De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1568]

⁺ Soe hefft sick daertegens upgemaket die prince van Iranien Wilhelmus van Nassauwen und sijn broder grave

+ fol. 103^v.

[p. 190]

Lodewick, anno 1568 den 4 May¹⁾ in die Ommelanden affgesonden myt sekere antal van krijsluyden uth Embden, intreckende na Wedde allene myt 80 mannen und aldaer sijn loepplaetse gemaket und na den Dam ingetogen und den Delffziel to bescanzigen, als sijn vestenisse und tovlucht makende, soe uth volgende uthscrivinghe openbar ys myt 1 getekent²⁾. Overst dat besedt to Gronnigen simulierde sick meer myt den Grousbeke³⁾, als lutenant van Arenborch stadtholder, sampt todoendt Johan de Mepsche, konicklike raedt to Gronnigen, um den vijandt, to Wedde in kleyne antall sick vergarende, to beyegenen, als die nochtans veerdich weren und wollgewapen(d) tegens ongewapenden. Want Lodewicks krijchvolck worden meest geweert uth Jacob Ripperda heerlicheit⁴⁾ (daer die huysluyden besunder und eerst up den geweer gestalt weren, als meest an den ziel und water gelegen) und wes ock bij Lingen verspeet und upgenomen ten Dam gebracht worden. Dan Grusbeke und Lutenant hadde voele woerden myt den borgeren ten Dam, wat sie bij den Konick doen wolden, die daerup gesecht: Sie behoerden sick soe to bewijsen, dat die Landtscap met den Dam muchte beschermet blijven, want sie weren gelick een ander open dorp off vleeck. Sulckes dan horende und siende, dat men sonder vestenisse den Dam niet beholden muchten, maken Grusbeecke myt den hopman uth Gronnigen und Mepsche sodanigen anslach, dat

1) Dit is onjuist. Lodewijk van Nassau verliet Emden den 21 April 1568 en bezette 23 d.a.v. Bellingwolde en den volgenden dag het slot te Wedde. Vgl. Dr. A. Franz, Ostfriesland und die Niederlande zur Zeit der Regentschaft Alba's (Emden, 1895), blz. 27. De berichten van Eppens over den veldtocht van 1568 in Groningerland zijn gebruikt en toegelicht door Franz, t.a.p. 280 vlg. Het is dus thans onnoodig telkens aan te wijzen, waar Eppens zich vergist en waar zijn berichten een welkome aanvulling geven tot het van elders reeds bekende.

2) Deze ‘Uthscrivinghe’ is in het vervolg niet te vinden. Blijkbaar doelt Eppens op bijlagen bij zijn kroniek, die nu verloren zijn.

3) Zeger van Groesbeeck, de plaatsvervangende stadhouder bij Aremberg's afwezigheid.

4) Ripperda was heer van Farmsum en Delfzijl.

[p. 191]

sie myt hoer vendel und anderen ancomende uth Westvreslandt na den vijandt tho wolden. Overst die wech und water na Gronnigen weder was veelyger dan na den Growe¹⁾ und het Wolt²⁾, und sint alsoe daetlicken na Gronnigen getogen yn die Paessche³⁾ hillyge dagen, und den van den Damme beschuldigende, dat sie na den vijant meer hoepeden und respondentie hadden als myt hoer makende, ja dat sie qualicken ontfangen weren in⁺ die Swane to Sebastiaen Wabbens huys, als richter van den Dam, als daer rusken⁴⁾ und holten kandelaren und weinich privandes vindende, soe doch wijn und bier overflodich und alles in heele bestande⁵⁾. Na dussen vertoch is Jochem Panser den Dam togewesen um een loepplaetse daer to maken van knechten und ys ock alderhande volck der inlanschen tsamen gecomen ungewert⁶⁾. Dan den 3 dach May is Panser, als grave Lodewick reede to Slochteren myt dre vendelen gecomen was, want die tolop was groet uth Oldenborger und Oestvrislandt, als Meydach⁷⁾ balde und ilendt vertogen dor Tyamsweer und Rijp⁸⁾ na Beem⁹⁾, want sie neit dorsten den Stadtwech¹⁰⁾ brucken. Hier begunden die mandaten to gaen, dat die huysluyden hoer gudt to Gronnigen solden

1) De Groeve, een kanaal tusschen Appingedam en het Schildmeer, dat reeds in de 16e eeuw bestond. Dit is meer waarschijnlijk dan dat de Groeve ten u.w. van Zuidlaren zou zijn bedoeld.

