De kroniek van Abel Eppens tho Equart

[1567]

Overst want die Stadtholder, grave van Arenborch, nu int begyn van Januario anno 1567 een versammelinge⁺ van krijchvolck makede in Westvreslandt bij dat kloster

+ fol. 101.

[p. 184]

Bergen¹⁾ regulierer monneken, hefft men Gronnigen hier myt belofftenisse, daer myt bedrouwinge tot affstal van predicatie bedwongen, und den krijsman moet makende, dat sie in teyn yaeren nene heeren ontwaeret solden sijn²⁾. Alsoe ys ock nu eerst, dat men weet, van den Stadholder und dat hoeff to Bruysel allene an den landts-syndico breven gesonden voer hoer respect allene, dat die Landscap ock nene veranderinge solde maken, dan endtlicken alles weder upmaken laeten und doen nae older gewoente. Daermede die Landtscap voer sick wol eerst hefft acceptiert dat scrivendt van den hove und den stadt Gronnigen meer anxstes togebrocht, und seer sick bedrovende, dat sie neit eendrachtiger die sake bedreven und nu wederomme van die predicatie berovet solden worden, daer die hoveden Reynt Alberda³⁾, Conersen⁴⁾ und voele guede borgeren sick seer in bemoyden um die stadt in to holden myt hoere borgeren. Doch dat gemene popel dorch instoepent⁵⁾ des lutenandts Mepsche und upgevendt Duerts Alberda ys die meente bynnen Gronnigen seer twidrachtich worden, als die wercken daerna hebben betuyget. Want Alberda worde genoempt des slemenneren unde schuttenscuveren borgemester, een prickel tegens die overicheit, und Mepsche, die scenckeden yder uth den Konickes beker, die an sijn sijdt vermeende to blijven und dat men dorch des Koniges volck groete gewyn crijgen solde. Want als die borgeren aldus verdielt worden, soe worde daer arbeidt, dat die Stadtholder besettinghe ock in Gronnigen, gelick in Leverden muchte krijgen tot bescherminge der ordentlicke overicheit und

1) Bergum.

2) Vermoedelijk beteekent deze zin: en den krijgsman opgehitst (wijs gemaakt), dat zij in tien jaren aan geen heeren onderworpen zouden zijn.

3) Reynt Alberda was gedurende vele jaren, het laatst in 1565, burgemeester van Groningen. vervolgens lid der Hoofdmannenkamer; hij was een voorstander van de Hervorming. Duirt Alberda, in den volgenden zin genoemd, was zijn zoon; hij is geen burgemeester geweest.

4) Coendersen, de leden van het geslacht Coenders.

5) Inblazen.

[p. 185]

vermeringhe hoer previlegien, um welcke die Stadt doch in grote gevaer und disputatie myt die Landtscap gebrocht was und nu voel meer an beiden sijden anstopet worden⁺ und tot scueringe und partien getogen. Hieromme dan die Staten der Ommelanden, voer sick besorget, hebben gelovet hoere gehoersaemheit, dat sie sick wolden still holden und nichtes wijders understaen tegens die Pawsdoem, derhalven Hayo Manninga, Steine¹⁾ Rengers und Johan van Ewsum²⁾ myt den syndico Petro van Ziel affgeveerdyget tot den Stadtholder bynnen Leverden, um Sijn Genade allene mundtlicken dyt bij hoere andtwert solden seggen, dat sie die ingeslagene oltaren wederomme wolden upbouwen und den Koninck daerin genoech doen.

Um dusse tijdt komen noch wederomme breven an den stadt Gronnigen allene³⁾, gebeedende, dat sie sonder enich weigeringe und ontschuldinghe allene des solden doen, dat der Minenbroderen kercke weder gesloten worde. Overst umtrent den Sondach Sexagesima⁴⁾ hefft sulckes alnoch niet mogen sonder perikel van uproer berichtet worden. Daeromme Stadt und Landen weder tsamen myt soven mannen uth den adel und raedt affgesonden, die dit alles frundtlicken solden verspreken myt den Stadtholder, allene dit tot hoere meeste verweringhe brengende, dat sie tijdt und gelegenheit begeerten tot S. Peter ad Vincula⁵⁾; want men alsdan den neuwen raedt worden stellen, die den borgeren dan konde raeden und verwillygen, dat men die predicatie solden underlaten. Und in Westvresland worde niet allene die upbouwinge⁶⁾ weder geboden, dan ock die predicanten veryaget und

+ fol. 101^v.

1) Meer bekend als Zeino.

2) Drie der eerste Ommelander edelen, respectievelijk heeren van Dijksterhuis, ten Post en Middelstum.

3) Deze brieven zijn niet meer in het Groningsche archief voorhanden.

