De kroniek van Abel Eppens tho Equart

⁺ Dat anderde diel der Vrescher historie der Ommelanden und Gronnigen, myt ock der nabuerlicke landen corte geschedenisse, van 1537 begynnende. Dat eerste Boeck.

Den eersten diel der olde Vressche historie bisheer absolviert¹⁾. Den olden segge daeromme, dat men uth

+ fol. 37.

1) Dit eerste gedeelte der Friesche geschiedenis van Abel Eppens is verloren geraakt Het moet blijkens het opschrift van het tweede deel geloopen hebben tot 1537. Immers wat in het handschrift aan fol. 37 voorafgaat, is geen oude Friesche geschiedenis, maar zijn losse stukken, meerendeels betreffende de geschiedenis der Ommelanden tot 1580. Veel hebben wij evenwel aan Eppens' eerste deel niet verloren; wat voor ons belangrijk is, is wat hij omtrent zich zelf en zijn eigen tijd mededeelt. Alleen verdient het opmerking, dat het voor Eppens' gezond verstand pleit, dat hij zich niet in de fabelen der oude Friesche geschiedenis, die destijds alom werden naverteld en geloofd, heeft verdiept. Wel houdt hij de Friezen voor het oudste volk, maar wat hij van hun geschiedenis weet, betreft alleen historische tijden, die van Nero, Karel den Groote enz.; het spreekt van zelf, dat hij overigens aan de immers nog door Maximiliaan bevestigde Friesche vrijheid niet twijfelt. Het zou natuurlijk de moeite niet loonen na te gaan, waaruit Eppens zijn berichten over de Friesche geschiedenis putte; veelal zijn deze bronnen ook niet meer op te sporen.

[p. 61]

oltheyt benae nene historie van der Vreslanden noch den eersten orspronck der Vressen ergens hebben kan. Dan wes men in die landen wat diepers nadencket und ondersoeket, dat het een geworden landt und niet een gescapen landt sij, lange tijdt na den syndtvloet uth den oceano vermeret und bevestiget tot den jaere des werelts 2956; und myt inwoneren sij vervullet eder eerst besedt geworden anno des werelts 3390 ongeverlicken; dat dan ja wol oltheit heet und ys. Want ock die Vreesen daer niet uth verdreven sindt, soe sindt ys die Vresen wal billicken die olste volckeren trekenen, all yst, dat die Vresen hoere egene historien hebben vergeten tscriven, offte gescreven niet geacht noch gewaret. Soe hebbe ick des nagesocht, soe voel mogelicken wat bij utheemsche historienscrivers und anders waer ersocht muchte worden. Und updat men alleen een anwijsunghe der jaeren over des Vresschen landes und volckes und hoerer handelunghe muchte stuckwijs hebben, und ys bisheer seer confuys und variabel in Vreslandt erstanden. Nadat die Vresen bij Neronis tijden tho Romae ock becandt sindt worden und daerna den Francken eder Fransosen onder Carolo Magno, Lodovico Pio tom gehorsaemheit gebrocht und vorts den Hollanderen mede togedielet sindt worden, ter tijdt sie wederomme den Roemsche rijcke syndt angereekent worden,⁺ und van den keyseren Sygismundo, Frederico 3, Maximiliano myt vrijheiden sindt versekert worden, und tom

+ fol. 37^v.

[p. 62]

laesten den Saxschen hertoge Albert sindt tom herscapie overgewesen und tom laesten den Rijcke weder ondertogen, allene den Borgundtschen, soe nene egene herscapie togesondert, tom egendoem als arfflanden geworden sindt, dit alles ys in den vorighen olden diel der Vresschen historien taliter qualiter levi manu angetekent. Niet min als wolden und solden, want sulcken roem nemen wij ons niet an, dan als men hefft moten soecken, upnemen und stuckwijs laten blijven sonder orsake, reede eder anwijsinge des anfangs eder affganck¹⁾. Nu overst gaet an het disputieren, argueren um der Landen und Stadts vrijheiden, gebrucken und gewoenheiden, inbreckunge van dijcken und hoerer beswaerlicke reperatie, want nemandt den anderen geholden ys thelpen. Summa want nu in 30 yaeren hiele Ommelant uth den verdarff und onvrede in rijckdoem und stolticheit is getreden, dat die adel boven adel und egenarffden bena den adel bovenquemen, und die stadt Gronnigen allene alle commertie, herscapie om sick sochte tbrengen, die Landen in slaverie tbedwingen. Daermede het verbundt gebroken worde und en yder den landsheren am meesten behagen und smeken muste, synt die landtgebrucken, statuten vrijheiden und commertien heel gewecket worden und die adel in groter verachtunge geraden und tom laesten van haven und guederen ontbloetet und die gemene heel bloet und naecket gemaket, und bloedige, elendige orlorch in die Ommelanden erstanden een lange tijdt, als die Borgunschen den Spansche inquisitie myt nije bisscopen eder inquisitoren in die ganse Nederlanden indrongen und instelleden, vaste castelen in vrijsteden tymmerden und die provintien alle tot rebellie und affwerunge sulcker tyrannie hebben verorsaket und verwecket. Daeryn am⁺ meesten den konick Philippum Borgundum uth Spanien sijn naem und authoriteit mysbruckende, nadat sijn vader Carolus V, die landen verlatende, den soen myt den

1) Deze zin is niet geheel duidelijk. Vermoedelijk wil Eppens dit zeggen: Ik heb niet meer kunnen en willen geven dan een verhaal bij brokstukken; tot een geregeld geschiedverhaal ben ik niet in staat.

+ fol. 38.

[p. 63]

inquisitoren hefft die herscapie van provintien und rijcken, landen, steden overlaten, und verstorven was. Welckes onrow ock balde, nadat den Dam eherovert und onvestiget was myt den Delffziel, Wedde und Coverden van alle starckten ontbloetet, gevolget is¹⁾. Daer myt die stadt Gronnigen allene die copenhandel uth die Ommelanden van daer in hoeren stadt wolde bedwingen, onangesien het Ommelandt een seer populoes landt ys, daer 150 dorperen in synnen und rijcke cloesteren leggen, guede und seer bequame havens und zielen hefft um uth und intscepen. Soe wolden sie sulckes den Landen niet meer tolaten tgebrucken, dan alles solde men uth Gronnigen haelen und copen, daer die stapel van alle waeren gelecht solde sijn, soe als hoer oldermansboeck vermelde, bynnen horen stadt gesloten sonder autoritiet offte bewillunghe der jegenpartie, in onverhoerde sake hoer executie vorderende. Daeromme am eersten den Dam van hoer jaermarcket berovet und geblotet ys, we boven gemeldet ys, und het landt ock myt grote volckrijcke dorperen als Vysvleete, Wynsum, Uthhuysen, Loppersum, Fermsum beseten worde. Ick swijge alle der dorperen besunder, die rijck allene myt ampsluyden als scoenmakers, tymmerluyden, wevers, snijders, backers, steenmestelars und dergelicken in vulle neringhe geseten hebben und hoer handwercken, we ock am noedichsten die smeden benae in alle dorperen (want die smyt to Lermsum²⁾, Jurgen Smyt, konde ock Enum, Wirdum, Wijdtweert bedenen, soe met ten Dam und Loppersum gerijvet konden worden) gebrucket hadden voer lange yaeren, dan ock allderhande cophandel und vensterneringhe van coepluyden, lakensnijders und derlicken gedreven worden und gewest weren. Dat want alle inwoneren niet tsamen und to gelick muchten eder konden huysluyden wesen und landen⁺ besetten. Noch ock der huysluyden kinderen alle up besitten van landen blijven konen, noch ock tot sloet-

1) Appingedam is veroverd in 1536.

2) Bedoeld zal zijn: Leermens, ook in verband met de vervolgens genoemde dorpen.

+ fol. 38^v.

[p. 64]

gravers gemaket behoeren tworden, dan endtlicken tot eerlicke ampten und handtierunghe eder cophandel ock bynnen landes als hoeren vaderlandt bij hoere vrunden behoeren und moeten uthgebracht und bestellet worden, soe men anders het landt niet myt leedichgangers, onnutte menschen wolden vervullen und beladen. Soe hefft die stadt Gronnigen na dusse jaere 1537 sick am meesten onderstanden, gearbeidet und ganslicken thove dorch partie hemelicken und opentlicken ten eersten tegens den Dam, daerna tegens die adel und gemene Staten des Landes upgedrongen, die cophandel alle myt die ampten uth die landen tdringen und tdwingen und allene in hoere enighe stadt Gronnigen ttrecken und tsetten, welckes tvoeren myt gewalt neit erholden noch in den verbundtnisse myt den Staten der Ommelanden, gemaket anno 1482, niet ghegunnet noch begrepen hefft mogen worden. Want die geaccordierde puncten in den verbunde, van brouwen, uthvueringhe der coeren, soe bynnen landes gewassen, tletten etc., deneden meest tot landes biesten, niet den landen daer myt van allehande copenhandel tweren und tkeren. Des die stadt Gronnigen vorts alle waeren und plaetsen hefft upgedrongen und daermede gesloten die havens und zielen, nadat die Dam onvestiget und geswacket was und die enichste orsake des volgende partie und verdarffs geworden und befonden ys. Woe vrij overst het landt und daeromme ock den Dam (want sie het allene uth die Landen, niet uth Gronnigen upcofften und uthvuerenden) gewest sij, sal volgens uth sekere documenten van attestatien sekere loffwerdige getuygen volgens openbaer wesen und tot ewigen dagen blijven. Und hefft sick eerst die stadt Embden dusses vrijheits myt hoeren hebbende recht over den Emse ondergestanden den Dam und Ommelanden tvercorten und afftsnijden und ock in Rijcke ys gekandt worden, dat men niet meer alsoe vrij voerbij Emden na den varsche Emse¹⁾ und anders up und yn sulde varen, dan to Embden inleggen und marcket holden. Welckes den Dam den

1) ‘De varsche Emse’ is het gedeelte van de Eems bovem Emden waar deze rivier zoet water bevat.

[p. 65]

eersten anstoet gewest ys und mogelicken daromme benomen, want die grave van Oestvreslandt nu voertan nene hoepe meer hebben kunde, dat he der Ommelanden, Dam, Gronnigen weder heer solde gestalt worden¹⁾. Daer Sijn Genade vorvaderen van ontsettet worden anno 1514.

1) Hierover bestaat eene uitvoerige studie van Dr. G. Acker Stratingh, Het geschil over de regten van tol en stapel te Emden tusschen deze stad en de stad Groningen, in: Bijdragen tot de Geschiedenis en Oudheidkunde der prov. Groningen, dl. III, blz. 81 vlg.

⁺ Attestatie van der Dampster und landtscappens vrijheit tvrachten over den Emse.

Menno Houwerda, hoveling und redger ten Dam etc., Wessel Smyt und Atho to Merum, buerrichteren ten Dam etc., doen kunt, erkennen und betuygen myt desen oepene breve voer alsweem, dat vor ons gecomen Helmich Ottens, Johan Classens, Jacob Westerwolt, Allert Huysman und Focko tho Rheyda, guede, loffweerdige mannen, um een getuchnisse der waerheit tdoene, als van die tollen und vart van oldes to Emden gewest etc. Int eersten Helmich Ottens hefft getuyget und besworen, dat hem wyttich und kundich ys, dat die van den Dam all over viertich yaeren verleeden hoer vart hadden myt hoer scepen und yngescepede guederen, als myt botter und keese und andere waere, yn Embden, verby Embden und uth Embden up Reyderlandt, in Westphalen up die marcktdagen to Haren, to Meppen, to Lunnen²⁾, to Ooyte und to Aepe in die herscapie van Oldenborch; unde alsie hoeren guederen hadden vercofft, muchten weder vorbij Embden myt die guederen, aldaer weder ingecofft, sonder jemants beletten offte beswaringe van enige tollen, vaeren. Dan als koeren in der merckte vorscr. ingecofft van gueden weerden off willich was, dar nemen die van Embden sumwijlen boven hoeren olde gewoente und rechtinge vor, dat men andertijden mosten myt dat koeren een halve tijde bynnen Embden inleggen, hoer to wille und anders niet. Ten anderen, Johan Claessen hefft getuyget und gesworen, dat hem wittich und kundich ys, dat he over die dartich yaren verleden myt sijn scyp und yngescepede guederen

+ fol. 39.

2) Vermoedelijk Haselunne.

[p. 66]

is gevaeren in Embden, voerbij Embden und uth Embden up Reyderlant in Westphalen, waer hem gelevede, sonder jemants bestraffinge ofte belettent van enige tollen offte vorbijvart, soe die van Embden nu vornemen. Tom darden, Jacob Westerwolt hefft getuyget und besworen, dat hem wyttich und kundich ys, dat he myt sijne botter und keese und sijn ander waer, so he die in verkeeringhe hadde, is gereyset verleden tusschen die twintich und dartich yaeren na Askendorper kaspel und Reen karmissen vorbij Embden, in und uth Embden, onbelettet und onbesettet sonder enige beswaringe van tollen. Dan want men⁺ een scip vuelgudts hadden, dar macht an lach, moest men den van Embden so lange, als die waechmester daermede tovreden was, een tijdt lanck liggen; dat waerde niet lange, sumwijlen een tijde, sumwijlen een halve tijde, sumwijlen vort yn und uth. Ten vierden, Allert Huysman, in gelicken gedaget, hefft getuyget und gesworen, dat hem in gelicken wyttich und kundich ys, als Jacobs vorscr. tuchnisse vermelt. Tom vijfften, Focko to Reyda hefft getuyget und gesworen, dat hem wittich und kundich ys, dat he myt idtlicke guederen, botter, kees, vyssch und andere waere umtrent achteyn yaeren verleden, sodat hem in sijne copenschap und neringhe vervill, bynnen Embden und uth Embden ys gevaeren und hem ys nee angelecht van enige toll offte beswaringe, so nu wort voergenomen; dan van den wijn, die he uth Hollandt daer brachte, hefft he vertolt und anders nicht. Int sluyten hebben dusse tuygen sampt voergeroert getuyget und gesworen uth enen munde, gelick, dat sie van gene guederen, koeren, vlas, holt, vyssch und wat waer dat het ock was, geen toll off zijs hebben ghegeven, dan allene van wijn und vremdt bier. Und hebben ock niet gehort, dat die torffscuten vort in- uth- und voerbij Embden off over die hamerick to vaeren bij hoeren weten is bestraffet. Allendt sonder argelist, orkunde der waerheit, dat dusse upgenoemde tuygen dit alsoe, woe vorscr., hebben rechtelick getuyget und besworen, hebben wij, Menno Houwerda hovelinck, redger, Wessel Smyt und Atho to Merum, buerrichteren ten Dam upgenoempt, unsen signetum und secret zegel beneden upt spatium dusses gedrucket. Datum

+ fol. 39^v.

[p. 67]

Damne anno 1535 up Dinxdage na Jacobi apostoli¹⁾ etc. Copiae ondertekent: Auschultatum praesens copia per me Johannem ten Poerten, ecclesiae Monasteriensis diocesis apostolica et imperiali authoritatibus notarium publicum, concordans suo originali et principali sigillato de verbo ad verbum, quod protestor manu propria, Johannes de Poerten notarius publicus scripsit.

1) 27 Juli 1535.

II^e attestatie.

Ick Herbordt van Apen, van wegen des edelen und wolgeboeren heren Antonii grave to Oldenborch und Delmenhorst amptman to Aepenen, doe kundt in desen⁺ opene breve voer iderman und alswem, woe Wessel Crucelman und scipper Hayge, vulmechtigen van den Dam, bij mij alhier to Apenen, der olden privilegien halven to horende und wethende, die in vortijden die Dampsters nae und to Apen hebben gehadt, syndt erschenen. Daer yck dan mijnes ampstes oldestenen rechtlicken hebbe bedaget und tom eede genodiget, sie soelen den rechticheit neit affstaen, sonder bij der waerheit vermelden alles wes sie daervan erkenden instaen. Derck Tideman, een wolberuchtiger man, sampt ytlicke anderen vorcomen, als Johan Meygers, Lude Dedinge, Oltman Meygers, Eylart Bunnigen, Oltman Sclip, Gert Buscheman, Eyllart Hobbinge, Teite Stoer, die alle uth guede geweten bij der waerheit vor mij und der ganse gemeenthe to Apen hebben betuyget, woe sie van den Dam, Fermsum und umliggende dorperen all hen over vijfftich yaren, ock beneden der tidt, myt hoere coepguederen sindt alhier to Apen gecomen, to vercopende und weder to copende na hoeren gevalle, sonder der Embder offte jemants hindernisse eder besperinge, und daerboven tot merer gewisheit hebben genanten getuygen etlicke scippers der Dampster verholden, die in voerdagen alhier to Apen gesegelt hadden und Embden gans voerbij sonder letthent noch tollen eder jenige zijse anclagens na hoere gevalle vrij hen gevaeren, noemplicken Claes Spilledreyger, Tamert

+ fol. 40.

[p. 68]

Tamersen, Lutke Roleff, Hermen Tamersen, Hans Haverman, Frederick van den Dam, Luteke Muller, Alle to Fermsum, Derck Olyngen van Edewechte, grote Ludeke, scipper Menne, Albert Cuper, Lambert Cluysenar, scipper Gyese. Wijder hebben ock mijne upgeroerde bedagede ingesethenen bij der sulvigher waerheit becent, sie hebben dat in voertijden nee geweten oder gehort, dat diegene, de van den Dam na Apen und wederomme van Apen na den Dam segelden, thoe Embden tolle eder zijse hebben ghegeven, sonder en yder man muchte vrij vaeren van den Dam eder weder na den Dam und aldaer coepen und vercopen vette waer na sijn wolgevallen. Dit upgemelte willen sie stedes hen voer allen rechten, waer des nodich und behoeff ys, sonder wederropent bestaen und tot meerer vestenisse jegenwordigen breff dorch mijn arfflicke⁺ insegel bevestigen laten. In den yare onses Heren duysent vijffhundert achte und dartich am dage Neroe et Achillae martyrum¹⁾. Copia auschultiert per Israelem Degener, keys. openbaer notarius anno 72, 7 dach Junii.

Dit alles van die vrije vorbijvaert uth den Dam, Fermsum over den Emse vorbij Emden na anderen landen, steden sonder toll und accijse tbevorderen und to betalen, welckes die stadt Embden dan nijes hefft ingestellet hadt und in hoer stadt konige wesen konen. Overst des betalende blijfft die sulvige uthvaert vrij uth den Dam und kan aldaer niet lettet worden, dan komende in heren stroemen und havens, moeten daer doen als behort und recht und gewalt eysschet, recht vyndende, dan niet brengende. Wue²⁾ overst wes folget; 1^o. hefft die stadt Gronningen tegens den Dam willen inholden und keeren in alles niet uth tvueren offte solde tho Gronnigen angeboden offte ock presentiert worden, alles wes upgecofft was in die Ommelanden sonder tol und accijss eder waechgelt tvorderen und alsoe hefft het een tijdtlanck gestanden, meer tom schijn als tom gehoersamheit voer den olderman to bewijsen, want onder des soe ginck het

+ fol. 40^v.

1) 12 Mei 1538.

2) Of: Nue.

[p. 69]

nochtans all vort uth den Ziell¹⁾, waerhen het gelevede. 2^o. Daerna mustet het sulvyge gudt to Gronnigen wesen ogenschijndtlicken in scepen, up wagen um den wage gefueret, dat waechgelt betaelt und dan vortgescepet, inden daer niet vercofft worde. 3^o. Daerna mustet het alles gewoegen worden to Gronnigen up den wage und solde Dampster, Farmster wage styll staen und neen gudt uth tgewegen dan allene in twegen mogen dienen. 4^o. Vorts noch neit gesadiget, die van Gronnigen hebben dorch hoeren olderman versocht und den van Dam meest bedwingen willen hor guederen, uth die Ommelanden upgecofft, to Gronnigen weder tvercoepen offte tmynsten enige dagen intslaen und to stapel tbrengen, we dan die Gronniger bottercoepers vaeken hoer marckten verstarckten und meereden myt guederen uth den Dam uptcopen und an sick thaelen. Und alnu worden die scipperen voer den zielen und andere havens hierum van anckeren, zeylen ontbloetet und berovet, niet allene dat sie nene last daer brecken solden, dan ock nene inlandsche waren uthvueren, soe niet thoe Gronnigen tmarcket⁺ presentiert, vertollet, gewoegen und to stapel gewest weren. Tom laesten (1537) ys den Dam alle voercoep, we ock alle dorperen verboden niet allene nene guederen und waren in die landen uptcoepen, dat ys voercoep tdoen, und vort uth havens uthtscepen offte inthalen und voercoep eder lastbreckunghe tdoen, dan allene bynnen Gronnigen alle waeren tbrengen, daer tcoepen und vercoepen und alsoe, wederan an sick van den borgeren gecofft, het aventuer des zees twagen, als die borger sijn seker gelt und gewyn daeruth gestrecken hadde.

Hiermede is niet allene Dam benodiget geworden sick tegens den stadt Gronnigen bij hoeren landheren to hove tbeclagen und bescuttinge begerende, dan ock den adel verwecket myt die Staten des Landes tom process tegens den stadt Gronnigen ttreden, want beyder partijen handen und wapenen onder den Borgonschen scarpelicken ingebonden geholden worden, und leerenden nu hoefflicke soppen, dat sint geschencken, antrichten und to hove

1) Delfzijl.

+ fol. 41.

[p. 70]

tbrengen, waermede men meer kan wynnen dan gudt recht eder sake emant versekert maken kan. Welcker overst nu dusser twist moyde und verdrotsaem worden und marckeden, waerhen sulcke handel tom laesten geraken solde, und hoeren egen baete meer lieveden dan het vaderlant, hebben sick voele uth den Dam und landen in Gronnigen gesettet, gehilcket und den handtierunge am meesten medegedreven, roepende, dat een stadt behoerde nene dorp twesen noch en dorp stadtsrechten und vrijheit tgeneten, jae een huysman solde sijn acker bouwen, to marckten brengen und comen, vercopen und copen. Daermede dan alle ampten geswacket, die meeste diel der inwoneren up alle dorperen geswacket tot commer und armoet geraken moeten. Welcke overst het vaderlandt beleveden und gemene beste nadachten und vor hoer nacomelingen sorgeden, hebben alle hulpe und bijstandt gesocht soe van buyten, ock onder den inlandtschen sulven und sick myt aller raedt und daet tegens den stadt Gronnigen weder weerdich gestalt und bewesen, jae huys und gudt und alle wolfart daeran gewaeget und gehangen. Waervan Dam, die anderde affbrocht na den Embder tols beswaringe, van den stadt Gronnigen ys onderworpen worden, dat sie tom eersten nene guederen⁺ und waeren solden uth de landen uthvueren. Daeromme sick ock myt attestatien van getuygen versekerende, up hoer egene costen den inwoneren van den Dam sulckes erleggende, sonder landes Staten hulpe und raedt het begyn des process van der inlandtschen twist tegens Gronnigen, alsoe balde na hoeres stadts ontvestinghe, orsake genomen und noetlicken eerst angheheven und dusse navolgende kundtscap daerover doen bevorderen, als dat den Dam, Fermsum up hoeren havens vrij und onbelettet muchten und hadden stedes uthgescepet, upgecofft und handtierunge myt den vremden copman gedreven, sonder des stadt Gronnigen verbodt und buyten insage des oldermans of gyltrechtes aldaer¹⁾.

+ fol. 41^v.

1) Vgl. uitvoerig over den strijd van Stad en Lande over het stapelrecht in de zestiende eeuw de dissertatie van Mr. P.G. Bos. Het Groningsche gild- en stapelrecht (Groningen, 1904), blz. 195 vlg.

[p. 71]

III^e attestatie der Dampsteren tegens den stadt Gronnigen anfangs des inlandtschen process.

Ick, Willum Tamelinck, van wegen und beveel des hoechweerdigen in Godt hoechvermogen(den) fursten und heren, heren Frans, confirmierder styffts Munster und Oesenbrugge, administrator toe Mynden, mijnes genedigen leven heren, enen gesworen richter tho Oyte, kenne und tuyge openbaer, dat vor mij in gerichte, daer ick den stoel desselven gerichtes gecledet hadde, so myt rechte geboerde, erschenen und gecomen sindt scipper Menno und scipper Haye, als vulmechtigen der van den Dam, und overmydts mester Henrick Tolleneer horen geordenede vorsprake deden anlangen, den bescheden Johan Brochman, Hindrick Bussinck, Wilke Budde, Thebe Scoer, Wilke Wybinck, Hermen Duercken, Hindrick Simers, Hindrick Wolken, Meynart Sicken, Eylart van Campen, Bruyn Smyt um die waerheit tseggende, und myt dwanck des gerichtes daerto gedwongen, sie vor hen tuygen, gelick sie nae myt hoeren rechten starcken willen, off hoer scippers bynnen den Dam ock gevaeren hadden, wan hem gelevede to Oeyte to vercopen eder to copen, und sie ingelicken ten Dam cofften und vercofften sonder besperunghe der van Gronnigen eder emandts insage tdoen. Daer sick die ergenoempten up bereden, eendrechtelicken tuygen und sachten: sie weren wandages ummetrent vijfftich yaren verleden myt hoeren scepen gevaeren to den Dam to coepen und vercoepen, hoere neringhe tdriven, buyten jemandts besperunge, dergelicken hoere scippers to Dam, als scipper Garbrant, Merten⁺ Backer, Lutke Remke, Lutke Hilbrant, Wolter Backer, Wolter Bunynck, Johan Backer, Freryck Kenyken Merckweert, der Hindrick Apeldoeren, Rikeloff sijn broder, Claes Spellendreyger, weder to Oeyte gedaen, buyten jemandts besperinge eder insage to doen, wanier hem dat gelevede. Daerup mester Hindrick ergenoempt leeth versoeken enes gerechten ordels, offte die benoempte tuygen des nicht schuldich sijn myt uprechte vyngeren tot Goede lijfflicken ten hilligen to sweren off wes daer recht inn sij. Dat ordel wort bestediget an Reinerus

+ fol. 42.

[p. 72]

Nigeman, die darup wijsede vor recht: sie weren dat schuldich tdoen, die die tuygen ergenoempt soe gerichtelicken myt upgerichte vyngeren tot Goede und hilligen gesworen hebben. Daerup hefft mester Hindrick ergenoempt noch versoeken laten enes gerechten ordels, off ick richter ergenoempt ock schuldich were den vulmechtigen van den Dam voergeroert dusse enen schijn tgeven off wes dar recht um sij. Dat ordel wordt noch bestediget an Reynerus ergenoempt, die darup wijsede voer recht: ick were schuldich dat schijn tgeven up mijn temelicke wyngelt. Den ick alsoe gedaen hebbe, kornoten des gerichtes Wempe Worman, Herbolt Pasman, bijstanders die gemene dinckplichtigen. In orkunde der waerheit hebbe ick, Willum Tamerlinck richter ergemelt, mijnen zegel van gerichts wegen wittelicken an dussen schin doen hangen. Ghegeven in den yaere unses Heeren duysent vijffhundert achte und dartich des Donderdages na den hilligen Paesschendage¹⁾. Collationiert tegens den principael, die copia van Degener²⁾.

Aldus sindt die van den Dam dorch verluss van den Dam und ontsettinghe des hartogen van Gelder, hartoch Carell, und huldinghe der Borgundtschen van hoer privilegien berovet und vercortet worden, soe hartoch Albert, hartoch van Sassen, den Dam ghegeven hadde und hartoch Carell meer bevestiget und vermeret solde haddt hebben, we ock reede die grave van Oestvreslandt, grave Edzart, gedaen hadde, als men uth hoer huldinge sien ondergescreven sien kan. Die breven van den furst van Sassen sindt bij den Dam noch oc van mij gesien, dan niet medegedielet. Die vorst van Gelder, hartoch Carell, diewijle die stadt Gronnigen niet alles naquam wes sijn furstlicke Genade wolde und begeerde, wiste wol welckeren am meesten hem contrarierede, dat he der stadt niet mechtich konde worden, noch tom vast huys thebben⁺ verstaen. Daeromme sijn ongnade meest geacht worde tegens sekere personen twesen, welcke Sijn Genade uth

1) 25 April 1538.

2) Degener was een notaris destijds, zie boven blz. 68.

+ fol. 42^v.

[p. 73]

der stadt Gronnigen solde eysschet hebben, als een rectoer der scolen Nicolaum¹⁾, een procuratoren Wilhelmum Frederici²⁾ pastorem, een doctoer D. Abberinganum³⁾. Overst niet sulcke mannen, dan die gyltmesteren, gesworen meente und taelmans, die boven raedt und borgemesteren sick stedes regeden und erhoveden, volck van enerleye sinnelicheyt, tweten baete und voerdel allene in ghemenebeste soekende, tot der naesten scade und verdarf, und daeromme den olden edelsten und vornemsten der stadt verachtende und wantrouwende, als gemener borgeren beste neit soekende, sindt gewest die eerste personen, die hoeren olderman tegens den landen hebben angeristet und verwecket, ock in die landen myt sijn oldermans boeck voertvaren to gebieden und to executieren, als volgens wijders openbaer sal worden und nummer voer dussen tijt und yaeren, dat den Dam ontvestiget ys worden, gehort noch geusiert ys worden. Und hebben die van Gronningen in hoeren borgerlicken eedt dit besonders ingebonden, dat alle borgeren des stadts beste, vordel, hoecheit am meeste sal helpen bevorderen und alles, wat hoer scadelicken, hinderen und tegens staen; und hiermede hebben voele Drenten, Westphelingen, nije incomelinghen, sick boven den raedt und borgemesteren upgedrongen, als sie argens bij hoeren gilden und meente myt grote woerden sick angenaem gemaket hadden, und tom laesten die adel in verachtunge gebrocht offte meest ontsettet, sulven borgemesteren geworden sindt⁴⁾; want

1) Bedoeld wordt Nicolaus Lesdorp, rector der St. Maartenschool te Groningen, de voorganger van Praedinius.

2) Vgl. over Wilhelmus Frederici: J. Reitsma in Bijdr. t.d. Gesch. en Oudh. van Groningen, IV, 257 vlg. en W. Zuidema, Dissertatie, (Gron. 1888).

3) Vermoedelijk Dr. Hermannus Abberinga, in 1527 deken van Drente, misschien dezelfde als Dr. Hermannus Abbringhe, die van 1548 tot 1559 syndicus van de stad Groningen is geweest.

4) Opmerkelijk is, wat Eppens hier mededeelt over de immigratie van Drenten en Westfalen in Groningen en over hun spoedig verkregen invloed op de gilden en hun intrede in het stadsbestuur. Het behoeft evenwel niet te worden uiteengezet, dat zijn voorstelling niet van eenzijdigheid is vrij te pleiten.

[p. 74]

sie nene neven, swageren myt des landes hovelingen vertrouwen wolden, dan sie als tribuni plebis wolden die meente anders voerstaen, want men een gewaldige, wolgelene¹⁾ stadt hadden und thove tBruysel wol gehoer und gunste maken kunden, beter dan die adel myt den anderen spoleden um des gemeentes wolfaert und nummer wat meer gewonnen, daer die Ommelanden myt sulcken cophandel, in alle dorperen neringhe drivende und ampten plegende, sonder beswarnisse seten und den voercoep deden und soe marckelicken alle waren uthvuerden und weder inhaleden, lastbrekunge deeden, dat sie als een hoffstadt, jae een slotel van Nederlandt achteraffseten, worden uth die landen van alle cophandel benae ontsloten und geblotet, soe die landen alsoe solden und wolden vortgaen⁺ und den handtierunghe opentlicken driven muchten. Dit segge ick, hefft den tribunos plebis verwecket, wat daer tom laesten uth worden solde konen und vaken erstanden was, voerdat Dam onbedwongen was²⁾, und 16 yaren³⁾ lanck allene den grave van Embden gehuldet hadde west, nu corts den vorst van Gelder myt den Delffzeel und Wedde hadde opengestanden, daer die stadt Gronnigen die bisscop van Utrich tot yaer 1528 was stedes tohoerich gewest⁴⁾, als vorscreven is und nichtes uth den landen hadden thoepen dan wes myt verbonden myt den Staten der Ommelanden den stadt Gronnigen allene was gegunnet unde togestaen worden, als uth laesten verbonde 1482 to sien is bovengescreven und tliesen.

Int yaer 1538 up den anderden dach Julij soe starfft her Karoell Egmundanus, na alle sijne onrouwicheit bena

1) Schrijffout voor wolgelegene?

+ fol. 43.

2) Dus vóór 1514, toen Appingedam door de Groningers werd ingenomen.

3) Van 1506 tot 1514, dus acht en geen zestien jaren, heeft Groningen den graaf van Oost-Friesland (Eppens noemt hem graaf van Emden) als heer erkend.

4) Formeel is dat natuurlijk waar; maar reeds lang vóór 1528 werd het gezag van den bisschop van Utrecht zelfs niet in naam door Groningen erkend.