2) Wolt = Duurswold, de landstreck bevattende de dorpen Schildwolde, Hellum en Siddeburen.

3) Paschen viel in 1568 op 18 April. Maar toen was Lodewijk nog niet in de Ommelanden.

+ fol. 104.

4) Russchen, welke in olie werden gedrenkt en dan als lichten werden aangestoken.

5) In grooten voorraad.

6) Zonder geweer, ongewapend.

7) Meydach = 1 Mei.

8) Zeerijp.

9) Bedum.

10) De Stadweg is de oude nog bestaande weg van Appingedam naar Groningen, op korten afstand van het later gegraven Damsterdiep, waarlangs thans de verharde weg ligt.

[p. 192]

invueren, um den vijandt niet hulpelicken to wesen; und bij den brandt¹⁾ sulckes verbededen und drouwenden. Overst grave Lodewick, verstaende, dat Panser reede verweken was, trecket des anderen dages, van Hoechmeer²⁾ comende, in den Dam tegens den avendt, daer alle man hen to moyte queme um antsien. Und hoer tosprekende, offte die knechten ock gewalt offte scade deeden, werde geantwordt: neen. Sprack weder: Wir komen nicht um ju to verdarven, dan to verdedygen. Und alsoe laet grave Lodewick den 5 May³⁾ dorch sijn tromslager Gronnigen upeysschen und verscrivet tegens den 8 May die ganse landtscap um to verstaen wat sijne commissie waere. Alhier erschijnen junckeren, hovelingen, egenarffden und prelaten alle in groter antall und worden twe dagen vertovet und synt neit eens in haere resolutiën. Tweten ten eersten, dat die Landtscap myt hem die wapenen solden annemen um den Spansche tirannije, slaverije und inquisitie afftdoen und tegenststaen. Waeromme sick die prelaten sonderling und die van Ewsum⁴⁾ beswaert vonden, ter tijdt⁵⁾ Gronnigen niet mede verwilligede, die nu myt besettinge verwaren worden,⁺ und sie myt den anderen in een verbundt stonden noch ock enige vestenisse hadden behalven Gronnigen. Die sommygen weren iveryger und meenden, men solden die sake evenwol myt den heren in dusse gelegenheit anheven, want men doch onder den Spangerden solden verdrucket worden, als men nu het sijne quijt weren, und men solden ock wol myt Gronnygen konen accordieren, daer alnoch die borgeren mestendiel tot religioen gesinnet weren und allene nu bedwongen worden. Und alsoe ys

1) Bij den brandt verbieden = verbieden op straffe van verbranding van de huizen of andere goederen. Rengers (Kroniek, dl. I blz. 326) gebruikt dezelfde uitdrukking.

2) Hoeksmeer. Vgl. boven blz. 189 noot 3.

3) Dat moet zijn 4 Mei. Vgl. Franz, t.a.p., 30.

4) Die van Ewsum. Waarschijnlijk worden met die bedoeld de drie gebroeders Wigbolt, Christoffer en Johan van Ewsum.

5) Zeolang.

+ fol. 104^v.

[p. 193]

dusse verscrievunge affgegaen, dat Sijn Genaden solde die Landtscap niet als vijandt, dan als wolwillygen annemen und verdedygen myt gunst, ter tijdt die sake wat beter gestalt worden. Welcke antworden Sijn Genade alsso beantwordt: dat die Landtscap die tijdt und gelegenheit solde wenschen, dan neit weder balde becomen, und solde noch hoer rouwen; he hadde sick anders an hoer versien. Overst den elfften Maii worden ten Dam bij Dickhuysen¹⁾ II vendelen gemulstert²⁾ smorgens to 3 uren, in den naem des koninck van Spanien und des princen van Iranien und tot bescherminge der Nederlandsche vrijeheit tegens der Spansche inquisitie. Und als sie wederomme in den Dam togen, was die anslach gemaket, dat daer 300 solden trecken na Slochteren und vorts na den Grove³⁾ um na Haeren in Drente⁴⁾, daer Jochum Panser myt sijn volck lach, to versoeken, starck wesende umtrent 400; daarvan den 12 Maii Juchum Panser verjacht, hundert gevangen sint ten Dam in Broderkercke⁵⁾ ingesloten, daer Derck Lubbers hoepman mede gevangen myt den droste van Wedde Prengers⁶⁾ und anderen uth Gronnigen. Dan weinich geslagen und die reste na Gronnigen geyaget und verlopen und ys to Gronnigen een grote anxte gecomen overmydts dusse snelheit und anslach, daer⁷⁾ sie ock dorch hoer roifft modich mede bynnen worden, und worden bynnen

1) Dijkhuizen, een kasteel een kwartier ten westen van Appingedam.

