De kroniek van Abel Eppens tho Equart

I Boeck anno 1566.

⁺ Naedat die loep des Evangelii ock in Nederlandt vulendyghet muste woerden, gelick des die vorsienunghe Goedes regeret ende stellet, soe ys ock in Brabant dorch dwanck und indringent der Spansche inquisitie die vrijheit gemaket, dat ock niet ordentlicker wijse van die ordentlicken overicheit (welcke die religioen ganslicken under

+ fol. 98.

[p. 177]

des Koninck van Spaniens hoecheit stelleden, und niet achteden, dat men sonder Sijnes Majestaets consendt und tholaetendt die Evangelissche predicatie solden offte muchten inlaten und ock neit konde ingelaten worden, want Sijn Majestaet niet sijnes egen gewalts offte des Raedts van Staten authoritiets bijwesen konde, dan voel meer der inquisitoren macht und gewalt onderworpen muste blijven) in die Nederlanden die veranderinge des religioens dan dorch dat gemene volck¹⁾ ys angeheven. Want hoer een grouwel was die tirannie in Spannien over die Evangelisschen und ock nu over die teyn yaeren²⁾ lanck tovoeren in Vranckrijck uth die veranderinge grote bloetstortinghe gesien und der Konincklijcke Majestaets authoritiet unde hoecheit an beiden sijden seer mysbruckeden. Daeromme ock aldereerste in Gronnigen anno 66 in den maent Julio umtrent S. Jacobi³⁾, als in Brabant die veranderinge dorch die meente begynnet worden, ys to Helpen, in dat voerhoff van Gronnigen, Goedes wordt van die Swingelsche predicanten⁴⁾ geprediget worden. Und dat meest dorch enige hovelingen der Coenersen⁵⁾ myt sekere anhang und gemenschap der burgeren groten und nederigen states uth der stadt Gronnigen. Welcke korte dagen daernae, want ock in Hollandt die sake gedreven worde, aen den Raedt der

1) Ook deze beschouwing, waarin zeer veel waars ligt, is zeer karakteristiek voor Eppens.

2) Welke tien jaren hier door Eppens zijn bedoeld, is niet duidelijk. De godsdienstoorlogen in Frankrijk begonnen in 1562.

3) 25 Juli.

4) Het is eigenaardig, dat Eppens hier spreekt van Zwinglische predikanten. Als zoodanig kan men noch Wicher Millesius, die tot 1565 te Norden predikant was geweest, noch den beroemden Menno Alting, die juist te Heidelberg tot de bediening des Woords was toegelaten, noch eindelijk Feito Ruardi, die reeds in 1550 in Groningen moet hebben gearbeid, aanmerken. Misschien bedoelt Eppens alleen niet-Luthersche predikanten en was het woord Calvinistisch nog minder gewoon.

5) Het geslacht Coenders had te Helpen zijn stamslot.

[p. 178]

stadt Gronnigen ghesoliciet¹⁾ hebben um enich opentlicke⁺ kercke aldaer to hebben. Und ys des tijdes myt consendt van Borgemesteren und Raedt den gemeente der Evangelisschen thoegewesen der Brodermonneken kercke und dat bij provisie van een andere ordinantie. Daeromme van stonden an die sulvyghe kercke purgiert van altaren und belden, ys voer der Reformierde kercke myt affluydinge des klockes geopent unde overghegeven. Want men voer meer uproers und tegenstandt seer bevreset weren und meer onordentlicheit uth folgen solde und ys ock verboden worden, dat nemant der Romschen und Evangelisschen malcander lasteren und schelden solde²⁾. Daer nochtans die pastoer to S. Merten Johan Eelts³⁾ voele tegens sijne geweten bestaen hefft myt hemelicke affradunge und opentlicke versaekinghe, hoe wol die sulvyge Elts, voer weinich yaeren twe mael tot een pastoer beropen, die sulvyge leer bekennet hadde und nu up der pawslicke ceremonien die kercke angenomen und vorts beholden wolde.

1) Schrijffout voor: gesolliciteert.

+ fol. 98^v.

2) Vgl. daarover en over het volgende: P. Hofstede de Groot, Geschiedenis der Broederenkerk te Groningen (Groningen, 1832), 31 vlg. Op blz. 35 wordt daar verwezen naar ‘Ab. Eppens in Tegenw. Staat D. I bl. 375’.