[p. 75]

ock van sijne egene steden und landen in Gelderlandt verlaten¹⁾, als hartoch Wilhelm van Cleve sijn landen hadde overgedragen tot onwille des keysers Caroli V und daer ock orlorch verweckede vor Dueren und verhoverde²⁾ Gelderland und wort versonet myt verhilckunghe an des Keysers broders dochter van Ferdinando konick van Bemen etc.³⁾. Hertoch Jurgen van Sassen, die Gronnigen und Vreslandt myt sijne broder her Hindrick verlaten hefft und Carolo V Westerlandt overgaff anno 1522, verstarfft ock anno 1539 den 24 Aprilis⁴⁾, een affgesechte vijandt van der Lutersche reformierde Evangelissche leer tegens sijne broder, welcke he ontarvet und uthsluytet, und nomet hartoch Mauris und her Augustus sijn broders kinderen arffgenamen in des vaders plaetse, bij alsoe dat die Roemsche pawslicke religie niet solde verandert worden, offte Carolus V keyser solde voer diesulvige substituert und legiert sijn. Overst hartoch Hindrick des niet achtende nempt het Misen⁵⁾ myt de stadt Lipsich yn, und na her Hindricks doet, als hartoch Maurys 17 olt was, wort her Mauris anno 38 bij Hans Frederick her to Sassen koervorst to hove upgetogen worden, als mede in den verbunde der Protestanten wesende myt den vader her Hindrick, als her Jurgen vorscreven den uprorigen

1) Karel van Gelder stelde in October 1537 den Staten van zijn hertogdom voor, dat het land na zijn dood zou vervallen aan de Fransche kroon. De Staten verwierpen dat voorstel niet alleen, maar begonnen zich ook tegen hun hertog te wapenen. Zij riepen zelfs den jongen Willem van Gulik en Kleef in het land, die in spijt van hertog Karel in Februari 1538 werd gehuldigd als toekomstig hertog. Vol verbittering tegen zijn onderdanen is Karel spoedig daarna, den 30 Juni 1538, te Arnhem gestorven. Vgl. Slichtenhorst, blz. 427 vlg., Nijhoff, Gedenkwaardigheden VI, 3, blz. XXV vlg.

2) Sic. Verhoverde = veroverde (?) of misschien verhoovaardigde (?).

3) Willem II van Gelder (1538-1543) huwde in 1546 Maria, de dochter van Ferdinand I, koning van Bohemen, den lateren keizer.

4) George van Saksen stond bij verdrag Friesland in 1515 af aan Karel V; in 1524 eerst kon de keizer na harden strijd zich daar doen erkennen. George stierf 17 April 1539. Eppens is dus vrij juist ingelicht.

5) Misen = Meissen.

[p. 76]

Munserum¹⁾, dat hoeff der wederdoeperen, mede hadde to Franckhuysen begrepen und to justitie laten brengen²⁾. Heeruth sichstu, guede leese(r), dat Vreslandt myt het licht des Evangelii niet solde begavet mogen west sijn noch onder den Sasschen heren, noch onder den van Gelderlandt³⁾, we ock alnoch onder den Borgunschen ons Vresen beyegent und upgedrongen blijfft, daer nu Oestvreslant die religie vrij ingelaten und alnoch gebruckende ys.

⁺ Der Dampster molestatie der handel van copen, vercopen, soe alsoe van der stadt Gronnigen ingebonden und vercortet worden ys, voer eerst myt een recess uth den hove determiniert und besloten worden anno 1541 van den gubernatrixsche der Nederlanden, vrouwe Maria ko(ni)ginne van Ungarien, in nafolgen forme.

1) Thomas Münzer, het hoofd der Zwickauers, is 15 Mei 1525 bij Frankenhausen verslagen door de troepen van Johan en George van Saksen, Philips van Hessen, Hendrik van Brunswijk en andere Duitsche vorsten.

2) Natuurlijk is Eppens hier eenigszins in de war. Inderdaad was George van Saksen, die in 1500 zijn vader Albrecht in de Albertinische Saksische landen opvolgde, een beslist tegenstander der Reformatie. Na Friesland in 1515 te hebben verlaten, begaf hij zich weer naar zijn erflanden, waar hij, geneigd tot een kerkhervorming in en door de kerk, met kracht de reformatie van Luther bestreed. Daardoor en door politieke oorzaken was hij voortdurend in scherpe verhouding tot de Ernestinische linie van zijn huis, die Keursaksen bezat. Met andere, ook Protestantsche vorsten versloeg hij in 1525 de boeren bij Frankenhausen. Maar in hetzelfde jaar sloot hij een verbond met Mainz, Brandenburg, Brunswijk enz. tegen de Reformatie. Hij vervolgde de nieuwe leer en begaf zich zelfs in een heftigen pennestrijd met Luther. Tegen het einde van zijn leven stelde hij aan de Stenden voor om den Roomsch-Koning Ferdinand - dus niet Karel V, zooals Eppens wil - tot zijn opvolger aan te wijzen. Maar de Stenden verwierpen dat voorstel en handhaafden de rechten van zijn broeder Hendrik. Een conflict dreigde, toen George stierf. Zijn broeder Hendrik (1539-1541) voerde zonder bezwaar de reformatie in. Hij was de vader der keurvorsten Maurits (1541-1553) en August (1553-1586).

3) Misschien had Eppens deze opmerking wel eens gehoord. Zijn weerlegging is in ieder geval juist. Ook Karel van Gelder vervolgde de nieuwe leer. Daarentegen waren de graven van Oost-Friesland de reformatie welgezind.

+ fol. 43^v.

[p. 77]

(Volgt de provisioneele uitspraak van koningin Maria in het proces over het stapelrecht tusschen de stad Groningen en Appingedam d.d. 3 Augustus 1541. Gedrukt bij Rengers, t. a, p. dl. I. blz. 255 vlg.

⁺ Dusse process solde verwecket hebben Hindrick Suren, de windtbrouwer¹⁾, ossencoper und stoltspreker in Gronnigen, volgens Joest van Cleve²⁾ und Luleff Kok³⁾ myt den anhang teges den patritios in Gronnigen. Hier wordt eerst Dam genoempt tleggen in Gronnigerlandt, soe doch waerafftiger is, dat Gronnigen, niet in Vreslant dan in Drente liggende, den bisscopdom van Utricht tohorich bys tom 1528 yaer onderdanich gewest; wal billicker konde gesecht worden in Dampster nabuerscap sij gelegen und myt den verbunden an den Vresen sij verenicht worden. Daerna wort in dusse recesse Dam vercortet van sijn vrije cophandel uth tvueren und bevorwart die waeren to Gronnigen tpresentieren und ock mede to stapel tholden, dan nochtans tmogen hoer egene guederen waren uthvueren und myt scepen anderen dienen; wes van Gronnigen uthscepet muchte worden⁺ und hadde alle lastbreckunge vrij beholden, we dan die getuygen deponiert und verclaert hebben, beholden dat Dam ock na den verbonde sick solde vorders regulieren; welckes tvoeren niet alsoe geholden is worden und ock in guede jaeren van overfloet van koeren in sommige dorperen myt uthscepen hoere egene granen und koerens nene insage und letsel is gemaket offte moviert west. Ick swijge van biesten, ossen, koygen, peerden und voelen, die ock, up alle dorperen ingevueret und upgecofft, uthgevueret sindt worden, und hebben die adel und Staten des landes alnu hoeren vrijheit niet wantrouwet, ter tijdt Merten van Eheren⁴⁾ lutenant to Gronnigen geseten und

+ fol 44^v.

1) = windmaker. Deze persoon is verder onbekend.

2) Meermalen raadsheer van Groningen en bekend voorvechter van de rechten dier stad. Zie Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht, passim.

3) Deze persoon is alleen uit deze plaats bij Eppens bekend.

+ fol. 45.

4) Maarten van Naerden, luitenant der Hooftmannenkamer, 1541-1546. Misschien kent Eppens den naam alleen van hooren zeggen, Van Naerden, van Neerden, van Neeren, van Eeren enz.

[p. 78]

to gebeeden hadde, die meer beclagede den landtscap dan nachdielen wolde, als die vier hoffluyden van hem um sulcke saken halven van hem upstonden dorch vermaent der gilden und gemeentes hoeffden¹⁾.

Alnu was ock reede verstorven Jurgen Scenck, stadtholder, welcke den Dam wol eherovert, nochtans an hoeren stadt und vrijheiden niet hefft willen vercorten. Want niet Dam tegens den stadt Gronnigen rebellierde, dan die furst van Gelder wolde myt den Dam den stadt Gronnigen tot vulle gehoersaemheit gebrocht hebben und niet wesen als een biddende heer over sijne onderdanen, und soe Jurgen Scenck dieses belevet hadde, solde den Dam hebben beter myt den landen vorgestaen. Dan gestorven anno 1540 den 2 dach van Februarii; is an sijner plaetse stadtholder gestalt Maximiliaen die junge grave van Bueren, als Jurgen Scenck sees yaeren²⁾ lanck hadde gewest stadtholder over Vreslandt, Drent, (Overijssel)³⁾ und Gronnigen und den Ommelanden.

In sulvighe yaer ys ock stadtholder geworden in Hollandt van Caroli V wegen Wilhelmus die prince van Iranien, die junge grave van Nassouwen, als sijn vader Philippus hoech geacht bij Keyserlicke Majesteit een principael hoeffsheer to hove was⁴⁾; undt die stadt Gendt ys bedwongen worden in hoer rebelie und een vast huys daer gelecht worden.

Dit sulvige 1540 yaer was die sommer so droge und

1) Vgl. over de houding der Hoofdmannenkamer tegenover de Ommelanden in zake het stapelrecht in dezen tijd: Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht, blz. 201 vlg.

2) Dit is onjuist. George Schenck van Tautenburg werd in 1536 stadhouder van Groningen en de Ommelanden.

3) Hier staat een onleesbaar woord in het h.s. Dit moet Overijssel zijn.

4) Vermoedelijk heeft Eppens hier weer vroegere en latere gebeurtenissen met elkander verward. In 1540 werd René van Châlons, prins van Oranje, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Met zijn vader Philippus bedoelt Eppens Hendrik van Nassau, die aan het hof van Karel V een zeer invloedrijke positie innam. De naam Philippus is misschien aan Eppens uit de pen gevloeid, door verwarring met René's oom Philibert van Châlons, prins van Oranje, van wien gene juist dat prinsdom had geërfd.

[p. 79]

heet, als in voele yaeren niet gewest was, dat grote wateren und stromen uthdrogeden, als principalicken die Rijn, daer grote scepen up varen konen van 30 eder 4(0) voeder wijns vorende. Dusse Rijn was so droge, dat men⁺ daer doer hefft ghaen mogen und tot merer hoechnisse hefft ock een landtman daer doer den Rijn gaen ploegen und weder doer. Soelcke droechte hefft mogelicken in duysent yaren tvoeren niet gewest, dat ock sulckes gebuert ys. Und up dusse yaere worde landt soe vull muysen, dat die biesten up sommyge plaetsen uth de weyde hefft moten slaen voer den tijdt, want gras heel boll und verdorven worde. Sulcken muysenyaer ys ock west in den drogen sommer anno 1565, voerdat die crijch in Nederlandt anginck myt der Spansche inquisitie, dat men die boenen up de harvest weder uth die grondt hefft bij mudden vull uthhaelet und gegraven und droge becomen, daer die muysen alles ingedragen hadden, daer ene aldoe van seede, dat men alsoe weder sijn gudt und spijse in de aerde begraven solde, soe ock gescheden ys. Doch secht men, dat daer nummer een muys kumpt int landt, off sie lat daer een golden tandt. We dan ock volgens na dat screcklick warm yaer up¹⁾ 1584 ock een vul yaer gevolget, und noch uth natticheit und warmte alles wol wassen ys, sonderling in gras meer dan koren.

Anno 1541 worden die legaten des konicks van Vranrick Cesar Fregosus, Antonius Rincones Spanger, balling bij den Koninck, um na den Turcken thove treysen, tho Paduw comende gevangen und ommegebrocht in hemelicken in de maent Junio van des Caroli 5 stadtholder, Alfonso Davalo marckgrave, tegens het bestandt voer dre yaren gemaeckt²⁾. We ock konick Ferdinandus den stadt

+ fol. 45^v.

1) Up heeft hier niet de beteekenis van na doch van in.

2) Sleidanus (Ned. vert. v. 1558 blz. 390 vgl. beneden blz. 86, noot 5) zegt dienaangaande: ‘Dewijle desen Rijcxdach gheweest is (le Regensburg), heeft de Coninck van Vrancrijck Cesaren Fregosen een Genueser ende Antonium Rinconen een Spaniaert die verdreven gheweest is ende een ballinck was, tot den Turcschen keyser geschiet. Als nu dese te water op den Pado waren, willende tot Venedien schepen, zijn sij ghevangen ende verslagen, ontrent den yersten dach Julii’, enz. Zeer waarschijnlijk had Eppens het bericht uit Sleidanus.

[p. 80]

Budam in Ungeren belecht, daer die moder myt den sone Stephano weywoda yn was und den Turcum to hulpe geropen hebben tegens Ferdinandum, die balde veerdich myt macht van volck onsettet Budam, gewint Pestum und behelt den jungen vorst gevenckelicken, daermede die Turck in Ungeren ys verwecket tcomen¹⁾. Alsoe hefft die schendunghe an den legatum ock den konick van Vranrick verwecket tom orloch, daer Merten van Rossem in Brabant na Antwerpen und Loven intoch und het universitiet Loven vull studenten solde overvallen hebben anno 1543²⁾, soe die studenten sick sulven niet up die vesten gemaket hadden, die poerten togeholden und gescut⁺ gestelt. Daer die Vreesen die koensten mede sindt west und hoeren stationem an der stadtmueren up bolwerck na Heveren tegens den vijandt hebben myt den datum ingehouwen und tot hoechmisse nagelaten, als men noch sal sien conen³⁾. Onder des als die religioens sake und

1) Eppens heeft ook dit bericht waarschijnlijk wederom uit Sleidanus (t.a.p. blz. 391 vlg.): ‘Op dien tijt, als de keyser eenen Rijcxdach te Rijnsborch hieldt, heeft Coninck Ferdinandus Oven beleghert ende ghestormt, in welcke stadt doen Conincx Johannes Waywode verlaten weduwe, met Stephano haren iongen soon geweest is. Des kints voochden ende de Heerschappen hebben den Turck om hulpe aengeroepen’ enz. Koning Johannes is Johan Zapolya, die Hongarije in leen had van den Sultan; hij stierf in 1541 kort nadat hem een zoon was geboren. Ferdinand trachtte nu Hongarije te heroveren, maar tevergeefs. Integendeel zette Soliman II nu Zapolya's zoon af en maakte Hongarije tot een Turksche provincie.

2) Foutief; dit moet zijn 1542.

+ fol. 46

3) In Juli 1542 deed Maarten van Rossum een aanslag op Antwerpen, die echter werd afgeslagen. Daarna wendde hij zich tegen Leuven. Hier zou de magistraat de brandschatting voor een hoogen prijs hebben afgekocht, waren niet de studenten tegen dat besluit in verzet gekomen. Zij grepen naar de wapenen en dreven de Gelderschen terug. Daarbij zouden zich vooral de Friesche studenten zeer hebben onderscheiden. Vgl. daarover J. Dirks, Leuven in 1542 door Maarten van Rossum berend, in: Vrije Fries, VII, 297 vlg. en W.B.S Boeles, Uvo Helt en Severinus Feyta, een Groninger en een Fries bij de berenning van Leuven door Maarten van Rossum in 1542, in: Bijdragen tot de Gesch. en Oudh. van Groningen, V, 37 vlg., en de daar aangehaalde bronnen, waaronder echter niet Eppens. Heveren is een dorp ten zuiden van Leuven.

[p. 81]

onenicheit noch groter worde und meer brande, hefft die Pauwest het concilium, daer lange van geraedtslaget was um die stadt und plaetse dienstlicken thebben, to Trident up den maent Novembris anno 1542¹⁾ uthgescreven, dat dar patriarchen, bisscopen, abten und anderen sijner geestelicken solden uth alle landen komen, soe in concilien stemmen muchten hebben. Overst alnoch is verbleven um der Turcken gewalt²⁾, und ock dvorsten van Brunswick und Hessen an den anderen tvelde quemen, dar her Hindrick gevangen is worden³⁾ und Scotten und Engelschen ock orlegeden⁴⁾, und Christenheit in onvrede upstondt und vrou Maria seer sick beclagede over den vorst van Gelderlandt und Cleve, dat dorch Merten van Rossen van wegen sijner und des konick van Vranrick hoer landen grote verdarff togebrocht worde und sick Gelderland so metigede, daer die rickxdach to Norinberg anno 1543 doch in raden solde⁵⁾ und al nu Hermannus,

1) Eppens vergist zich hier. Wel was er natuurlijk al jaren lang sprake van een concilie, maar het is toch eerst tegen 15 Maart 1545 te Trente uitgeschreven. Officieel is het den 13 December 1545 geopend.

2) De oorlog met de Turken. Vgl. blz. 80 noot 1.

3) Her Hindrick is Hendrik de jonge, hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel (1514-1568), een der krachtigste tegenstanders der Hervorming en juist daarom een der meest gehate vorsten uit dezen tijd. In de zwartste kleuren is hij door Luther en andere hervormers geschilderd. In 1542 riepen zijn steden Brunswijk en Goslar de hulp in van Saksen en Hessen tegen hun hertog; hij werd verdreven en zijn land onder sequester gesteld. Een poging om Brunswijk in 1545 te heroveren mislukte; Hendrik zelf werd gevangen genomen. Eerst in 1547 na den slag bij Mühlberg werd hij met behulp van den Keizer weer meester in zijn hertogdom; maar de stad Brunswijk veroverde hij eerst in 1553. In zijn laatste levensjaren werd hij meer en meer protestant; hij is zelfs als Lutheraan in 1568 gestorven.

4) Engeland en Schotland oorloogden in 1542. De Schotsche koning Jakob V, gehuwd met Maria de Guise, was nauw met Frankrijk verbonden. Hij deed in genoemd jaar een inval in Engeland, maar werd bij Solway Moss verslagen en stierf kort daarna, juist toen hem een dochter, Maria Stuart, was geboren.

5) De Rijksdag van Neurenberg in 1543 heeft zich niet met de Geldersche zaken ingelaten; het voornaamste onderwerp van debat was de oorlog met de Turken en de godsdienst kwestie.

[p. 82]

bisscop van Coln, dachte ock sijn bisscopdoem dorch Mertinum Bucerum to reformieren¹⁾. Dan nichtes hefft tegens capittel uthrichten mogen; want Carolus V na Gelderlant treckende verboedt des und gewint und lat vermoerden de stadt Bueren²⁾ und bedwinget den vorst van Cleve her Wilhelmum. Als ock dusse twist myt den Konick verdragen worde anno 1544 in Septembri³⁾. Na dussen, als die Protestanten up de Ausburgsche confessie myt den anderen to Franckfort vereniget⁴⁾, ganslicken tot een vaste versekerde vredenstandt sick bij der Carolum V wolden versekert weten, want sie het concilium van Trent niet behorlicken achteden, als daer Pauwest allene

1) Herman van Wied, sedert 1505 aartsbisschop van Keulen, een goed regent, maar meer wereldlijk dan geestelijk vorst, wilde als zoovelen in zijn tijd ernstig een werkelijke hervorming der kerk en begon daarmede dan ook in zijn eigen diocese. Daarbij wilde hij tegenover den Paus zijn episcopale rechten handhaven. In 1536 hield hij een provinciale synode, waar een aantal hervormingen werden ingevoerd. Maar later kwam hij door den loop der omstandigheden meer en meer in het kielzog der Protestanten; hij riep Martinus Bucerus tot zich om de kerk te hervormen in radicalen zin en vond daarbij steun bij de Stenden. Maar het Domkapittel, dat streng conservatief was, wendde zich tot den Paus. Deze zette in 1546 Herman van Wied als aartsbisschop af, welk decreet het volgende jaar na den slag bij Mühlberg werd geëxecuteerd. De afgezette prelaat stierf hoogbejaard in 1552.

2) Eppens vergist zich wederom. De bedoelde stad is niet Buren, dat aan 's Keizers trouwen onderdaan Maximiliaan van Egmond behoorde, maar Düren in het Guliksche, dat 24 Augustus 1543 door Karel V na een kort, maar bloedig beleg werd veroverd.

3) Eppens bedoelt met den Koning dien van Frankrijk en met het gesloten verdrag den vrede van Crépy, 18 September 1544.

4) In Januari 1546 hielden de Protestanten te Frankfort een vergadering om hun gedragslijn vast te stellen tegenover Keizer en Rijk, Paus en Concilie. Sleidanus, waaraan Eppens waarschijnlijk alle bijzonderheden over de geschiedenis der Reformatie ontleende, zegt (Ned. vert. v. 1558, vgl. beneden blz. 86, noot 5): ‘In Januario hebben de Protestanten eenen dach te Francfoort gehouden, daer hebben sij hoer beraden van dat Concilium te Trenten, ende hoemen dat verbont langher vortrecken soude, over van des Bruynswijckschen crijchs costen, dat men oock den Bisschop van Cuelen niet verlaten en soude ende op den Rijcxdach den Keyser aenspreken, opdat hij in de religie eenen vrede aenrichte, ende dat Camerrecht reformere’.

[p. 83]

myt den sijnen wolde kennen und wijsen, derhalve niet guedes to verwachten hadden. We ock des Turcken gewalt bevreset worde und overall grote onenicheit was, dat men nene gelt und stuer tegens den Turcken konde⁺ versammelen, soe de inlandtsche versekerunge niet vertrouwet muchte worden, die gemeente myt wijff und kinderen in vrede onseker were, soe weret het vorgeves tegens den Turcken trusten, allwaer ock die religie an meesten muste verdediget worden. Soe ys daer bena meer dan twe yaeren over sulcken vredenstandt up ricksdagen¹⁾ togebrocht worden und enen wol gewarnet worden, dat die Keyser Carolus V dusse versoeck der Protestanten voer een conspiratie tegens Sijn Majestaet achtede und endtlicken van den Pawstom concilium bedwongen muste worden²⁾. Soe nu to Trident up den 4 Februarii anno 1546³⁾ rede die Pawschen versammelt weren und hoer sidtselen plegeden⁴⁾. Overst Mertinus Lutherus, het concilium wantrouwende, was up dusse tijdt na Mansfelt in sijn vaderlandt um enige compositie der heren⁵⁾ saken tbevorderen, wordt up den 17 Februarii dusses yaers 1546 in sijn gesondtheit beswacket in bijwesent sijner dre soenen Johannes, Mertinus und Paulus, ock mede guede vrunden Justus Jonas, pastoer van Halle⁶⁾, myt welcke

+ fol. 46^v.

1) Rijksdag te Regensburg (1541), te Spiers en te Neurenberg (1542), wederom aldaar (1543), te Spiers (1544), te Worms (1545), te Regensburg (1546).

2) Dat is niet juist. Integendeel moest juist Karel V den Paus dwingen het Concilie bijeen te roepen, waaraan deze zich steeds wilde onttrekken.

3) Het Concilie is geopend 13 December 1545.

4) Vermoedelijk = zijn zittingen hield.

5) De heeren of graven van Mansfeld lagen met elkander in geschil; juist om onder hen de eensgezindheid te herstellen, reisde Luther in het begin van 1546 van Wittenberg naar zijn geboortestad Eisleben. Daar is hij den 18 Februari van dat jaar gestorven.

6) Luther had inderdaad, zooals Eppens mededeelt, 3 zonen: Johannes geb. 7 Juni 1526, Martinus, geb. 7 Nov. 1531 en Paulus, geb. 28 Jan. 1533, die hem alle overleefden, maar geen van alle tot de hoogte van hun vader reikten. De jongste was de begaafdste; hij studeerde in de medicijnen en was lijfarts van Johan Frederik II van Saksen. Hij stierf 8 Maart 1593. Bij Luthers sterfbed waren verder Justus Jonas, predikant te Halle, en Coeliûs, predikant te Eisleben.

[p. 84]

he sijn avendtmael doet, vracht onder andere vragen, offte men ock den anderen in thokomende levendt solden worden kennen. Als en yder hier gherne van horen wolde, secht he: Wat Adamo beyegent, hadde he ock Evam gesien und erkennet hoer doch, dat sie vlees was van sijne vlees und been van sijne geheele, want die hillige geist betuygede dat in hem, voel meer worden wij in tocomende levendt verniet¹⁾ dorch Christum und solen onsen olderen, huysfrouwen, kinderen und alles anders voel vulcomeliker erkennen dan Adam Evam dede. Als Lutherus na sijn gedaene aventmael wat afftreden was na sijn manier und stedige gewoente van tbidden, hefft hem in sijn borst die pijn meer verheven und wort hem een horn in wijn tdrincken gegheven²⁾ und gaet in sijn bynneste stuve und lecht sick tbedde tom ruste omtrent twe uren und slaep suetliken; weder upstaende und sick tom ruste liggende bedancket die vrunden so tegenwordich, secht: Byddet den Heren, dat doch die evangelissche leer mach bewaret sijn; die Pauwest und concilium to Trident hebben screcklicke dingen voer. Daerup und alsoe wat slapende wort dorch sijn crancheits pijn upwecket, claget over die engicheit des borstes und volet, dat sijn eende⁺ niet vieer konde wesen und biddet tot Godt Almechtich seer vuerlicken, sprekende: O mijn hemelsche Vader, Godt und vader onses Heren Jesu Christi, Godt alles troestes, ick dancke dij, dat du mij dijnen soen Jesum Christum heffts openbaeret, den ick hebbe gelovet, bekennet und lieffgehadt und ock gheeret, welcke die Pauwest van Rom und der ander godtlose huypen verfolgen, verhoenen. Ick bidde dij, mijn Heer Jesus Christus, nym mijn seelken tot dij, mijn hemelsche Vader, howol ick uth dussen levendt werde ontogen und

1) Vernieuwd.

2) Hoorn in wijn was een ook nog in de zeventiende eeuw zeer bekend middel om bij stervenden de levensgeesten weer op te wekken. Ook werd daarvoor soms een steen, de lapis bezoar, gebruikt. Exemplaren daarvan zijn nog te zien in de apotheek van het Historisch-medisch Museum in het Gemeente-museum te Amsterdam.

+ fol. 47.

[p. 85]

ock dit lichaem moet afleggen, nochtans weet ick gewyss, dat ick myt dij in der ewicheit werde blijven und dat ick van nemant uth dijne handen kan getogen worden. Und also sijn ziele den Heeren vaken beveelende, alsoffte he slapende was, verscheidet uth dussen levendt, als he tvoeren to Islebendt hadde geprediget und aventmael gesondt geholden. In sijn vaderlandt ys he verstorven up den 18 Februarii anno 1546 und uth den fursten van Sassen beveel na Wittenburg eherlicken gevueret worden, 63 yaer olt sijnde, van eherlicke olderen geboren anno 1483 den 10 dach Novembris. Und voer den onrow und onvrede in Duyslandt balde erstaende wechgenomen, als he ock vaken seede: Soe lange he levede, konde he myt bidden to Godt wol vrede erholden; anderen solden ock bidden. Anno 1510 ys Lutherus to Roem gewest um enige verhandelinge hoeres monnekenordes, daerna tot doctoer gemaket van den coerffurst Frederico. Meest na sick latende den twist des aventmaels tegens Swinglium und Calvinum, seggende: Philippus Melanthon und anderen solden ock wat doen na hem, daer weer wol tvoel gedaen¹⁾.

Overst die vorsten merckeden und ruyckeden, dat Carolus V van den Pauwest tegens die Protestanten und soe den Ausburgsche confessie anhangig, anrysset worde tom orlorch, welckes Carolus V tegens den Landtgrave²⁾ heel verneenede und antwoerde, dat hem voele dingen todragen worden, dat die Protestanten tegens Sijn Majestaet wolden upstaen, dan he gelovede het neit, he arbeide um bestandt myt den Turck thebben, umdat die arme⁺ meente nene gelt upbrengen konde, dat middelertijdt beter macht gunnet worde tegens den Turck und vrede des religioens gemaeckt muchte worden, het Concilium ginck an und hadde hem grote arbeidt gecostiget, alles tot

1) Dit uitvoerig verhaal van Luther's sterven heeft Eppens zoo goed als woordelijk overgenomen uit de Nederlandsche vertaling van Sleidanus van 1558. Vgl. aldaar blz. 492 vgl. met den tekst van Eppens. Over Sleidanus en de genoemde vertaling, vgl. beneden blz. 86, noot 5.

2) Philips, landgraaf van Hessen.

+ fol. 47^v.

[p. 86]

gueder meninge. Die landtgrave Philippus sach und wiste nu sijn geselscap, dat he nene orlorch dachte dan hadde hem daerto beropen, umdat he vredelicke vorst was um thoren woe men vrede solde sluyten mogen. Hierup antwoerde die Landtgrave erenstliken und zierlicksten, dat to Franckfort nene conspiratie gemaket was, dan allene is daer geraden, woe wij mogen bij onse religioen blijven und onrecht gewalt affkeren. Und ys ons van den Konick in Vranrick¹⁾ warnunge gedaen, dat concilium van Trent behaget ons niet, soe voer hem to Worms²⁾ verclaert ys; want die religie niet kan weder uth Duyslant genomen worden, liever, laet sie verblijven, laet en yder vrede holden; den bisscop van Coln ys ock joe to Regenborch reformatie togelaten³⁾ und doet nichtes tvoele dan seer behorlicken als sijne ampt tohoert etc.

Soe wijders up den 28 Martii⁴⁾ tusschen beyden onderredet ys, als Sleydanus⁵⁾ betuyget und nene gespreck

1) Vgl. boven blz. 82, noot 3.

2) Vgl. boven blz. 83, noot 1. Inderdaad waren op den Rijksdag te Worms de godsdienstkwestiën uitvoerig besproken; daar hadden de Protestanten verklaard. dat zij zich niet aan het Concilie zouden onderwerpen.

3) Op den Rijksdag te Regensburg in 1541 bepaalde men, dat de zaak der religie zou worden uitgesteld tot de beslissing van een Nationaal Concilie, of, wanneer dat niet binnen achttien maanden bijeenkwam, tot den volgenden Rijksdag; tevens werden de geestelijke vorsten gemachtigd de orde in hun kerken te herstellen en de noodige maatregelen van hervorming ter hand te nemen. Maar natuurlijk ging aartsbisschop Herman van Wied veel verder. Vgl. boven blz. 82.

4) 28 Maart 1546. Het bedoelde gesprek had plaats op een bijeenkomst te Spiers. Eppens verwijst terecht naar Sleidanus, waar (blz. 500 vlg. van de Ned. vertaling van 1558) zeer uitvoerig over dit gesprek wordt gerelateerd.

5) Eppens geeft hier de bron aan, waaruit hij vermoedelijk al zijn berichten over den tijd der reformatie heeft geput. Sleidanus, De Statu religionis et reipublicae Carolo quinto Caesare Commentarii (eerste druk, Straatsburg, 1555; beste uitg. die van Karl am Ende, Frankfort, 1786, 3 dln.), dat gebaseerd was op uitvoerige en nauwkeurige bronnenstudie, was van de zestiende tot de achttiende eeuw het klassieke boek over den hervormingstijd en verdient dat ook ten volle om zijn historische juistheid en onpartigheid. Uit Sleidanus leerden later Duitschers, Nederlanders, Franschen en Engelschen de geschiedenis der Reformatie. Vgl. H. Baumgarten, Ueber Sleidan's Leben und Briefwechsel (Straatsburg 1878.)
Geen wonder, dat Eppens Sleidanus kende en gebruikte. Vrij zeker heeft hij niet het Latijnsche origineel, maar de Nederlandsche vertaling gebruikt, die reeds in 1558 verscheen onder den titel: Waerachtige Beschriuinge Hoe dattet met de Religie gestaen heeft: Ende oock met de gemeyne weluaert, onder den grootmachtigen keyser Carolo de vijfste. Eerst van den hoochgeleerden Johan Sleidan in Latijn neerstelijc tsamen ghestelt: Ende voort door M. Walter Deleen int Nederlandts verduytst. Tot Gods eere ende profijt derselver Natie. Anno MDLVII. (z. pl.). 4^o. De Amsterdamsche Universiteits-Bibliotheek bezit deze oudste uitgave, benevens nog een folio-editie van Delft, 1611. Bovendien heeft deze boekerij nog een exemplaar van de verzamelde geschriften van Sleidanus (III Boecken van de vier Monarchien. XXVI Boecken van den staat der Religie ende gemeyne welvaert onder keyser Carel de V enz.), te Rotterdam en Delft in 1612 in folio verschenen. Een latere Amsterdamsche druk van 1628/1630 in folio van dezen verzamelband bezit de Koninklijke Bibliotheek.

[p. 87]

der D.D.¹⁾ in Duyslandt gebillicket muchte worden, wort die bisscop van Coln ontsedt als tegens den Paws und Romsche kercke gedaen condemniert, daermede Carolus V up den 9 Junii anno 1546 na Roem an den Pauwess um hulpe scrijfft und sendet²⁾ graf van Bueren, Maximiliaen³⁾ was reede bevolen ruyteren und knechten tversammelen, we dan ock Brandenburg⁴⁾ und die Duytsche mester⁵⁾ deden, hoewol mede in den religioens verbundt;

1) Doctores (?).

2) Vgl. boven blz. 81 en 85.

3) Deze zin is niet helder. Eppens schijnt den graaf van Buren en Maximiliaan voor twee personen te houden; inderdaad is natuurlijk Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren, de bekende veldheer van Karel V en later schoonvader van Willem van Oranje, dezelfde persoon. Misschien zal men achter ‘und sendet’ een punt of punt-komma moeten plaatsen.

4) Joachim II, keurvorst van Brandenburg (1535-1571), voerde wel in 1539 in zijn land de hervorming in, maar steunde toch om politieke redenen den Keizer in den Schmalkaldischen oorlog.

5) De grootmeester der Duitsche Orde, Albrecht van Hohenzollern, voerde in 1525 de reformatie in zijn land in en verklaarde zich onder leenhoogheid van Polen tot erfelijk hertog van Pruisen. Ook hij sloot zich in 1546 bij den Keizer aan. Hij stierf in 1568.