2) Aangeworven.

3) Vgl. boven blz. 191 noot 1. Hier kan ook de Groeve bij Zuidlaren zijn bedoeld.

4) Haren ligt in Groningen; Eppens schijnt evenwel alles bezuiden Groningen als Drenthe te beschouwen; zoo is natuurlijk ook oorspronkelijk de geographische toestand geweest.

5) Dit is de kerk van het Franciscaner- of Minderbroederconvent. Deze Broerkerk is kort na de Hervorming afgebroken. De tegenwoordige oude hoofdkerk van Appingedam was oorspronkelijk de kloosterkerk van het Augustijnerconvent, doch werd in het begin der 16e eeuw in een parochiekerk veranderd.

6) D. i. Jacob Prenger, eerst richter van Bellingewolde, later drost van Wedde.

7) Hierboven staat tusschen de regels: grave Lodewick.

[p. 194]

Gronnigen voer ongeweert volck und pluychknechten¹⁾ geacht. Daeromme ock die lutenandt Johan de Mepsche sijn huys in den Ham²⁾ to Loppersum myt summyge Hoechduysschen belecht hefft tot een spot der vijanden. Welckes dan den grave Lodewick tot een hoen achtende und diesulvyge ock alle reysluyden³⁾ verdroetsaem waren, hefft diesulvyge van daen willen verdriven. Als reede van Bartolt Entens, een junge adelboerse⁴⁾, hoveling to⁺ Middelstum, als he uth den Dam na Middelstum wolde rijden voerbij den Ham, vorsach die wacht aldaer, vracht, wat sie aldaer deeden und soe wachteden, woe starck sie weren, sie solden sick wol wislicken holden, dat sie neit versocht worden. Sie overst vermeenden, dat ener ter dienst sulckes anseede. Overst den 14 Maii trecken daer 50 soldaten hen myt Gert Hoendrichs brantmester⁵⁾, als reede sie des nachtes tvoren alle na Gronnigen vertogen weren, die darup gelecht weren, und branden Mepsche huys ganslicken aff, alsoe ock up den Kolde Ham⁶⁾ und Paddepoel⁷⁾. Und worde noch verbeeden, dat men het appelhoeff niet vernielden. Overst alnu solde daer meer hovelingen huysen gebrannet hebben, als Jacob Ripperda to Fermsum, Hayo Westerwalts und Siccinga to Werffum, dan ys verbeden dorch onderichtinge des richters ten Dam, Bastiaen Wabbens⁸⁾, dat, soe sodanigen hovelingen bescadiget worden, solde up hoer ten Dam weder vergolden worden, want die adel doch niet seer gunstich den Dam weren und nu meer verhessiget⁹⁾ solden worden. Welcke Sijn Genade myt

1) Ploegknechts, boerenarbeiders.

2) Vgl. blz. 182 noot 1.

3) Krijgsknechten.

4) Jong krijgsman.

+ fol. 105.

5) Brantmester is een meesterknecht aan een steenbakkerij; maar hier wordt waarschijnlijk iets anders bedoeld.

6) Kolham.

7) Een half uur ten n.w. van Groningen.

8) Vgl. boven blz. 191.

9) Gehaat.

[p. 195]

verwonderinge hefft gelovet und verblijven laeten, hoewol dat dusse und anderen van adel dusse handel contrarierden und niet bijwesen wolden.