4) Daar Paschen in 1567 op 30 Maart viel, was Sexagesima 2 Februari.

5) 1 Augustus. Stellig zal echter S. Peter ad Cathedram = 22 Februari zijn bedoeld; immers op laatstgenoemden datum had reeds sedert eeuwen de jaarlijksche verkiezing van den raad plaats.

6) D.w.z. de wederoprichting der altaren.

[p. 186]

die borgeren uthgedreven nader predicatie to holden, und wel daertegens dede, an den hals gestraffet to worden, ter tijdt als van den Konick anders in die heele provintiis togelaten worde, daerup ock borgen eysschende, soe als den 27 Januarij aldaer ys affgeleesen. Desgelicken ys ock an die Ommelanden allene geboden up den 18 Februarij, dat men myt predygen solden upholden und⁺ die predicanten verdrijven, die olde ceremonien weder tdoen. Alsoe dat volgens na teyn dagen voer noetwendich ys geacht die kercken weder totrichten, dan die ceremonien solde men niet indringen. Overst die gesanden tot den Stadtholder hebben nichtes mogen verwarven. Daeromme die Borgemester und Raedt den 7 Martii die Broderkercke myt stadtssloet toslutende, laten alnoch die predicanten blijven und predygen allene onder den hemmel in dat naeste Jufferencloester¹⁾ ter Broeren, daer stedes voele doegelicke unde godtsalige jufferen yn sint, die den religioen boven hoer professie gunstich und bijstandich weren, als van den adel daeryn sick holdende vrijwillickende.

Overmydts dusse placaten hebben sick die partijen der Evangelisschen und Konisschen²⁾ ter wapenen begeven, daer Hindricus van Breroda ter enre und Megen ter ander sidt sick instelleden, und ys Brerode up den 1 Maii³⁾ allene to Embden gecomen; daer sommigen van sijn adel und heren to Harlingen in Westvreslant sint angecomen und van den grave van Arenborch gevanckelicken genomen und to Brusel gesandt und tom diel to Harlingen

+ fol. 102.

1) Zie boven blz. 170, noot 5.

2) Koningsgezinden. Eigenaardig is ook bij Eppens de tegenstelling van Brederode en Megen als de hoofden der beide partijen. Zoo iets kan alleen een tijdgenoot neerschrijven onder den onmiddellijken indruk der gebeurtenissen. Hieruit zou men dus mogen concludeeren, dat Eppens reeds vroeg begonnen is aanteekeningen te maken.

3) Volgens een ander bericht (bij ter Gouw, Gesch. v. Amsterdam, VI 187 vlg.) kwam Brederode, die 27 April Amsterdam had verlaten, den 30 April des avonds te Emden aan.

[p. 187]

und Brusel gehangen worden und gecoppet¹⁾. Daer ock mede west ys ener van Edzert Rengers soens²⁾. Myt dusse verscrickunghe ys die Broderkercke wederomme upgemaket und als die Stadtholder seer swaer drouwede und voele guede worde mede beloevede, hefft he vier vendelen knechten van Hoechduysschen up den 3 Junij in Gronnigen ingevuert. Und tot hierto weren alnoch verbleven die hoveden und autoren van die Reformierde kercke, als voernemelicken Reint Alberda, hoeffman³⁾, etc., als die burgeren nu seer verslagen weren und nu die waepenen alle overgeven musten und sick to huys holden. Overst die suspecten hebben sick alle tsamen uth die Stadt und⁺ Landt wechgeven und in een duyrige ballingscap onderholden van 7 yaren⁴⁾.

Na dussen wort daetlicken van die Pauwslicken ener commissie gegeven myt sekere gewapeden krijsluyden uth die Ummelanden to verdriven die Wederdoeperen und ys deses sakes aldoe gestalt. Claes Lucht, van Zandt geboertich, enes huysmans soen, Hindrick Jacobssoen udt Sandt, Nicolaus Mendax, welcke grote gewalt und plunderinge myt die arme luyden up die Meeden⁵⁾ und Uthhuysen drivende, hefft die heele landtscap sick voer den ontsettet und bevreset und daerenboven dat landtrecht heel ingebroken. Daeromme van den landtscap verclaget,

1) Eppens bedoelt de gebroeders Batenburg, Sjoert Beyma, Hartman Galama en andere gezellen van Brederode, die, evenals deze uit Amsterdam gevlucht, te Harlingen werden gevangen genomen. Een deel van hen werd dadelijk opgehangen; de genoemde edelen werden naar Vilvoorde vervoerd en werden in Juni 1568 te Brussel onthoofd.

2) Dit is doorgehaald en in margine vervangen door: ‘Non est. Tiart Rengers bleeff in Hollant int veld bij Lummee und B. Entens, tegens don Frederico, Wilco naderhant vor Campen’. Tjaard Rengers is in de genealogie Rengers onbekend. Wilco Rengers was een zoon van Edzard Rengers.