[p. 88]

dan want tegens enige rebelligen und onwilligen als Landtgraf und Saxen was tdoen, lieten sick also gevallen, we ock her Maurys¹⁾, een swager van den Landtgraf, des ock enige rijcksteden²⁾ mede persuadiert ys worden. Overst den 21 Junii sindt die vorsten die ersten int velt³⁾. Woe ongeluckelicken des sij affgegaen, ys anders tliesen⁴⁾ und ys myt die bloedege placaten in Nederlant erfaren⁵⁾, und sint voele Christenen tom vuer, sweert und water verwesen worden bys tot in Westvreslandt⁶⁾. Overst Gronnigen und Ommelanden hebben des noch niet angenomen to executieren, dan sindt bedwongen gebleven um nichtes nijes antheven offte te veranderen⁷⁾. Und sindt alnu to Gronnigen twe rechtoren, Garlacus Verutius⁸⁾ und Regnerus Praedinius⁹⁾, beyde inlandtsche geboeren, die hoer

1) Maurits, hertog van Saksen, die de zijde van den Keizer koos.

2) Dat deden zij uit vrees voor de toenemende macht der vorsten.

3) Dat was inderdaad het geval. Maar zij hebben van dat voordeel geen partij getrokken. Zij gaven integendeel door hun traagheid Karel V gelegenheid te Ingolstadt zoowel zijn Duitsche, als zijn Italiaansche en Nederlandsche troepen te verzamelen. De afval van Maurits van Saksen belette in het najaar een krachtig doortasten. 21 April 1547 volgde de slag bij Mühlberg.

4) Elders, d w.z. bij andere auteurs als Eppens zelf; Eppens zal Sleidanus bedoelen.

5) Niet ten onrechte brengt Eppens de overwinning van Karel V over de Duitsche Protestanten in 1546 vlg. in verband met de verscherping der plakkaten tegen de ketters in de Nederlanden in 1550.

6) Friesland.

7) Dat is juist. Groningen heeft geen inquisitie gekend. Vgl. J. Reitsma, De laatste dagen van de heerschappij der Roomsch-Katholieke kerk, in: Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594, (Gron. 1894), blz. 139 vlg. en vooral J.A. Feith, Eene mislukte poging tot invoering der inquisitie te Groningen, in: Historische Avonden, Bundel, uitgegeven door het Hist. Gen. te Groningen, (Gron. 1896), blz. 156 vlg.

8) Rector der Aaschool te Groningen. Van hem is tot dusverre weinig bekend. Hij stierf waarschijnlijk in 1565, althans niet later, zooals blijkt uit eene oorkonde, Register Archief v. Groningen, 1565 n^o. 107.

9) Rector der St. Maartensschool te Groningen van? tot 1559. Zie over hem J.J. Diest Lorgion, Verhandeling over Regnerus Praedinius, (theol. diss. Groningen 1862), alwaar op blz. 97 vlg. een aantal gedeelten (voor zooverre zij op Praedinius betrekking hebben) uit de kroniek van Abel Eppens zijn gedrukt. Vgl. ook Rutgers in Historische Avonden (Gron. 1896), blz. 298.

[p. 89]

particulare scoelen seer vernoempt makeden und der⁺ superstitie ganslicken nergens horsameden, soe vole hoer personen anginck, und instituerden, den joeget am besten, dat ock uth Westvreslandt, Westerlant¹⁾ een grote toloep an den scoelen beyde tho Ae und tho S. Merten gespoeret worde und den borgerije groot vordell gaff. Hoewol daer nene sacra, dan allene philosophica, medica und juridica boven die scolaria et grammaticalia geleesen worden; waeronder die rectoren beyde voele quaestiones ex sacris, nadat dusse tijden eysscheden und die materie van controversien gelegen, worden verspreydet und den joeget ingeplantet. Dat ock dusse mannen in universitieten becandt worden, daer mede die stadt Gronnigen und Ommelanden myt guede billicke und discretelicke regenten in alle ampten vorsorget bleven, soe lange die vremden und uthheemschen niet ingelocket und becledet worden. Hier ys erstanden, dat enighe der geestelicke prelaten, als commissarissen, pastoren, eendrachtelicken hebben versocht hadt, dat sie hoer gewonnen guederen bij die keercken und leenen up und an hoer naeste arfgenaemen muchten verarven und nalaten und sulckes an den bisscop van Munster²⁾ bij den Pauwest dorch indultum hebben erlanget. Want in dusse yaeren, dat Vreslandt Borgunschen gehorsamede, syndt die geestelicken myt die wertlicke stenden seer verrijcket worden; want Vreslandt in guede vrede beholden worde. Und sulcke naeste arffgenamen worden geacht hoer egene natuerlicke kinderen, den sie bij hoer vrouwen, hoewol als concubinen, nochtans niet anders als ehevrouwen gemeenlicken achteden und gherne geholden wolden hebben³⁾. Dan opentlicke kerck-

+ fol. 48.

1) Friesland.

2) Dat betreft natuurlijk alleen de Ommelanden, niet de stad Groningen. Het belang van de volgende schildering van het leven der geestelijkheid in de Ommelanden vóór de Reformatie springt in het oog.

3) Vgl. hierover: Mr. H.O. Feith, Geschiedkundig betoog, dat de priesteren, reeds vóór de vijftiende eeuw, in de Vriesche landen tusschen het Vlie en de Wezer, zooals overal elders, leefden in den ongehuwden staat, in: Werken Genootschap Pro Excolendo Iure Patrio, dl. VI, blz. 265-596.

[p. 90]

gangen wolden und dorsten sie myt die vrouwen niet bestedigen, dan levenden am meesten diel myt den anderen hoer levendt lanck uth. Hierover worde am hoechsten gepresen die commissarius tho Loppersum¹⁾ myt enige anderen in die Ommelanden allene, welcke dre kinderen nalatende yder wol 800 gulden bearvet hefft. Dusse, we ock die to Fermsum, Dam, Wirdum, scameden sick niet het evangelium tpredigen, und wolden sulven nene myssen doen, liet Dussche psalmen yn kercken, scolen syngen, summa sie hadden wol koenen lijden, dat het myt alle ceremonien een eende hadt hadde, soe die overicheit van⁺ Gronnigen als die lutenant Merten van Ehere²⁾ des hadde konen van hoeff wegen billicken und oversien. Want als daer die pastoer to Eppinghehuysen die sake opentlicken onderstont to veranderen in sijne kercke, is he van die hoeffluyden deneren nagesocht und uth Stadt und Landen verweken. Hoewol ock anderen die sake myt simulieren verdeckeden, meer als die pastoer her Huygo, die niet alsoe den cresum³⁾ van hoere commissarissen wolden nalaten, den buyck sorge dragende und alnoch to onrijppe achteden.

In Oestvreslandt overst was ock aldinck in gueder stillestandt und orde des politie und evangelissche kerckes; want bij graff Enno⁴⁾ die adel und junckeren am meesten meede gehort worden und Johan Bramsche⁵⁾, borgemester und droste, myt die rentemester Folckers-

1) Mr. Stephanus Zwelis, die als pastoor en commissaris-generaal te Loppersum voorkomt in archiefstukken tusschen de jaren 1535 en 1551. (Reg. Archief v. Gron. 1547 n^o 26, 1551 n^o 23, Inventaris Familiearchief van Ewsum, regest n^o 241.)

+ fol. 48^v.

2) Maerten van Naerden. Vgl. boven blz. 77, noot. 4.

3) Het H. Laatste Oliesel. Vgl. Middelned. Woordenboek, in voce.

4) Enno II, graaf van Oost-Friesland (1528-1540). Hij stierf dus niet, zooals Eppens zegt, in 1544.

5) Hij was drost van Emden van 1551 tot 1565.

[p. 91]

heems¹⁾ vader niet besonders vermochten, soe sie all wolden, soe lange graeff Enno levede. Diewelcke gestorven ys anno 1544, voer alle turbelen thuys tgehalet. Als sijn broder graeff Johan²⁾ die oldeste, die regerninge verlatende, tho hove in Brabandt meer converseerde und up Valckenborch tot stadtholder gestalt ys worden, sijn vaderlicke arfflicke andiel van Oestvreslandt verlatende und myt graeff Enno accordiert, hefft allene dat huys to Colldenborch³⁾ myt sekere landerije und heren vrijheit um tmogen jaegen beholden, und myt viertich duysent gl. eenmael affgecofft woerden up pensioen und tijden tbetalen und alnoch anno 1588 niet betaelt ys eder wordt den soen Maximiliaen⁴⁾. Dusse graeff Johan was alsoe van sijn vaderlicke religie vervremdet und tho hove den Pawschen togedaen, dat he Sijn Genade⁵⁾ ock vaken myt breven und in persoen den weduwe, gravinne van Oldenborch⁶⁾ geboertich, myt den kinderen bedrouwe und vermanede sick an Burgunsche hoff tgeven und die kerck

1) Johann Goldschmidt, die of wiens familie zich later in Twixlum bij Emden vestigde en zich Folkersheim of Folkersheimer of van Folkersheim noemde, is uit de jaren 1535 tot 1550 als ‘General-Rentmeister’ van graaf Enno II en gravin Anna bekend. Hij was reeds vroeger (1531) in grafelijken dienst als rentmeester. Zie verder over hem Harkenroht zu Beninga, 673, Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden, XII, 91, XIV, 55, XV, 363, waarin ook over zijn kleinzoon Ulrich Folkersheim wordt gehandeld, die bij Eppens (fol. 415a) voorkomt. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

2) Johan, de oudste zoon van Edzard I. Wat Eppens over hem mededeelt, is in hoofdzaak juist. Hij gaf de regeering van Oost-Friesland aan zijn broeder Enno over en huwde Dorothea, een natuurlijke dochter van keizer Maximiliaan I, die in 1539 tot gravin van Durbuy werd verheven. Graaf Johan stierf in 1572.

3) Een kasteel aan de zuidzijde van de Eems nabij Kritzum.

4) Maximiliaan, de zoon van Johan en Dorothea, in noot 2 genoemd; met zijn zoon Christoffel (+ 1636) schijnt deze tak van het Oost-Friesche vorstenhuis te zijn uitgestorven.

5) Graaf Enno II.

6) Anna van Oldenburg, gehuwd met Enno II van Oost-Friesland en na den dood van haar gemaal regentes over haar oudsten zoon Edzard II (1540-1599).

[p. 92]

in tijdt des Interim¹⁾ doen sluyten. Dan die Gravinne, vrou Anna, ys myt die reden bestandich gebleven und alle perikel meer affbiddende vor sulcken weduwe myt hoer vier kinderen, als graeff Edzart, graeff Johan, graeff Christoffer und dochter²⁾, soe an her van haer borch begeven ys worden, dan anders myt processen eder gewalt hadden mogen beholden. Daermede dusse onrouwyghe⁺ tijdt ock Oestvreslandt ys vorbijghegaen und in guede vrede bestaen, beholden dat de heer und graeff van Bueren stadtholder over Vreslandt vaken und benae stedes sijn loepplaetse in Reyderlandt stoltelicken bestellede tot der gemee(n)te grote scade und belastunghe als een bequame besloten oert um na Duyslant und anders na Stycht en Gelderlandt to wicken, des die weduwe, vrou gravinne Anna, myt die reeden also hebben moten dulden und dragen. Und ys na des graeff Enno affganck³⁾ lange tijdt mede drost gewest juncker Uncko Manninga tho Lussborch⁴⁾ und dat tot gueden behaech der stadt Embden tot tijdt die graven sulven regement angenomen hebben. Daervan graeff Edzart die olste anno 1532 in Junio, graeff Johan twe yaeren daerna, wee ock graeff

1) Het Interim was de voorloopige regeling der kerkelijke verhoudingen in Duitschland, die zou gelden totdat het Concilie van Trente een beslissing daarover zou hebben genomen. Het werd in 1548 door den Rijksdag te Augsburg onder pressie van den Keizer aangenomen en was zeer gunstig voor de Katholieken. Juist daarom verwekte het alom bij de Protestanten heftigen tegenstand.

2) De naam van deze dochter schijnt onbekend. Johan, die veelal in conflict met zijn broeder Edzard II leefde, stierf in 1591; Christoffel reeds in 1566.

+ fol. 49.

3) Graaf Enno II van Oostfriesland stierf in 1540.

4) Lutzborch, het oude stamhuis van het geslacht Manninga bij Norden. Unico Manninga leefde van 1529 tot 1588; hij was drost van Emden van 1565 tot 1570. Er bestaat over hem geen monographie; maar veel over hem is te vinden bij dr. Franz, Ostfriesland und die Niederlande zur Zeit Alba's (Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst etc. zu Emden, XI, 21, 26, 242, 301 enz.) Zijn portret in het genoemde Jahrbuch, X. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. F. Ritter te Emden.

[p. 93]

Christoffer und die suster gevolget, sick buyten landes tsamen hebben in Duyslandt versocht myt hoeren preceptoer Grapheo¹⁾ etc. Und wordt alnoch to Straesborch vertonet, dat graeff Edzart up den stadttorn um de stadt to versichtigen upgelaten, up den hoechsten boen²⁾ komende und den luck, daer men alle materie doer uphaelet und windet, over die 9 eder 10 voet wijdt wesende, daerover, open wesende, hebbe gesprongen tot allmans verwonderinghe sijner koenheit und vermetenheit und alsoe angetekendt staet. Graeff Christoffer ys onder den keyser Maximiliaen de II in Oestenrijck anno 1562 in rustinghe upgeseten und aldaer gestorven, weder to Embden ter vaderlicke begraffenisse bestediget worden. Graeff Johan die 3 broder ys alnoch celebs gebleven und myt verstarff sijnes jungeste und laetere broder myt andiel des graeffscaps und regerunge in testament begavet worden, want dusse dre broderen weren to gelicke van den keyser Maximilaen tot graven to Oestvreslandt belenet. Waerna tusschen den twe broderen graeff Edzart³⁾ und graeff Johan een bitterlicke haet, ongunst, vijantscap und rechtsprocess erstanden ys und allnoch duerende, dat ock die broderen den anderen scouwen, die huysen inholden und der moder niet eendrachtich na horen

1) Reitsma (Gesch. van de Hervorming en de Hervormde Kerk der Nederlanden, blz. 64) vermeldt Cornelis Grapheus, secretaris der stad Antwerpen, geboren in 1482 te Aalst, gestorven in 1558. Hij vertaalde de ‘Christelijke Vrijheid’ van Johannes Pupper en liet haar drukken met een sterk reformatorisch gezinde voorrede. Daarom gevangen genomen, herriep hij zijn Luthersche ketterij. Hij is de kerk sedert getrouw gebleven en genoot verder de vriendschap van Erasmus. Vgl. de t.a.p. aangehaalde litteratuur. Of deze de door Eppens bedoelde Grapheus is, is onzeker; nergens blijkt, dat hij in Oost-Friesland is geweest. De door van der Aa in voce genoemde Rodolphus Grapheus, die ‘Medico-Lithotomus en Astronomus ordinarius der Keizerlijcke Vrije Hanzestat Deventer’ was, kan niet bedoeld zijn; hij leefde in de tweede helft der zestiende eeuw en het begin der zeventiende eeuw.

2) Zolder.

3) Zie blz. 92 noot 2; graaf Edzard stierf in 1599. Op dezen twist der grafelijke broeders komt Eppens nog herhaaldelijk terug.

[p. 94]

verstarff to grave bynnen Embden gevolget, anno 1578⁺ des avents van S. Merten den 10 Novembris verstorven, als D. Menso Alting¹⁾ eerst tom prediger thoe Embden was angenomen und lickpredich dede und swaere pest alle predigers myt vole duysenden hadde wechgenomen.

Nadat ghegeven recess tenn Dam erstondt noch een ander disputatie tusschen Stadt und Landen um die Oestersche dijcken²⁾ halven, welcke niet allene in dusse Geldersche orlogen versumet worden und van den arme gemeente niet konde geholden worden, umdat die Emse groter und starcker vloet makede und up Reyderhorne swaerlicken anstottede, daer duslange meer blyncken³⁾ in den Dullart van die verdroncken landen bestaen hadde, als die Jansummer blinck, soe groet wesende, dat daer scaepen, junge biesten⁴⁾ tom groten getall muchten sommers up geweydet worden, in der tijdt als Reyderkloester⁵⁾ affgesleten worde, und daerna, we die olden betuygen, noch erkendt ys worden, dat men nu niet meer myt een Eemszdijck tdoen solden hebben van een tunne hoech, dan voel meer een zeedijck tmaken hadden, unde daer boven die watervloeden daegelickes hoeger gingen und die dijcken overvloygeden, dat dan soe weinich huysluyden van soe weinich landen niet verrichten muchten und die costen dragen, diewijle die uterdijcken wechgeslagen weren und die dicken ock ingesettet worden, daerto myt holt und grote costen van iser, arbeidtsloen verwaret und gestarcket musten worden. Soe worde die stadt Gronnigen hoerer Oltampten halven tom dienst

+ fol. 49^v.

1) De bekende protestantsche geleerde en prediker (1541-1612).

2) Oostersche dijken zijn de toenmalige dijken aan de oostzijde der Ommelanden, langs de Eems en de Dollard, veel westelijker dan de tegenwoordige zeedijken.

3) = platen.

4) Junge biesten, thans jongbeesten = kalveren en vaarzen.

5) Hiermede wordt bedoeld het nabij de punt van Reide gelegen hebbende Premonstratenser klooster Palmar, dat in het midden der 15e eeuw is verlaten en eenigen tijd daarna is ‘gesleten’ d.i. afgebroken.

[p. 95]

bewogen und verorsaket, die gemene landscap van Fyvel¹⁾ und Hunsinghe besonder, die myt water uth den Oesterhorne²⁾ stedes belopen worden, thulpe troepen um die dijcken to verstarcken und geweldiger tmaken laten. Dit sulvyghe worde up gemene landsdagen lange disputiert und resolviert, dat, want die stadt Gronnigen sick stedes der beyder Oltampten judicatuer, halsgericht, dijckrechten und scouwinghe van den Raedt bys des yaere 1488 van den Gouckum to Broeck hadden myt gewalt angenomen und bewaret³⁾, soe solden und behoerden sie ock voer die vasticheit des dijckes sulven tsorgen und den landen voer den inbraecke van dijcken und wateren to bevrijen,⁺ und na den Vresschen rechten den spade laten sceten van den, soe neit mogens weren den dijcken tmaken und to onderholden. Sonderling, soe van Fymelinge⁴⁾ bys tot Reyder kaspel und kercke belandet weren und buyten den Kaminghe eder Wagenborger dijcken⁵⁾ gelandet weren, diewijle sie noch uterdijcken hadden und sonderling die lydden⁶⁾ noch groet weren in dusser tijdt. Und weer die Reyderhorne soe noedich tholden und daeromme soe vaeken tot dremael upgevueret und verhoeget, dat daer dre begraffenisse offte lijcken boven den anderen in sarcken und olde graffenisse in mennichfoldicheit befun-

1) Fyvel. Er staat Fymel, doch dat is klaarblijkelijk foutief. Fimel is een gehuchtje bij Termunten; het landschap van Fyvel is Fivelingo, hetwelk hier wordt bedoeld. Eppens maakt verderop nog eens deze vergissing.

2) Oesterhorne = Oosterhoek schijnt een eigennaam te zijn voor de meest oostelijke landen bij den Dollard.

3) Eppens is hier wederom eenigszins in de war. Met ‘de Gouckum to Broeck’ bedoelt hij blijkbaar de Gockinga's van Oosterbroek, aan wie de stad het Oldambt ontnam. Maar dat geschiedde in 1435, terwijl de stad in 1444 voor goed dat gebied verkreeg. Hoe Eppens dus aan het jaartal 1488 komt, is niet duidelijk, tenzij men mag aannemen, dat het een verschrijving is. Vgl. Blok, Het Oldambt in oude tijden, Gron. Volksalmanak voor 1890, 33 vlg.

+ fol. 50.

4) Hier kan werkelijk Fimel ten oosten van Termunten en ten westen van Reyde bedoeld zijn.

5) Deze dijken worden ook vermeld beneden blz. 97.

6) Lydde, vermoedelijk = leide, liede, = waterloop.

[p. 96]

den worden, jae dre eder vier sarcken an den andern, und daeruth gewonnen worden, als ydermenlicken kundich ys und voele gesien hebben, und die sarcken daer uthgecofft; want Reyderwolda hadde twe kercken gehadt und een kloester¹⁾, daer dan rijcke, gewaldige Vresen gewonet hadden, welcker landen in den Dullart vergaen weren na den yaere 1277²⁾, als noch namen becandt sindt, als Focko van Reyda, Etgyn to Reyda; und junker Hayo Westerwolt³⁾ noch een hoech heem daer hefft leggen, genoemt Addenheem⁴⁾; und een grote mennichte van steen aldaer affgesleten worde und vervueret. Waertegens nu die inwoneren niet to rekenen, als arme huysluyden und vysschers geworden. Soe behoerde die stadt sulven die handt daeran tslaen, hoeffden und holtinghen⁵⁾ voer hoer dijcken und uterdijcken tslaen und die landen an sick beholden, soe die spade daerup gesettet muste worden, und muchten die gelden und huer daeran leggen, offte wolden sieluyden den dijcken und landen verlaten und die Stadt hoer gerichte affstaen, soe wolde die heele

1) Palmar. Vgl. boven blz. 94 noot 5.

2) Het noemen van dit jaartal is opmerkelijk; het bewijst wederom, dat de traditie in de zestiende eeuw op grond van aloude berichten aldus was. Op 24 December 1277 zou de geweldige doorbraak hebben plaats gehad, waardoor de stad Torum en 22 dorpen zouden zijn te gronde gegaan; daardoor zou dan de Dollard zijn gevormd. Tijdgenooten, o.a. de bekende kroniek van Emo en Menko, vermelden deze groote overstrooming niet. Wel zijn er vrij veel watervloeden geweest, ook in de dertiende eeuw, maar duurzaam landverlies hebben zij niet veroorzaakt. Nog in het midden der vijftiende eeuw was het Oldambt zoo goed als ongerept. Eerst in de tweede helft der vijftiende en het begin der zestiende eeuw braken de golven zich baan over het platte land en ontstond de Dollard; door verschillende bedijkingen van de zestiende tot de negentiende eeuw is deze boezem weer tot kleinere afmetingen teruggebracht. Vgl. P.J. Blok, Het Oldambt in oude tijden, Gron. Volksalmanak voor 1890, blz. 44 vlg. en de daar aangehaalde bronnen, vooral het groote werk van Stratingh en Venema, De Dollard (Gron., 1855).

3) Dat is Hajo Addinga van Westerwolde, een tijdgenoot van Eppens.

4) Addenheem en Addinga zijn beide afgeleid van den voornaam Addo.

5) = post- en paalwerken.

[p. 97]

Landtscap den dijck becostigen, die landen versekeren und het water uthkeren, anders ginck hoer sulckes niet an. Want Oltampt neit in hoer verbundt, anno 82¹⁾ upgericht, mede begrepen was bij den Ommelanden. Und aldus lange tijdt Stadt und Landen disputierende, hefft die noet des waters gedrongen, dat die inwoneren und⁺ egeners van die landen buyten Fymel und Wagenborgerdijck²⁾ gelegen wall over achtehundert grasen landes gebleken und befunden twesen hebben moeten verlaten und den egendoem affstaen ewichlicken myt den tytel, dat die spade gescoten worde und den stadt Gronnigen angeboden und niet den Ommelanden togelaten noch gheghunnet syndt worden. Und aldus besittet die stadt Gronnigen alnoch diesulvyge landen, hefft hoer huere daervan geboeret und ontfangen, soe lange het landt dijckvast holden worde van die meygeren als stadtsmeygeren und soe wijdt die huere verstrecken muchte. Dit ys aldus van den yaere 1538 tot den yaere 1580 geweret. Overst, want dusse vorscreven dijck niet stedes bewaeret worde und gewaket und vorts van Fymel tot Oterdum up verscheiden plaetsen, als in Robbengat und Gaddingehoern eder gadt³⁾, die dijck um gelicke vorscreven orsaken inbrack und daerdorch die lege landen bys an Dampsterdiep stedes mede onderliepen; want die landen bij Woltersum leger sindt dan die bodum van die sloten in den Oesterhorne, Termunten, Woldendorp, Heveskens und Weywert, Oterdum etc.⁴⁾. Und diesulvyge gemeente der vorscreven kaspelen sick ock hoechliken an die Stadt und den Landen beclageden und hulpe sochten, verwachteden und begeerden, soe ys dusse ock diesulvyghe regel voergescreven worden um den spade na landtrecht⁵⁾ tsceten

1) d.i. 1482.

+ fol. 50^v.

2) Fymel. Vgl. blz. 95, noot 5.

3) Namen van uitwateringen in den voornoemden dijk.

4) Dorpen aan de Eems.

5) Hier zal geen bepaald landrecht zijn bedoeld. Alle dijk- en zijlrechten der Groninger Ommelanden kennen het recht van spadeschieten, met name het op deze landen betrekking hebbende Oterdummer dijkrecht van het begin der 16e eeuw.

[p. 98]

und tsetten up alle hoere landen, jae daer worde mede verstaen ock alle guederen, die die egeners in dusse verbunde und ganse landen leggen und egen hadden, die afftstaen eder den dijck antasten tholden up hoere landen und costen allene. Overst na lange biddent und smekent, dat men alsoe niet behoerde myt sijn bundtgenoten thandelen, die to verlaten in waternoden noch thelpen in horen commer und verdarff, noch ock neit betamede, dat die halff arm weren, solden heel ontblotet worden van landen und guederen und tom uterst armoet verwesen worden; soe wort nae den yaere 1548¹⁾ und vorts, want die dijcken vaken doerbraken, van den landen committiert dijckgraven eder commissarien myt vullecomene commissie to gebeden, verbeden, regeren und ordieneren, dat die⁺ gaeten myt scepen gesoncken, die dijcken myt holtinge bevestiget und ijser gestarcket worden van der landen halven und die dijcken verhoeget und verbetert worden tegens des waters gewalt. Soe Johan ten Holte in Zierijp, Edzart Rengers ten Post und D. Sickinghe in Gronnigen der Stadts halven bevolen was, und dat myt sulcker conditie und vorworden, dat die Landtscap hiermede niet an die dijcken solde verbonden noch preiudiciert worden tmoten maken, dan allene voer dat mael die Oestersche kaspelen gehulpen thebben uth beede, gunst, guede wille, sonder dwanck van rechten, und ock nummer meer daeromme solde offte muchte weder togeropen, vermaent eder gedwongen worden; soe als die principale breven luyden und up den raedthuyse voer die hele Landtscap gesien und gelesen sint worden anno 1562²⁾. Und dat uth dusse volgende reeden und orsaken, dat vorscreven kaspelen wol mechtich weren die diecken tmaken als sie hoeren spoelen, dobbelen, druncken drincken wolden nalaten, als Focko Mennens, Lippe Ayssens, Phebe to Warven³⁾,

1) Eppens bedoelt hier klaarblijkelijk het Oterdummer dijkrecht van 1554, uitgegeven door Mr. J.M. Nap in Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot uitg. der bronnen v.h. Oude Vaderl. recht dl. IV, blz. 125 vlg.

+ fol. 51.

2) Dienaangaande is verder niets bekend.

3) Gehucht nabij Oterdum en Termunten.

[p. 99]

Elt Amsens myt hoere geselscap deden. Daerto het cloester Grijsemonneken¹⁾ horen dijck sulven makeden und niet verdingeden up vorwerck van Lalleweer²⁾ voer gringer huere, als andere landen gaven und dan die dijcken maken musten; we ock Oesterwyrum³⁾ und andere egenarffden, die dijcken bestedigeden und nicht sulven sorgeden, daermede die vaken versumet worde und het water inquam. Und dusse kaspelen daer nabij woenden, ock uth den slijck die dijck maken konden, soe sie up alle ebtijden tijdtlicken stedes upwaerden myt hoer arbeidt und nene onnodige costen tdragen hadden, ock sulven hoer bynnenlanden am hoechsten konden sparen, noch ock nene vremde luyden, peerden und wagenen solden moeten onderholden, soe sie sulven myt hoer egene arbeidt daerto beredt und willicken weren und ock sulcke landen daer gebruckeden, die hoer costen konden dragen, und⁺ ock alsoe myt dijcken gewonnen und erholden weren und die ingesetenen nene anwas meer tostonden eder tokomen muchte. Daeromme na den gemene regel van rechten, waer gemene baete upgenomen muchte worden und beholden, daer moet men ock gemene scade allene dragen offte sijn recht renuntieren und verlaten in dusse sake, myt den spade up den landen tsetten und weder to verlaten na dat olde Vresz recht⁴⁾. Dit overst alles was heel contrarie den affgesetenen kaspelen inwoneren und affliggende landen van den dijck, soe ten Dam, Tyamsweer, Juckwart, Wijdtwart, Wyrdum, Loppersum, Garrelsweer, Post, Woltersum und die Heydenscap, Schermer, Harckstede und anders gebrucket worden an und under Dampster

1) D. i. het klooster Menterne nabij Termunten. Vgl. Bijdragen en Mededeelingen van het Hist. Genootschap XXIII, 46.

2) Een wierde en gehucht nabij Termunten, waarop een voorwerk of grangium.

3) Een gehucht, waarbij een Johanniterklooster, even ten zuiden van Heveskes en ten westen van Termunten.

+ fol. 51^v.

4) Het oude Friesche recht, speciaal alle dijkrechten tusschen Vlie en Wezer, kennen het recht van spadeschieten of spadezetten. Vgl. blz. 97 noot 5.

[p. 100]

diep bys an Hoegerbrugge¹⁾ und de Ossenweyde²⁾ streckende. Want dusse ynwoneren, wijdt und veer geseten van den dijck, solden meerer und groter onkosten myt to raden, uthtrecken und uthliggende bij den dijck, um aldaer umme die dijcken tsceeten up ebtijden, doen und dragen moeten, dan als het dijcken sulven yn sick wolde kosten offte tmynste die hoechste naeste landen na den dijckrolle, die naeste landen die mynste scade uth delven, vergraven und vernychtygen, we men anno 1570 gedaen und gesien hefft³⁾. Und ock in Oestvreslandt, daer die meente samelicken dijcken moeten, grote kostelicke landen ganslicken vernichtygen sonder enige insage myt erfarenheit beclaget wordt, daer ock eerde und grondt buyten dijckes tcrijgen ys; evenwol sparet die ene huysman den anderen neit, und wat landt die spade lijden moet, wort scatvrij geacht und den heren vervallen twesen und die egener daervan ontwaeret. Ick swijge noch wat peerden und wagens alsoe van huys und hoff wesende aldaer bij den dijck solde costen und den naeste landen upgelecht moten woerden. Daerto, hoewol alle die vorscreven affliggende landen, leege landen und darchgronden⁴⁾ synnen und meest myt den water belopen konen, soe sindt het⁺ soe scrade, arme, mager landen, dat sie benae nene huere wert geacht worden, tegens die Oestersche landen to rekenen, die twe, dre daleren ter huere geven konen, dre eder vier dubbelde vruchten upbrengen. Daer dusse lege landen niet meer dan voer een halve daler offte 1 gl. bij beter landen gebrucket gerekendt worden, wesende meest hoylanden und ock in natte yaeren ganslicken onduchtich und onbruckelicke befunden worden und precario moten verhueret worden. Wat solde worden und wesen, soe men sulcke landen dijckvast wolde maken,

1) Oosterhoogebrug, een half uur ten oosten van Groningen.

2) Onmiddelijk bij de stad Groningen, aan de oostzijde.

3) 1570 is het jaar van den befaamden Allerheiligenvloed, die ook in de Ommelanden zeer veel schade heeft aangericht.

4) Darchgrond, thans nog darggrond, is de donkerbruine veengrond, welke veelal de ondergrond van den kleibodem in de prov. Groningen vormt.

+ fol. 52.

[p. 101]

grote costen uprekenen und een heele onordentlicheit trecken und dwingen, daer sie nummer anwas van nije landen to verwachten hadden, als die geneten, soe an alle dijcken gelegen syndt? Daeromme destijdes und ock alnoch alsoe gesloten und gevonden worde, dat dusse commissarien Johan ten Holte, Edzart Rengers und anderen niet van wegen een porceles der landen, dan van wegen der Ommelanden, voer dat mael und eenmael uth beede, medelijden als bundtgenoten den anderen in den Oesterhoern hebbe hulpe und bijstandt myt holte, kosten tdragen den handt gelanget und die quaetste gaeten van Gardinghehoern und Rubbengatt¹⁾ tslaen und tdychten. Und soe die Oestersche luyden wolden upsicht und neerstyge, vlijtyge arbeidt an hoer dijcken, gras gras gelick, nemant uthgenomen, soe kunden die Oesterschen die dijcken wal staende holden und maken; daer men het vorwerck van Grijsemoneken tot 300 grasen landen, genoempt Lalleweer, des gansen convents landen dijcken uplegede und bedingede voer lichter huere, die allene een grote antall roden dijckes maken, beholten und becostigen musten, woe swaer ock die costen vallen muchten tot der meentes verdarff und beswaringhe etc. Overst, want nu⁺ die uterdijcken heel affgeslagen und verlopen weren und die ganse Oestersche dijcken myt groten costen van holt, iser, arbeidt musten geholden worden und een yder nu voer den Oestersche dijck scouwede, die egenarffden van daer verhilckeden up die hoege landen myt hoer kinderen und ock daer huerlanden sochten, soe daer egene landen hadden. Und die olsten up die hoege lande hoere kinderen warneden, dat sie sick und hoeren niet verhilcken solden achter Fermsum, want sie daer kleine graestalen, honderden voer grasen rekeden und myt den sware dijck beswart worden, als wij van seer olden Sicco Tammens in Zierijp ock gehort hebben. Und daeromme die Oestersche dijcken myt een mael hulpes niet konden versekert blijven und die noet groter worde und die luyden

1) Vgl. boven blz. 97.

+ fol. 52^v.