Nae dussen verholden lansdach ten Dam und dat die slach to Hilligerlee¹⁾ gewonnen worde, wordt daer eerst over het heele landt een brandtscattinge uthgescreven, tweten dre yaeren scattinge, welcke, hoewol dat des tijdes licht was to betalen, ys nochtans langsaem und unwillicken erlecht durcht onraeden des stadt Gronnigen. Den 17 dach Maii²⁾ worden gans Fywelunge und Hunsinge myt die anderen quartieren verscreven um den Delffziel to bescanzen, daer idermenlicken myt groter antall van adel und meente erschenen; onder welcke sonderling ys west Johan ten Holte in die Zeerip und ock Bartelt Entens van Menteda, een jungelinck bij den Grave mede dienende als een edelman, und ys ilendt angegrepen, dan do(r)ch versloffinge und nene wijse raedt landtsaemp³⁾ vulendiget, alsoe dat het den Landtscap wol twe yaren scattinge kostede; niet dienstelicken noch veerdich nochtans worden, omdat sijn tovlucht niet wesen conde, sonderling diewijle die stadtholder Arenborch sick⁺ tot ontsedt van die Ommelanden myt 15 venelen Spangeren, Italianeren und anderen⁴⁾ bewegede uth Westvreslandt na die Ummelanden. Und reede bij Adwert comende, is grave Loidewick myt den sijnen al to Winsum gewest des smorgens um to bemoeten, dan overmydts dat Reydtdeep keret. Und dat Arenborch sick na Gronnigen gaff und ilendt na Wittewerum den sulvygen

1) 23 Mei 1568.

2) 15 Mei. Vgl. Franz, t a. p. 30.

3) Landtsaemp, vermoedelijk = langzaam.

+ fol. 105^v.

4) De krijgsmacht van Aremberg bestond vooreerst uit het Sardinische regiment van Gonzalo de Bracamonte, sterk 10 vendels, dat van Amsterdam over Harlingen en Leeuwarden naar Groningen werd gezonden; daarbij werden de garnizoenen van Leeuwarden en Sneek, vier vendels te zamen, gevoegd. Een vendel Duitschers onder Hans Conraet kwam uit Oldenzaal. Alles te zamen telde deze krijgsmacht 2600 man, waaronder slechts weinig ruiters. Vgl. Franz, t.a.p., 31 vlg.

[p. 196]

dach toech. Is grave Lodewick ock des snachtes tvoeren ten Dam affgetogen und vormiddach weder ten Dam gecomen. Und den 21 dach Maii den vijandt bij Wittewerum sick leggende, versocht umtrent 5 uren allene myt 150 scutten in egener persoen und 30 ruyteren, und tusschen Garrelsweer und Merummertyl¹⁾ up Vysschcommerziel²⁾ malcanderen beyegende, hebben een corte scarmusselinge myt der sonnen onderganck geholden, daer 9 doet gebleven synt van des graven Lodewik sijdt und toruggetreckende myt sijn hulpe, de to langsam volgede und uth den Dam eerst treckende, hefft die nacht de scharmustelicken geendyget, hen tot Equerdertyl³⁾ toe antreckende. Und des anderen dages hebben sick beide parten styll geholden in hoer legeren ten Dam und Wittewerum, dat daer nemant sick sien liete und was die anslach den Dam to belegen tho Wirdum. Overst grave Lodewick myt sijn befellhebberen und hoepluyden sindt des raedt worden, stillicken voer to trecken und een beter plaetse to soeken. Und sindt umtrent 11 uren, als des 22 Maii, na Syddebueren vertogen und hoer gevangenen latende in den kercke besloten, alsoe dat die sulvygen gevangenen noch Arenborch voer smorgens to sees uren dussen afftoch niet gewaer worden ys, want die wachte muste staen blijven. Daeromme sick up den 23 Maii sick namakende myt een haestigen und stolten gemoet, jae dorch der Spangeren und Italianeren dwanck gedrongen to volgen, als die vijanden nu voertreckende und verlopende weren, syndt malcanderen bij Hillygerlee voer Winscotten beyegent und dat hovet beedende umtrent 7 uren naemyddage. Under des was die grave van Megen und Grusback⁴⁾ noch myt sijn ruyteren to Sloch-

1) De Merummertil is een brug ongeveer 10 minuten ten westen van Garrelsweer.

2) Een sluisje in de Viskummermaar, welke in het Damsterdiep uitloopt.

3) Dus in de buurt van Eppens' woonplaats.

4) De bovengenoemde Groesbeeck. Vgl. blz. 190 noot 3.