3) Wat Eppens hier van Johannes Eelts zegt, is volkomen waar. Deze, eerst pastor te Baflo, daarna pastor en persona der Martinikerk te Groningen van 1564 tot 1568, eindelijk na de komst van den Bisschop te Groningen in 1568 aartsdeken van het bisschoppelijk kapittel, was in den eersten tijd zeer vrijzinnig. Van hem werd zelfs gezegd: ‘dat die voorsz. pastoor van vrijen opinien is, dan anders niet en suecket dan de oelde Catholice ende Rhoemsche religy te veranderen, gelick hij voir sulcken van alle goede kerstenluyden, kennenisse van hem hebbende, is geholden ende gereputijrt’. Maar later, waarschijnlijk verschrikt door den voortgang der Hervorming, werd hij meer en meer goed Katholiek en conservatief. Hij bleef in functie na den dood van den Bisschop en de opheffing van het bisdom. In 1582 werd hij zelfs nog tot officiaal van de diocese benoemd. Hij stierf in 1588. Vgl. Reitsma in Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594 (Gron. 1894), blz. 137 vlg. passim en Bijdr. tot de Gesch. en Oudhk. v. Gron. III, blz. 318.

[p. 179]

Als dusdanige vrijheit to Gronnigen voer die Evangelisschen overgegeven, hefft die loep und veranderinge des religioens ock in die Ommelanden niet gelettet mogen worden. Dat allene neit die missen over heele landt benae sint stille geholden, dan ock in sekere kercken, tho Winsum in beide kercken, Nijelandt¹⁾, Garsshuysen, Galrelsweer, Woltersum, Cryspwolde und meer die altaren affgebroken und belden verneelet und alle presteren in swarte begunnen te predygen²⁾. Alsoe rijp³⁾ was geworden die pawsdoem, dat sick nemant daerover beswaert makede die veranderinghe an to nemen, sonderling diewijle het gemene volck, jae die leerrers sulven genoch achteden twesen tot een guede reformatie thebben, dat die kercken alsoe gepurgiert und die leerers alsoe examiniert⁺ und exuert van clederen solden sijn, onangesien woe die kerkentucht behoert ingestalt tworden, und die leer eendrachtich muste sijn. Overst die lutenandt Johan Mepsche⁴⁾, des seer mysgunstich, hefft des an den Stadtholder, den grave van Arenborch, Johan van Lingen, ilendt verscreven. Daeromme ilendt bynnen Gronnigen een landtsdach an Stadt und Landen tsamen na manier des verbundts van 1482 verscreven. Hefft alsoe sijn breven geopent und mundtlicken verclaeret, dat Konincklijke Majestaet van Spannien soedanige veranderinge und gewalt niet konde offte wilde lijden und nageven, dat der apostelen und Marien und die heilige crucifixen alsoe oneheret und myt voeten vertreden solden worden, dan solden als kerckenschenders und dieven gestraffet worden, jae die men doersteken unde doerscheten solden etc. Waer up een gemene beraedt van Stadt und Landen

1) Vermoedelijk Oosternieland bij Uithuizermeden. Het kan echter ook Westernieland ten n. van Baflo zijn.

2) Dit was een symbool van den overgang tot de Hervormde leer. Vgl. Reitsma t.a.p. 161.

3) Rijp om te vallen.

+ fol. 99.

4) Vgl. over hem de monographie van Mr. J. Nanninga Uitterdijk in Bijdr. tot de Gesch. en Oudhk. v. Groningen, IX, 81 vlg.

[p. 180]