3) Hoofdman, lid der hoofdmannenkamer. Vgl. boven blz. 184 noot 3.

+ fol. 102^v.

4) D.w.z. tot 1574, toen het pardon van Requesens van Juni 1574, aan alle uitgewekenen met uitzondering van een driehonderdtal met name genoemden verlof gaf naar hun haardsteden terug te keeren.

5) Uithuizermeeden.

[p. 188]

ys sulven¹⁾ gevenckelicken gestalt und uth Stadt und Landen verdreven und to Embden van kinderen veryaget, na Hollandt getogen und to Enhuysen um deverije gehangen worden an een boechspret; daermede die eerste strengicheit heel vercoelet ys worden; want Claes Lucht wol strenge, dan vor sick gewyn soekt.

Overst onder des soe hebben die Pawslicken niet gerustet myt hoere ordentlicke overicheit dat pawslicke werck wederomme in alle kercken to stellen. Daeromme sekere commissarien van den bisscop van Munster gesonden, die alle gebreken in kercken bescreven hebben und die pastoren myt hoere gemeente undervraget dorch sekere notarien. Overst allene van alle pastoren hebben allene D. Johan Klant, pastoer to Bedum, und Nicolaus Cerauneus, pastor to Slochteren, myt ener up Sandt, D. Thomas vicarius²⁾, die superstitiosche ceremonien niet willen weder annemen, dan daer liever verlaten hoere lenen und vertrecken, nadat sie ordentlicken van hoer lenen suspendiert und tom laesten verbannet worden, als sie nergens bij emandt in de Landen van hovelingen offte anderen onderholt offte verdedunge muchten becomen, hoewol dat en yder hoer wol gunstich was. Alsoe sindt die twe pastoren van Loppersum myt den scoelmester Alberto van den Lutenandt ock veryaget worden, daer⁺ des tijdes Timannus Petri commessarius³⁾ sijne wolgefalle mede an hadde, want he een olde man was und den Lutenandt behagelicken wolde und muste blijven. Die andere pastoren, vicaren, prebendaten alle, nemant seer uthgenomen, die ene sus die ander soe, hebben sick wederomme na den pawslicke ceremonien wederomme ingelaten und conform gemaket tot scande und verseerninghe⁴⁾ hoere geweten und naeme. Want daetlicken ys daer een mandaet uthgesonden van wertlicke und

1) Eppens bedoelt blijkens het volgende Claes Lucht.

2) Vgl. boven blz. 180.

+ fol. 103.

3) Vgl. boven blz. 165 noot 3, en 181.

4) Vorseerung van forceeren = geweld aandoen, beleedigen.

[p. 189]

geestelicke overicheit, dat men het sacrament solden und musten in alle kercken dragen und sick en yder kaspelluyden mede vogen solden, um to sien wel hoer tegens offte mede wolde wesen. Daer sick des tijdes weinich luyden und gans nene pastoren yn weygerick und onwillicken gemaket hebben.

Overst onder des hefft sick dat besedt¹⁾ to Gronnigen ganslicken styl gheholden und hoeren stadt scarp gewaeret und alle munuten²⁾ an sick genomen und ys tom eersten voer 7 maent lenunge verwillyget. Overst want sie ock servitiën versochten to hebben uth die kloesteren hebben sie van Hoechsmeer³⁾, als meygeren van Osterwyrum, die seer onwillich was, hoy und haver gehaelt und gesocht und in den toch wol eerst angewesen, dat sie nemant seer versconnigen werden myt nemen und roeven, gelick sie daerna dagelickes gewonlicken worden und gestoepet⁴⁾ worden up die Evangelisschen.

Alsoe ock alsnu hartoch Alva myt twalffduysent mannen⁵⁾ uth Italien na Luxenborger landt in Brabant was angecomen und Antwerpen besettede und aldaer daetlicken een vast huys gelecht heft um also myt dwanck die inquisitie over Nederlandt in to vueren, gelick hen und weder seer wreet myt hangen und worgen worde vortgevaeren over alle diegene, die belden, altaren gebroken hadde offte ter predicatie gewest und daer raedt offte daet to begeven hadde, sonder enige verschuldinge hengericht⁶⁾.

1) De bezetting.

2) Munitie.

3) Hoeksmeer, thans een gehucht, twee uur ten westen van Appingedam in de gemeente Loppersum, was destijds eene bezitting van het Johanniterklooster te Oosterwierum.

4) Aangehitst.

5) Alva kwam met 8000 man infanterie en 2000 ruiters in de Nederlanden. Eppens overdrijft dus.

6) Hingerichtet, ter dood gebracht.