[p. 197]

teren¹⁾, welcke Arenborch gerne verwachtende was²⁾,⁺ dan neit ghegunet van die Spangerden und Italianeren bevelhebberen, soe mester van hem weren. Nu was reede die slachorde alsoe gestalt und gelecht, dat die wech offte antoch der vijanden dorch hemelicke 400 scutten, dar Gerrijt up den Knijp, een olt krijsman, vuerer van was, wol voer besettet weren in torffcuylen und neit gesien konden worden. Und hoewol die Konicksche Spangerden sees stucken geschuts uth Gronnigen mede hadden und affgaen lieten, soe ys daer doch an weinigen getroffen worden, als in een leechte staende nae Wynscoter moelen. Und sint die slachorden angetogen, daervan die eerste affbroke gedaen myt vorscreven 400 scutten uth die torffkuylen und gebroken. Hefft grave Lodewijck sulven den vijandt angetastet myt sijn broder grave Adolphus, een junger heer wolgeleert und to Wittenborch 2 yaeren gestudiert, ock rector des Universities gemaket³⁾, und daerna het gescut der vijanden beyaget und affgenomen. Syndt daer benae tweduysent⁴⁾ geslagen worden,

1) Dit is aldus te verstaan. De graaf van Megen was in den morgen van den 23 Mei te Zuidlaren aangekomen. Zijn voetvolk gunde hij daar na den zwaren marsch door Drente eenige rust. Maar hij zelf trok met zijn ruiters Aremberg te hulp. Hij kwam te laat en vernam van vluchtelingen wat bij Heiligerlee was voorgevallen. Daarop keerde hij naar Zuidlaren terug. Het is dus mogelijk, dat hij met zijn ruiters te Slochteren is geweest, zooals Eppens zegt. Vgl. Franz, t.a.p. 139 vlg.

2) Tusschen fol. 105 en 106 zijn twee origineele stukken ingebonden. a. Sauvegarde voor de kerspelen Wirdum en Enum, 21 Juni 1568, eigenhandig door graaf Lodewijk geteekent. b. Oproeping van den redger Imele Lothring tot Abel Eppens, wedman te Wirdum, om een terechtstelling te Equerdertil bij te wonen, 18 November 1569.

+ fol. 106.

3) Dit bericht is stellig onjuist. Al heeft Adolf van Nassau te Wittenberg gestudeerd, rector der Universiteit is hij zeker nooit geweest; daartoe worden natuurlijk geen studenten aangewezen.

4) Rengers heeft hetzelfde getal. Het is evenwel stellig te hoog, als men in aanmerking neemt, dat Arembergs krijgsmacht in het geheel niet meer dan 2600 man bedroeg. Men kan het verlies der Spanjaarden op ongeveer 1200 stellen, toch nog genoeg bij zulk een gering aantal strijdenden. Het getal 70, dat Eppens als Lodewijks verlies opgeeft, is juist. Vgl. Franz, t.a.p. 38.

[p. 198]

weinich gevangen genomen, allene 70 van grave Lodewick sijdt gemistet; onder welcken mede ys west grave Adolphus sijn broder, die to Embden bij den heren graffenissen¹⁾ begraven ys worden, als he van Hilligerlee vervuert worde, gelick ock die stadtholder Arenborch ock gedaen ys worden na Gronnigen und tot den sijnen gebrocht, wens bagage myt alle sijne geschier mede verloren is worden²⁾.

Alhier grave Lodewick dre dagen vertovende, liet aldoe eerst een scattinge, die men noemde brantscat, uthscriven, als dre yaertaxt, und die krijchsman hadde noch nene besoldinge ontfangen und weren willicken. Overst dusse scattinge worden gelettet dorch contrarie mandaten bij den brant³⁾, und die meente was alnoch heel onwillicken tot sulcke scattinge und hadden voele affraden als moneken, edelingen, die den saken wantrouwenden, als Ripperda to Fermsum reede to Petkum⁴⁾ verweken. Daeromme treek die grave Lodewick up den 3 Junij snachtes uth den Dam, und van Slochteren myt 23 vendelen to Hoegerbrugge⁵⁾ und int cloester Selweert⁶⁾.⁺ Dat genomen gescut aldaer mede gevueret myt barsen⁷⁾ tot 12 to und Gronnigen up dusse sijdt allene myt een

1) Heren graffenissen = de grafkelder der heeren of graven van Oostfriesland. Zie over ‘De dood der graven van Nassau en Aremberg’ Mr. J.A. Feith in Historische Avonden, dl. II, blz. 31.

2) Het bericht van Eppens over den slag bij Heiligerlee gaat ongetwijfeld terug tot de destijds de ronde doende verhalen. Waarde heeft het stellig; het kan bovendien de andere berichten aanvullen en het is dan ook door Franz gebruikt. Vgl. boven blz. 190 noot 1.

3) De zin is niet helder. Rengers (uitg. Feith I, blz. 327) is duidelijker op dit punt en zegt: ‘dartegens de hoefftluden contrari-mandaten in den Umlanden bij dage und nachte hadden gesonden van to brannen und een ider in sijn doere to hangen, wel dat enige scattinge geve’.