ys genomen up Donderdage voer 11000 Mageden¹⁾, dat, angesien dat dusse landtscap midt die naburen van Oestvreslandt durch frundtscap, echtscap und contracten, mede ock dusses tijdes halven edtwes meer lijden und nageven musten in dusse religioenssake, soe wolden sie geestelicke und wartlicke overicheit insien, dat daer nene uproer, twist unde onehenicheit an enige plaetsen und personen geboeren solde, ter tijdt die sake anders geslegen muchte worden. Wolden evenwal bij Konincklijke Majestaet lijff und gudt und allen haren upsetten. Dit worde alsoe gemeent, dat Konincklijke Majestaet en hadde die Ommelanden niet to gebeeden in dusse sake des religioens, die doch hoer egene zeendtrechten hadden und alle⁺ placaten der religioen niet alsoe annemenden gelick andere provintien. Want sie hoer egene landtrechten hadden und voer authocrators to achten weren. Und ock die pastoeren sick alsoe verclaerden, dat sie lange noch deners hadden west in affgoderie und pawslicke blintheit und eenmael tijdt weere die waerheit to bekennen; und men muste Godt meer gehorsaem sijn dan enich mensche; und en yder weer schuldich sick an Goedes wordt to holden; und wolden sulckes gheerne an dusse inlandtsche overicheit berichten laeten²⁾. Dusse verclaringhe hefft boven allen die pastoer thoe Bedum, Johan Clant, opentlicken up den raedthuyse verclaert, we ock Claes Starckenborch tegens den Petrum tSiel³⁾ syndicum neit ontkennede, und vort sindt daer noch sommigen anderen, als die pastoer to Slochteren, Niclaus Seraunios, und die vicarius upt Sandt, her Thomas genoempt, die sulckes

1) Elfduizend Maagden valt op 21 October. In 1566 viel deze dag op Maandag. Donderdag vóór Elfduizend Maagden was dus 17 October.

+ fol. 99^v.

2) Deze uiteenzetting was zeker historisch juist. Inderdaad hadden Stad en Lande hun eigen kerkrecht, gesteund door een eigen staatsrecht, gehad. Maar sedert de erkenning van Karel V als erf heer en vooral sedert de oprichting van het Groningsche bisdom, kon men zich daarop natuurlijk niet meer beroepen.

3) Peter ter of van Zijl, syndicus der Ommelanden. Vgl. boven blz. 116 noot 1.

[p. 181]

myt hoer vertreckent betuygt hebben; die anderen samelicken hebben sick na den tijdt gevoldet¹⁾ und geholden. Dusse resolutie²⁾ up dusse reden gefundiert ys niet eerst an den grave van Arenborch, dan an de hartochynne van Parma to Brusel gesonden. Waeruth die ingesetenen der Ommelanden vermeenden, woe sie allnu dusse reformatie eendrachtelicken annemeden, woe hoer privilegien und vrijheit starcker solde wesen und die eersten mede ontschuldygt solden worden, als niet onrecht gedaen, noch wert enyge straffe. Daermede die missen noch meer upholden sint worden und de belden meer affgesettet. Overst sonderling ten Dam, Fermsum und Tyamsweer ys nichtes seer verandert, acht nemende up het laeste eende, want Jacob Ripperda³⁾ sulckes niet seer behartigede. Nochtans hefft die gemene to Loppersum anstoets genoech lijden moten um die twe predicanten, Marcus und Johan genoempt, welcker die lutenant Mepsche und pastoer Timannus⁴⁾ seer molesteren myt den, dat ock die schoelmester Albertus seer iverich was tot reformatie und die kinderen seer neerstich lerede die cathechismum. Want die Lutenandt dorch den offitiael, her Gert Werninchius⁵⁾, to Middelstum pastoer, alhier seer dwingende was myt⁺ sijn ban uth yngevendt des Lutenandts. Want die offitiael tot sekere visitatie der kercken sick upgaff na der Pawsche regel. Hiertegens hebben die principaelsten, ten eersten in Loppersum, als Johan in den Ham, Tamme in den Ham, Tyasse Hayens myt die egenarffden und andere gunstigen, den Evangelio voer hoer praedicanten ingestellet und verdedyget, dat sie sick hilden an des Landts und Stadt antwordt up verleden landsdach tho hove gesandt und daerup die resolutie verwachtende. Daeromme ock voer den hoeffluyden citert. Die van

1) Gevouwen, gevoegd, er bij neergelegd.

2) N.l. die van 17 October 1566. Zie blz. 180 noot 1.

3) Deze was heer van Farmsum en vermoedelijk ook van Tjamsweer.

4) Timannus Petri. Vgl. boven blz. 123 noot 1 en 165 noot 3.

5) Vgl. boven blz. 165 noot 2.

+ fol. 100.