[p. 102]

swacker; dat sulcke ghegeven und verwillige breven nene water konden buyten blijven. Soe ys dusse disputatie und twist der Oestersche dijcken niet leggen gebleven, dan na dussen tijdt groter und meerder geworden, sonderling diewijle die stadt Gronnigen niet allene myt het recess van den Dam, den Dam sijn neringe daerboven affsneet und vercortede, dan ock den Landen, und up alle dorperen den koephandel wolde upheven hebben und in hoere stadt gedrongen holden, als men voer den Delffziel die scepen arrestierden, den scipper verboeden nene lasten tbrecken, zeylen, anckeren und roeren hoer affhaelden, jae ock den wagen uth Dam und Fermsum haelen wolden und den copluyden to Fermsum, Hindrick, Johan Peters, Lutgijn, elck die vensteren sloten und die huysen topaelden, ock den huysluyden verboden nene perden uthtvueren noch voelen tvercopen, dan soe eerst to Gronnigen ter stapel gewest weren¹⁾. Soe sindt ock die Staten der Ommelanden tegens den stadt Gronnigen tom process getogen worden und to hove moeten hulpe und bijstandt soecken und den Dampster volgen, die meer verloeren als sie wonnen tegens den stadt Gronnigen. Want men aldaer gheerne dusse twyst hoerede und geschencken brochte und hier, myt alle hemelicheiden des landes noch onbecandt, wijss und gewaer worden, dat⁺ ock Arenborch²⁾ seede: ‘Gij van den Dam und Landen comen all tclagen; doet ock, dat die Gronnigers clagen moeten’. Item Jaspar die Robeles seede vrij uth: ‘Weret juu tegens den anderen; dan nene ruyters und knechten sult gij tegens den anderen annemen und to velde brengen’.

Hiermyt syndt onse adel und Staten in die Ommelanden na den yaere 1548 eerst benaempt und becandt geworden myt naemen und geslachten und begunnen to disputieren, dat die stadt Gronnigen een besonder provintie was buyten Vreslandt und dat die Ommelanden allene

1) Vgl. daarover P.G. Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht, 195 vlg.

+ fol. 53.

2) Aremberg, sedert 1549 stadhouder van Groningen, Friesland, Drente, Overijsel en Lingen.

[p. 103]

voer sick staetscap und een corpus offte provintie was, wijdt affgesondert van der stadt Gronnigen, dorch verbuntenissen, huldinge, landtrechten, statuten, vrijheiden, gerechticheiden, guederen und egendomen. Daeromme mij nodich gedacht hefft alhier der voernempste adelsheren vort to gedenken myt die egenarffden und vulmechtigen van den Ommelanden voer Staten der Landen geacht und geholden, und ock deputierden genoempt syndt worden, woe sick des alles na dusse yaer 1548 uth dusse disputatie hefft erhoven und sijn elendyge uthganck gewonnen¹⁾.

Soe boven gedacht ys der Duytscher vorsten rustinge und der Carolus V der religions halven, und anno 46 up den 21 Junii to velde gebrocht und den 24 Aprilis²⁾ volgende yaers cortelicken ys affgegaen in tijdt van teyn maent. Daeryn Johan Frederick korvorst³⁾ gevangen, lantgraeve Philippus up gelove komende beholden ys worden, als myt woert enige offte ewyge vanckenisse niet beswart worden, bedrogen wesende⁴⁾. Is ock het Interim⁵⁾ erdacht worden, woe men sick bys tot endunghe des concilii to Trident solden in de religioen holden. Und na anderen steden ock to Embden in Decembri ingedrongen, worden dre kercken gesloten und predigen buyten kerckes gedaen. Dan nochtans myt borgeren eendracht tegens den overicheit niet worde angenomen und⁺ alsoe ys die kerckedienst reyn gebleven. Unde ock, soe voele verscheiden heren und edelingen tegens Carolum V

1) Deze mededeeling over den adel wordt op blz. 107, alinea 1 voortgezet.

2) Deze datum is juist.

3) Keurvorst van Saksen.

4) Eigenaardig blijkt hieruit, hoe algemeen bekend het verhaal van het door de raadslieden van Karel V gepleegde bedrog met de woorden eenig en eeuwig in de zestiende eeuw was. Sleidanus (blz. 593 vlg.) vermeldt wel het bedrog, maar spreekt niet van een geknoei met de woorden eenig en eeuwig in de acten. Vermoedelijk is dat dan ook niet geschied, al is er ten opzichte van Philips van Hessen bedrog gepleegd. Vgl. Ranke, Geschichte des Reformationszeitalters, IV, 522 vlg.

5) Vgl. boven blz. 92, noot 1.

+ fol. 53^v.

[p. 104]

in der Duysschen leger sick mede gerustet hadden, we ock anderen belovet tdoen, die myt dusse practick to huys bleven, dat die Keyser liet hoeren, woe he allene tegens enige ongehorsame vorsten sijn wapenen hadde angetogen, niet tegens het Evangelium, soe up¹⁾ concilium van Trent solde vrij blijven. Is mede veerdich gewest juncker Tydo tho Knijphuysen²⁾ onder den ruyteren rijdende. Dusse tho huys komende, wordt van graeff van Bueren nageseten als een rebellige des rijcks und solde den Keyser myt sijn guederen to Knijpes in Oestvreslandt vervallen sijn und in ongenade geholden, daeromme versonunge soeckende bij den graeff van Bueren, stadtholder van Vreslandt und Gronnigen, Ommelanden und Overijsel. Maximilianus³⁾, als meestendiel mede west bij Carolum V, erlanget van den juncker Tydo van Knijpes viertichduysent gl. tot versonunghe, des he balde uth sijn egen betalet hefft, und daerna noch am eersten ener ys west, die tot verwonderinghe des tijdes den Kuluderborch⁴⁾ in Embden an den Dijckstrate hefft getymmert, niet myt weiniger costen als sulcke ransoen west was, dat welcke huys daerna den Engelschen niet eenmael woll gedenet hefft.

Corts hierna ys die grave van Buyren Maximilianus, stadtholder van Vreslant etc., anno 1548 den 19 Decembris

1) ‘Up’ zal hier ‘tot’ beteekenen.

2) Tido van Innhausen und Kniphausen (1500-1565) was een der meest getrouwe en beste raadslieden van graaf Enno II en gravin Anna en ijverig bevorderaar van het Protestantisme. Hij was in 1530 gezant van den graaf op den Rijksdag te Augsburg en nam daarna een werkzaam aandeel aan den Schmalkaldischen oorlog. Hij liet in 1552 den Klunderborg te Emden geheel verbouwen en was gehuwd met Eva van Rennenberg. Vgl. Reershemius, Ostfriesisches Prediger-Denkmahl (Aurich, 1796), Emmius, Rerum Frisicarum Historia, 933, Emder Jahrbuch, XII, 30. Vriendelijke mededeeling van prof. dr. Ritter.

3) D.w.z. de graaf van Buren.

4) Dit is de bovengenoemde Klunderborg te Emden. Deze is echter niet door Tido von Inn- und Kniphausen gebouwd; want hij bestond reeds in het begin der 15e eeuw. Tido erfde dezen burg in 1531 van zijnen vader en vergrootte haar in 1552. Vlg. J. Fr. de Vries in Emder Jahrbuch IX, 90 en Dr. Lohmeijer, ibidem XIV, 330.

[p. 105]

verstorven. Und ys in sijn plaetse gheordinert die darde stadtholder der Borgundtschen halven, Johan van Lingen¹⁾, grave to Arenborch, vrijheer to Barbason, ridder van den ordene van den Golden Vluese, als stadtholder over Westvreslant, Gronnigen, Ommelanden, Lingen, Drent, Twent und Overijssel.

Anno 1545 in den sommer was vrouwe Maria, koniginne van Ungern, to Gronnigen und toch na den Dam um dat tversichtigen und ock dat cloester to Appingedam, daer allene een enich munnich yn was, broder Dijcke²⁾ genoempt, meer een vlesselicker, libertiner, Davidtjorichscher to achten als een mungck sick bewijsede,⁺ an die richteren ten Damme und hoer gemeente tot kercken onderholdinghe solde verordenet worden; und³⁾ heerlicken to Gronnigen ontfangen worde, dat die kercke to Sunte Meerten ock gestoffiert und gewittet⁴⁾ muste worden. Daer dan twe arbeiders, myt wynde ant gevelt upgewonnen⁵⁾, ongeluckelicken int koer up hoege altaer sindt weder ter doet gevallen, als ick gesien hebbe und eerste mede hoerde den sware vall myt het vat. Und aldoe ys ock mijn vader Eppo Aepkens tho Equart⁶⁾ myt sijn darde huysfrouwe up enen dach den 12 Octobris in den Heren verstorven in den pest, als ick in persoen uth Gronnigen cranck to huys haelt worde van mijn vader und weder gesondt was worden, 12 yaren olt

1) Ligne.

2) Deze broeder Dijcke liet nog in 1561 boven een poort van het Augustijner klooster te Appingedam een steen plaatsen (thans bewaard in het Museum van Oudheden te Groningen) met het opschrift:

Ecce monasterii primas venerabilis huius,
Hanc portam struxit Dico Groningus avitae,
Religionis amans, doctrinae insignis, ut olim
Posteritas sciret se haec monumenta dedisse.

+ fol. 54.

3) Nl. Koningin Maria. Vgl. over haar verblijf in Groningen in 1545: Mr. W.B.S. Boeles in Bijdr. v. Geschiedenis en Oudheidkunde, inzonderheid van de provincie Groningen, dl. II, blz. 207 vlg.

4) Hieruit blijkt, dat men reeds in den Katholieken tijd de kerken stucadoorde.

5) Met windassen tot het gewelf opgeheschen.

6) Een wierde drie kwartier ten w. van Appingedam.

[p. 106]

wesende, hebbende eenen suster und twe halffsusteren. Und ys onse huys und gudt vercofft worden voer 700 gl., dat wol 1500 weert was. Und wij, van daer genomen, na Fermsum gebrocht tot yaer 1547, up Gregorii¹⁾ weder noetlicken sindt na Gronnigen ter scolenmester²⁾ bestellet van mijn vorstanderen Popco Sickens, Ballo Froma to Wirdum und mijnen lieven erwerdigen bestevader³⁾ Sicco Tammens in Zierijp des also radende, meer ter scolen dan ter copenscap, hoewol onwillicken tor scolen um mijnes vorigen mesters hardicheit, Vogelsanck genoempt; und nu bestellet bij des rectoers moder und vader van Garlaci Verutii⁴⁾, Wilhelms organista to Dra⁵⁾ und Stijne, vrome erbare luyden.

Anno 1549⁶⁾ ys over Nederlandt der inquisitie van Spannien, uth des Pauwest und Caroli V beviel, dat eerste blodige edictum verkundiget und in swaere executie gebrocht over alle religioens verwanten, soe niet den Pauwschen kercke wolden gehorsamen, und ergens erkandt und befraget muchte worden; niet allene die executie verboden und ingebunden tot hemelicke bijkumpsten dan ock nagesocht, als myt die twe monneken to Bruysel gehandelt ys worden und ock die jufferen in Stycht....⁷⁾

1) 12 Maart.

2) H.s. heeft foutief: wester.

3) Grootvader.

4) Vgl. blz. 88, noot 8.

5) To Dra = van de A-kerk.

6) Het plakkaat van Karel V is van 1550; het was niet het eerste, maar integendeel het laatste, dat alle vroegere verscherpte.

7) Een woord opengelaten. Met de twee monniken, die te Brussel zijn verbrand, bedoelt Eppens vermoedelijk de Augustijner monniken uit Antwerpen, Hendrik Voes en Johannes van Essen, die den 1 Juli 1523 als de eerste Nederlandsche martelaren wegens ketterij het leven lieten en te Brussel werden verbrand. Dat klopt niet met Eppens jaartal 1549; maar juist dat jaartal is onjuist (zie de vorige noot). Eppens vond het verhaal van den marteldood van Voes en van Essen vermoedelijk bij Sleidanus, t.a.p. blz. 87 vlg.
Wie met de ‘jufferen in Stycht’ bedoeld zijn, is moeilijk te zeggen, zoolang wij niet weten, welk sticht door Eppens bedoeld is en aan welken tijd hij ongeveer denkt.

[p. 107]

genoempt an paelen verbrant syndt worden. Und in die Ommelanden alnoch achterlaten worde. Dit was ock yaer,⁺ dat Carolus V sijnen soen Philippum prince hefft laten to Antwerpen hulden und aldaer myt hem in persoen, we ock Elionora, koniginne van Vranrick, und vrouwe Maria, koniginne van Ungeren, ys ingetogen und ontfangen worden myt sulcken triumph, daer die werelt sick an to verwonderen hadde, alles geswegen, beholden dat daer angetekent ys, dat die spijcker¹⁾, an alle het werck gebrucket, hadden twehundert und vier und dartich guldens keysers gekostiget und berekent worden. In dusse jaere anno 1549 up den 4 dach Septembris als een grote regen den triumph noch am meesten hadden onteheret und onsuniger gemaket, waer Philippus daer bena als een Godt ontfangen und angebeden ys worden, daer die figuren und bescrivinghe uthwisen²⁾. Dit alles geschedet in den yaere 1549.

Alsoe stedes die adel³⁾ hoeren naem und faem beyder sidt erwynnen, als die krijchmans stolticheit an emant voer het vaderlandt, voer kercke und gemene beste tegens den vijanden bewesen, am meesten een edelman verhevet und naemafftich maket offte ock dorch politische erfarenheit in bedenunge und bevorderunge gueder ordinantie und erholdinghe der justitie. Und ditsulvyghe beyder sidt in onse Vreslandt alsoe wel tegens hoere mennichfoldige vijanden als in gueder politie verkregen hebben, daermede het vaderlandt altijdt ys verdedyget und ock be-

+ fol. 54.

1) Spijkers.

2) Allereerst is men geneigd aan te nemen, dat Eppens het bekende werk van Calvete d' Estrella, El felicissimo viaje del muy alto y muy poderoso Principe Don Felipe (Antwerpen, 1552) heeft gekend. Maar waarschijnlijker is het, dat Eppens bedoelt: De seer wonderlijcke, schoone, triumphelijcke Incompst van... Philips Prince van Spaignen, Caroli des vijfden keysers sone, in de stadt van Antwerpen, anno 1549. Duer Corn. Grapheum in 't Latijn bescreven. Tantwerpen, P. Coecke van Aelst, 1550. Fol. Daarvan bestaat ook een Fransche vertaling. Eppens zelf vermeldt boven blz. 93 Grapheus als praeceptor der Oost-Friesche vorstenzonen; misschien heeft hij hem gekend.

3) Het volgende sluit weer aan bij het gezegde over den adel op blz. 103.

[p. 108]

waeret worden, dat Vreslandt in dusser staltenisse erholden sij und die Vresen het aldeoltste volck in Nederlant tsamen wonafftich gebleven und nene colonias uthgesonden hebben, noch leenguederen van heren und vorsten, jae bisscopen genomen, noch vermachtet, dan stedes myt hoer egene guederen, we ock alnoch tvreden synt beseten gebleven, meer in landerijen dan gelt, sulver offte golt hoer rijckdoem stellende. Soe synnen nochtans voer dusse tijdt van yaer 1530 und allene am meesten onder dusse Borgunsche herscapie die Ommelandtsche adel vernoempt becandt und groter geachtet worden, daer in Westerlandt¹⁾⁺ die adel onder sulvyghe herscapie der Borgunschen ys affgegaen und seer geswacket geworden in guederen und heerlicheit, nadat die jurisdictie den adel ontnomen, het landt in gretenije ys verdielt geworden. In Oestvreslandt overst, want die aristocratia aldaer ys verandert worden meer in monarchiam, dat ys tot een graffscaep gemaket, und ock niet tot olycherchiam hefft vervlijnen mogen, is die adel in Oestvreslandt to weinyger geslachten, die jurisdictie beholden hebben offte noch groter guederen mechtich syndt, becandt gebleven, als Oldersum, Manningen, Knijphuysen, Rijsum und Dornum, Houwerden, die allene jurisdictie beholden hebben, Upleverden overst, Vreesen, Grymersum sindt ock naemafftich um hoer guederen und als reden mede des landes. In die Ommelanden ys die adel vermeret, groter und naemafftiger geworden, soe gesecht meer als sie tvoeren enych tijdt syndt becandt gewest, daeromme, want die adel niet allene bij hoeren heerlicheit und jurisdictie verbleven syndt und die sulven bedenet hebben²⁾, dan ock voele egenarffden sulcke jurisdictie myt den adel gemeen geholden und ock gebrucket eder den adel hebben per vices laten gebrucken und alsoe mede in hoecheit reputiert syndt worden, als mede Staten des landes

1) Friesland bewesten de Lauwers.

+ fol. 55.

2) Vgl. over de politieke en rechterlijke bevoegdheden van den Ommelander adel, die deze evenwel in menig opzicht met de eigenerfden gemeen had, J.A. Feith, De Ommelander borgen (Gron. 1906), passim.

[p. 109]

twesen. Gelick voer dusse tijden die adel ynt gemeene in alle kaspelen myt hoeren egenarffden gemeente als guede erbare mannen hoer egene landen gebruckeden, die besitten sulven handtierden und aldaer hoer scathuysen voer hoer borgen eder steenhuysen myt alderhande und grote mennichte van koygen, perden, ossen und dergelicken verwaereden sulven, und die landen ploegeden und alsoe hoeren standt und adelicken staet rijckelicken und eherlicken sonder ledichgaen, sonder grote praell und pracht, yn soberheit myt hoeren egene, anwassende guederen, in hoeren koeckens gastboeten¹⁾ holdende, und vermerende weren. Alsoe hebben sie sick stedes in die vorighe orlorchtijden bij hoeren gemeenten eendrachtelicken⁺ geholden, hoer borgen, huysen, hoven und guederen newens der gemeente willen mede beschermen und verdedigen. Ock gulden die waeren in dusse vorige tijden gaer weinich; hoer andere landen konden weinich hueren gelden; die meygerman vermochte weinich geldes tgeven. Summa, die commerlicke und spaersame eendracht wes destijdes die grotste macht.

Ouder adel und onadel bedeneden und seten recht voer die gemeente als aristocratici bij hoeren ommegangen der heerlicheiden, worden aldoe hovetlingen, herscapen, erbare mannen, niet junckeren genoempt, respectierden gherne hoere egenarffden in alle kaspelen. Soedanige sindt west die Ripperda to Fermsum und Winsum; Clant to Leermsum, Stedum, Usquert, Uthhuysen; Umpteda up Sandt, Uthhuysen, Lellens, to Stedum; Brosema²⁾ to Zandeweer; Heemsters in Munsters³⁾ verandert to Loppersum; Entens to Middelstum; Ewsum aldaer, tho Wessinge, Sauwert; Tammingen; Unsten; Harsen; Jarges; Leuwe etc.; over Reyddiep Gensema⁴⁾, Gaykinghe und andere; in die

1) Feestmalen.

+ fol. 55^v.

2) Broersema.

3) Ten gevolge van het huwelijk van Bauwina Heemster of Heemstra met Roelof van Munster in het midden der 16e eeuw.

4) Gewoonlijk Jensema.

[p. 110]

Manner¹⁾ Dijcksterhuys, Manninga, beholden wes noch anderen in alle caspelen voer naemafftigen und erbare mannen noch hoeger als egenarffden geachtet sindt worden, als Amsweren int kaspel van Amsweer²⁾, Froma to Wirdum, daer eerst anno 1534 sick settende, van Hoyken huys arfflanden ontfangende, Hampsters, Holten³⁾ in Zierijp, und dergelicke voele, die rechtunghe verdedygeden offte wederbedeneden van der egenarffden wegen, in hore qualiteit up versamelingen, und bij ider respectiert und stemmen muchten up landsdagen und ock mede olde erfaren ingesetenen, meygerluyden als vulmechtigen bij sick tolatende. Daermyt nene adel hoech besunder respectiert, benoempt und boven andere erhaven worde, dan worde geacht der landen resolutie und raedt twesen. Hieromme dusses bedunckens ys die adel in geslechten niet besonder benoempt und becandt gewest, dan meer in der daet voer vaderlant vechtende und radende. Nu overst in het inlandtsche disputieren und twisten tegens den stadt Gronnigen sindt enygen uth voelen vaken committiert⁺ und deputiert worden, daerher commissarien und deputierden genoempt worden, soe uth den adel als uth den egenarffden. Want die adel nu vorders hoer besitten verlatende und grote huere gewynnende van hoer landen, hebben sick to stillicheit jae ledicheit hoerer huysholdinge begeven und die landes saecken, rechtunghe und anderen ampten in dijcken, zielen to regeren und to erholden bijgevoecht und helpen raeden van der meente wegen, diewijle die landen aldus in vreden na den yaere 1536 prospere(r)den und rijcker worden⁴⁾; dat die adel voer⁵⁾

1) De Marne, een onderdeel van Hunsingo.

2) Amsweer, ten zuiden van Farmsum; het is niet bekend, dat in dit gehucht ooit een kerk heeft gestaan en er dus een kerspel is geweest.

3) Hampsters, Holten. Dit zijn de in Zeerijp gevestigde geslachten ten Ham en ten Holte.

+ fol. 56.

4) Dit is een treffende, van onverdachte zijde komende erkenning van de groote weldaden van het Bourgondisch-Oostenrijksch bestuur ook in Groningen, waar evenals elders orde, rust en vrede werden gehandhaafd, een herademing na de voorafgaande anarchie.

5) Ten koste van.

[p. 111]

sulver und golt sijde und flueel antogen, voer egen bieren die wijnen inlegeden und benae nene Engelsche lakenen gudt genoch vinden konden um boven den egenarffden sick voer tdoen und benae nemant den anderen gelick wolde blijven. Want men achte adel und adel tweerleye, oldtsten und jungsten. Daer nu Ripperda, Westerwolt¹⁾, Ewsum allene myt Manninga, we ock Unsten, niet hovelingen, heerscapen dan junckeren langes genoempt weren west bij die gemeente; nochtans bij anderen niet anders respectiert worden, we uth volgende versegelde ordel tsien ys; und dergelicken meer noch vertonet kunden worden ock der Ewsums halven.

Wij, Stadtholder myt sampt der Hoffmannen van wegen unses genedigen heren Kaerle, hartoge van Gelre etc., hoefflingen, redgeren und richteren der Ommelanden, doen kundt und bekennen, dat wij in den gemener landen Oesterwarff bynnen der stadt Gronnigen up den raedthuysen up dach dato sbreves geholden, in der schelinge tusschen Jullen Almersumma anclager eens und Ailke Mennema van wegen Hermen Scoenmaker voerantwoerder anderdiels schelafftich um twalff yucke landes, welcke landen Herman vorscreven van Abeke Mennema gehuert hevet, begeerde van Hermen vorscreven off van dengenenen,⁺ die dat landt rechtelicken verdedingen wolde, to weten, wat recht off reden se to dat landt off in wat manieren se dat gebrucket hedden, off de gebruckinge recht off unrecht were, angesien Julle vorscreven dat landt van sijn salige moye Tete angearvet solde wesen, daer die erbare Hidde Unsta, redger to Leens, enen doem van ghegeven hefft, den Aelke Mennema vorscreven an ons beropen hadde, hebben den doem gudt und die beropinghe quaet gekandt. Orkunde onse ampts segel. Actum up Donderdach na Omnium Sanctorum anno etc. vier und dartich²⁾.

1) D. i. Addinga van Westerwolde.

+ fol. 56^v.

2) Dit warfsoordeel van 5 Nov. 1534 komt niet voor bij Mr. H.O. Feith, Warfsconstitutiën en oordeelen, in werken Gen. P.E.I.P. dl. VII.

[p. 112]

Van Everardo secretario¹⁾ gescreven und wesende versegelt, uth den principael van ons affgescreven. Betuyget, dat die edelingen sulven recht bedenet hebben und nene junckeren noch reputiert sindt worden.

Item noch wijders gesien als volget.

Johan van Ewsum, hovelinck to Middelstum etc., doe kundt und certificiere dorch dussen scryfften voer mij und mijne gebroderen van Ewsum, nachdem ick dit tegenwordighe yaer van Ewsumer heert, gelegen in Equarder clauwe, dat redgerrecht beswere und slijte, tweten ynt yaer van viertich, dat ick alsdan, noch die van Ewsum, ons die ander vier eele heerden rechttunges halven naest ummeganges wijders nicht en becronen, dan offte wij in myddeler tijdt des ummeganges daer meer to berechtet mochten worden, eder dat ons van dien, diet gevalt, geschencket worde daeryn onvercortet, beholtelicken onsen upgemelten heert, genoempt Ewsummer heert, die die vijffte eele heert ys, den ummeganck vrij veerdich und onbespeert emants to gebrucken der heerlicheit als vorscreven. Sunder argelist.

Orkunde ick Johan van Ewsum hoeffling myt mijn gewoentlicke signet up spatium deser certificatie gedrucket. Datum Loppersum Maendages post octavas Sacramenti anno 1540²⁾.

Daer principael bij Froma to Wirdum ys³⁾. Alles genochsaem betuygende, woe die adel geachtet, wat sie regierde und den egenarffden und anderen erbaren hebben reputiert und in landtsaken ingelaten etc.

⁺ Boven allen dusse adel ys dat geslachte van Ewsum in Middelstum an meesten reputiert verheven worden, als wesende dre broderen, Johan, Christoffer und Wigbolt van Ewsum, myt de suster Clara, vrouwe to Hinte⁴⁾, und andere susteren. Und sulven ock hoech und rick

1) Everhardus d'Embda, secretaris der Hoofdmannenkamer in de tweede helft der 16e eeuw.

2) 8 Juni 1540.

3) Ballo Froma was een der voogden van Eppens, vgl. boven blz. 106.

+ fol. 57.

4) Clara van Ewsum was gehuwd aan Frederik Ripperda van Hinte.

[p. 113]

sindt behilcket geworden und hoeren staet vermerende, benae als heren myt deneren und sees peerden voer sick, to stede comende offte ergens rijdende to lande vertonende. Und alle broderen enes ripen, depen verstandes befonden worden, sonderling die jungetste broder Wygbolt van Ewsum¹⁾, die modichste, dapperste, geleertste; mede sick in sijn egen saken bevlijtigende van heerlicheiden, patronatus etc. Soe anno 1552²⁾ to Beem³⁾ tegens sijn medehoveling Bartolt Entens tho Middelstum, een vader van 7 sonen und 2 dochteren, ongelucken affgegaen ys. Want Ewsum aldaer bij sick hebbende een notarium publicum, Gerardus Boesegge genoempt, arlistich und nergens seer angenaem, den Entens tegens denende, wort van Entens myt een gring wordt versproken als pockig twesen und onwerdt den Ewsum tdienen. Soe claget dusse notarius sulckes den Ewsum, nu reede upsittende und affrijdende, wederomme ropende alsoffte Entens den Ewsum hadde gehoenet, want he hem, sijn dener, hadde verachtet. Keret Ewsum omme, sidt aff, sicht Entens buyten staen nichtes vermodende, vracht wat he sijnen dener gesecht und gehonet hadde. Entens antwordt, dat he gesecht hadde, was gesecht, wat dan hem daeran gelegen. Und alsoe daetlicken myt den anderen in gevecht getreden, dat Entens den Ewsum konde vellet hebben, soe die dieneren hadden styll geholden. Daer ener, siende sijnes heren noet, slacht den Entens to Beem van achter up hoeff neder und verstarfft balde. Ewsum vertrecket; Boesegge was nene handtdadiger; die handtdage⁴⁾ wordt niet reputiert, dan Ewsum beschuldiget, des knechts halven. Hieruth die Entens soens vergrimmet, soecken Ewsum na, jae to Gronnigen up marcket, uth den Staten

1) Over hem eene monographie door Mr. Dr. H.S. Veldman in den Gron. Volksalmanak van 1897, blz. 1 en vlg.

2) Dit jaartal is foutief en moet zijn 1547. Zie hierover uitvoerig de verhandeling van Dr. G. Acker Stratingh in den Gron. Volksalmanak van 1846, blz. 219 en vlg.

3) Bedum.

4) Handdadiger, dader.

[p. 114]

comende, vallen Ewsum an myt stenen und vlynten,⁺ ropen und schelden als die den vader daelgelecht hadde und hoer samelicken van alle wolvart vercortet hadde. Dusse sake hefft den landtscap daerna ock nene kleine nadiel gegeven myt dusse partijen. Want Bartelt Entens und Azinge Entens, hoewol tom laesten versonet, mede in landtsaken tegens Gronnigen und der Spansche inquisitie bij grave Lodewick heropen und dienende, hebben dyffidentie niet konen verlaten. Sonderling want Ewsum, buyten landes reysende, sick voer rydder stellede und boven alle adel verheven worde, sick heer und arffgredtman van Vredewolt nomede, sochte sijn guederen up een ander manier dan myt landtbesidt, we sijn vorvaderen gedaen hadden, to vermeren, tweten myt een dapper sware veengraverije to Midwolde in Vredewolt antleggen, dat bena graven, heren und vorsten niet solden doen konen myt hoeren ondersaten und Ewsum, als een edelman myt gelt allene solde moten anleggen und uthdriven, daer tlange ys van tscriven, dan daer to Midwolde gesien mach worden. Und sijn edelen noetdrunget hefft niet allene sijne yaerlicke renten und hueren hieryn to verspylden, dan ock over die vier tunne scats van ydermentlicken buyten und bynnen landes over sijn arffguederen hefft up renten eder interessen upgenomen, daer mennich olderloes kindt, edel und onedel, hebben daeromme moeten suchten, und ock sijn naeste vrunden, die Ripperda to Winsum, Peter und Focko Ripperda kinderen, die suster vrouwe to Hinte, und die Onsten¹⁾ noch dagelickes clagen. Want ock dusse hoer guederen samelicken obligierden und to onderpanden stelden. Wie ock die broder, Christoffer van Ewsum to Gennelt, myt smeerten sijne kinderen hefft upgelecht tdragen, und alles in den veengraverie versmolten ys worden. Und sulcke gelden worden sijn edelen soe vertrouwet als sijn guederen und hoechlicken romende, dat he balde niet allene en yder

+ fol. 57^v.

1) Onsten = de Onsta's. Gela van Ewsum, eene zuster van Wigbolt, was gehuwd met Aepco Onsta.

[p. 115]

het sijnen konde betalen, dan ock landt und stadt, jae ock vremde landen myt torff berijven und vuldoen, duyseden yaerlickes gewynnede. Allene juncker Johan van⁺ Roen¹⁾ hefft des suspect geholden, dat noch nummer enich torffgraver rijck was worden, daeromme sick und sijn kinderen hieruth ontholden, nochtans ock den staedt seer vermerende, alsoe dat der Ewsummer staedt benae des graven van Oestvreslandts hoecheit boven ginck und groter achtet worde van smijde, klenodiën, golt und sulver und dagelicke huysholdinge, ick segge hoffholdinge, dat nener der adel daermyt to verglicken was. Und nochtans die heer van Nyenort, Wigbolt van Ewsum, myt idermentlicken gunst und guede wille erlange myt sijne wyllicheit, soetticheit und vrundtlicheit, nemant affsiende und klein achtende, dat ock en yder sijn sprake hem gherne nadachte und makede, want he myt sueticheit een weinich swares sprakes was und stamerde. Und liet all sijne dingen, handel, wandel, tymmeringe, gravinge van verlaten, watertoch am mesten dorch offitieren verrichten und bedenen und rekenschap sluyten. Die here muste gelt scaffen dorch enigen, die des alles bij anderen wisten uptsoecken und tvynden und des heren werck hoech roemeden. Nochtans balde sulven volende und vyndende, dat het een commerlick ende worde crijgen, soe he niet anders gereddet worde, und den componie gemaket myt 12 edelingen uth Coln²⁾ und tom laesten in dusse onrouwyge tijden geraket, nene vorwoorden hebben geholden und Ewsum der Gronniger ongunst gewynnende meer dan recht genetende, hefft des Landes saken des tdapper tegens den stadt Gronnigen bij den Staten des Landes myt sijn broderen, Unsten, Manningen, Tammingen gedreven, dat verbunt van yaer 1482 up den maent Januarii den 17 dach 1575 uptseggen³⁾ und het

+ fol. 58.

1) D. i. Johan van Ewsum, de broeder van Wigbolt, die woonde op het Mansingegoed te Roden.

2) Over deze Keulsche compagnie, zie Veldman t.a.p. blz. 7.

3) Vgl. Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht, blz. 277 vgl.

[p. 116]

process van den Landen wegen niet allene myt den Dampsters thandthaven, tegens Gronnigen thove tdrijven, und sochte mede voer hem und den landtscap het hoff to behagen. Die landtsyndici musten ock sijn saken mede verwaeren. Versochte attestatien, dat sijn angelechte werck ock den Landen seer dienstlicken und noetwendich befonden worde; daeromme men die sake behoerden to respectieren und muchte um sulcke intentie und anhang⁺ van partie nene versoninghe myt der stadt Gronnigen voergenomen worden. Want Ewsum myt den meeste groteste adel und syndicus Peter ten Ziel¹⁾ und Jeronimus Verrutius²⁾ des konden ontraden und den anderen Staten verleyden eder den stadt Gronnigen todanich gemaket. Soe tot yaer 70 sick merckelick ock openbaerde wederomme myt den Oestersche dijcken twyllen neit handhaven und van den corneel Casper de Robels upgedrongen ys worden. Dit ys west die vortganck, verhogunge des adels in die Ommelanden und in hoeren geslechten seer becandt gemaket, soe nu volgens na den yaere van viertygen sal gehort worden. Niet nodich van des landes rijckdoem tmelden, die nu uth die jaertaxten und scattinge am besten sindt beprovet worden, als geestelicken, wertlicken, edel und onedel tsamen hoer landen hebben moten verscatten und hoer hueren van landen syndt verhoeget und betert worden tot yaer 1566, dat ys in 20 yaeren inclusive in vrijheit vercortet, in rijckdoem togewonnen und tom laesten alles verloren ys worden und uterste armoet uth den stadt Gronnigen erstanden ys und die stadt die landen an sick gecofft und den adel heel in verachtunge gebrocht und verdreven etc.