4) In Oostfriesland.

5) Een half uur ten noorden van Groningen.

6) Een klein uur ten noorden van Groningen.

+ fol. 106^v.

7) Door middel van roeiriemen voortbewogen oorlogschepen. Hetzelfde woord als het middelned. baerse of baertse, ons barge.

[p. 199]

open leger 7 weken lanck belecht, und ontfanget alsoe die scattinge und lat den Ziel¹⁾ langsam bescanzet worden als van den adel verlaten, dar die meente up wachte. Overst uth dusse victorie worde grave Lodewick seer gelevet und verwachtet myt hoepe und, soe sijn Genade na Westerlandt hadde vorttoch gedaen²⁾, solden steden hem geopent, de landen togevallen, gelts genoch gehadt hebben, daer he sick allene myt die Ommelanden liet benogen, hoewol dat de Hoechduyssche knechten niet eenmael hem versochten, seggende: het was hoer genoch die stadt Gronnigen to verwaeren, ter tijdt die hartoch van Alva genoediget worde sulven afftcomen um dussen inval tegens tcomen und onsedt tdoen. Welcks ock des Graven meinunge was hem herwars aff to trecken als in een fucke³⁾, um sijn broder, den prince Wilhelm van Nassaw, ruymte to maken daer boven. Soe die Grave allene dusse een vestenisse, den Delffziel, hadde verdich hadt, gelick he sick an klocken uth dorperen in den Marne tnemen starckede, ock den abt to Oldencloester⁴⁾ allene sijn sulverwerck affnam und den abt to Wittewirum⁵⁾ gevangen hielt voer 3000 gulden, want die was

1) Delfzijl.

2) Dat is van Eppens zeer goed gezien. Lodewijk van Nassau heeft met heen en weer trekken veel te veel tijd verbeuzeld. Een stoute marsch naar en door Friesland en vervolgens een aanval op Noord-Holland zou aan de zaken een gansch ander verloop hebben gegeven.

3) Fuik.

4) Uit Rengers (dl. I, blz. 328) kan worden afgeleid, dat hier wordt bedoeld Oldenklooster bij den Dam. Er was nl. ook een Oldenklooster in de Marne.

5) Cornelius Hermanni was de laatste abt van het eens zoo beroemde Wittewierum. Er waren toen nog slechts weinig monniken overgebleven en het klooster lag half verwoest. Vandaar, dat het den bisschop van Groningen geen moeite kostte de abdij te annexeeren. Cornelius begaf zich daarna in het klooster van zijn orde, de Praemonstratensers, te Dokkum, maar keerde vijf of zes jaren later naar Groningen terug, waar hij kanunnik in het bisschoppelijk kapittel werd en tevens belast werd met het beheer van de goederen van zijn oude abdij. Hij is het ook, die de beroemde kroniek van zijn klooster naar Groningen heeft medegenomen en zoo voor ons heeft bewaard. Vgl. Reitsma, Gedenkboek der Reductie, blz. 151; Brugmans, Catalogus codicum manuscriptorum Universitatis Groninganae Bibliothecae, blz. 44 n^o. 116.

[p. 200]

niet g(enadich) bij den Landtscap. Dan neit bewaret conde worden een vestenisse. Den 21 Julij compt hartoch van Alva myt 70 vendelen¹⁾ und sommigen ruyteren dor Gronnigen trecken (die borger was langes het geweer genomen van den Hoechduysschen) und ilet daetlicken up het leger, welcke reede upbrack und vertoch van Hogerbrugge und neit up Delfziel, und volgt den grave Lodewick doer Duyrswolt, Oltampt in Reyderlant, to Jemmygen; und hartoch van Alva die onwillicheit der soldaten verstaande hebbende, want sie nu omme gelt riepen, als reede rondts beset. Verdrencken daer meer als daer geslagen worden, dat men vermoede 4000²⁾ gemistet thebben. Grave Lodewick hadde sulven willen noch scanzen to Gemmigen dan voergeves, kompt naecket over den Emse to Petkum an bij Allgont Ripperda³⁾, alwaer, myt Tyaede Louwens und Waelke Louwens clederen becledet, trecket na Duyslandt myt versagunghe des gansen landes, alsoe dat die Graven⁴⁾ ock uth die landen verweken weren, als ock voele borgeren uth Embden und breken die vorsteden und Valderen⁵⁾ aff, des tijdes noch neit bevestiget. Die scade in Oestvreslant worde werderiget van brant, rovent, affdrivent van alle biesten, koygen, perden tot vierhundert duysent gulden und bij den Rijck geclaget, worde

1) Dit getal is juist. Alva beschikte over het Napelsche regiment, dat te Gent lag, het Lombardische uit Maastricht, het Siciliaansche uit Brussel, toen hij naar het Noorden trok. Met het Groningsche garnizoen had hij ongeveer 12,000 voetknechten en 3000 ruiters onder zijn bevelen, dus ongeveer 70 vendels. Vgl. Franz, t.a.p. 48 vlg.

