderclosterkercke gearbeidet hadden offte daermede bij gewest weren, gevangenen, under welcker ener besunder west ys een fijn borger, Wesvressche scoenmaker⁸⁾; hoewol dat daer wol 73 personen guederen bescreven⁺ worden und summygen bisheer vertoneden, dat dusse tegenwordige noet hoer begrepen hefft. Ock alsoe int landt, dat Johan in den Ham, Tamme in den Ham,

1) Vgl. boven blz. 178, noot 3.

2) Cornelius Kempius, de bekende Friesche geschiedschrijver, was in 1516 te Dokkum geboren, studeerde te Keulen in de letteren, wijsbegeerte en rechten en vestigde zich kort na 1540 te Groningen, waar hij een invloedrijke positie schijnt te hebben ingenomen. Zijn hoofdwerk is: De origine, situ, qualitate et quantitate Frisiae et rebus a Frisiis olim praeclare gestis libri III. Coloniae, 1588. 4^o. Het werd door Suffridus Petri (De scriptoribus Frisiae, 423 vlg.) zeer geprezen, daarentegen door Emmius terecht als fabelachtig bestreden.

3) Hij was tevens commissaris-generaal der geestelijke jurisdictie der proosdij van Usquert.

4) Aanbrachten.

5) De abt van Wittewierum. Vgl. boven blz. 199 noot 5.

6) Hier spreekt weer duidelijk de haat van Eppens tegen de Leuvensche theologen.

7) Palmzondag viel in 1569 op 3 April.

8) Vgl. Hofstede de Groot, Geschiedenis der Broederenkerk te Groningen, 31 vlg.

+ fol. 109^v.

[p. 208]

Tyasse Haens¹⁾ ock hoer egene bescrivinge hebben angesien, dan daerna van den lutenant Mepsche verdreven sint. Und alsoe ys gedaen umtrent Mey in Wynsum, Beem myt den pastoer Clant, Loppersum, Dam mijnen swager Sebastiaen Wabbens, rychter ten Dam²⁾, allene daeromme, want he myt den grave Lodewick seer familiaer west were. Hoewol dat dusse process tegens Stadts und Landts landrechten gebrucket worde van vorscreven commissarien, is daer van die overicheit um vorscreven gevangenen to hove solicitiert, dan vergeves. Want sie neit allene besitten blijven dan, soe sommigen tot 4 personen neit uthgebroken hadden up Pinxterenavond³⁾, tsamen onthovet worden. Und aller verwekenenen namen und guederen worden vor fisco affgeleesen. Um dusse tijdt was daer een seer droge sommer in Vreslant, tot grote elende van menschen und vee. Overst alsoe ock to Loppersum die redger Imele van Lottering⁴⁾ tastet daer ock an die Wederdoperen um hoer het gudt to beroven; als ener myt namen Frans Scoer⁵⁾, inwoner aldaer, want he mede besculdiget worde west thebben in Loppersummer kercke und wort ock van den Dam na Gronnigen den 11 Junij gevueret, want he een konicklijcke verbande weere, soe muste he ock voer Konicks overicheit staen. Onder des wordt daer ock ener vende-

1) Johan en Tamme in den Ham waren hovelingen, Tyasse Hayens een eigenerfde landbouwer te Loppersum. Deze drie personen hadden zich in 1566 (zie boven blz. 181) in de bres gesteld voor de Loppersummer predikanten Marcus en Johannes en den schoolmeester Albertus. Vooral tegen de heeren in den Ham, aan wie hij verwant was, trad de Mepsche meermalen op om hun hunne rechten te Loppersum te betwisten. De inventaris der goederen van Tamme in den Ham, door Quarré opgemaakt, berust in het Rijksarchief in Groningen (Feith, Reg. 1569 n^o 75). Vgl. over deze vervolgingen: Mr. J. Nanninga Uitterdijk, Dr. Johan de Mepsche in Bijdr. v. Gesch. en Oudh. der prov. Gron, dl. IX, blz. 81 vlg.

2) Vgl. boven blz. 191. Op welke wijze Eppens met Wabbens verwant was, is onbekend.

3) Pinksteren viel in 1569 op 28 Mei.

4) Vgl. boven blz. 191.

5) Bij Rengers beter Frans Scroer = kleedermaker.