Anno 1545 was alnoch die sunte Mertenstorn niet meer geverdyget, dat die anderde trans daer gelecht worde

+ fol. 58^v.

1) Peter van Zijl, sedert 1563 syndicus der Ommelanden, overleed in 1574.

2) Hieronymus Verrutius, geb. te Groningen in 1546, was sedert 1573 syndicus der Ommelanden.

[p. 117]

und dagelickes gearbedet worde¹⁾. Daarmede die lucken onverwart und opengelaten, in den maent Mey die tornwachter des nachtes daer gevallen up den onderste boen²⁾ gevonden ys worden, mogelicken mede droncken gewest sijn. Und daerna ys die torn evenwol verdiget worden und stedes gearbedet van der stadts wegen tot yaer 1554. Alnu weren die poerten meest van holt sonder steen in den bolwercken und buyten den boelwercken gelecht, als Poelpoert ongewelfft sonder dwengers und rondelen, we ock Steentylpoert; item Oesterpoerte, Heerpoerte sindt verlanget, worden buyten homeygen³⁾ over wateren, die tvoeren vaste gronden hadden, gesettet. Drenckelstorn⁴⁾ verbetert, we dan ock Drapoerte, Craenpoerte uth holtwarck tot sten verbetert und verandert worden; als allene⁺ Botteringe- und Ebbyngepoerte myt steen heel und all gemueret⁵⁾ weren corte yaren tvoeren. Botteringepoerte ys anno 1547 in tegenwordige staltenisse verandert, als tvoeren buyten der stadt sonder graff wesende. We dan ock anno 1553 und 54 and 55 die grafften dubbel wijdet syndt worden und die bolwercken alsoe gedicket und verhoget, dat daer men tvoeren, als wij hier tscolen gyngen und van onse mesters savents worden to spasseren gaen laten up den bolwercken, nouwelicken dree samen bij den anderen niet gaen konden und bij alle poerten affgaen musten, hefft men myt wagenen und peerden over gewelfften der poerten um den heele stadt vaeren und het gescut driven moegen. Und alsoe ys dat A-diep bij de Craene myt dree boegen anno 1555 togeslagen worden, daer die stadt des tijdes open was und een kleine holten

1) Over de geschiedenis van den Martinitoren een studie van C. II. Peters in den Gron. Volksalmanak voor 1904, 1 vgl., waar op blz. 15 vlg. deze plaats van Eppens is afgedrukt en toegelicht.

2) Zolder.

3) Hameien.

4) Drenckelaarstoren. Een muurtoren op den hoek van het Schuitendiep en de stadsgracht.

+ fol. 99.

5) H.S. heeft: gemueren.

[p. 118]

brugge in der stadt leyde¹⁾. Und dit alles hefft die stadt myt hoer egene costen dorch hoer egene borgeren uthgerichtet, getymmert, verbetert und alles angelecht, und dat alles nadat Koginne vrouwe Maria to Gronnigen anno 1545 gewest was. Want die stadt sick dachte tegens den landen to verweren und ock to hove sick romede een sloet twesen van ganse Nederlandt und die poerte van Duyslandt, daer Keyserlicke Majestaet tot allen tijden voele angelegen solde wesen. Daeromme die stadt wol myt vestenisse to versekeren und in hoer privilegien to vermeeren ock to hove sick praesentierde tdoen und thebben; want in dusse tijden die landen sick dapper vermeereden an volck und rijckdoem und die dorperen Fermsum, Wynsum und andere, sonderling Dam de hantierunghe bynnen und buyten landen drivende weren, dat bena dorperen, flecken und stedtlin achtet worden. Welckes den stadt Gronnigen nene kleine verhinderinge hoerer cophandel makede und neeringhe affbrack und to hove myt vette ossen, peerden sick angenaem makeden. Hieromme wordt anno 1551 uth den hove van Bruysel in Gronnigen ener erfaren scansmester, boumester Marcus²⁾ commendiert, togesandt um alle dusse bovengescreven ordinantien und starckunghe des stadts in³⁾⁺ sijn kunst und manier antleggen; des he dan bij den borgeren up der marcket und bier und huysen seer romede und voele ongunstich was⁴⁾. Want het den borgeren arbeidt und kosten maken solde und men um accijsen und weeckgelden van den borgeren thebben voele beradunghe hielden, daermyt die stadt die oncosten solde verrichten mogen und daerto vremdelingen niet seer lieff to Gronnigen ingelaten worden und balde ongenaem

1) Vgl. over de geschiedenis van de bemuring van Groningen de studiën van J.A. Feith in den Gron. Volksalmanak voor 1896 blz. 85 vlg., 1897 blz. 100 vlg, 1898 blz. 1 vlg, 1899 blz. 120.

2) De plaats voor den naam is in het h.s. opengelaten; deze blijkt uit den verderen tekst.

3) In het h.s. een inktklad, vermoedelijk het woordje ‘in’ bedekkende.

+ fol. 59^v.

4) Velen zeer onaangenaam was.

[p. 119]

weren. Is dusse affgesande mester Marcus in den winter up den bierhuyse van soven borgeren als Thomas Dunne und Willum Lubbers, Johan Reyners, Soetbier etc. overvallen und sonder seker autoer gestot¹⁾, geslagen und ter doet gebracht. Und des tduerer geachtet worden als ener uth den hove gesonden und aldo was het statuyt noch niet van hals um hals eder lijff um lijff tusschen borger und vremdeling. Dusse soven borgeren derhalven samelicken lange up poerten ingesloten und beclaget, dan niet overtuyget, worden uth der stadt verwesen und in geltstraffe condemniert und wordt het statuyt eerst erdacht und ingestelt, dat alle doetslagen myt den sweerde solden gestraffet worden²⁾, het weer borger, inwoner und vremdelingen, als daer ock onder borgemester Derk Scaffer³⁾ erenstlicken ys geholden und executie gedaen over borgerssonen.

Anno 1549 worde Caroli V soen Philippus die prince als arffheer over ganse Nederlandt gehuldet und seer triumphelycken to Antwerpen ontfangen, we gesecht, und in grote boecken bescreven ys tot verwonderinghe⁴⁾. Alsoe moeten ock Stadt und Landen den stadtholder Johan van Lingen⁵⁾, heer van Arenborch etc., in naem des Princen huldinghe und eedt doen. Und wordt hier meer gedacht des Romschen Pawschen Catholicken religie tdoen und sick verbinden anno 1550 den 10 Januarii, als volget.

(Volgt de verklaring der Staten van Stad en Lande, dat zij prins Philips als hun erfheer erkennen en den graaf van Aremberg in zijn naam hebben gehuldigd en aan hem den eed hebben gedaan, d.d. 10 Januari 1550; gedrukt bij Rengers, uitg. Feith, I, blz. 250 vlg.)

1) Gestooten.

2) Dit is bepaald bij eene ordonnantie of statuut van Burgemeesteren en Raad enz. van de stad Groningen d d. 23 Maart 1551, gedrukt in Werken van het Genootschap P.E.I.P., dl. V, blz. 200.

3) Dirk Schaffer was burgemeester van Groningen in de jaren 1568-1575.

4) Vgl. boven blz. 107 noot 2.

5) Ligne. De eenige provinciën, waar Philips niet persoonlijk is gehuldigd, waren Groningen, Friesland en Drenthe.

[p. 120]

⁺ (Volgt de verklaring van den graaf van Aremberg, dat hij namens prins Philips den eed van trouw der Staten van Stad en Lande heeft ontvangen en hun privilegiën bezworen heeft, d.d. 10 Januari 1550¹⁾; gedrukt bij Rengers, uitg. Feith, I, blz. 251 vlg.

⁺ Hier doen die hoefflingen, jae abten die huldinghe, confirmieren myt hoer egene private segelen, niet myt landtsegelen, daermede het verbundt anno 1482 gemaket mede bevesteget was. Ratio: Men dachte des tijdes neit up gemene landes segelen, voel weiniger een enichste landtzegel, dan die adel worde daerto benoempt und gudt voer achtet, als des keiser Caroli V huldinge reciproce myt eenen breff begrepen und gesloten worde. Van des Fursten reveerszbreff blijcket nichtes, want die stadt Gronnigen sick sulven die togesegelt solde hebben sonder der landen bijwesendt²⁾.

Onder dussen stadtholder grave van Aremberg und den lutenandt Merten van Eheren³⁾ hefft sick die inlandtsche disputatie alsoe vermeret ock myt adel in den landen und gemene Staten, dat men rechtgeleerden an beyden sochten und inhaelden, die men syndicos hefft genoempt. Daer der landtscappen halven die eerste west ys Aggeus Albada D.U.I.⁴⁾, want men niet allene to Gronnigen

+ fol. 60.

1) Het origineel berust in het Rijksarchief te Groningen, Reg. Feith 1550, n^o. 19.

+ fol. 61^v.

2) Deze opmerking van Eppens is juist. Van de huldiging van Karel V op 15 Juni 1536 bestaat slechts één oorkonde, afgegeven door Karel V aan de stad Groningen, berustende in het archief dier stad, (Reg. Feith 1536, n^o. 3). Van het afgeven van een reversbrief, hetzij door de Stad, hetzij door de Ommelanden, hetzij door beiden samen, is niets bekend. Evenmin bezit het overigens goed bewaarde archief der Ommelanden een exemplaar van den huldigingsbrief. Vgl. over deze zaak Mr. P.G. Bos, Het Groningsche Gild- en Stapelrecht tot de Reductie in 1594 (Gron. 1904), blz. 195.

3) Vgl. boven blz. 77, noot 4.

4) Deze was syndicus der Ommelanden van 1559 tot 1562. Vgl. over enlatere episode in zijn leven: Max Lossen, A. Albada und der Kölner Pacifications-Congress, 1579, Hist. Taschenbuch, 1876, blz. 275 vgl.

[p. 121]

voer den Camer die sake richten und procurieren solden, dan ock thove assistentie sochten. Want die lutenandt Merten van Eheren worden in dusse sake stedes sijn bijsitteren, die hoeffluyden van der Stadt wegen, affgeeysschet und upstaen heeten, als den stadt und borgeren meer gesworen dan den Koninck, als sie bij burgereedt daeryn vermaent worden. Dat ock Merten van Eheren den Dampsters und Landtscap antwoerde: ‘Wat sal ick juu richten; hier sytte ick allene als een arendt, die sijn cuycken ontvlogen syndt’; welckes hem alsoe onwert gemaket hefft, dat die Stadt, sijner verdroetsaem, to hove verclaegede als partijich, der saken den Landen an meesten favorisierde und den Dampsters hoer recht starckede. Derhalven hoer ock balde een ander, Johan Dmepsche¹⁾, Evert Mepschen sone, geordiniert ys worden in Merten van Eherens plaetse, als een borgers kindt und den Keyser⁺ und Konincks egene creatuer. Dat wat he redede und voerbrochte, was stedes die Konich und hieryn den Konich der Landes saken am meesten openbaerde, um den Stadt groet tmaken und den Landen in subjectie tbrengen, und sijn heerlicheit to Loppersum, van den Monsterschen dorch sijn huysfrouwe Agnes Monstersche²⁾, des Roleff van Munsters suster, an sick behilcket, groter und vrijer tmaken und medehovelingen uthstellen und een staende herscapie³⁾ tmaken, baroenscap to achten, howol daer wol 40,000 gl. schulden up stonden. Dit was

1) Over dezen Johan de Mepsche, van 1557 tot 1585 luitenant der Hoofdmannenkamer, is eene monographie van Mr. J. Nanninga Uitterdijk in Bijdr. v. Gesch. en Oudheidk. d. prov. Gron. dl. IX, blz. 81.

+ fol. 62.

2) Agnes van Munster was eene dochter van Roelof van Munster, die 24 October 1558 als ‘hoefflinck to Dursum in den Ham und Loppersum’ overleed. Roelof van Munster was door zijn huwelijk met Bawine Heemstra in den Ham in het bezit van dezen borg en rechten gekomen.

3) Een staande rechtstoel. Wanneer alle jaarlijksche ommegangen in het redgerambt in handen van één persoon zijn gekomen en deze dus de eenige persoon is geworden, gerechtigd tot het vervullen van het rechtersambt, is de rechtstoel staande geworden. Uitvoeriger hierover Feith, Ommelander borgen, blz. 33-37.

[p. 122]

benae die eerste adel, soe myt schulden hoeren guederen ten achteren brocht hadden. Der Gronniger syndicus was Aesselus Assinga¹⁾ uth Westerlandt, ock der beyden rechten erfaren. Overst dusse Albada und Ayssinga is neit lange in dienst gebleven, want die questie und disputatie tusschen Stadt und Landen haet und ongunst werckede. Soe sindt daerna gesocht und ingeholdt worden Westendorp²⁾ und Petrus van den Ziel³⁾ uth Hollant, ock beyde der rechten doctoren. Und nu begunnen die van Ewsum hoer adel meest voer den anderen in achte tstellen, wolden des landtsvrijheit alleen benae verweren. Daer ener mester Hercules to Middelstum, een bastard van Ewsum⁴⁾, den van Ewsum seer dienstlicken was, um alle heerlichetden und rechtunge an den van Ewsum up hoer landen in alle dorperen ttrecken und den anderen daervan tontsetten. Daerheer am meesten het claw⁵⁾ erstanden und gefunden ys worden, dat nemant benae gebrucken muchte dan mester Hercules alle voer den van Ewsum und alnoch bij hoer verholden wordt und mennich process verorsaket hefft, soe lange die adel selven die rechtunghe bedeneden, to warve seeten und hoeren doemen verclaerden⁶⁾ yn landes warven na luydt het verbundt van 82 gesloten. Overst Ewsum, sonderling Wigbolt, heer to Nyenort in Vredewolt, begunne ock in

1) Dr. Hessel Aysma was syndicus van Groningen van Maart 1559 tot Augustus 1568.

2) Dr. Georg Westendorp was syndicus van Groningen van September 1569 tot September 1575. Zie over hem Mr. H.O. Feith, Dagboek of aanteekeningen van Dr. Georgius Westendorp in de Vrije Fries. Nieuwe Serie, I, blz. 41 vlg.

3) Vgl. boven blz. 116 noot 1.

4) Hij was een bastaard van Hidde van Ewsum en priester aan de kerk te Middelstum, in welke parochie het kasteel Ewsum lag. Zie Mr. C.P.L. Rutgers, Inventaris Familiearchief van Ewsum ('s Gravenhage 1899), in voce.

5) Het zoogenaamde klauwboek, waarin waren opgeteekend de verdeeling en volgorde van den rechtstoel in dorpen, van deze weder in kluften of klauwen en van deze weder in heerden of ommegangen. Zie Feith, Ommel. borgen, blz. 35.

6) In het gerecht zaten en hun vonnissen velden.

[p. 123]

dusser tijdt sijn sware und kostelick werck des nijen venes, dat benae nene ende solde hebben bys in Westerlandt und Drent, und sochte allerwegen die gelden bij⁺ duysenden up rente uptnemen, daer heer Gert Wernich¹⁾ een monnick to Schermer gewest und to Loppersum paep geworden und daerna to Middelstum pastoer und offitiael van wege des bisscopsdoems van Munster, vercopen, na den mester Hercules den van Ewsum seer dienstlicken to west ys, we ock um die rechtunghe tvermeren und to verdedigen myt sulvyghe clawboeck, daer men alle slijtinge²⁾ van yaren antekeden und een regel holden worde. We ock die sulvege heer Geert offitiael den lutenandt Johan die Mepsche seer gedenet hefft in verclaringe der rechtunge up heerden vallende und hebben dusse twe hovelingen, Mepsche und Ewsum, myt den anderen die heerlicheden gewisselt uth anderen rechtstolen an den sijnen, um staende jurisdictie tmogen gebrucken, we die Ripperda, Houwerda to Fermsum und Dam hadde und ock Ripperda van Buskbergen³⁾ to Wijdtweert, Holwirda, Delffziel und Uthwierda gebruckeden, und Unsta in die Marne to Leens van die egenarfden tvoren gebeden, gecofft, gescencket eder verduystert und antogen. Soe deden dusse twe hovelingen nu in dusse tijdt ock van yaer 1550 tot yaer 60. Aldus ys dan die adel reputiert worden myt sulcke egenarffden als Staten van Ommelanden und up landsdagen tot deputierden des landes genoempt worden, soe ydermael committiert worden in des Landes questie und disputatie myt der stadt Gronnigen, und andere voervallende saken

+ fol. 62^v.

1) Dit wordt bevestigd door tal van stukken van de jaren 1566 tot 1571 in het familiearchief van Ewsum; hij heet in die jaren Gerhardus Werninck, pastoor te Middelstum en ‘der Vreeslanden Munsterschen stifftes officialis und archidiaconus’.

2) Slijtinge = waarneming of gebruikmaking van het redgerrecht gedurende één jaar.

3) Unico Ripperda (1503-1566) werd in 1537 heer van de havezathe Buxbergen in Overijssel. Zie over hem Mr. C.P.L. Rutgers in Wapenheraut, jaarg. V, blz. 152.

[p. 124]

dorch den syndicos to hove tverrichten und anders traden. Und deden sulckes an meesten up horen egene costen und buydel sonder dachgelden teysschen; dan allene die rentemester in Gronnigen betaelde onderwijlen die teringe und kosten in den harbergen, soe die sake den Stadt neit tegens was. Wat overst to hove versoch(t) muste worden, dat verstreckeden die abten, prelaten uth horen conventen, ter tijdt die costen groter worden, dan dat sie privatim muchten vergulden worden, doe worde eerst een verndel yaers scattinge yngewilliget van die Landtscap. Welckes die Stadt verdroetsaem geworden, hebben doe van hoer stadtmeygeren, als kercken -, gasthuysen -, borgeren - meygeren, vrij verboden nichtes tmoten offte solen geven, siende dat gelt enen zene und ader des⁺ twystes solde sijn. Daermede die adel noch meer bewogen is worden sick tegens den stadt Gronnigen in process tstellen und Landes vrijheit to verdedigen und den olderman¹⁾ tegens tstaen um nichtes in die Landen tsolen mogen gebieden. Bys tot den yaere 60 aldus in partijen getogen. In dusse 15 eder 20 yaeren ys het landt niet hoeger in scattinge beswaert geworden dan myt St. Jacobs und Lichmissen²⁾ scattinge, makende yaerlickes 12402 gl., boven siellscot³⁾ und dijckgelden und andere landes egene costen. Und want van des Fursten van Gelder tijden aff het landt myt hoer jaertaxt niet woll konde tot den summa comen in een yaer, dan stedes bijscattinge instelleden, dat dan onseker rekenscap makede und men sulckes up landesdagen stedes tusschen Stadt und Landen musten verwilligen. Soe ys Stadt und Landen anno 1556 verorsaket und noetwendich gedrongen worden nije settinge und vullencome registeren der landen in elcke kaspel der meygeren und gebrucken der landen in hoer namen und antael van graesen tontfangen, over-

+ fol. 63.

1) De Olderman van het Gildrecht. Vgl. Mr. P. G Bos, Het Groningsche gild- en stapelrecht (Groningen, 1904), passim.

2) St. Jacob = 25 Juli. Lichtmis = 2 Februari.

3) Zijlschot, waterschapslasten.

[p. 125]

tgeven¹⁾ und tstellen, dat adel, onadel, geestlick, wertlicken, kercken, conventen, alle hoer landen moten hebben verscatten gras grasgelick, nadat sie gudt und groet weren in grasen, deymaten, jucken²⁾ und honderden, als het scatregister alnoch bewijset, und alsoe yaerlickes den beloeffde summa up S. Jacobi und Lichmissen hefft mogen versammelen.

Alnu in dusse yaeren, soe nene duere tijden weren, muchten die waeren als maerscap³⁾ suvels 18, 20 Embder gulden⁴⁾ gelden, die maerscap koerens vier eder vijffthalve Embder gulden, die landen konden thuere doen een Embder gulden 35 Groninger stuver⁵⁾, und soe alles na advenant. Und wat orlogen in Duyslandt, in Vranckrijck und anders sick bewegeden, Vreslandt verbleff in ruste und stillicheit, deneden hoeren heere um gelt. Nemant was emant verbonden; soe he sijn schulde und huere betaelde, konde nergens mede beswaeret worden. Jae men achtede alle placaten uth den hove nichtes, want sie hoer statuten und vrijheden tegens weren; wolden nene verfolge in der religie doen. Die geestelicken venseden⁺ aldinck in hoer kercken und kerckendiensten dan dat sie den meente tot superstitie bedwongen, soe sie allene den commissarien und offitiael in hoer zeenden, calenden und visitatien neit in broke vervillen und tegens stonden, myt vergetunge der kercken gewunten, kelcken, mysklederen, choerklederen, vanen, kersen, kresum, platten; oeverst um die boecken worde neit gedacht noch na gefraget, want men Philippi, Lutheri, Calvini, Bullingeri

1) Deze registers zijn in eenige gelijktijdige en latere afschriften bewaard gebleven, Reg. Archief v. Gron. H.S. in folio, N^o. 442.

2) Gras is de landmaat in het Westerkwartier en gedeeltelijk in Hunsingo, juk is de landmaat in Fivelgoo, deymat of deimt is de landmaat in het Oldambt.

3) Een maarschap = 300 resp. 320 pond, dus een vol vat. Tegenwoordig nog noemt men 300 pond kaas (met overwicht) een ‘schippond’.

4) Emder gulden = 90 cent.

5) Groninger stuiver = zes duiten = 3 en 3 kwart cent.

+ fol. 63^v.

[p. 126]

und dergelicken boecken opentlicken leseden und handttiereden und die verstandigesten hoer sermonen makeden. Allene der wederdoperije weer voer ketterije und sectarie geholden, offte soe heel und all den pastoren tegens stonden und wederweerdich sick verclaerden und alsoe an der overicheit beclaget worden. Alsoedanigen weren ock die twe rectoren der scolen Garlacus und Regnerus in Gronnigen¹⁾, die den joeget der Pawschen geestelicken ongeleer(t)heit und ungeregeltheit inbeldeden, nochtans niet claerders hoer dorven offte willen vorstellen, dat uth Goedes wort angewesen worden, dan den passie in der scolen van onsen zalichmaker Jezus Christus verhalende, makede ock enich borgeren in den scolen to loepen und tom laesten to hove uthkundiget worden und verboden worde und tom laesten ock uth die stadt solden verwesen worden hebben na luydt het statuyt van Stadt und Landen gesloten, alle den, die neit pawslicken sick stelleden, vor sectarien in genere nomende, we uth volgende mandaet und statuyt tsien ys, als noch vulcomene landts vrijheit betuygende:

⁺ (Volgt het mandaat van Stadhouder en Hoofdmannen tot handhaving en verscherping der plakaten tegen de ketterij, d.d. 3 December 1556; gedrukt bij Mr. H.O. Feith, Warfsconstitutiën en oordeelen, blz. 162 vlg.)

⁺ Dyt syndt in dusse tijdt die statuten over de religionssaken gestalt um die geschedenisse, soe to Munster, up Sandt, Oldencloster²⁾ int yaer 35 etc., sindt in historien becandt. Dan uth den hove ock up der Evangelisschen

1) Vgl. boven blz. 88 noten 8 en 9.

+ fol. 64.

+ fol 64^v.

2) De bezetting van Oldenklooster bij Bolsward door de Wederdoopers, waaruit zij evenwel spoedig weer door de gewapende macht werden verdreven, valt in de Paaschweek van 1535. Vgl. Reitsma, Honderd jaren uit de geschiedenis der Hervormde Kerk in Friesland, blz. 46 vgl. Over de door Eppens genoemde geestdrijverij te 't Zandt in Fivelgoo vgl. Brucherus, Geschiedenis der Kerkhervorming in Groningen, blz. 75 vgl. en Mr. P.G. Bos in den Gron. Volksalmanak voor 1909.

[p. 127]

reformierden kercke geduydet und gedrongen worden in die Ommelanden, umdat die eerste huldinghe onder Carel V myt die twe woerden beschermheer und arffheer niet van Stadt und Landen eendrachtelicken consentiert und angenomen worde, dan vermeenden den Keyser allene thebben als beschermheer¹⁾, alle hoere privilegien onvercortet na landtrechte allene. Overst het woerdt affheer worde becofft van enigen uth den Stadt als Evert Mepsche²⁾ borgemester.....³⁾, die stedes hoer levendt lanck jaergelden hadden van hoff. In die Landen consentierden allene Claes Clant⁴⁾ to Collum, des tijdes inlandts wesende, die commelduer to Wijdtwert und abt van Wittewyrum, daertoe ock Bartelt Entens, hovelinck to Middelstum⁵⁾, welcke vor sick 400 gl. hadde yaerlickes, soe lange he levede, und na den ongeluckelicken doetslach van den kinderen gereket worde, wat scade⁺ sie kinderen daer nu aff hadden, als hoer vader noch hadde konen langer leven. Aldus worde openbaer, waermyt Stadts und Landes vrijheiden vaken vercofft und verraden worden und tyrannie, slaverie ys ingedrongen worden.

1) Deze meening is onjuist; in het tractaat van 15 Juni 1536 (vgl. boven blz. 120, noot 2) wordt Karel V door de Stad en de Ommelanden aangenomen als ‘erffoursten ende heere’.

2) Evert de Mepsche was burgemeester van Groningen in de jaren 1525, 1526, 1530, 1531, 1534, 1535, 1538, 1539, 1543, 1544, 1547 en 1548.

3) Hier is de plaats voor een naam opengelaten.

4) Claes Clant, zoon van Lubbert Clant en Hermanna Horenken, was tot 1569 grietman van Kollummerland en bewoonde de Clant state te Lutkewoude. Vgl. J.A.R. Kymmell, Het geslacht Clant in Alg. Ned. Familieblad 1906. Uit de woorden ‘des tijdes inlandts wesende’, d.i. destijds in de Ommelanden zijnde, blijkt dat deze Clant zich later buiten het gewest, n.l. te Kollum, had gevestigd.

5) Dit is Bartholt Entens Sr., de vader van den vermaarden watergeus van denzelfden naam. Hij was in 1536 met Hidde Onsta door de Ommelanden afgevaardigd ten einde het verdrag met Karel V aan te gaan. Vgl. Rengers, uitg. Feith, I, blz 239. Hij werd in 1547 vermoord. Vgl. boven blz. 113.

+ fol. 65

[p. 128]

Woe bisheer die questie und disputatie tusschen Stadt und Landen um het stapelrecht bebbe gegroyget und gebloyget und den Staten verwecket niet allene uth hoer egen costen und buydel to hoeve to soliciteeren und reysen und appellieren, hoeren syndicos to holden, dan ock het gemene landt ansochten um die kosten um vaderlants vrijheit to erholden, willicken thelpen dragen und contributien buyten Stadt consendt tdoen, anders dan tverbundt vorscreven toliet, soe ys up een gemene versammelinge der Staten uth den Landen alsoedanighe accordt und verbuntenisse myt alle stenden des landes gemaket und versegelt bynnen der stadt Gronnigen anno 1561, we hier navolget.

(Volgt het verbond der Ommelanden, betreffende hun vrijheid en recht van koopen en verkoopen, d.d. 3 Maart 1561. Origineel Rijks-archief in Groningen, Reg. Feith 1561, n^o. 5; gedrukt bij Rengers, uitg. Feith I, 259 vlg.

⁺ Den 27 Decembris is dusse breff ten Dam, anno 1578 weder in Fywelingelande confirmert¹⁾.

Dusse vondenisse und raedt ys meest van den van Ewsum als dre broderen erdacht und nodieh befunden und van Petro Tziele syndico verrichtet worden. Dan nummer offte weinich in werck gebrocht, want die lutenant Mepsche noch indachtich was, wat sijn voryge ordesheer Merten van Nerden was ter ongunst beyegent, dat he om partije des Landes ansettet worde, und Mepsche doch den Stadt favorizieren wolde und muste um sijn vaders halven, des hoves halven und baete halve; daeromme want die lutenant und hoffmannen sulcke executie neit verrichten konden offte wolden, ys myt dusse accordt und breff weinich verrichtet und gemaent worden. Want balde contrarie mandaten over die stadtmeygeren makeden ock den anderen gemene meygeren onwillicken. Die ene

+ fol. 66.

1) Deze confirmatie is in eene gelijktijdige copie bewaard in het Rijks-archief in Groningen, Reg. Feith 1578, n^o. 93; gedrukt bij Rengers, uitg. Feith, II blz. 164.

[p. 129]

redger wolde den anderen niet executieren, want van den hoeffluyden niet geboden worde, dan meer verboden; und die Gronniger borgeren sulckes ganslicken tom argesten duydeden, als dat die adel und deputierden myt der huysluyden gelden solden willen rijck worden, hoer schulden betalen und den gemeente egen¹⁾ tmaken, als offte die adel die landtsgelden ondersloech und den Ewsum am meesten dienen worde tot sijne kosten des venes, die doch nergens nene gelt genoch konde upnemen und landes hulpe wol solde van noden hebben. Daermyt het process niet stoltelicken gedreven und to hove angenaem⁺ maket konde worden sonder gaven, welcke die stadt Gronnigen in gelde, ketten, ossen und hinxten to hove uth hore stadtkysten myt burgergunst genoechsaem uthdielden, und hoer stadt hoech commendierden als een frontierstadt wesende und to alle tijden Konincklijke Majestaet dienen worde und doch reede myt den inquisitie over die Ommelanden in hoer partijen to hove begeerden und vermeeret wolden wesen. Want die Ommelanden nene gaven und geschencken presentierden, dan bij hoer guede rechten und billicke saeken vulharden. Sindt die parten thoe hove tom andermael in verhoer upgenomen, gelick tvoeren die Dampster ontfangen worden, und commissarium affgesonden doctor Philippum Kobel anno 1562²⁾.

Van twist tusschen Dam und Gronnigen.

Wer het gemene spreckwordt tusschen den Dam und Gronnigen wol bedacht worden, dat een nae nabuer beter ys dan een veere frundt, unde den anderen um hoeren nerunghe und hanttierunghe niet soe upsetsich hadden geworden, daeryn en yder vermeende voer den anderen meer gerechts thebben. Als Dam, soe het in die Vressche Ommelanden was gelegen und hofftstadt tachten,

1) Aan zich onderworpen.

+ fol. 66^v.

2) Dit moet zijn 1564. Vgl. Bos, Het Groningsche Gild- en Stapelrecht, blz. 248.

[p. 130]

die to Upstalsboem anno 1327¹⁾ hoer statuten van den Vresen hadden beleent und daeromme niet van den Vresen konden affsondert worden, diewelcke van nene heren, vorsten noch keyseren overtogen, in een vrij wolgepolijsschede landt beseten, hoeren havenen und zielen hadden, daer uth und ynvueren sonder emants besperinge bys tot dusse yaere 1482, als die Ommelanden dorch verbintenisse myt hoer nabueren den stadt Gronnigen tot sekere tijdt van yaren, tweten 40 yaren lanck, verbonden und eerst benabuerden, als buyten Vreslandt in Drente gelegen, den bisscopdoem van Utricht onderworpen und gesworen bys tot den yaere 1528; und doch alsoe een landtstrate und passage to lande hadden, daer men sommers und winters evenwol und stedes muchten reysen und vueren und ock het ryvier Adiep vrij up und aff konden scepen und gebrucken. Und alsoe dusse hoeffden⁺ we nabueren den anderen niet hadden vercortet und verongunstiget eder vervordelt und die Ommelanden als hoere enichste voetamme hadden gelevet und gheeret und niet dacht tvertieren. Want die Ommelanden doch anders nene handtierunge sochten noch plaetsen hadden even dienstlicken we dussen, soe kunden soedanige twe hoeffden und steden in gueder prosperitiet und rijckdoem, we die vlecken in Oestvreslant und die steden in Westvreslandt, wol myt den anderen togenomen und sick vermeeret hebben und die meente in die Ommelanden beter gerijvet hebben, we dan nu soe ener allene boven alles sick alles tometiget und verhevet, wat myt recht niet kan volgen, dorch gewalt an sick haelet und die natuerlicke vrijheit der Ommelanden tcoepen und tvercoepen ock in die Ommelanden uphaven und benomen. Soe die bisheer ock buyten lande niet syndt gelettet worden hoer neringe

1) Eppens heeft eenigermate gelijk. Den 17 Mei 1327 stelden de Overheden der Friesche Zeelanden en die van Fivelgoo eenige verordeningen vast voor Appingedam. Dit stuk, dat nog in geschonden staat in het gemeentearchief aldaar berust, werd de buurbrief genoemd en werd niet geheel ten onrechte als een stadbrief beschouwd. Gedr. Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, I, n^o. 307, blz. 217.

+ fol. 67.