2) Inderdaad was het verlies nog grooter. Van de 7000 man, die Lodewijks leger nog telde, sneuvelden of verdronken er 6000. Niet ten onrechte schreef dus een ooggetuige, dat men eerder van een slachting dan van een slag kon spreken. Vgl. Franz, t.a.p. 59.

3) Rengers t.a.p. blz. 334 zegt: Jacob Ripperda. Diens vrouw heette Margaretha.

4) De graven van Oostfriesland.

5) Valderen was een voorstad van Emden.

[p. 201]

neit geacht, want Alva hadde sijn vijandt gevolget und was daerher gecomen. Die koygen worden in die Ommelanden vercofft und na Stycht gedreven, daer Johan de Mepsche, Jochum Panser voele van gecofft sind worden¹⁾.

⁺ Graef Edzart²⁾ noch up den rijcksdach beclaget, dat uth sijne landen und stadt die vijandt gesammelt, gespijsigt und gestarcket und alle roefftgudt to water und to ende onderholden worden und sick niet holde neweere³⁾ wie en nabuer, daromme die Konick ock sijn vijandt soe veer gevolgt hadde. Wat branden und gewalt, mort und vrouwenschenden alldaer ock sij bedreven van die Spangerden, ys neit alle tscriven etc. Dan hartoch Alva na dre dagen van Gemmygen wederomme kerende dorch het Oltampt hefft den Ziel versien, wat scanze aldaer gemaeckt sij und wat gelegenheit daer sij, und hefft die tusschenplaetse tusschen Dam ende Ziel affmeten laten und den Ziel up een ander manier bevestigen laten, die voeryge slechten laten und den Dam in genade upgenomen, hoewol dat die borgeren nu rede twemael verlopen weren und verweken, niet anders denckende, het solde moten brant worden. Und alsoe na Gronnigen⁴⁾ vorts getogen, ys daer een lansdach⁵⁾ verscreven worden, up welcke die lutenandt Johan de Mepsche dem Hartoch to vuete vallende und danckende voer dusse ontsedt gedaen und biddende to widere bijstandt, dat die partien

1) Tusschen fol. 106 en 107 is ingebonden een blad in plano, bevattende twee gedrukte liederen, getiteld: a. Eyn Nije Klage Liedt, Gemaket van einen Huisman, op de wijsse. Nu hört gij Jungen gesellen Jent, Wat dar is gebört in Gendt. en b. Ein geistelick Ledeken, Who sick ein Christen in sijnen lesten Ende trösten, unde sijn sele in Godes handen bevelen sal. Op de wijse: Heer Christ du ein Godes Sön, etc.

+ fol. 107.

2) De graaf van Oostfriesland.

3) Neweere = neware = slechts.

4) Alva bleef drie dagen op het slagveld van Jemgum, trok daarna terug, overnachtte bij Reide en kwam den 25 Juli in Delfzijl. Den dag daarna was hij in Appingedam en den 27 Juli in Groningen, waar hij tot 3 Augustus bleef. Vgl. Franz, 63.

5) Deze werd gehouden den 27 Juli 1568. Zie hierover Bor I bk. IV fol. 176.