[p. 209]

licker¹⁾ uth Lodewick vortoch gevangen, myt namen Hacfort, den 13 Junij onthoevet, dan myt een standafftige gemoet. Alsoe ock die vorscreven scoenmaker uth Westerlandt wordt ock gehangen, umdat he, bij gevalle to Broren in den kercke²⁾ staende, myt een stock dat crucifix affgestot hadde int reformieren des kerckes. Den 15 Junij worden dre van die arbeiders uth die kercke ock onthovet, umdat si daer gefloret³⁾ hadden, howol dat sie van den stadt beloenet weren. Myt dusse vreetheit worde Stadt und Landen heel verslagen und trecken tsamen voele uth Stadt und Landen. Onder allen ys die vorscreven Frans Scoer vrij gebeeden, want he ock tom ordel gestalt worden, want he een predickkant geharberget⁺ hadde in Loppersum. Vort den 21 Junij worden noch tymmerman myt ener meer, die die bancken gemaket hadden, ock onthovet. Dit ys alles gesceden, dat die bisscop Johan Knijff to hove was und die commissariën na Westerlant reyseden, daer Cornelis Kempis⁴⁾ publicus advocatus fisci togestalt und Jochum Ubbens⁵⁾ bloetraedt over gestalt ys west, boven alle ordentlicke overicheits todoent.

Die Bisscop overst, updat he ock niet voergeves sijn ampt bewijsede in dusse verslagene gemoit, trecket he om tot alle commissariscappen der Ommelanden, um die kerckhoven to bewijen. Daeromme corte dagen na S. Jacob⁶⁾ to Loppersum van alle die nabueren und ingesetenen, pastoren ontfangen myt grote processen, die stortinge⁷⁾

1) Het hoofd van een vendel.

2) In de Broerkerk.

3) Vloeren gelegd.

+ fol. 110.

4) Vgl. boven blz. 207 noot 2.

5) Meer bekend als Joachim Ubbena, een ijverig voorstander der Spaanschgezinde partij. Hij was onderscheidene malen burgemeester der stad Groningen en syndicus der stad; hij is meermalen afgevaardigd naar Brussel. Hij droeg den titel van ridder.

6) 25 Juli.

7) Het puin, waarmede hier bedoeld zal zijn de gebroken en beschadigde beelden, uit de kerken gehaald en bij den toren neergeworpen.

[p. 210]

bij den toren wijende, ock alle altaeren, bilden und kercke to Loppersum wederomme hillygeden, daer sick nemant der pastoren absentiert hebben, dan tsamen in hoere staet myt witte klederen mede gedienet in tegenwordicheit des Lutenandt. Und alsoe ys doer hele landt, ten Dam und anders gedaen und dat sonder sijne scade alles, want all om gelt tdoen was.

Ock wolde diesulvyge niet affwesen van die wertlicke regerunge. Daeromme, want dat hoechste scepperscap van Delffziel to Wittewirum valt, hefft die Bisscop sick ock dusse naem und dignitiet beholden und veregent als overste scepper van Delffziel¹⁾ und sijn eerste statie gedaen up dage Petri ad Vincula²⁾, als een solenkelicke dach van upsicht, und aldaer van alle scepperen ontfangen und to Fermsum bij Jacob Ripperda³⁾ tho gaste genomen. Woe ock aldaer myt den pastoer gehandelt sij, dat hem sijne boecken opentlicken synnen affgenomen und verbrant worden und daeromme uth sijn leen gesettet, dan al nu wederom verbeeden ys worden, und sijn voerige doem hefft verlaten moeten und den anderen alle tot een exempel.

Als nu die Bisscop alsoe to lande dominierde und dat⁺ besedt to Gronnigen allene alle gewalt inhadde, hefft sick Bartelt Entens, als een overster ter zee van wegen des princen van Iraniën, ock um Vreslandt heer up den Emse den heele sommer lanck erholden und den invaert und scipvart, jae alle coephandel seer lettende, leggen hoere sceppen voer den Delffziel und drouwen althalven den invall. Daermede sie dat kloester Grijsemonneken⁴⁾ verbrannen und uthplunderen und maken den huysman

1) Aan het hoofd van het Zijlvest der Drie Delfzijlen stond een college van scheppers; de abt van Wittewierum was hun president onder den titel van Overste schepper.

2) 1 Augustus.

3) Hoofdling in half Farmsum enz., overste schepper van het Farmsummerzijlvest en schepper van het Zijlvest der Drie Delfzijlen.

+ fol. 110^v.