[p. 131]

tdriven, als opentlick uth die huldinghe des graven van Oestvreslant und des fursten van Gelders¹⁾ tsien ys und myt kundtscap tvoeren erholden ys worden und van nemant verboden und verhindert ys worden. Welcke vrijheit, soe die van den Dam und Fermsum voer Delffziel, die van Winsum voer sick, Uthhuysen an hoeren uterdijcken und rijten²⁾ gewoentlicken bisheer gebruckeden und die Ommelanden ock ossen, vette hinxten, voelen und alle waeren uthdreven und verhandelenden in die Ommelanden, ter tijdt Johan Peters, Hindrick Peters, Lutgijn Eelck hoer handtierunge to Fermsum verboden worde, den scipperen voer den Delffziel hoer koren und zeylen affloeset worden, nene lastbreckunghe solden doen, we dan ock Claes Enekens ten Post sijn koggen van den stalt synt onthaelet worden van den olderman to Gronnigen. We dan ock anderen Claes Knol to Eppinhuysen, Menes up den Storck³⁾, Frerick Ennens bij Adwert und anderen, want sie perden, voelen,⁺ hinxten uthvuerden sonder tGronnigen tmarcket offte stapel brengende⁴⁾. Want des seer nije und ongehoert worde geacht, hebben dusse und anderen voele meer sick an die Staten der Ommelanden beclaget, hulpe und bijstandt tegens den olderman gesocht, daerup sick roven laten und die koygen laten affdriven; ter tijdt sulck ongelick und gewalt to hove an den Stadtholder, den heeren van Arenberg und vrouwe Maria und Raedt to Bruesell versocht worde, myt autoritiet und gebeede den Ommelanden voertstaen und to verdedigen. Worde derhalven uth den hove committiert und na Gronnigen gesonden Philippus Cobel⁵⁾ uth den raede thove. Welke na den Dam, Fermsum reysende und inspectie und informatie

1) Beide huldigingsbrieven zijn in origineel bewaard in het Rijksarchief in Groningen (Reg. Feith 1506 n^o. 15 en 1518 n^o. 8 en 9; gedrukt Rengers, uitg. Feith I, blz. 201 en 218).

2) Of rieten = waterloopen.

3) Naam eener boerenplaats ten westen van Zeerijp.

+ fol. 67^v.

4) Dat alles moet vallen omstreeks 1550. Vgl. Bos, Het Groningsche Gild- en Stapelrecht, blz. 197 vlg.

5) Vgl. boven blz. 129.

[p. 132]

nemende und die Staten der Ommelanden daerup verhorende, stellet tot provisionale accordt dusse navolgende articulen na sijn egene gudtdunckent, den stadt Gronnigen seer optabel und hoer den tytel gevende van een hebbende possesse, ter tijdt anders to hove¹⁾ myt rechtsprocess wedersijdts tusschen Stadt und Landen worde ordiniert und na recht befunden tbehoeren, die Landen vercortet, Dam bena togesloten, die havens onvrij gemaket, ter tijdt hartoch van Alva noch een ander ordinantie volgens anno 1568 balde stellede und den Landen updronge und ock tom laesten provisionaliter ys verstanden worden und orsake ghegeven het verbundt vorscreven van 82 uptseggen und also tom wapenen und tegenweer gedrongen sindt worden anno 1576²⁾ in Januario den 17 dach.

(Volgt: Des Philippi Cobels articulen tussen Stadt und Ommelanden anno 1562 gestelt. Gedrukt bij Rengers, uitg. Feith, I 277 vlg.)

⁺ Wel solde sulcke ordinatie dussen D. Philippo Cobel uth Brabant vertrouwet hebben tvynden koenen, soe die stadt Gronnigen hem sulckes niet hadde na hoeren egen begeerte voergescreven, den Landen alle vrijheit onthevende und van waren ordinerende, die in den verbunde niet gedacht worden und, soe gedacht, voer een tijdt lanck allene geduldet konde worden, nu overst den stadt Gronnigen tot hebbende recht und staende possess togewesen wordt, hoe wol provisionaliter. Daeromme soe wort nu na dussen het process tusschen Stadt und Landen contestiert und daerna dorch den sindicum Petrum ten Ziel int werck gebrocht. Soe lange dusse syndicus levede, hefft he ontraden het verbundt uptseggen, we ock vole ingesetenen, hovelingen und egenarffden; want daer weder van disputieren tot gewalt gedacht solde worden, und het hoff to Bruysel meer kundtscap gewaer worde van der Stadts und Landes vrijheiden und hemelicheiten, die meest an olde gewoenten und egene verbunden hangende weren, sonder grote bullen van keyseren, bisscopen

1) H.S. heeft: have.

2) Dit moet zijn 1575, zie Mr. Bos t.a.p. blz. 277.

+ fol. 69.

[p. 133]

tmogen vertoenen. Daeromme die landtrechten ock uth die Ommelanden to hoeve sindt gheeysschet worden und een exemplaer, uth Edzart Rengers ten Post¹⁾ landtrecht affgescreven, to hove gesonden ys in dusser tijdt, om tweten wat placaten men Stadt und Landen uth den hove konden updringen und den swevende inquisitie intvueren moegen. Aldus ys Ommelandt van trap tot trap na yaer 36 und 41 tot slaverije des stadts Gronnigen eerst geworden, dat men nu alle waeren in Gronnigen muchten und sulden vercopen und stapel holden. Waermede die stadt Gronnigen noch niet contentiert, noch hoegers ys gecomen myt hartoch van Alba ordinantie anno 1568 den stadt Gronnigen ghegunnet, und daerna tot provisionael correctie gestalt anno 1576 den 16 Augusti, als noch wijders volgen sal, und tom laesten uth Spannien van den Konick anno 1578 ys confirmiert worden tot der stadt Gronnigen egener vonde und begeerte²⁾.

⁺ Van veranderinge der politien, kercken und scolen, woe volgen worde wissaget.

Het was ongeloffbaer wat in pronosticatie van Willem die Vrese van Mastericht und anderen gescreven worde up den yaer 1558 und 60 ock 64, dat die sekerheit und

1) Hier wordt waarschijnlijk bedoeld het concept voor een Ommelander landrecht, tusschen de jaren 1540 en 1550 op last van ‘de vulmachtigen van wegen der Stadt ende Omlanden van Gronnigen’ opgesteld door Edzard Rengers samen met Dr. Herman Abbringhe, Dr. Ufko Ufkens en Dr. Hieronymus Wilhelmi en bewaard in het Rijksarchief in Groningen (Reg. Feith H.S. in folio n^o. 24). Edzard Rengers, heer van ten Post, geb. 1498 en overl. 1580, is de vader van den bekenden kroniekschrijver Johan Rengers van ten Post.

2) Eppens is hier blijkbaar minder nauwkeurig. Er bestaat inderdaad een uitspraak van 1568, maar dat is een minder belangrijk vonnis, 6 September door Margareta in de geschillen van Groningen en Appingedam gegeven (Bos, Stapelrecht bl 261). Bedoeld zal zijn het bekende vonnis van Alva d.d. 7 Augustus 1571 (ibid. bl. 273), waarvan 16 Augustus 1576 een interpretatie is gegeven (ibid. bl. 281). Wat Eppens bedoelt met des Konings confirmatie van 1578, is evenmin geheel duidelijk. Er kan - maar dan is de uitdrukking minder correct - mede bedoeld zijn de provisioneele ordonnantie van Matthias d.d. 24 October 1578 (ibid. bl. 295). Mogelijk heeft Eppens echter het oog gehad op het groot octrooi van Philips van 1582.

+ fol. 69^v.

[p. 134]

overmate grote dartenheit der geestelicken, we ock scolen, kercken, universitieten, in der grotste walstandt solden balde onrostich gestueret und vernedricht, jae uthroedet worden boven emants vermoden, want sulckes allenthalven in boecken gedrucket, an kercken worde angeslagen und jaerlicke pronosticatie uthgescreven, alsoff het waere gefunden was und gesien. Soe daerna gedaen und gevolget, dan allene in den tijdt van yaeren niet bestendich. Want Willum die Vrese van Masterich wolde all gescheden hebben van yaer 58 aff tot 5 yaeren alles, seggende alle geestelicheit sal so veracht worden, van honger benouwet, dat die cloesters verdestruert, in armoet verdreven und nene plaetse vynden um tschulen, die prelaten der kercken sullen niet gekledet sijn myt purpuer etc., dan solen lopen alle abuys¹⁾, verliesen horen rijckdoem etc., want alle princen solen horen groeten spijt andoen etc. und solen nouwelicken holden een paer lynnen clederen om hoer naekede lijff daermede to bedecken, nadat die gesynnet, soe hem quellen sullen und dat spot daermyt holden etc. und also vorts, dat daerna de apostolissche kercke sal weder vorlichten und guede disciplin gestalt worden.

Also worde ock to Coln anno 1554 pronosticatie gedrucket, dat Nederlant sick sulven solde reformieren, tegens huys van Borgundien upstaen, Pauwest rijck sal verwüstet worden, die Engelschen triumpheren, die Fransosen sullen den Pauwest thulpe comen, dan die lelien werden trueren, jae die reformatie sal over die Christenheit angenomen worden etc., und dergelicken tot yaer 1558 verkundiget dan laeter meer als twaer volgede. Overst wes volgede worde an kerckendoeren tho Gronnigen geslagen und van ydermentlicken gelesen:

(Volgt het gedichtsel ofte warnunghe anno 1558 gedrucket to Gronnigen’, afgedrukt boven blz. 38 vlg.)

1) De beteekenis van dit woord is niet duidelijk, van den zin echter wel. Wil men er een geestigheid in zoeken, dan zou men kunnen lezen: a (d.i. privans) - buys = zonder buis. Maar zoo iets schijnt buiten Eppens' gedachtenkring.

[p. 135]

⁺ Voel openbarer hefft die astronomus van Deventer Martinus Carolus Cresselt¹⁾ anno 1565 in sijn pronosticatie na duydinghe sijner revolutioen der planeten und geschede eclypsen anno 63 und 64 in sulcke conjunctionibus Saturni und Jovis dorven scriven und uthropen.

(Volgt de prognosticatie van Cresveldt, in eenigszins afwijkenden vorm gedrukt boven blz. 43 vlg.).

Als nu anno 64, 65, 66 noch heel rauwich²⁾ was und⁺ alenthalven in onse Ommelandt an meesten die hoechste securitiet overall was, und was geestelick, wertlicken in een natuerlicke religioensvrede begroyet, dat men voer persecutie und tyrannie niet tvresen hadden, daer men des hoves placaten muchten liggen laten.

Anno 1561³⁾ is dat graefscap van Oestvreslandt am hoechsten verheven worden, myt ehevermalunghe des hochgeborne forstinne Katrina, dochter van konig (Gustavus⁴⁾ und in Oestvreslandt anno 62⁵⁾ ingetogen, daer voele edelinge, junckeren myt in Sweden bij den heeren und graven Edzart, die vierde graeff nach sijnes vaders graeff Enno regerunge und noch levende vrou Anna van Oldenborg gravinne, uthgetogen sindt und grote guederen vertieret hebben und ock anholden⁶⁾ worden myt Johan, des graeff Edzarts broder⁷⁾. Die orsake is mennich becandt gewest, daer Hayo Manninga, juncker to Luysborch⁸⁾, am trouwicheit sijn heren niet ontweken hefft, etc. Und alsoe an graeff Edzart tot ehemael geworden

+ fol. 70^v.

1) Vgl. boven blz. 43 noot 2.

2) Rauwich = ruhig = rustig.

+ fol. 71.

3) Moet zijn 1559.

4) In het H.S. is de naam niet ingevuld, bedoeld wordt koning Gustaaf I Wasa van Zweden.

5) Volgens Eggerik Beninga, Historie van Oostfriesland, blz. 856, had dat in April 1561 plaats.

6) Aangehaald, d.i. vriendelijk ontvangen, of in 't Groningsch en Oostfriesch dialect = aanhaald, d.i. opgescheept, of = aangehouden d.i. vastgehouden.

7) Vgl. boven blz. 91 noot 2.

8) Lutzborch, het stamslot der Manninga's bij Norden. Vgl. blz. 92 noot 4.

[p. 136]

und horen eersten dochter in Sweden getelet und soe vort 9 kinderen moder geworden: Anna, Enno, Johan, Maria, Gustavus, Christophorus, Carolus, Margreta, Sophia. Und samelicken noch leven anno 1588. Und in Sweden worden verscreven um bij Sygismundo konick in Polen erwelet twesen, als des moders broders soen¹⁾.

Anno 1565 conversiert to Gronnigen, we ock daerna to Embden, uth Brabandt comende, als een juncker sick achtende und voerdonde, in harbergen und kastel terende, nochtans een narre sick stellende, makede sick seer familiaer bij abten, prelaten, junckeren, edelingen, jae bij den raedt up raedthuysen koenlicken mede instupende und en yder scoberende²⁾ an den, soe hem mishagede; hoerde, versach alles als een speculator over landes, stadt und personen qualiteit oder valendt³⁾. Nemant konde van hem etdwes gewaer worden, soe in Westerlant, als Gronnigen und Embden, waeromme he alsoe umheer tochte⁴⁾. Meer belacht worde dan gemarcket, offte he van Pauwest und hoff alsoe upgemaket worde sijn, soeckende waermydt die landen und luyden an meesten mede behafftiget⁵⁾ weren, um wat nijes tmogen attentieren.

⁺ Wat dusse Nederlanden alle, sonderling ons Vreesen, na dussen warnunghe sij gevolget und tom verdarff thogebrocht, hefft ock Carolus V sulven in sijn levendt erfaren, bys tom eende sijnes levens des yaers 1558 den 20 Sep-

1) Sigismund III, de zoon van koning Johan III van Zweden en Anna van Polen, werd in 1586 verkozen tot Koning van Polen. Van de genoemde Oost-Friesche prinsen en prinsessen was hij inderdaad ‘des moders broders soen’, daar hun moeder Katharina van Zweden eene zuster van Johan III was. Sigismund zelf volgde in 1592 zijn vader als Koning van Zweden op. Daar hij evenwel devoot Katholick was en Zweden zoo goed als geheel gereformeerd, werd de verhouding al spoedig zoo gespannen, dat Sigismund in 1600 als Koning van Zweden werd afgezet en vervangen door zijn oom Karel IX, den vader van Gustaaf Adolf. Sigismund bleef tot zijn dood in 1632 Koning van Polen.

2) Schoffeerende, beleedigende.

3) Vermoedelijk voor: valeur.

4) Trok.

5) In beslag genomen, geinteresseerd.

+ fol. 71^v.

[p. 137]

tembris, als van allen saken wantruwende, ontschedende und sijn soen konick Philippus anno 1549 overall gehuldet in Nederlandt, hefft moten dulden und koenlicken dragen. Want Carolus V het concilium, soe daerna to Trent geholden, den Pawsten meer affdringende und dwingende, seggende to Bononien¹⁾: ick will het concilium hebben und was daerto van nemant geredtset²⁾, dan soeke vrede und reformatie, als hefft des niet eher mogen geneten. Dan na so haestigen victorie in Duyslant in teyn maent geslagen³⁾, dat de Pauwest het concilium myt den sijnen niet tot reformatie dan tot dwanck van alle potentaten besluytede, um het gebeede in kercken und rijcken allene tgebrucken und tvulvueren, sonder emants insage. Alsoe Carolus und konick uth Vrancrick sulven moten protesteren und hoer mandamenten laten revocieren⁴⁾, soe over wederdoperen myt worden meer gestalt tom screcken⁵⁾, dan in der daet solden executiert worden hebben, soe die geestelicken des neit to hove myt hoer juristen und anhangeren hadden misbrucket. Carolus V worde voer Duytsche orloch vermaent van den stadtholder van Flanderen, heer van Praten⁶⁾, een geleerder und in der tijdt seer erfaren van alle saeken, seggende: soe Keyserlicke Majestaet wolde heer des Christenheit worden, solde he niet anroeren offte wederwesen der Duytschen relegie, offte sijn hoecheit worde daer myt

1) Bononia, Bologna, waar Karel V den 24 Februari 1530 door paus Clemens VII tot keizer werd gekroond. Daar werd toen alleen onderhandeld over de Italiaansche verhoudingen; maar van een concilie was destijds nog geen sprake. Ook Sleidanus (blz. 179) spreekt daarvan niet. Alleen moest natuurlijk de Keizer bij zijn kroning de gebruikelijke gelofte afleggen van den Paus en de Kerk te zullen beschermen.

2) Aangeritst, aangespoord.

3) Natuurlijk de victorie van Mühlberg, 24 April 1547, ongeveer tien maanden, nadat de Keizer in Juli 1546 in het veld was gekomen.

4) Inderdaad kwam het tijdens het Concilie herhaaldelijk tot scherpe conflicten tusschen den Paus en de vorsten, vooral den Keizer en den Koning van Frankrijk.

5) D. i. om er den schrik in te brengen.

6) Vgl. boven blz. 12, noot 7.

[p. 138]

moeten vallen, welckes na orloch in erfarenheit geleret, hefft sulven ock sijnen soen Philippum konick waerscouwet, dat he nene tgroten vertrouwendt den geestelicken solde tostellen, he vresede uth hoer raedt een veranderinghe niet allene in den religioen, dan ock der rijcken. Soe he sulven nu erfarende was, dat he stervende (als noch sommigen betuygen, die die laeste woerden hebben angehort) den soene Philippo erenstlicken beclagede, dat alle rijcken voele quaets worde gedrouwet uth der geestelicke⁺ pauwschen onbescaemtheit und hartneckicheit¹⁾. Alnu was noch niet gehort noch becandt het wordt Spansche inquisitie, welcke in Spannien sijn orspronck eerst gecregen hefft tegens den Joeden, soe sick wal lieten doepen und Christenen nomen. Dan int hemelicken vervloeckeden sie Christum, und ock de Turcken²⁾, soe nu voer yaer 1492 Christi, dat ys des werelts 5238 yar, Hispanien, Granaten und Lysabon inhadt hadden 800 yaren lanck³⁾, onder den konick Ferdinando und Elysabeth alsoe van die monneken ys erdacht und to hove geoefent worden tmogen ondersoken up sulcke Godes lastereers und vijanden und daerna enige juristen und pawschen geestelicken myt den moneken des bedelordes bevolen ys worden, und dapper tyrannisieren. Und nu tom laesten tegens Evangelisschen und Goedes wort bekennende ys gheoeffent, meer uth des Caroli V conniventia dan den pawschen hebben mogen weren und keeren.

Bys dat na sijn affganck Philippus, die sone Caroli, een sulcken gelegentheit beter gaff um der geestelicken vornemendt to bevorderen laten, dat neit sulcken egene erfarenheit noch dapperheit sijnes vaders bij hem was, dan voel meer worde mysbrucket sijn joncheit van yaren, als anno 1527 geboeren, onder den moneken ovell opge-

+ fol. 72.

1) Vgl. boven blz. 13 noot 2.

2) De Turken (d.i. de Mooren) is nominatief, niet accusatief.

3) Dit is natuurlijk niet geheel juist. Geheel Spanje hebben de Mooren nooit bezeten: alleen in Grenada kan men zeggen, dat zij bijna 800 jaren waren gevestigd geweest.

[p. 139]

togen worde, sijn slappe gemoet, niet soeckende dan werelts lusten, sijn sachticheit tot alles buylicken¹⁾, sijn soerchlosicheit van sijn persoen, groetachtunghe, sijn heele Spansche upvoedunghe und een hofft holdende myt dat alder superstitiosche volcke, moneken, die dussen jongen konick stedes besloten hielden, und benae sijn moderlicke Mauritaensche sprake allene halff beholden hadde, daermyt he van aller sijner landen ommeganck verholden und vremdt bleffven ys, und na sijnes vaders affganck myt orlogen ys beswaert gebleven²⁾. Daeruth Paulus tertius und quartus³⁾ pauwsen alnoch wijders versekert worden Duyslandt myt dusser konig macht tovervallen und religioen des evangelii uthtroeden. Jae waren doende den soen tegens den vader uptreyssen offte tmynsten myt⁺ den konick van Vranrick bedrouwende, um Siciliam, Apuliam, Insubriam⁴⁾ tontnemen und den Fransose in twijsen, so Philippo niet beter fortuyn gedenet hadde, allene dorch veltoversten sick verwerende. So Philippus alhier sijnes vaders vermaen hadde west indachtich, und des vaders hoen willen wreken und myt den Duytschen laten versonen, soe nu voele thove bedacht worden, muchten die geestelicken ingebonden worden hebben und een vaste vrede und ruste in Christenheid erlangen. We dan ock konick Phillippus van Ferdinando Gonzaga⁵⁾,

1) Buyglicken (?) = te buigen, te bewegen.

2) Vgl. Eppens' oordeel over Philips II boven blz. 4 en 11.

3) Paus Paulus III (1534-1549); paus Paulus IV (1555-1559); Eppens kan eigenlijk alleen den laatste bedoelen.

+ fol. 72^v.

4) Insubria is het oude land der Insubres, Gallia Transpadana; hun hoofdstad was Mediolanum; in 220 werden zij door de Romeinen onderworpen. Met Insubria bedoelt Eppens dus Lombardije of liever het door Spanje bezeten hertogdom Milaan.

5) Ferdinand Gonzaga, de zoon van Frans II, markgraaf van Mantua, geb. 1507, was sedert 1525 in dienst van Karel V en streed in diens legers in Italië, de Nederlanden, Duitschland en Hongarije. In 1535 werd hij onderkoning van Sicilië. Bovendien schonk de Keizer hem in 1541 het graafschap Guastalla. In 1546 werd hij tot stadhouder van Milaan verheven, maar reeds het volgende jaar onder verdenking van Franschgezindheid ontslagen. Hij bleef evenwel bij Karel V in de gunst. Hij werd bij St. Quentin in 1557 gewond en stierf kort daarna te Brussel. Hij was dus destijds geen stadhouder van Milaan meer, zooals men uit Eppens zou opmaken.

[p. 140]

stadtholder to Melanen, soe to Brusel daerna verstarfft, warnet, dat men Carolum Caraffam¹⁾ cardinael niet solden to hove dulden, want he worde den vredehandel tusschen den konigen van Vranrick und Spanyen tot des Fransoes besten wenden und tot groten vordel des Pauwests, und worde to hove die heeren ummewenden und sijn anhang soecken, dorch den van Lotteringen²⁾ und cardinael van Atricht³⁾, soe sulcke vredehandel sochten van des Pauwest wegen und ock neit to vertrouwen solde wesen, allweert dat sulcke myt erstyfftunghe bevestiget worde an den Konig sulven. Dusse stadtholder Gonzaga verweerde⁴⁾ ock, dat het nu tijdt was myt den Duytschen sick weder to versonen, want myt hoer und hoer hulpe solde die Konick allene versekert wesen. Sulckes und dergelicken vorsorge kunde die Pauwest wol sien wat dan solden worden. Daeromme, soe Carolus Caraffa, des 4 Pauli pauwest bloetvrundt, to Bruysel comende und nergens sick scamende, gyff gaven, belovet vole, maket sick anhangig enighen uth den hove und sonderling den geestelicken, daer mede tho gedenet Wygglius⁵⁾ president, een Vrese uth Westvreslant, die nu den konick Philippo kunden wismaken, dat des Pauwest frundtscap allene denede um Duyslandt in vrede tholden, so men um anno

1) Vgl. over dezen kardinaal en zijne zending naar de Nederlanden boven blz. 5 noot 3.

2) De kardinaal van Lotharingen is Charles de Guise, aartsbisschop van Reims, (1525-1574), die vooral onder de regeering van Frans II (1559-1560), maar ook vóór en na dien tijd grooten invloed had op de regeering en de toestanden in Frankrijk. Hij was met zijn broeder François de Guise het hoofd der streng-katholieke partij.

3) Met den kardinaal van Atrecht kan niemand anders dan Granvelle bedoeld zijn; maar deze was als bisschop van Atrecht (1540-1560) nog geen kardinaal. Overigens is het verhaal van Eppens te verward om het met kans op succes in orde te brengen.

4) Beweren, staande houden.

5) Viglius van Aytta, heer van Zwichem. Van invloed van Viglius in de door Eppens aangeduide richting is overigens weinig bekend.

[p. 141]

1554 ock Engellant hadden becomen. Und raden alsoe, dat men ock Nederlandt den Pauwest musten vertrouwen und neit den Duytschen lieven offte vresen, want soe die⁺ Konick hadde konen verstaen, dat sijnes vaders hoecheit und geluck na der Duytschen onderlage was vergaen und kleiner worden, solden die Pauwest und geestelicken dorch anderen laten gescheden, welckes sie sulven dachten in groter ehergyricheit und egene herscapie uthtvueren und het Spansche inquisitie gebrucken um concilium van Trent tdoen onderholden, welckes reeds Caraffa seer wol kunde bij den onerfaren Konick erholden, daer die raedt voer den Pauwest denede, dat Engellandt, Nederlant an den anderen verenicht, ock Vranrick to versonen was om alsoe to gelickerhandt, dat tvoeren ener allene hadde onderstaen, tdoen tegens den Duytschen, myt gelicker cracht und hulpe vullenbrengen solden konen. Daeromme tusschen dusse twe konigen het orlorch gelecht wort¹⁾, een screckelick verbundt gesloten, um alle Goedes diensten, soe niet pawslicken weren, tverneelen und uthtroygen²⁾. Overst als die menschen grijpen tegens Godt am wislicksten an, so gaet Godt een ander baen. Maria koninne van Engellandt verstarfft; nae haer een ander Elysabet regement erwarfft; Philippus rumet het landt; konig Henricus vergaet in den triumph³⁾; die junge konigen und moder⁴⁾ worden den adel in Franrick onderdaen, verkeren alles wes daer was tusschen den nije

+ fol. 73.

1) Vrede van Cateau Cambésis, 2 April 1559.

2) Bij Eppens dus dezelfde traditie, die wij vinden in Oranje's Apologie. Van een vast plan om gezamenlijk de ketters te vervolgen is toen evenmin als later te Bayonne (Juni 1565) sprake geweest. Dat was trouwens niet noodig: in Frankrijk werden in dezen tijd de ketters even scherp vervolgd als in de landen van Philips II. Wel bracht de vrede van Cateau Cambrésis een politieke toenadering tusschen Frankrijk en Spanje, waarvan het huwelijk van Philips II met Elizabeth van Valois een symptoon was.

3) Hendrik II van Frankrijk werd 10 Juli 1559 in een tournooi gedood.

4) Frans II (1559-1560), Karel IX (1560-1574) en hun moeder Katharina de Medici.

[p. 142]

vrunden und beyde konigen begunnen¹⁾. Dat nawachten misvalt seer den Pauwest und ock an meesten den biddelmonneken und hoeffheren to Brusell, die nu alles tot hoeren gewyn hadden gehadt, solden se sonder wijder versaeck het werck hebben mogen verrichten. Dan tom lesten wordt D. Sonnius magister noster to Loven, um den Konick anno 1559 na Roem meer to verbinden, gesonden und folget den Carolus Caraffam um dusses nijes rijcks der geestelicken stoel und form tstellen als noch bij den vorigen olden bisdommen in Nederlant, als tweten Coln, Utricht, Morinensis, Tornacensis, Camerasensis und⁺ Luck, wesende sees als hoveden der geestelicken in Nederlandt und den konick van Spannien tohorich offte benabuert, solden noch multipliciert und verbreydet worden uth een yder vor sick. Tweten dat van Coln solde ontsloten blijven, Utricht daerbij instellende nije bisscopdommen, als tho Deventur, Haerlum, Milderburg, Leverden und Gronnigen. Uth Morinensi solde spruten Oudenarensis, Iperacensis, Bononia in Frantia. Uth Tornick: Brugensis und Gandaviensis. Uth Camerick: Antverpiensis und Mechliensis, weder hoefft over alle die anderen nijes ingestalt. Uth Luck: Namurensis, Ruermondensis, Busciducensis. Facit tsamen 23²⁾ bisdomen, welcke hoer onderholt solden hebben und nemen uth rijcke cloesteren, abdien und andere prebenden. Daervan Leverden solde versorget wesen uth die voelheit der abdien in Westerlandt, sonder soe daer der Premonstratensum ordinis sindt und ongeregelt leven, sol die des P.h.³⁾ wol doen,

1) Dat is niet geheel juist. Onder Frans II waren de Guises ook door den invloed van hun nicht, de jonge koningin Maria Stuart, zeer machtig. Maar na den dood van den jongen koning achtte Katharina de Medici, de regentes, het voorzichtiger zich bij de middenpartijen aan te sluiten en door een gematigde politiek de uitersten te verzoenen. Vandaar, dat ook van een innige samenwerking met Spanje geen sprake meer was, zelfs niet tegen de ketters.

+ fol. 73^v.

2) H.S. heeft 23, moet echter zijn 21. Binnen het grondgebied der Nederlanden waren het 18.

3) P.h., vermoedelijk: Pawslicke hoecheit.

[p. 143]

dat twe der orde vorscreven, als Marigardt und die ander Lidlum genoempt, tot des Leverden bisscops stoel und keercke begeven worden und myt hoer guederen veregendt tot dreduysent ducaten tot des bisscops tafel. Het ander solde verdielet worden tot prebenden offte onderholt der monneken in beyde klosteren offte abdijen, in welcker plaetse daerna solden gestalt worden die doctoren und licentiaten¹⁾.

De Gronniger bisscopdoem und hoer geleerde mannen daeryn gestalt sal versorge gedaen worden, soe P.h.²⁾ veranderde den abdije van Grote Adwert van S. Bernardi ordens tot een biscopdoem eder hoeffcollegie des Gronniger kerckes, als men wol recht veranderen mach und ock behort, daeromme, dat in dusse voergedachte abdije seer ongereguliert und scandelicken gelevet wordt, und sal P.h. geleven alsoe des abdijes guederen tverdielen (want sie wol gerekent worden tot achte duysent ducaten des yaerlicken yncomens)³⁾. Uth den anderen diel laet upgerichtet worden, soe voele hoefflicke stoel prebenden, als⁺ men kan anrichten voer sulcke geestelicke, toe veranderen tot kaniken⁴⁾, daerbij ock komen worden die doctoren und licentiaten. Dusse und alle die anderen bisdomen solen wesen van dre collegien, der theologen, canonistarum und edelingen, tsamen gesworen den Pauwest um het concilium van Trent vullencomentlicken tdoen onderholden.

Aldus is die pawslicke herscapie gecomen tot an den Noerdersee und socht dat he niet verloren hefft, verordelt die neit gehort sindt. Want dusse kloesterguederen sindt van den Vresen tsamengebracht und verordenet; und in Adwert wordt niet geracht⁵⁾, gereden dan studiert

1) Vgl. het vroeger door Eppens medegedeelde, boven blz. 20 vlg.

2) Vgl. blz. 142 noot 3.

3) Over den rijkdom van het klooster te Aduard, vgl. J.A. Feith, De rijkdom der kloosters van Stad en Lande, in Gron. Volks-Alm. 1902 blz. 1 vlg.

+ fol. 74.

4) Bedoeld is: kanunniken.

5) Getierd, geraasd.

[p. 144]

und geprediget, woedanig ys west D. Albertus Hardenbargius¹⁾, up cloesters kosten to Loven in studiis geholden anno 1538 und niet seer angenaem was m(onachis) nostris und benae gedodet solden hebben, soe Sonnius niet geweret hadde worden van die studenten. Bisher voer 30 yaren weren die Jesuiten in groter achtunge gecomen um hoer geleertheit, wolspreckentheit und dienstwillige onderrichtunge der kinderen. Overst, want sie am meesten na der olderen testamente wachteden und grote scencken begeerden onder het decksel van wisheit und hillicheit, sindt die suspect geholden. Wat dan dusse vogel grijpen, die het alles tot sick nemen und den adel nene plaetse myt hoer buycken worden blijven laten, als alle guederen und ampten an den geestelicken solde veregent blijven offte en yder hoer verbonden, niet anders dan unvruchbaere lusten des lijves plegen, dat sie am lijff und zeele solden moten versmoren, we die onvruch-

1) Albertus Rizaeus Hardenberg was geboren omstreeks 1510. Hij genoot zijn eerste opleiding onder Gosewinus van Halen, den rector van het Groningsche fraterhuis en in de abdij van Aduard onder abt Johannes Reecamp. Volgens Eppens studeerde hij op kosten van dit klooster te Leuven. Maar zeker is, dat hij in 1537 te Mainz promoveerde en daar vriendschap sloot met Johannes a Lasco. Naar Leuven teruggekeerd, hield hij daar theologische voordrachten; zooals Eppens terecht opmerkt, gaf hij daardoor bij de monniken aanstoot en geraakte in moeilijkheden; volgens onze kroniek zou zelfs zijn leven hebben gevaar geloopen en zou hij door de studenten zijn gered. Zijn boeken werden verbrand. In 1540 vertrok hij weer na Aduard, in 1543 naar Wittenberg, waar hij zich openlijk bij de hervorming aansloot. Daarna deed hij mede aan de reformatieplannen van aartsbisschop Herman van Wied, die echter mislukten. In 1547 vinden wij Hardenberg als predikant te Bremen. In 1561 werd hij door kerkeiijke twisten met de Lutherschen genoodzaakt Bremen te verlaten. In 1574 is hij als predikant te Emden gestorven. Hardenberg schreef een leven van Wessel Gansfoort, dat vóór de uitgave van diens werken (Groningen, 1614) is gedrukt. Vgl. over hem Reitsma, Gesch. van de Hervorming en de Hervormde kerk in de Nederlanden (2de druk, Gron. 1899), blz. 92 vgl. en de daar aangehaalde litteratuur, vooral D. Spiegel, A.R. Hardenberg. Ein Theologenleben (Bremen, 1869).

[p. 145]

baere geestelicken sick romen castos modo cautos¹⁾. Hier marck und wachte, adel, wat die inquisitie versocht, leret sulven guede konsten, west spaersam und blijff sober, konen gij wynnen, dat arffgenamen afftrecken. Also versagede²⁾ niet Priamus, die 50 kinderen hadde, und Xerxes 170 kinderen, die Israelitsche konigen vole vrouwen, we dan gude gesetten sindt um kinderen twynnen und der voelheit sick to romen, we to Roem van 3 kinderen vrijheit verlenet ys.