[p. 202]

muchten uthroedet worden. Is den Lutenandt bevolen van den Hartoch den Landtscap voertdragen, tom eersten, dat alle hoere privilegien solden upgesecht sijn, die sick nachlessich an den Konick bewesen hadden, und solden die neerstichghe upsicht der religioen annemen und den bisscop Johan Knijff¹⁾, een munick van Utrech, annemen und hem genoechsame onderholt verordenen und ontfangen laten; reede hem assigniert uth Adwert 4000 daleren und dat hele closter van Wittewyrum, want dit was nu reede verstoeret und die abt gevangen west. Und ys hem nochtans myt onwille dusse upkumpste togelaten und van Adwert niet becomen und myt Wittewirum verdragen und accordt, dat die abt sijn onderholt solde hebben⁺ 400 gulden²⁾ jaerlickes; und nae doetlicke affganck des bisscops Knijff³⁾ hefft sick die stadtholder Georg Lalein het closter tot sijne tafel anmetyget⁴⁾, und dat nochtans sonder dan myt onwerdicheit des Landtscap, dat alsoe dat geestelick gudt van den olden Vreesen, tsamen gebrocht tot een hillich gebruck, nu bij vremde heren und hoeffgesinde solde vertiert worden, dar Claes ten Buer rentemester over gestelt was⁵⁾. Daeromme den Stadt-

1) Vgl. over het Groningsche bisdom en den bisschop Johannes Knijff Reitsma in het Gedenkboek der Reductie, 137 vlg.

+ fol. 107^v.

2) Dat is niet geheel juist. De Paus had bepaald, dat Aduard en Wittewierum beide in het nieuwe Groninger bisdom zouden worden opgenomen. Met Wittewierum ging dat gemakkelijk genoeg, maar in Aduard vond de bisschop zulk een taai verzet, dat hij zich in 1576 met een toelage van 6000 gulden uit de jaarlijksche opkomsten der abdij - die door Sonnius op 8000 dukaten werden geschat - moest tevreden stellen. Vgl. Reitsma t.a.p.

3) Hij stierf 1 October 1576.

4) Inderdaad vestigde zich de stadhouder Rennenberg in het bisschoppelijk paleis, het oude fraterhuis, thans het militair hospitaal. Vgl. over dit gebouw J.A. Feith, Militaire gebouwen, in Gron. Volks-Alm. 1906, blz. 24.

5) Vgl. boven blz. 176 noot 3. Eppens' standpunt in zake de geestelijke goederen is dat, hetwelk de meeste Calvinisten, vooral de predikanten dier dagen en nog lang daarna, innamen. De geestelijke goederen moesten natuurlijk aan de Katholieken worden ontnomen, maar zooveel mogelijk hun oude, gewijde bestemming behouden en ad pios usus worden gebruikt. Intusschen is dat een vrome wensch gebleven. Vgl. over den omvang der geestelijke goederen in Stad en Lande: J.A. Feith in Gron. Volks-Alm. 1902 blz. 1 vlg.

[p. 203]

holder, dat convendt weder verlatende, hefft die Landtscap des an sick genomen, als wijders gesecht sal worden. Overst die van Aduert, bes tot den doet des Bisscops sick verwerende, hebben hoere 4000 daleren beholden, uth welckes soe voele gesecht wordt, dat die Landtscap, geestelicken und wertlicken, niet seer tot den gestalten nije Bisscop geneget weren to starcken und to vermeren¹⁾. Die Bisscop to Gronnigen comende hefft een gemene verscrivinge van alle geestelicke personen, pastoren, vicarien, prebendarien und commissarien verscreven to Gronnigen, und geboedt aldaer, dat sie sick holden solden na het Tridentiensche concilium und solden daetlicke processie holden in hoer kercken und dat sacrament, dat ys het hillyge broet, ummedragen und den meente daerto vermanen eendrachtelicken tcomen offte bij namen over te geven, die des weigerich weren. Alnu wort hen und weder van voele gesichten in de lucht und up de eerde gesproken, also ock woe dat to Gronnigen noch voele doden solden up den straten leggen.

Up den 13 Januarij anno 1569 wordt daer een twidracht to Gronnigen onder die Hoechduyssche knechten, umdat sie gelt wolden hebben und betaelt wesen eehe sie uth Gronnigen wolden trecken, hoewol dat sie belenet worden wekes myt ½ daler und allenthalven den huysman scadelicken weren int trecken und garden²⁾. Dat daer ock bij Hogerbrucke ener offte meer doet geslagen worden und veryaget und nemen hoer hoepluyden gevangen. Und worden van Jacob Huysinge³⁾ knechten up den Delffziel und Wedde gelecht und belenet van die Landtscap. Overst als die Hoechduysschen gelt gescaffet worde,⁺ sint die autoren des uproers int afftreckent und ock in der

1) Vgl. over het verzet van Aduard: Reitsma, t.a.p.

2) Plunderend rondtrekken.

3) Vgl. over hem Franz, t.a.p. 31 vlg.

+ fol. 108.

[p. 204]

stadt an den hals gestrafft und hangen worden.