[p. 182]

Loppersum hebben myt dusse exceptie tovreeden gebleven, hoewol Mepsche excipieerde, dat he in Loppersum¹⁾ die grotste collator des keerckes weer, daeromme sijne consendt meest to soecken und to achten was. Daerup die van Loppersum geantwordt, dat he neit weere die groetste dan medecollator. Und hefft sick Mepsche myt grote bitterheit und ongunst sijn partijeschap bewesen, woe he den Konischen seer trouw wesen und blijven wolde und ys daeromme sijn naem und authoritiet in Stadt und Landen ganslicken verachtelicken gemaket bij die Evangelisschen, dat he het landtscap tot partien trecken solde und neit tot vrede offte verlickchunge²⁾ raeden. Und hefft daeromme die meente toe Loppersum tot partien geroepen dorch sijnen dener Imele van Lottering, den he daerna tot een egene redger ingestellet hefft; want he hem ad placitum wyste to dienen. Alsoe to Winsum up den 8 Decembris den meente ock dwingende tot die missen tdoen in die kercken und nene predicatie to holden dorch Obelium³⁾ van Westerhuysen uth Oestvreslant, hebben hem die Ripperda beantwoerdet, Wigbolt Ripperda und Azinga Ripperda broderen⁴⁾, dat Johan de⁺ Mepsche solde Gronnigen waeren: sie wolden hoere kercken regieren na des landes resolutie, verhopende dat die heele landtscap worde sick eendrachtelichen tot een reformatie begeven. Overst die pastoer to Winsum, Thomas, een verlopen muncke uth den Dam, een boese mensche wesende, hefft alle wederwille myt sijne voegeden⁵⁾ ge-

1) Johan de Mepsche was door zijn huwelijk met Agnes van Munster hoofdling tot Duirsum in den Ham en Loppersum. Vgl. boven blz. 121 noot 2.

2) Vergelijk.

3) Vgl. boven blz. 31 noot 2.

4) Zonen van Focko Ripperda van Winsum en Anna van Ewsum. Wigbolt was hopman in dienst van den prins van Oranje, werd in 1570 door Alva uit Groningen gebannen en maakte zich vooral bekend als gouverneur van Haarlem in 1572 en 1573; hij werd kort na het beleg ter dood gebracht. Asinga nam eveneens deel aan den vrijheidsoorlog; o.a. belegerde hij in 1572, hoewel vruchteloos, Stavoren.

+ fol. 100^v.

5) De kerkvoogden van Winsum, de bovengenoemde heeren Ripperda.

[p. 183]

maket und partie geholden, hoewol dat die pastoer to Billingewer¹⁾ gevangen und betuyget um deverije enes kerckes, welcke destijdes nae landtrecht onthovet ys worden van Allert Tamminge²⁾. Overst Mepsche als lutenandt antworde, dat die Koninck konde sulcke veranderinge niet lijden und en yder solde sick huyden voer scade und brant; daer niet anders upgesecht ys: Godt verboedet het neit. Aldus die Lutenandt, na Gronnigen reysende van Loppersum, hefft ook Garrelsweer versichtiget, woe des hovelinck Edzert Rengers soens³⁾ aldaer ock die belden und altaer hadde ingeslagen tegens des pastoers wille, als ock een loeser mensche und den Lutenandt hoich clagede, hefft die Lutenandt gesecht: Sie muchten beter geslapen hebben und soelen neit ongestraffet blijven.

Up dusse tijdt⁴⁾ komen daer wederomme breven van den Stadtholder, den grave van Arenborch, dat men den kercke to Gronnigen wederomme solde sluyten voer die Evangelisschen und die predicanten uth den stadt veryagen. Hoewol sulckes eerst bij die meente weinich geachtet ys, dan als nu myt dwanck und vrese van knechten und gewalt die sake gedreven, ys die sake alsoe up verscheiden landtsdagen gesloten⁵⁾, dat men den Stadtholder solden gehoersaem sijn. Want Leverden hadde sick nu weder daerto brengen laeten; daeromme Gronnigen ock niet dorste vulharden, hoewol Gronnigen alsoe niet besettet was myt een vast huys und volck gelick Leverden.

1) Bellingeweer, oudtijds een dorp, thans een gehucht ten z. van Winsum.

2) Deze was destijds heer van Bellingeweer.

3) Vgl. boven blz. 95.

4) D.w.z. 1566. Er zijn dergelijke brieven aan de Staten van Stad en Ommelanden van 21 September 1566 en 8 Februari 1567. Feith, Reg. Archief Gron., 1566 n^o 17 en 1567 n^o 61.

5) Van deze landdagen is verder niets bekend.