⁺ Der adels wercken sindt dussen, daer alle adel sick yn behort toeffenen, dat sie gemene beste bevorderen, voer vaderlandt strijden, bewaeren hoer vaderlicke rechten, bescutten weduwen und weeskens, komen thulpe den verdruckeden volckeren, slaen den tyrannen und volgen den olden adel, Jasonem, Herculem, Theseum, Agamemnonem, Aeneam und hoerer gelicken exempelen, Bartoldum Entens van Mentheda³⁾ etc. Sie worden erfaren, gelick in alle dingen, alsoe ock in den edeldoem, staet het um upganck und erholdinghe und ys gelicke manier, den dogede sal neit ontbrecken sijn besoldinghe, sijn arffgudt, sijn bestandicheit. Men kan enich plaetse vynden, die ener wol gherne solde dienen willen, soe sodanige

1) De woede van Eppens tegen de Jezuieten is eenigszins zonderling, daar van hun invloed in Stad en Lande zeer weinig valt te bespeuren. Misschien is Eppens zoo heftig, omdat hij de Jezuieten in zijn onmiddelijke nabijheid moest dulden. Te Appingedam hadden zij namelijk een school, die zij evenwel in de onrustige tijden na den beeldenstorm weer moesten opgeven. In 1590 eerst gelukte het hun te Groningen na veler tegenstand een college op te richten, dat de opbrengst van eenige kloostergoederen verkreeg. Dit college ging natuurlijk met de reductie van 1594 te niet. Vgl. Reitsma in Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594 (Gron., 1894), blz. 165 vgl. en vooral H.W. Spijker S.J., De Jezuieten in Groningen en Ommelanden, in Gron. Volks-Alm. 1908 blz. 128 vgl., en 1909, blz. 98 vlg.

2) Waarschijnlijk: vertwijfelen.

+ fol. 74^v.

3) Het doet eenigszins grappig aan den woesten watergeus Barthold Entens van Mentheda (1540-1580) hier in één adem te hooren noemen met de helden der klassieke oudheid. Zie over hom Mr. A.J. Andreae in Gron. Volks-Alm. 1900 blz. 58.

[p. 146]

edelinge willen regeren, und lernt also weigeren der geestelicker gaven und verbindunghe, die panden sindt des verradts tegens vaderlant und lijff und ziel ummebrengen, soe onehelicken und oncuyst leven moten.

Updat een yder mach weten wat des Paws edt und verbundt sij, soe in hoere rechten bescreven ys titulo 24 de juribus. Ego episcopus van dusse ure aff wetvoren sal wesen Sancto Petro trow und den Romsche hillige kercke und mijnen heer den Pauwest und sijn nacomelingen, die na den canon daerin komen. Ick sal neit wesen in eenich raedt offte daet, dat he sijn levendt offt lidtmate verliese off begrepen worde myt een quaet bedroch; den raedt, dat he mij het sij dorch breven, offte van sick sulven, offt boede wort openbaeren tot sijnen nadiel, sal ick nemant mij verbinden. Ick sal het pawsdoem van de Roemsche kercke und die regelen der vaderen als een beschermer mede wesen een hulpe (onvercortet mijn orde) bij und tegens alle menschen. Aldinck soe ick weet, dat tegens den Hilligen Stoel, und sijn Hilligheit sulven wordt angerichtet, dat sal ick openbaeren und ock letten. Die regulen der hilligen vaderen, hoer ordelen, ordinantien, menunge, verordnunghe, voerbedynghunghe, belofftenisse, bevelen als apostolisschen, sal ick myt aller macht onderholden und doen, dat sie ock van anderen onderholden worden. Ketteren, scoermakers und wederspannigen onsen heren den Pawst und sijn nacomelingen voergenoempt, na mijn macht sal ick verfolgen und⁺ anfechten etc. Dit moten sweren alle, soe in ampten als doctoren, nije presteren in hoer wijunghe, ock abten, ock studenten in universitieten der Pawschen mogen neit ingescreven worden in het universitietsboeck, offte sie moten den Romsche kercke tosweren¹⁾, den anderen

+ fol. 75.

1) De eed van den bisschop aan den Paus wordt afgelegd vóór de consecratie. Deze eed was reeds eeuwenoud, toen Paus Clemens VIII hem in 1596 in het Pontificale Romanum opnam. De tekst van den eed bij Wetzer und Welte, Kirchen-Lexicon, II, 884 vlg. Eppens verwijst naar het kanonieke recht, naar welke uitgave, is ons onbekend gebleven. Priesters deden niet, zooals Eppens meent, een eed van gehoorzaamheid aan den Paus, maar aan den bisschop. T.a. p. X, 354. Een doctor had een aantal eeden te zweren, maar niet van gehoorzaamheid aan den Paus. T.a. p. XII, 338.

[p. 147]

aff, Evangelisschen und Reformierden myt der leraeren; evenwol hebben wij in die Ommelanden alle prelaten bij ons tegens den Pauwest in hemelicke raeden gelaten und commissionen ghegeven, welcke Wigbolt van Ewsum eherlicke mannen achtede und uth hoeren dignitiet niet solden ontsettet sijn. Dusse tsamensweringe groyget in vrede; in orlorchtijden wordt sie niet swacker noch ontbonden, gaet in konigen hoven, raedtslagen, raedthuysen oeren Goedes diensten tafelen¹⁾; ja nu ock soe die vorsten van den Pauwest worden vexiert und gebrucken sie to raeden, sien an den nichtes dan olije, platten²⁾ und geveinsde ensamheit³⁾ und sindt als wolven, die mennich verscoeren myt hoer verraedt.

Duss vole ys bisheer tdoen west myt den Pauwest und den vorsten, konigen und heren tegens den geestelicken um den Roemschen stoel und sijnen gesetten terholden, dat Evangelium uthtsluyten und gene reformatie tdulden. Soe erst up und tegens den wederdoeperen ys intendiert ys⁴⁾ worden, und daer alle strengicheit an geoeffent ys worden, myt welcke naem alle besmettet worden, soe niet Romsche Kercke gehorsamen. Daervan die magistri nostri to Loven die executoren over weren und to hove den pauwestban indrongen um concilium van Trent tholden, voer dat men sulcke Spansche inquisitie van nije bisscopen becandt was. Und wordt gescreven und in boecken gestalt, dat die theologi van Loven niet allene vijfftich duysent personen hadden myt vuer, sweert, galde⁵⁾, putte vermoden⁶⁾ laten, dan ock neit onder dremael

1) Vestigen.

2) Kale kruinen der geestelijken.

3) Hiermede wordt het coelibaat bedoeld.

4) Dit tweede ‘ys’ is natuurlijk overbodig.

5) Schrijffout voor galge.

6) Schrijffout voor vermorden.

[p. 148]

⁺ hondert duysent personen¹⁾ solden berekent worden, soe dorch die executie der placaten to hove dorch die sulvighe theologen van Loven weren ordiniert; und yaerlickes deden publicieren van yaer 1531 tot yaer 40 und noch exasperiert up yaer 1544, 1546, 1550 und vorts ock bij den konig Philippo ingedrongen 1564 und 1566²⁾, we gesecht ommegebracht sindt worden und vermodet³⁾ offte tmynsten in ballingscap vertrecken moten, verlatende landen und gudt. Sulckes extendierde sick soe wijdt und bredt, dat in Westvreslandt van den camerhouwer⁴⁾ in⁵⁾ landt und stadt een gewontlicke spectakel geholden worde over mannen und vrouwen, und tom laesten ock to Gronnigen ingedronge worde, dat die wolgeleerde man Regnerus Praedineus, rectoer der scolen van Sunte Merten, ock reede het ordell gevellet was, uth stadt und landen

+ fol. 75^v.

1) Vgl. blz. 7 noot 3.

2) Ook hier is Eppens met de jaartallen wat in de war. Het eerste plakaat van Karel V tegen de Hervorming in de Nederlanden is van 22 Maart 1521. Sedert 1525 en vooral sedert 1531 werden de plakaten steeds meer verscherpt, vooral toen de Wederdoopers overal zich begonnen te roeren. Na een korte verslapping der vervolging, werden de plakaten opnieuw steeds strenger. Den 22 September 1540 (ook Eppens noemt dat jaartal) werd te Brussel een keizerlijk edict uitgevaardigd, dat gestrenger was dan alle vorige; elke afwijking van Rome's leer werd even zwaar gestraft als de Wederdooperij. Bij plakaat van Gent van 18 December 1544 (ook bij Eppens) werd het drukken en verspreiden van kettersche boeken onder censuur gesteld. Den 28 Februari 1546 (evenzoo bij Eppens) werd door Karel V een nieuwe instructie voor de inquisiteurs naar het model der Spaansche bekrachtigd. Eindelijk sloot het beruchte plakaat van 20 April 1550 de rij van Karel's edicten (ook bij Eppens). Philips II vaardigde geen nieuw plakaat uit, maar bevestigde op raad van Granvelle eenvoudig dat van 1550, dat inderdaad gestreng genoeg was. Vgl. Reitsma, Geschiedenis van de Hervorming (Gron. 1899) blz. 92 vgl., 86 vgl. en de daar aangehaalde litteratuur. Wat Eppens met de plakaten van 1564 en 1566 bedoelt, is niet duidelijk; vermoedelijk is hij in de war met dat van 24 Mei 1567. Vgl. Bor, I, 170.

3) Schrijffout voor vermordet.

4) Vermoedelijk cameraar.

5) H.S. und.

[p. 149]

to verwijsen na luydt hoere constitutie, daeromme, dat he in den scolen vor den joeget tduytlicker den pawstdoem straffede und tot den christelicke waerheit leyde, und niet in kercken ceremonien sick wolde sien laten, bij de joeget und in alle universiteten sijn discipulen wat anders soechten dan to Coln und Loven angenomen worde. Und nicht allene dusse dan ock andere vrome mannen solden hebben moten vertrecken, soe dusse und anderen, we Galarcus Verrutius¹⁾, Gert Entens²⁾ etc., niet weren dorch tijdtlicke doet anno 1558 und 1562 balde verstorven. Als nu hoveden und rectoren van beyde scolen to Drae und Mertini daer weder anderen uth Brabant Geradus Loppersum³⁾ in den plaetse geropen, nochtans den joeget mishageden und weder vertogen etc.

Dat men nu langes van yaer 1492 myt den nije erdachte Spansche inquisitie in Spanyen was gewonet, scameden sick neit die theologi van Loven als vaders des geloves, nasoeckers der ketterschen boesheits, wreckeren der affvalligen, soe sie na de Spansche maniere genoempt wollen wesen, ock in Nederlandt sick tvertonen, alwaer ock sie noch konigen, noch staten, noch overicheiden offte regenten van steden, noch den geestelicken staet nene plaetse gunnen tconsentieren dan hoer naem laten blijven und dat gerichte sulven uthvueren. Daervan corte und⁺ waerafftige exempelen an Carolo V, Keyserlicke Majestaet gedacht, erfaren und beholden sindt bij loffwerdigen, die des gesien und gehort hebben, niet allene want sijn Keyserlicke Majestaet sijn pedagogum Aedrianum van Utricht, geboren in slychter standt sijner olderen, hefft daeromme van sick affdancket, want he na den geestelicke staet indronge um den standt van Spannien boven sijn commissioen tstyllen, onderstondt sijnen heren van die arfflicke

1) Gerlacus Verrutius was rector der Aschool. Vgl. boven blz. 88, noot 8.

2) Een neef van Barthold Entens.

3) Gerardus Loppersum was de opvolger van Praedinius als rector van de St. Maartenschool, maar was slechts één jaar (1559 - April 1560) als zoodanig werkzaam.

+ fol. 76.

[p. 150]

successie tontsluyten, nam pastorien tot sick, stellede in alle abdijen enen monnick, die voer anderen stedes leeren solde¹⁾. Dan ock sijn cancellarium Mercurim Cattinarium daeromme van sick verwesen, dat Sijn Majestaet gewaer worde, woe die pauwest Paulus quartus een purpuren hoet hem galerum²⁾ toschickede, updat he solde Sijnes Majestaets meinunge ondersoecken, antworde hem also: ick byn wol een konick dan die Pauwest regeret mede; du kanste neit to gelicke mij und den Pauwest in soe voele verscheiden und periculose invallede saken myt een eedt verbunden wesen; gebrucke nu dijn geluck, want dij angeboeden wordt³⁾. Daerto ys waerafftich, dat een vroem und godtzalich man den Keyserlicke Majestaet dienstlicken was in den astrologische kunst, die he erkande enes vromen open gemoets und verstandes, dan niet soe seer geneeget tot die indulgentias, soe die pauwest Paulus quartus na der Duytschen nederlage an keyserlicken hove togesonden hadde, und ock alsoe van sommygen, soe Keyserlicke Majestaet meende neit alsoe geneget twesen, worden angenomen. Overst allene dusse horologistes weigerde diesulvyge indulgentias standtafftelicken, dat ock die den bychte hoerden, hem seer hart beclageden. Aldaer antwoerde Keyserlicke Majestaet sulven vor den horologisten und secht: sal ick immers alsoe van ju papen bemoyget worden, dat ick niet een man voer mij buyten juwen ordinantie mach vrij beholden. Overst als Sijn Majestaet sach wat perikel densulvigen worden solde, soe hefft he hem niet willen affdancken, dan frundtlicken als dorch een joeck⁴⁾ gaff hem gelegenheit um

1) Ongeveer ditzelfde verhaal over Adriaan van Utrecht heeft Eppens reeds vroeger verteld. Vgl. boven blz. 16.

2) Galerus = kardinaalshoed; de accusativus wil hier zeggen: tot een kardinaalshoed.

3) Ook dit verhaal staat ongeveer in denzelfden vorm reeds boven blz. 15. Paulus IV is in ieder geval de Paus niet, die in het verhaal - aangenomen, dat het juist is, - moet voorkomen; deze regeerde van 1555 tot 1559 en Gattinara stierf reeds in 1530.

4) Jok of grap.

[p. 151]

tvertrecken, seggende: soe du, guede mester, vervallende⁺ wordts den inquisitoren van mij, meenstu, dat ick dij voer den solde erholden mogen, du marckest wol, wat sie hier niet vermogen. Overst ick hebbe dij vaken geraden und raede alnoch alsoe, dat du enige onderholt voer dijne kinderen ansochste, want sulcke besoldinghe behoeren die princen den getrouwen to geven, want hoeren landen upcompsten mogen den heeren sulven nouwelicken genoech wesen, und kan gescheden, dat du dusser inquisitoren ongunst muste wijcken¹⁾. Een yder kan dusser dingen meer nasoecken und gedencken, wat sulcken Majestaet van sulcker verstandt, erfarenheit und manlicheit in daden in sijn levendt ys beyegent und sulven lijden moten van die inquisitoren in Spannien, soe lange he gelevet hefft. Dat ock sijn bychtvader tho Roem sij verbrant worden daeromme, als offte he Carolum V verleydet hadde und to ketter gemaket, soe doch meer tgeloven staet, dat die monnick van Carolum V sij geleeret worden. Groter gewalt hebben dusse theologi Lovanienses bewesen na Caroli V affganck und des konick Philippi vertreck uth die Nederlanden anno 1559. Und sijn ordesheren den prince Wilhelmo van Iranien, grave van Egmont, grave van Horn, grave van Bateborge²⁾, grave Brerode und Arenborch sampt anderen heren und raeden, Viglio president, neffens den Koninginne vrouwe Maria als gubernatuersche der Nederlanden³⁾, het regement strengelicken und erenstlicken beveelende, besunders den Catholicken Romschen religioen tbeschutten, handthaven, noch den theologis orsake gheven tclagen offte sijn Konicklicke

+ fol. 76^v.

1) Ook dit verhaal van den keizerlijken astroloog werd in beknopter vorm reeds vroeger door Eppens medegedeeld. Vgl. boven blz. 17.

2) Batenburg. Het is eigenaardig deze vrij onbeduidende figuur hier onmiddellijk na Oranje, Egmond en Hoorne genoemd te zien. Hij was bovendien geen lid van den Raad van State, gelijk Eppens schijnt te meenen, evenmin trouwens als Brederode.

3) Het is zeer vreemd, dat Eppens hier in plaats van Margareta van Parma, Maria van Hongarije als Landvoogdes na Philips' vertrek naar Spanje laat optreden.

[p. 152]

Majestaet seege neit, woe die vremde Spansche natioen uth die Nederlanden solde verweert worden und buyten blijven.

Woe lange overst und van welckeren an meesten tho hove sij disputiert um der Nederlandtsche vrijheit tegens den theologen, soe concilum van Trent wolden endtlicken yngevuert hebben, soe anno 1552 worde dissolviert und verstoeret van her Maurys¹⁾, wil ick alhier laten verblijven tsoecken, als onse Vresschen handel allene betrachtende,⁺ woe die onvrede daeruth ock an onse Vreslanden ys ingevuert worden. Overst dit ys am hoechsten waerafftich, dat die cardinael van Atricht Granveel na vertreck des konicks Philippi und vrouwe Maria affganck²⁾ nevens die voergedachte ordensheren myt den hartochinne, vrouwe Margrete van Parma, die hoechste raedt und mester, wesende hoefft der nije bisscopsdomen vorscreven, sick allene instellede, vergaff und ordinierde alles allene, seggende: he was die presentie des Koninckx, hem solden men consuleren und groter achten; die verantwordunghe van alle saeken solden die ordensheeren allene wachten und doen, soe van hem allene was consentiert und statuert. Dit ys die eerste orsake west, daerom die heeren to hove in partijen sindt verdielet worden. Die anderde orsake ys west die benominge und instellinge der vorscreven nije bisscopen, waermede die meente overall ys onrouwiger geworden und den geestelicken begunnen thaeten, tbespotten und benae hoenen, dat sie nouwelicken up wagenen, scepen, wegen bevrijet weren, und sick ock in wertlicke clederen musten verbargen buyten die cloesteren onder die gemeente. Daervan openbaere ledekens gesongen³⁾ worden van der papen

1) Maurits van Saksen. Inderdaad is het concilie van Trente op het bericht van zijn inval in Tirol in 1552 uiteengegaan, om niet vóór 1562 weer bijoen te komen.

+ fol. 77.

2) Maria van Hongarije stierf 18 October 1558. Vgl. boven blz. 18, noot 1.

3) H.S. gesonden.

[p. 153]

geylheit, dronckardtscap und onordentlicheit, als: heeroem danset ynt hempt¹⁾. Ock twe moneken na den sluys vaere(n)de tscepe, tom laesten bevunden sint vrou und man twesen, daervan die concubien in den scepe hebbe getelet und een kindt gehalet in aller menschen ansient²⁾; hefft over heel Nederlandt den gemeente orsake laten die geestelicken to verachten und tbespotten. Daeruth die cardinael van Atricht, noch verdroemsamer³⁾ dusses verachtens der geestelicken und stolter geworden, die nije bisscopen intvueren over het volck, daer nene regel van levent meer was, achte het concilum van Trent een gewisse regel der gemeente myt dwanck van inquisitie to bestedigen, welckes nu den hoeffheeren niet weiniger mishagede, umdat sulcke strengicheit een gewisse uproer solde verwecken, als doch den gemeente reede ondrachtelicken⁺ was tdragen. Diewijle nu in Franrick die religioen na affganck koninck Hind(rick) van den parlament was vrijgelaten als hoer nabueren anno 1562⁴⁾, und in Nederlant die hemelicke predicatien voele und vaken worden geholden, und die hoeffheren to Bruysel den rigoer van placaten versoeteden, sonderling ock to Antwerpen, soe

1) Dit lied is door ons noch in van Lummel's Nieuw Geuzenliedboek (Utrecht 1874) noch in een anderen bundel gevonden.

2) Waar deze stichtelijke geschiedenis heeft plaats gehad, is onbekend; misschien is het niets meer dan een verhaaltje. Voor Eppens is het wel karakteristiek, dat hij ze opneemt. Dat het een Groningsch verhaal is, zegt hij niet, al mag men het aannemen.

3) Waarschijnlijk schrijffout voor: verdroetsamer.

+ fol. 77^v.

4) Dat is niet geheel juist. Hendrik II stierf den 10 Juli 1559. Maar daarop volgde niet een periode van vrijheid van geloof, maar juist onder den jongen koning Frans II, den gemaal van Maria Stuart, en door den invloed der Guises een zeer scherpe vervolging der Protestanten. Eerst na den dood van Frans II, den 5 December 1560 kwam met de regentes Katharina de Medici en den kanselier l'Hòpital een gematigde politiek aan de regeering. Met het vrijlaten van den godsdienst in 1562 heeft Eppens vermoedelijk het oog op het edict van St. Germain van Januari van dat jaar, dat de vrijheid van geweten, van belijdenis en van eeredienst voor de Hugenoten buiten de steden bevestigde en de tegen hen op de rol geplaatste vervolgingen schorste.

[p. 154]

men den cophandel niet solden willen verstoeren und verdriven; daerom Monteny¹⁾, ridder des G(ulden) Vluys, in Spanien gesonden was west und vrouwe Maria to Ausburg ock hadden doen linderen²⁾ bij den Keyserlicke Majestaet horen broderen enige yaeren tvoeren³⁾. Daeromme die hoeffheren, Staten van landen und steden, myt den gemeente dusses riguers und stolticheits van den cardinael van Atricht verdroetsaem geworden, doen sick noch meer openbaren tegens den cardinael und worden indachtich der Nederlanden vrijheit, hoer privilegien, hoer blijder inkumpst. Dat tvoeren in hemelicken geoefent worde myt predigen, leeren, vermanen und samelingen tholden, worde nu opentlicken in groter getal jae gewapent bestaen und uthgevuert. Derhalven die cardinael van Atricht, uth Brabant vertreckende⁴⁾, und sijn creatueren to hove und to Loven achterlatende, maket den hoeffheeren und die Staten der landen bij den Konick ganslick verdacht, sonderling den prince Wilhelmum van Iranien, als dat Sijn Excellentie een hoeff, autoer, fautoer, procuroer,

1) Dit is Floris van Montmorency, baron van Montigny, stadhouder van Doornik, die in 1561 door de Landvoogdes naar Spanje werd gezonden om den Koning van den toestand des lands te onderrichten. In 1566 ondernam hij met Bergen zijn bekende tweede reis naar Spanje, waar hij in 1570 in de gevangenis werd vermoord.

2) Verzachten.

3) Wat Eppens hier bedoelt, is niet zeer helder. Waarschijnlijk dacht hij aan het volgende. In 1530 kwam Maria met den Keizer op den rijksdag te Augsburg, waar ook de bekende Confessie is aangeboden. Er is daar zeer lang onderhandeld over een te treffen vergelijk tusschen den Keizer en de Protestanten. Maria ontving toen de Protestantsche leiders ten harent en liet zich over hun beginselen inlichten; ook wenschte zij hartelijk een accoord. Dat zij ooit voor de ketters bij den Keizer in de bres zou zijn gesprongen, is niet zeker; nooit heeft zij zich tegen de plakaten verzet, al trachtte zij in bizondere gevallen de uitvoering daarvan te verzachten. In 1550 was Maria tot tweemaal toe te Augsburg om tusschen haar beide broeders Karel en Ferdinand te bemiddelen; dat zij toen ook voor de vervolgden heeft gesproken, blijkt niet.

4) April 1561. De chronologie is ook hier bij Eppens wat in de war

[p. 155]

ontfanger weer der Konicks rebelligen, onghehoersamen und uprorigen egene ondersaten, soe niet wolden billicken het onderholt des concilii van Trent myt den inquisitueren, als wesende die nije biscopen, intvueren und uptdringen over die ganse Nederlanden, vermeende dat alsoe vrede und enicheit erholden solden worden. Waertegens ex contrario die Staten und hoeffheren versekert weren, dat endtlicken uth die strengicheit der placaten und voel meer uth die inquisitie het gewisse verdarff und onderganck der Nederlanden solde und muste volgen, welcker landen wolfaert hoer na des Konicks vertrecht am hardsten bevolen was und am meesten besorgede, und niet dulden worden, dat men in der geestelicke⁺ slaverije solde ingevueret und verbonden worden. Daeromme anno 1565¹⁾ den 5 Aprilis alsucken request voer den hartochinne van Parma regentsche overghegeven und alsoe geclaget:

(Volgt het verzoekschrift der edelen d.d. 6 April 1566, gedrukt bij Bor, bk. II fol. 41^vo.).

⁺ Die edelingen uth den Nederlanden und vassallen van den Konick, als getrouwen voer den vaderlant wakende²⁾.

Thoe voeren ys daer gedacht, dat die adel, hoeffheren und overicheit van den cardinael van Atricht, van den theologen uth Loven myt die confederierden in den hove, dar president Viglius die meeste mede onder was, heel uth hoeren autoritiet ontsettet worden, und solden moten lijden den riguer niet allene der placaten, dan ock den inquisitie sulven van den nije bisscopen. We ock die meente hoerer tyrannye verdroetsam uth exempel van Francrijk bij Condé anno 1562³⁾ und daerna het evan-

+ fol. 78.

1) Dit moet natuurlijk 1566 zijn. Aan het einde van het nu volgende stuk heeft Eppens het jaartal juist geschreven.

+ fol. 80.

2) Dit onderschrift heeft Bor niet.

3) Eppens doelt hier op het uitbreken van den eersten godsdienstoorlog in Frankrijk in Maart 1562 ten gevolge van het bloedbad van Vassy. In dien oorlog was Condé, vooral na den dood van zijn broeder, den Koning van Navarre (October 1562), met den admiraal de Coligny de aanvoerder der Hugenooten. In den slag bij Dreux (19 December 1562) werd hij door Guise gevangen genomen, maar na den vrede van Amboise (Maart 1563) losgelaten. Hij sneuvelde in den slag bij Jarnac den 13 Maart 1569.

[p. 156]

gelium inlatende in wapenen sick gevende, ock die predicatien opentlicken in Artoys, Hennegouwen, Flanderen, Brabant, sonder to Antwerpen doersten oeffenen und sick hoeren laten, ock kercken purgerende, belden, altaren vernielende etc. Soe wordt nochtans die ehere Goedes,⁺ des evangelii claerheit bij alle menschen voerluchtende, onder des Konicks hoecheit ondergesettet¹⁾, und tegens des pawslicke affgoderije, daer een yder voer begunnede tgrouwelen²⁾, und sijner tyrannie nagestellet³⁾ tworden; want des meentes onschult worde vergeten und daertegens quaet roeckloesicheit an den meente besorget. Und diesulvige edelingen niet hebben dorven voer de hartochinne noch an den Konick mentioneren offte verdedigen, hetsij dat myt den, dat men bij consent, wille und raedt der Generale Staten van Nederlandt een beter und andere ordinantie vermeenden tstellen over die religioens saken, alsdan Godes wordt und sijn kercke solden konen verdedigen, und in den lichte vortstellen. Overst alsoe blode die edelingen sindt befonden⁴⁾, even soe weerdich worden sie ock hierbij geacht und reputiert; want hetsij voer dusse anganck to hove, offte daerna, als dusse request worden vertonet eder gelesen was, is in den raedt gefraget, wat doch voer luyden weren, die sick to hove ingedrungen hadden um wat nijes tmolieren, wat sie vermochten, wat anhangen sie hadden. Is ener to hove bij de hartochinne van Parma ghehort worden, seggende up fransoes: het sijn Gousen, dat sindt arme, scrade⁵⁾ edelingen, die nichtes voel vermogen, voer bedelars und verlatenen tachten, soe niet anders waer

+ fol. 80^v.

1) Vastgesteld.

2) Gruwen.

3) Nagestellet tegens = achtergesteld bij.

4) Dit verwijt van Eppens is zeker zeer gegrond.

5) Behoeftig, armzalig.

[p. 157]

erholden worden und besoldet¹⁾. Welckes wort Gouse daerna, int openbaer onder hoff und volcke tom hoen upgenomen und verbreydet, het verorsaket, dat sick die adel und daerna hoer anhangen ock Goesen nomeden und als die pelgremen S. Jacobs sculperen an hoeden und klederen dragen²⁾, onderstonden tot een gedenckteken hoeres hoens, soe men um trouwe raedt und voersorge voer het vaderlandt to hove hadden ontfangen; want sie none pawsschen besoldinge lieveden noch den tyransche inquisitie wolden billicken dan tegens staen und die arme meente verdedigen, die ock niet weinich na dusses⁺ meer verhettyget worde. Overst Haere Hoecheit vrouwe Margreta van Parma, nu dagelickes erfarende, wat uth violatie des edickts der religioens halven in Franrijck erstanden was³⁾, tweten sulcken onvermoedelicken orlorch tusschen den hartoch van Guise und den prince van Condé, here Lodewick van Borbon. Daeromme want die van Guise tegens den Konick und parlaments edict, anno 1562 in Januarij publiciert⁴⁾, (dat men vrije religioen solden eendiels exercieren, sonder der Pawschen insage

1) Blijkbaar heeft Eppens gehoord van het bekende verhaal over den oorsprong van den naam Geuzen, waarin Barlaymont de hoofdrol speelt en dat o.a. bij Bor en van Meteren voorkomt. Dat hij het van hooren zeggen had, blijkt wel uit het feit, dat hij den naam van den edelman, die zich schimpend over de edelen had uitgelaten, niet noemt. Vgl. over de geloofwaardigheid van het verhaal: Gachard, Sur l'origine du nom des Gueux, in Etudes et notices historiques concernant l'histoire des Pays Bas (Bruxelles 1890), 130 vgl.

2) De pelgrims naar Santiago di Compostella in Gallicië droegen schelpen aan den hoed.

+ fol. 81.

3) Daarmede bedoelt Eppens den eersten godsdienstoorlog in Frankrijk (1562 tot 1563), daar hij den oorlog in verband brengt met het edict van St. Germain van Januari 1562 en daarin Condé en Guise tegenover elkander plaatst. Maar in 1566 kon Margareta daarvan natuurlijk geen dagelijksche ervaring hebben; want juist in dit jaar was het vrede in Frankrijk.

4) Het edict van St. Germain van Januari 1562. Zie boven blz. 156, noot 1.

[p. 158]

und besperinge) nu rede¹⁾ hadde in den eersten Martii tho Wassy voele Koninges onderdanen, junck und olt, man und wijff yarmelicken, und sonder aller erbarmen und onderscheydt verworget laten, soe na luydt des edickt allene tom gebede und praedycatie ongewapent sick versammelt hadden na die leere und uthwijsinge des Godtlicken woerdes und religioens²⁾, als die prince van Condé to gelick myt hoer hadde angenomen und bekennet. Und sulcke inlandtsche wapenen in Franrijck reede dier³⁾ yaren lanck niet sonder bloed angrepen und affgelecht konden worden, solde ock desgelicken in Nederlandt niet weiniger beyegenen um der inquisitie und nije bisscopen halven, bij alle ordensheren und ganse gemeente verdacht und verhaetet. Daeromme Hoer Hoecheit niet langer vertoch hoeres apostilles und gunstigen antwoerdts makende, antwoerdet vor sick des anderen dages, dat ys den 6 Aprilis anno 1565⁴⁾.

⁺ (Volgt het bedoelde antwoord, gedrukt bij Bor, bk. II, fol. 42).

Niet allene dusse sorchvoldige antwordt gevende, dan vorders noch een meerder dienstlicke versekerunghe over dusse requestranten tvertonen, soe eherbedet diesulve hartochinne van Parma uth des Konincklicke Majestaet naem und beveel den edellingen remonstranten samelicken an, um ruste, vrede tholden, nae luydt den vertonede request in die Nederlanden, dat hoer edellingen sulcken request niet sal bij den Konick qualicken genomen worden,

1) Reeds.

2) Het bloedbad van Vassy viel voor in Maart 1562. Guise trok toen met een bende gewapenden door het genoemde dorp; zij vonden daar een protestantsche godsdienstoefening, die door hen werd verstoord. Natuurlijk verzetten zich de Hugenooten, die niet, zooals Eppens meende, ongewapend waren; er ontstond een gevecht, waarin aan beide zijden dooden en gewonden vielen. Dit gevecht was het sein tot den eersten godsdienstoorlog.

3) Schrijffout voor drie? Maar dan is de berekening van Eppens niet in orde.

4) Dit moet zijn 1566, hoewel in het H.S. alsmede bij Bor staat 1565.

+ fol. 82.

[p. 159]

als een verbondt gemaket hebbende tegens den Majestaet. Dat ock derhalven die Majestaet hoer reede¹⁾ hadde doen bevelen, den edelingen daervoer to versekeren und an sick in sijn eede und dienst meer tverbinden, wie sie sick ock hadden bij dussen request verbonden und eherboden tdoen und tholden. Daeromme die edellingen supplianten up den 20 dach Augusti noch wederomme verbodet²⁾, um tantworden up den request na luydt het scrivendt van den Konincklicke Majestaet.

(Volgt de verkorte inhoud van dit antwoord van de regentes Margareta van Parma, gedateerd 23 Augustus 1566, gedrukt bij Bor bk. II fol. 67^vo.).

⁺ Woe solde dit aldus mogen vonden konen hebben worden, soe die corrumpierde hoeffheren und die president Viglius, myt die nije erkosene bisscopen als inquisituersheren, Granvell, Curtius, Castrensis, Lyndanius, Sonnius, Mahusius und Knijff³⁾ des neit hadden erdocht myt den anderen, soe dusse sees in dusse sees⁴⁾ steden reede verordenet weren: to Mechelen, Brugge, Middelbūrg, Ruermonde, Hartochenbussche, Deventer und Gronnigen etc., wol solden weten na tsoecken und int werck tbrengen⁵⁾. Und alsoe was den guede hoeffheren, edelingen, sampt

1) Raden.

2) Ontboden.

+ fol. 83.

3) Vgl. de bisschoppen boven blz. 2.

4) Moet zijn: zeven.

5) Eppens stelt deze zaken geheel verkeerd voor. Waarom hij deze zeven bisdommen en niet de andere noemt, is niet duidelijk; zij behooren niet bij elkander en houden ook verder geen verband. Zij zijn ook niet, gelijk men uit Eppens woorden kan afleiden, alle tegelijk bezet. Granvelle aanvaardde reeds in 1561 zijn archiepiscopaat van Mechelen, evenals Curtius zijn bisdom van Brugge en a Castro dat van Middelburg. Maar Johannes Mahusius, de bisschop van Deventer, was in 1565 nog niet gewijd. In den Bosch kon Sonnius evenmin onmiddellijk den zetel bezetten. De bisschop van Roermond, Lindanus, kon eerst in 1569 zijn ambt aanvaarden. Groningen kreeg zijn bisschop, Johannes Knyff, eerst in 1568, Deventer den zijnen, Aegidius del Monte, in de plaats van Mahusius eerst in 1570. Vgl. Reitsma, Gesch. der Hervorming (2e druk, Gron. 1899), blz. 99.