4) Dit is het klooster te Menterne of Termunten.

[p. 211]

grote moyte, arbeit und kosten myt waecken an die dijcken en scanzen und die soldaten to onderholden und hulpelicken to wesen myt peerden und wagen. Sonderling den, die an den dijck wonenden, want doch bisheer die meente van kaspelen in nene wachten belastiget weren west und besettinge hadden angenomen, dan allene dat die scattinge nu des yaers vier offt vijff dubbelt upbrocht worden. Um dusse scade van Entens gedaen hefft sick die corneel Casper de Robeles myt een diel sijner Walen und myt groff geschut na den Dam to den Ziel uthgemaket up schutten gestalt¹⁾, daerto alle scepen dwingende und sulven ener onwilliger myt lonten to Dam an de grote brugge hangende, und tom diel up het over²⁾ gefueret um die orlichscepen to besceten. Dan vorgeves. Want Entens yn dem Emse wijkende, hebben niet mogen vervolget worden. Daeromme dat geschut umtrent Midwinter³⁾, als benae dre dagen gevroeren hadde, nae Gronnigen wedergevueret durch hulpe und arbeit der kaspelen, die het ijsz breken musten. Und Entens hefft sijn scepen an Nesterlandt⁴⁾ upgelecht myt sijn crijsluyden, waertegens die besettinge ock te lande to Reide⁵⁾ bestalt ys worden und underholden, alsoe dat die huysluyden daer stedes die wach(t) musten waernemen myt die soldaten den winter lanck. Under dusse tijdt verliesen die oerlichscepen eener hoerer jachten myt 10 roeren und worden twe gevanckelicken van den Knock⁶⁾ angehaelet. Daer ene daetlicken up den Ziel ys gehangen worden und die ander, uth onse dorpe Wirdum geboertich, myt name Ipe Eltkens die wert to Wirdum, want he Lodewick mede

1) Op schuiten geplaatst.

2) Oever.

3) 1e Kerstdag.

4) Destijds een eiland ten zuiden van den mond der Eems tegenover Emden.

5) Reide lag op de vooruitstekende oostelijke punt van het Oldambt tegenover Emden.

6) De Knock is de zuidwestelijke punt of hoek van Oostfriesland aan de Eems, ten westen van Emden gelegen.

[p. 212]

gedienet hadde, und nochtans sick gerne weder na het landt begeven wolde, muchte nene genade van den⁺ Lutenandt, Biscop offte Cornel erlangen, want die lutenandt Mepsche seer up hem vergrammet was, ys bij Equerder tyl¹⁾ ock umtrent savents to 4 uren uth den Dam gebrocht, in nemants bijwesent hengericht worden an die Equerder galge²⁾ tot een grote verscrickunge der inlandtschen. Want ock die syndicus Peter van Ziel³⁾ van den van Wyrdum niet hoeren noch raeden wolde, dat men voer hem solde offte muchte supplieeren; want men die alle wol suspect holden und daeromme vorgeves weder to huys getogen bynnen. Alsoe dat Loppersum und Wirdum des nachtes tvoren vermaent worden die kerckenledderen bij den galge to bestellen, dat nemant hefft geweigert und mij als wedman des tides angescreven ys⁴⁾ worden, welckes ys gescheden up den 19 Novembris, alleher⁵⁾ die Waelen weder affgesonden hoeren geschut na Gronnigen. Overst durch der huysluyden wach(t) ys het plunderen der oerlichscepen gelettet worden und het hoeren⁶⁾ bewaeret. Want die vrijbuyters to lande begrepen worden, daer Sulverschoeck⁷⁾ myt sijn soen gevangen ys, die van Olinge⁸⁾ en buyt gehaelet int Oltampt ys begrepen und vor Gronnigen gehangen worden⁹⁾.

+ fol. 111.

1) Vgl. boven blz. 196 noot 3.

2) Vgl. boven blz. 204 noot 2.

3) Vgl. boven blz. 116 noot 1.

4) De aanschrijving in originali is tusschen fol. 105 en 106 (zie boven blz. 197 noot 2) in het handschrift ingebonden.

5) Aleer.

6) Het hare, hun eigendom.

7) Sulverschoe noemt hem Rengers, t.a.p. blz. 347.

8) Olinge, een gehucht onmiddelijk ten westen van Appingedam.

9) Vgl. over de krijgstochten van Barthold Entens op de Eems: Franz, t.a.p. passim.