[p. 160]

Staten in den Nederlanden na luydt het anderde punct hiermede alle vrijheit benomen nichtes tegens de Romsche religioen tmogen doen, raden, statueren und gebrucken. Evenwol hebben die hoffheeren, edelingen, all requestranten van wegen hoeren request, dusse nafolgende revers den hartochinne van Parma doen overgeven und gelovet tholden, in namen we folget:

(Volgt de iets verkorte inhoud van het accoord van 23 Augustus 1566, gedrukt bij Bor, bk. II fol. 68^vo.).

⁺ Hier wordt vort daetlicken stipuliert den 26 Augusti anno 1566¹⁾, dat men uth Konicklicken Majestaet reputatioen und wille sal standafftich onderholden die olde Roemsche Catholicke religie myt die uterste neersticheit, totdat Sijn Majestaet overcome um ordene tstellen bynnen corten und alles, ter contrarie reede gedaen und usiert, affdoen und stillen. Daeromme bynne Antwerpen die kercken weder verlatende, begunnen die gemeenten groter huysen tsoecken und nije kercken ttymmeren tlaten. Daerup die Prince van den Koning sijn egene scrivendt so folget up Spansche ontfanget, we folget:

(Volgt de brief van 1 Augustus 1566, gedrukt bij Bor, Bijvoegsel van authentyke stukken, stuk I blz. 17).

⁺ Dit solde men alsoe moten geloven, inden neit vorts andere scryfften uth Spannien to Bruysel van den ambesaet Francisco d'Alava²⁾ weren uthgesonden, warnende

+ fol. 84.

1) Eppens vergist zich; er is geen ander accoord dan dat van 23 Augustus 1566.

+ fol. 85.

2) Francesco d'Alava, Spaansch gezant te Parijs, zond 29 Aug. 1566 een brief aan Margareta van Parma en tegelijk daarmede of kort daarna een uitvoeriger schrijven (beide bij Bor, I, fol 77 vlg. in Ned. vertaling), waarin de Prins c.s. werden aangewezen als de hoofdschuldigen van den oproerigen staat der Nederlanden; tevens was daarin echter de raad gegeven hun voorloopig een vriendelijk gelaat te toonen; later zou men hen gemakkelijk kunnen gevangen nemen en straffen. Deze brieven werden evenwel door Oranje onderschept, die ze aan Egmond en Hoorne op de bijeenkomst te Dendermonde toonde. Op hun last beklaagde Egmond zich bij de Landvoogdes, die verklaarde van niets te weten en den inhoud der brieven overdreven noemde; zij achtte zich niet verantwoordelijk voor wat men aan haar geliefde te schrijven. Vgl. verder Bor t.a.p.

[p. 161]

voer dussen prince Wilhelmum van Orangien, item vor graef van Egmont und graef van Horn, als allene wesende autoren des quaets und uproers, myt¹⁾ sie die placaten tegens spraken und daeromme up liefflickesten moten getractiert worden, dan tom laesten die eersten solen wesen um hoer tstraffen, als hoer rebellie wel verdient hefft. Dan myddelar tijdt hoer voel wijsmakende, kan men sie beter gebrucken, want uth Franrick konen wij²⁾ noch nene hulpe verwachten, daer die Hugenoten seer starck syndt und men gyfft ons ock woerden. Daeromme ys bedecktheit seer van noeden. Und alsoe gescreven uth Parijs den 29 Augusti anno 1566.

Die orsake van beschuldinghe des Princen was niet anders dan in vorighe request was to hove van die edelingen was overghegeven, welcke die Prince besonders an de hartochinne hadde vorgedragen, um sick tijdtlicken twillen huyden voer verdarff des landes uth muveringe des concilii van Trent, executie der placaten, instellinge der nije bisscopen als inquisituers, die niet genoempt muchten worden bij de gemeente offte solden moten vertrecken, die landen desolaet maken und cophandel swacken, und nu grote diensten in vorige orlogen gedragen hadden myt gelden, welckes niet meer solden mogen gescheden, etc. Und erboedt sick³⁾ die Prince in sijn religioen tholden, we tvoeren gedaen hadde. Dit was die orsake sijnes ongnades bij den Konick und had des niet willen verswijgen vor sijn persoen. Dan liever affdancket wesen und bij den Konick absolviert, soe Sijn Excellentie den 23 Jannarij anno 1565⁴⁾ na den Brabandtschen

1) Overmits.

2) D. i. de Spaansche regeering.

3) Bood aan.

4) Eppens bedoelt waarschijnlijk den brief van Oranje aan de Landvoogdes van 24 Jan. 1566, waarin hij zijn meening uiteenzet over de gestrenge bevelen, die door den Koning waren gegeven omtrent de invoering van de besluiten van Trente, het bijstaan der inquisiteurs door de wereldlijke overheid en de uitvoering der plakaten. Gedr. Archives. Prem. Serie, II, 16 vgl. en in Ned. vert. bij Bor, I, fol. 23 vlg.

[p. 162]

stijl hadde scryfftlicke overgeven, na den Rijckstijl anno⁺ 1566¹⁾; want Brabandt holt sijn stijl allene up Paesschen, des doedes und stervens Christi, het Rijck overst up den Karsdach und geboerte des heren Jesu Christi. Overst dyt ys die rechte orsake west des volgendes verdarffs der Nederlanden, dat die Konick, buyten sijn Nederlanden wesende, sick van die inquisitueren liet leyden und drijven in sijn onerfarenheit, na sijnes vaders Caroli V doetlicken affganck anno 1558 den 20²⁾ Septembris, denwelcken ock tot nene kleine nadiel der Nederlanden die twe susteren Maria und Leonora koniginne tsamen³⁾ in een maent des sulvigen yaers gevolget sindt; und sulcken konick Philippum den inquisitueren overlaten, welckes vrouwe Maria reede verdroetsaem geworden, was gesynnet Hispaniam tverlaten und mit Leonora hoer suster Nederlandt weder tsoecken. Dan sulcken haestigen doeden sindt niet sonder bedenckent gewest, dat men alsoe den simpelen Konick tbeter muchten mysbrucken, und nu alreede in sulcke weynich yaeren den inquisitueren hadde het regement overgelaten und sijn Nederlanden tlaten regeren, anders dan sijn vader gedacht, die privilegien der landen to

+ fol. 85^v.

1) Wat Eppens hier mededeelt over deze stijlen, is niet geheel juist. Inderdaad had de Keizerlijke kanselarij sedert de Karolingers den Kerststijl. In de eerste helft der dertiende eeuw wordt meer of minder dikwijls daarnaast de Paaschstijl gebruikt. Van het einde dier eeuw tot den dood van Karel IV komt meermalen de Jaarsdagstijl voor. Toch blijft de Kerststijl overheerschend, totdat in de eerste helft der zestiende eeuw zoowel in de Keizerlijke kanselarij als verder in Duitschland de 1 Januari als het begin van het jaar wordt ingevoerd. In Eppens' tijd was dus de Kerststijl niet meer in Duitschland in gebruik. Braband had evenals Frankrijk (sedert Philips I) den Paaschstijl; maar ook hier werd in 1575 evenals in de andere Spaansche Nederlanden de Jaarsdagstijl ingevoerd. Vgl. Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung (2e Aufl. Hannover en Leipzig, 1905), 12 vlg.

2) De meeste schrijvers hebben 21 September.

3) Maria van Hongarije stierf den 18 October 1558, Eleonora van Frankrijk in Februari 1558. Eppens vergist zich dus door te zeggen dat beide in dezelfde maand als Karel V stierven. Vgl. boven blz. 18, noot 1.

[p. 163]

laeten und na hoeren bescreven rechten gebruckelicken was, und niet meer den inlandtsche overicheit bevoelen muchte blijven, soe uth dusse navolgende scryfften uth Spannien an de hartochinne vrouw Margreta van Parma bij den Konick overgescreven ys.

(Volgt de brief van den Koning van December 1565, gedrukt bij Bor, bk. I fol. 22^vo.).

⁺ Heet dit neit den Konick bedoeret¹⁾ thebben, sijn naem, authoritiet tegens reden, recht, Godt sijn wordt und den arme, onverhoerde onderdanen und Staten der landen misbrucket thebben, jae ick segge gefangen tholden? Daer die provintien nene toganck geneten und gebrucken muchten, den diesulvyge, soe gesonden worden, ummegebracht und vergeven²⁾ syndt worden.

Hierup doet die hartochinne van Parma voerts hoer uthscrivendt und verkundigen an alle heren und offitieren we folget:

(Volgt de brief van de gouvernante aan alle raden van Nederland, d.d. 18 December 1565, gedrukt bij Bor, bk. I fol. 23).

⁺ Dusse bitterlicke, riguersche scryfften in dusse tijden, rede 7 yaren na des Caroli V doet nijes ingedrongen, sindt die orsake des volgende verdarffs, waermede ock onse Ommelanden na die 30 yaren³⁾ uth alle prosperitiert onsettet syndt worden tot grote contributie gebrocht. Und alnu hadde die stadtholder Johan van Lingen, heer

+ fol. 87.

1) Bedrogen.

2) Vergiftigd, in 't algemeen: om het leven gebracht.

+ fol. 88^v.

3) Om nauwkeurig te weten, welke 30 jaren Eppens hier bedoelt, zou men moeten weten, wanneer hij deze woorden schreef. Neemt men het jaar 1586 aan, dat in het begin der kroniek wordt genoemd, dan is dertig jaar voor de troebelen in de Nederlanden toch al te ruim gerekend. Was het getal 30 vaststaande en kon men geen schrijffout aannemen - bij Eppens lang niet zeldzaam - dan zou men daaruit kunnen concludeeren, dat hij omstreeks 1596 moet hebben geschreven. Nu het evenwel vaststaat, dat de kroniek in ieder geval vóór de reductie van 1594 is geschreven, zullen wij wel aan een schrijffout of in het algemeen aan een lang tijdsverloop moeten denken.

[p. 164]

van Aremburg, een popijn¹⁾ van Stadt und Lande in egen persoen gebeden tot 24,000 gl., daer he 40,000 eysschede, und up verscheiden termijnen erlecht ys worden, moverende orsake van grote beswaringe des hoffs. Die adel ys uth hoer gueder und staet ontsettet worden, soe myt dusse partijen verdielet worden. Die meente riep allenthalven vrijheit des religioens, haete die nije kettermester, dachte niet weiniger dan inquisitie tdulden. Die geestelick(heit), besonder in onse Landt, hadde hoere commissaris und offitiael²⁾, die meer den titel dan enich daet in den pauwsdoem beholden hadde, lieten yder predigen, leeren, leesen wat hem gelustede. Allene die Mennonisten worde niet opentlicken tpredigen geduldet, dan ingebunden myt geltstraffe³⁾. Daermyt worden die placaten verdecket holden und niet meer geacht, want nene inquisitie bij emant gevreset worde. Und tegens dusse bovengescreven riguersche placaten worden ommeghedragen enige andere scryfften und boecken, het volck tot vrije executie des religions ropende, und dat niet sonder conniventie der hoffheren, um beter die inquisitueren tstellen in tbanden⁴⁾. Und sulcke standt was nu allrede meer dan vier yaren⁵⁾ lanck bestanden und voer nemant beswaerlicken, jae die monneken in den cloesteren dorsten vrij uth seggen: Kan onse lieve Heere Godt niet myt ons doer de vyngeren sien, soe

1) Schrijffout voor propijn = schatting of bede. Over deze bede is in de stukken van het Rijksarchief in Groningen niets te vinden.

2) In de Ommelanden, welke tot het bisdom van Munster behoorden, was de officialis terrae Frisiae de hoogste geestelijke ambtenaar, de vertegenwoordiger, speciaal in rechtszaken, van den bisschop. Vgl. Bijdragen v. Gesch. en Oudheidk. der prov. Gron. dl. VI, blz. 244 en dl. X, blz. 111.

3) Over de vervolging, speciaal het straffen der Mennonieten met geldboeten, zie S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Groningen, Overijssel en Oostfriesland, dl. II, blz. 3-11.

4) Men zal wel moeten lezen: in banden. Vgl. over de slappe inquisitie te Groningen boven blz. 88 vlg. en 125.

5) Welke jaren Eppens hier bedoelt, is niet duidelijk.

[p. 165]

yst verloren sake myt ons. Daeromme vole uth den closteren vertogen und worden predigers up dorperen. Jae sommigen, het pawstdoem verlatende, to Embden angenomen; anderen worden offitialen van styfft van Munster, uth Scermer¹⁾ vertreckende, to Loppersum angenomen, den van Ewsum seer dienstlicken geworden, als onder anderen Gerardus Wernig²⁾, pastor to Middelstum und offitiael gestalt, alles hefft duldelicken anersien und nemant beswart, we ock Timannus Petri to Loppersum commissarius³⁾.

⁺ Der Nederlanden volckes jegens uthscrijff uth Goedes wordt, als van den hemel, niet uth Spanien, van Christo, niet van inquisitueren geopenbaert, sekere afflaet des kerckes Christi erbiedende, dat het volck nene ketterije invuere noch rebellie make, noch ock neit der geestelicke guedere begeere tmisbrucken, dan endtlick die waerheit und christelick wandel onder hoeren overicheit versocht und begert tho hebben, soe in alle landen en steden ummegedragen und verwachtet worde.

(Volgt eene uitvoerige theologische verhandeling, waarvan het bovenstaande klaarblijkelijk de titel is⁴⁾.

⁺ Aldus ys die gemeente van Nederlandt in alle provintien gesynnet und gemodet west dorch het predigen, vermanen, leeren und leesen, soe stedes hemelicken uth Goedes wordt in huysen und bijkumpsten gebruckelicken, niet in kleine antal dan tot 400 eder 500 personen tsamen gewesen, ock in die groetste koepsteden, niet enige

1) Bedoeld wordt het mannenklooster St. Helena van de orde der Kruisbroeders te Scharmer, ongeveer twee uren ten oosten van Groningen.

2) Blijkens verschillende stukken in het Familiearchief van het geslacht Ewsum was Gerhardus Werninck officiaal en archidiacon van Friesland ‘Munsterschen styfts’ en pastoor te Middelstum. Hij komt als zoodanig voor van 1566 tot 1571.

3) Timannus Petri was gedurende vele jaren commissaris van den officiaal van Munster in de proosdij van Loppersum en alzoo met een gedeelte der kerkelijke rechtspraak belast.

+ fol. 89.

4) Deze verhandeling of dit pamflet is in geen der bekende catalogi te vinden.

+ fol. 94.

[p. 166]

rebellie, uproer und overicheit anrichtende. Soe die Wederdoeperen sick onderstonden hebben sulven regementen antrichten, tegen welckeren die blodige, riguersche placaten van yaer 1531¹⁾ bisheer ingestalt, exasperiert und tot meermalen vernijet syndt worden. Und ock even strengelicken synnen executiert worden over alle dengenen, die neit de Roemsche pawslicke ceremonien und affgoderijen in myssen, in bychten, keersen, belden und uterlicke hoeren diensten in den kercken gelickformich und onderdanich was, sonderling over het offeren der doden, und alsoe niet lange voer den overicheit onverclaget kunde blijven. Daeruth dan soe voele yammerlicke spectaculen dartich yaeren lanck²⁾ sindt erstanden, dat men een screckent voer munneken, papen allenhalven dragen musten, die alsoe hoeres affwesende konicks Philippi in Spannien authoritaet, onwetentheit³⁾ sonder eniger der Staten van Nederlandts inreedent und consendt mysbruckeden. Und, want sulckes noch niet genoch was, versochten ock de Spansche inquisitie na des Caroli V und sijner beyder suster affganck anno 1558 in Nederlandt to gebrucken, um alsoe niet allene in der Christenen bloet sick tbaden, dan ock aller guederen dielafftich tmaken, soe als suspecten allene begrepen und sonder anclager overvallen worden, dat ock benae die rijcksten meer tvresen hadden dan die vromesten, niet angeseen wat statuten, privilegien und vrijheiden in steden und landen bisheer gewontlicken west weren, bij welcken ock het crimen haereseos van ketterije noch neit genoempt⁺ offt becandt was, voel weiniger weten to onderscheyden die orsaken, waerom een ketter tordelen sij, daer wol billicken die 12 articulen des geloeffs het richtsnoer van behoeren geachtet tworden, allene na den hillyge scryfftuer ondersocht und nene laster Goedes wesen kan, soe

1) Vgl. over de plakaten boven blz. 148, noot 2.

2) Eppens heeft hier wederom het getal van 30 jaren. Vgl. boven blz. 163, noot 3.

3) Eppens bedoelt; buiten weten van den afwezigen koning.

+ fol. 94^v.

[p. 167]

niet dorch die teyn geboden Godes gerichtet ys. All waer dat anderde gebodt ock in de olde Vresche landtrechten van nene belden thebben, tdienen und to eheren beholden ys gebleven¹⁾ und evenwol in de pawsche kercke upgericht; questie derhalven, soe emant nu in Vreslant die belden uth den kercken versmijt, een ketter can geordelt worden. Soe doch ock niet entlicken ontsloten²⁾ ys, woe men een ketterschen mensche straffen sal, soe Paulus secht, dat men sodanige na anderde, darde vermanunghe scouwen sall, und men ock oncruydt moet wassen laten, soe Cyristus³⁾ leeret. Und sonderling den predigeren het sweert niet bevolen ys, dan den overicheit, und alnoch to onderscheiden ys tusschen een uproeryger, halstarriger, valscher leerer und ener, die to keren und to wynnen sal wesen und in stillicheit sich erholt. Item wat richteren darto wesen moten und woe men religioens saeken, daer het gemene beste allene anhanget, bestaen can to slichten offte to ordinieren sij, van scoringhe und twidrachten, ys neit nodich to disputieren, want daer moeten stedes scoringe und argernissen wesen. Dan die een ander evangelium leret, ock een engel uth den hemel, die ys vervloeket, een grouwel voer Godt. Godes wordt kant alles richten und ys niet verdecket, dan allene vor dengenen, die verloren gaen, soe als Goedes versienunghe van anfange des disponiert hefft tom doet offte tom levendt, dat ys soe Goedes wordt annemen offte verachten.

Tot sulcken ordel und onderscheet beropen sick neit die papessche inquisitoren, doctoren, monneken und magistri nostri van Loven, dan allene tot den hillige, dat ys den helschen vader, den Pauwest van Roem, die den konigen tot sijnen vasallen und knechten to gebeeden und voertscriven, ys uth die caste sijnes borstes und

1) In de ons bekende Friesche wetten is dienaangaande niets te vinden.

2) Besloten, vastgesteld.

3) Met Cyristus zal bedoeld zijn de beroemde Grieksche kerkvader Cyrillus, patriarch van Antiochië van 412 tot 444, van wien tal van dogmatisch-polemische en exegetische werken en homiliën bewaard zijn.

[p. 168]

hartes gedancken. Soe doch alle overicheit dieneren Godes ock synnen und den stafelen¹⁾ Moyses an hoeren halse⁺ dragen moten, daer nae sie richten moeten und hoeren executie na den uthwendige politie vuldoen; van het inwendige richtet Godt allene. Daeromme allene twe marckeden getellet worden: forum civile und forum conscientie²⁾.

Alsulcken grondt dan in Vreslandt und andere provintien gelecht, ock in der scolen to Gronnigen geleret van sulcke twe dapper geleerde mannen, Regnero Praedinio und Garlaco Verrutio, in den scolen to S. Merten und to Drae³⁾. Alwaer uth Westerlandt, Oestvreslandt und Ommelanden een grote meenichte des joegets van adel und onadel alle dusse yaeren lanck meer dan 25 yaeren instituert und geleert sindt worden. Dat die sulvighe discipelen ock in universiteten hoerer mesteren vermaen und leer mede ummedrogen und beholden hebben und soe tot pastoren offte predigers (als doch noch voele tot kerckendiensten sick begeven hebben) beropen sint worden, niet den pawsdoem verstarckeden, dan endtlicken voele ceremonien voer middeldingen⁴⁾ mosten laten blijven und also achteden, ter tijdt van den overicheit sulcke beter reformiert worde, offte dorch langheit des tijdes worde vallen und vergaen. Alsoe sindt die meeste predigers in die Ommelanden sich sulven niet gelick gebleven, die den pauwest⁵⁾ to Monster und Utricht ingewijet, up hoeren predigstolen den Luterum, Brentium⁶⁾,

1) Ongetwijfeld te lezen: wetstafelen, of eenvoudig: tafelen.

+ fol. 95.

2) Dus geen kerkelijke rechtspraak, forum ecclesiasticum.

3) Zie boven blz. 88 noten 8 en 9.

4) Bemiddelingen, minnelijke schikkingen.

5) D.w.z. den bisschop.

6) Johannes Brentius, (1499-1570), de reformator van Zwaben. Oorspronkelijk tot priester gewijd, kwam hij sedert 1518 meer en meer onder Luthers invloed, waardoor hij zich langzamerhand van de Katholieke kerk losmaakte. In 1548 werd hij gedwongen zijn woonplaats Halle te verlaten, maar vond te Stuttgart een nieuwen werkkring; hij organiseerde het kerk- en schoolwezen in Wurtemberg. Hij was een gematigd man, afkeerig van alle uitersten.

[p. 169]

Philippum am meesten folgeden und bekanden, dat nu langes alle die kerckwijunghe, des mysses canon, metten vigilien, zielmyssen meer een spot worden geacht dan vor diensten geholden. Item men dielden uth die sacramenten up beyder gestaltenissen, gebruekeden gemene Duytscher sprake. Die visitationes van cappellen ten Dam, to Crypswolde¹⁾ worden vergeten und wat dergelicken meer was, dar prediger und nochtans monnich sulven uthriepen: blijfft thuya, blijfft huys, lieve vrunden; die Here Godt wonet hier niet meer als in ju egenen huysen; daer beedet und roepet tot Godt. Want sulcke uthvaerden weren rede vermeygunghe²⁾, we dan ock die bedeldagen³⁾ und processen⁴⁾ na Paesschen to Gronnigen tom verlustinge myt eten und drincken tho Helpen und buyten horen poerten to hilligen graeff aldaer⁵⁾ geholden und bespottet worden. Dit alles uth den scolen, uth den scolen up den predichstoel tot warnunghe opentlicken gestraffet, und onder den gemeenten alle ontkennet und verlaten, als tegens Godes wordt strijdende, was die gemeente heel tot reformatie und opentlicke Evangelissche leer geneget, leveden myt den anderen in vrede, enicheit.

Die conventen und prelaten in die Ommelanden worden mede voer Staten, jae hoechste Staten des landes geachtet und geholden in groter reverentie und weerdicheit, nergens an hoer guederen, an hoeren personen vercortet und verongelicket. Alsoe ock dat sie alnu nene monneken keereden offte werenden, soe, den professe verlatende, in den Evangelissche kercken in Oestvreslant eder up lenen in den Ommelanden sick ter dienst und tpredigen begeven und dienen wolden. We dan an D. Alberto Har-

1) Kropswolde, 2 uur ten O. van Groningen.

2) Vermaak.

3) Biddagen.

4) Processiën.

5) Over het heilige graf te Helpen bij Groningen, zie Mr. J.A. Feith, ‘Hilghe stede’, Gron. Volks-Alm. voor 1899, blz. 52.

[p. 170]

denbergio¹⁾ uth Adwert, her Gert Wernig²⁾ offitiael uth het kloster Schermer, Jodocus Ockius³⁾ uth Oldencloster, to Spick pastor und daerna abt to Rottum in Ditmar Rengers⁴⁾ plaetse, wij erfaren hebben und dergelicke voele. Und dat alsoe wol 20 yaren lanck erfaren, we ock myt den provest to Schilwolda her Albertus genoempt. Alwaer in sulcke cloesteren, we ock bij den jufferen up Broderkerckhoff⁵⁾ in Gronnigen, die rijckste edelsten hoer dochteren ter scolen stelleden weinich yaren lanck. Alsoe dat reede in die Ommelanden een egenwyllyge natuerlicke religioensvrede begroyget und ewich solde erholden worden hebben, daeryn dat Ommelandt noch meer dan in dusse verleden 30 yaren⁶⁾ ghegroyget, gebloyet und groetmechtigher solde bewaer(t) konen worden hebben, soe daer nemant hadde gewest, die van sijn vaderlandtsche statuten und vrijheiden hadde willen sick affdringen laeten und to hoeren oheren nemant to hove hadde geopent⁷⁾, waervan Johan die Mepsche⁸⁾, die nije lutenant van 1558⁹⁾ yaer aff, we tvoeren sijn vader Evert Mepsche, myt noch anderen, borgemester Johan Wijfferinck¹⁰⁾ in Ebbingestrate, D. Siccinghe etc., het hoff

1) Zie blz. 144 noot 1.

2) Zie blz 165 noot 2.

3) Meer bekend als Jodocus Oxius.

4) Ditmar Rengers was abt van Rottum en proost van Uskwerd.

5) Bedoeld zullen zijn het Vrouw Menoldaconvent en en het Vrouw Sywenconvent, welke gebouwen aan de noordzijde van het Minderbroederkerkhof waren gelegen, ter plaatse waar thans het Academiegebouw staat.

6) Wederom de 30 jaren. Vgl. boven blz. 163 noot 3 en 166 noot 2.

7) D. i. niemand ten hove de ooren hadden geopend.

8) Zie over hem Mr. J. Nanninga Uiterdijk in Bijdr. v. Gesch. en Oudheidk. der prov. Groningen, dl. IX blz. 81-161.

9) Dit moet zijn 1557; in den herfst van dat jaar werd hij als luitenant der Hoofdmannenkamer geinstalleerd.

10) Bedoeld zal zijn Johan Wifferinck of Wijfring, burgemeester van Groningen in onderscheidene jaren tusschen 1557 en 1567. Tusschen 1582 en 1599 was wederom een Johan Wifferinck burgemeester.

[p. 171]

wolden und musten behaegen um der Stadts vrijheiden tvermeren und die Landen to verkeeren. Daer heer van⁺ Arenborch gerne na lusterde, um alsoe Stadts und Landes vrijheit to erkennen und onder to drucken, und dat reede angefangene process tusschen Stadt und Lande die rechte middel und orsake to was. Soe van yaer 1537¹⁾ bys hier heer van trappe tot trappe in meerder verwuetheit und bitterheit tusschen die beyde litmaten, als van twe corperen wesende staten, erwassen und een onverlosschen vuer angebrant hefft in haedt, nijdt, vangenscap, mort und vernelinghe der landen. Want tom eersten sindt die landtrechten anno 1555 to hoeve ingheeysschet und copien gesonden. Daerna sindt die Landen anno 1556 um der jartaxten nijes bescreven worden; want men nu yaerlickes niet myt 12000 gl. alle lasten und herentaxten betaellen konden, dan ock popijnen²⁾ geven musten, als tot een yaer 24000 gl. und die adel ock hoer oncosten uth die Landen soecken muste tegens den stadt Gronnigen, daer van der stadt meygeren, als horer kercken, closteren, borgeren landen gebruckende, vrij myt contramandaten upboden worden, als offte die landtheren des meygers guederen mechtich, sonder vercortinge hoerer hueren den meyger sijn vrij gebruck, gewyn, marcket solden mogen vercorten und sick allene noch meer gewyns toegenen, dan als die voerbenoemde betalet worde. Sulckes dede ock rede vermeeren der Ommelanden Staten process und clagent tegens den stadt Gronnigen, soe uth D. Philippi Kopel compromiss³⁾ sijn eerste orspronck ontfangen und nu reede anno 1561 und dusse yaeren lanck voer den

+ fol. 96.

1) Immers na het verdrag door Stad en Ommelanden in 1536 met Karel V gesloten; het cijfer 1537 is eenigszins globaal. Zie hierover uitvoerig Bos, t.a.p. Hoofdstuk VIII.

2) Zie blz. 164 noot 1.

3) Dit is het reces of de uitspraak van 's Konings commissaris Philips Coebel d d. 4 Aug. 1564. Zie Bos, t.a.p. blz. 248 vlg. Eppens geeft dit reces fol. 67vs., boven blz. 132, alwaar echter een drukfout bij Rengers (uitg. Feith I 279), vermeldende 1562 in plaats van 1564, door ons werd overgenomen.

[p. 172]

trubbelen und uthsmittungh der belden uth den kercken was to hove swevende und anhangig gemaket tegens den stadt Gronnigen um het stapelrecht van copen und vercoepen. Und ock tom darden die adel, het recht niet bedenende, onder den gesettede redgeren hoer heerlicheiden lieten bewaeret worden; want die adel wolde die hoeffsche placaten over de religioen neit executieren, dan konden sulcke hoer redgeren hierto upcomen, als niet boven landtrechten tmogen procederen tegens emant; want geestelicken und wartlicken ganslicken van wretheit und tyrannie vremdt und onnatuert weren. Dat sulckes also waerafftich sij, soe synnen wij diegenen, soe tot dussen⁺ onrustige tijden van mijnen Godt und Scepper in den yaere 1534 umtrent Palm¹⁾ ter werelt gecomen, und geboren in Equart²⁾ und na mijnes vaders affganck anno 1545 up Sandtganck³⁾ den 12 Octobris tot yaer 47 up Gregorii⁴⁾ erhalden worden byn to Fermsum, daerna to Gronnigen achte yaeren lanck tom andermael van mijn vormunder ter Dra ter scolen, we tvoeren van mijn vader to S. Merten ock ter scolen gestalt, und vulhardet hebbe tot het yaer 1555 und alsoe alle classes ommegewandert. Dorch mijnes rectoers Garlaci⁵⁾ vermaen und raedt na Loven affgefeerdiget byn worden meer als na Wittenberg offte Coln. Want Garlacus der pawschen ceremonien niet seer onderscheide van der Wittenburschen in sijn lectioen und to Coln⁶⁾ niet sonderling was thaelen, als een cop-

+ fol. 96^v.

1) Paschen 1534 viel op 5 April, Palmzondag dus op 29 Maart.

2) Eekwerd, een behuisde wierde of terp tusschen Wirdum en Tjamsweer, een uur ten westen van Appingedam.

3) Santgangen = St. Victor, maar deze dag is 16 October.

4) 3 September. Vgl. het reeds boven blz. 106 door Eppens medegedeeld over zijn jeugd en zijne opvoeding.

5) Gerlacus Verrutius, vgl. boven blz 88, noot 8.

6) Daarin vergist Eppens zich. De oude universiteit van Keulen, gesticht door paus Urbanus VI in 1388 naar het model van die van Parijs, genoot vrijwel tot haar opheffing in 1796 een groote reputatie als Katholieke instelling van hooger onderwijs, al was zij reeds in de Hervormingstijd scherp door de Humanisten (b.v. in de Epistolae obscurorum virorum) aangevallen als een kweekplaats van onkunde.

[p. 173]

stadt wesende, van beide religionen nichtes gewisses. Und to Loven bij den rectoer des universitiets ingescreven, worde ontraden niet an den receptoer¹⁾ tom pawschen bedwongen tworden, so vole gedaen rouwende is. Dan aldaer bij Gerardo Loppersum²⁾, rectoer to Namen mijn vedder, und Frans Panser, Hermen Enens, Volker Westerwolt³⁾ und andere vole conversierden; byn anhardet⁴⁾ geworden na Coln und vorts dorch landt tHessen na Wittenberg bij Philippo Melanthone treysen und tverblijven. Tot den yaere 1560 in Aprili, alwaer D. Philippum mede te grave gevolget byn den 11 Maii; uth Wittenberge weder na mijn vrunden, oems, moders broders int vaderlandt van Hamborch gecomen und het vaderlant in sulcken gestaltenisse gevonden; bys dat ick, anno 1562 up den 10 Maii in den ehelicken standt getreden, to Enselense⁵⁾ mijnes vaders hert⁶⁾ hebbe beseten, die huysinge anno 1564 verbetert. Vorts hebbe gesien und belevet, woe die landtsdagen to Gronnigen sindt erholden worden in groter weerdicheit der prelaten, junckeren, hovelingen, egenarffden und vulmechtigen unde tom laesten wij onsen pastoer heer Johan van Hardewijck uth Wirdum ontsetteden und Thomam Iduma dair weder yn uth Spick, vicarium und monnick gewest to Bergum in Westvreslandt, beropen, ingesettet, die daetlicken to Spick und alsoe ock to Wirdum anno 1566 die belden affsettede van die altaren und uth sick sulven den Evangelissche leer bekennede. Want alle copluyden nu uth

1) Receptor of quaestor, ontvanger der Universiteit. Zie Nicolai Vernulaei Academia Lovaniensis (Lov. 1657), blz, 37.

2) Vgl. boven blz. 149, noot 3. Daaruit volgt, dat Loppersum, voordat hij in 1559 rector te Groningen werd, als zoodanig te Namen werkzaam was.

3) Allen uit Ommelander geslachten geboren en voorkomende in stukken van dien tijd op het Groningsche archief.

4) Aangespoord.

5) Een behuisde terp of wierde aan de noordzijde van het Damsterdiep ten Z.O. van Loppersum.

6) Heerde = boerenplaats, waaraan bepaalde rechten in zake rechtspraak, collatie en waterstaat waren verbonden. Zie Mr. J.A. Feith, Bijdragen tot de kennis der prov. Groningen enz. dl. I, blz. 179.

[p. 174]

Brabant und Hollandt und Flanderen etc. den gemene reformatie verkundigeden vrij twesen, sonder placaten meer tachten als vorscreven is.