De kroniek van Abel Eppens tho Equart

⁺ Instrumentum¹⁾ denende up yaer 1578 in hystoria van conformatie des religioensvrede²⁾.

Mathias bij der gratie Godes, ertzhartoch van Oestenrich, hartoge van Borgundien, Styrien³⁾, Carinthien, Carniolen, Wittenberch etc., graff van Habsburch, van Tyrol, guverneur und capitein-generael van den Nederlanden. Allen dengenen, die desen solen sien offte horen leesen, saluyt und dilectie. Also ons tkennen ghegeven

+ fol. 10.

1) De bovengenoemde brief van Matthias aan de Staten der Ommelanden over den religievrede zal vermoedelijk in het laatst van Juli in die vergadering zijn behandeld. Dat was ten minste in de meeste gewesten het geval. (Bussemaker, t.a.p. I, blz. 358 vlg.). Terwijl evenwel verreweg de meeste gewesten, zelfs Utrecht en Gelderland, den vrede verwierpen, sommige zelfs er tegen protesteerden, dat hij ook buiten hun gewest werd ingevoerd, (t.a.p. I, blz. 378 vlg.), blijkt uit bovenstaand Instrumentum, dat de Staten der Ommelanden hem den 24sten Augustus hebben aangenomen. Nadat zij die aanneming hadden bericht aan den landvoogd, heeft deze dus voor de Ommelanden bij bovengenoemd instrument van 19 October 1578 den religievrede van kracht verklaard. Datzelfde gebeurde ook voor andere gewesten en zelf voor enkele steden, b.v. Antwerpen.

2) Dit stuk in originali in het rijksarchief te Groningen (Reg. Feith. 1578 n^o 1).

3) H.S. heeft: Vayrien.

[p. 29]

ys, dat die prelaten, edelen und andere, representierende die Staten und landen van die Vressche Ommelanden, den religioensvrede (bij advijs van die Generale Staten van die unieerden provintien van landen van harwarsover provisionielick, tot ruste und enicheit, eendracht van vorscreven landen um alle differentien wech tnemen, geconcipiert und overgesonden, um darup to advisieren, off sie denselven gudt und nuttel vonden, und voer sulcke antnemen und to onderholden willich waeren totdat bij die Generale Staten anders daeryn generalick worde vorsien) eenhillick angenomen und als nodich tot wolvaren van vorscreven landen begeren te onderholden. Ons supplicierende, dat wij die vorscreven acceptatie solden willen confirmieren, soe yst, dat wij als guberneur-generael van den vorscreven landen van harwarsover bij advijse van onsen seer lieve neve und lutenandt-generael den Prince van Oranien, van den Raede van State, und Gedeputeerden van vorscreven Generale Staten hier versammelt, die acceptatie vorscreven van die vorscreven religioensvrede in die Ommelanden vorscreven, gedaen den 24 Augusti laestleeden, myt die inholden desselffs geratificiert und geconfirmiert hebben, ratificieren und confirmieren myts desen, ontbieden und beveelen onsen seer lieven den wolgeboernen grave van Renneberch guberneur, den hoeffluyden van Gronnigen, ock alle justitieren, officieren und ynwoneren der vorscreven Ommelanden, van wat qualiteit, professie, religie offte stande die sijn mogen, den vorscreven religioensvrede strickelicken tonderholden, volgen und observieren, und doen tonderholden, volgen und observieren in alle sijne puncten und articulen up die pene und straffe daeryn convieniert, sonder gunst, conniventie offte dissimulatie, comminatie, totdat bij die vorscreven Generale Staten resolutie anders sal worden geordinert, want tot conservatie, ruste und⁺ wolvart van landen alsoe behoert. Gedaen to Antwerpen onder onsen hantscrijfft und Konicklicke Majestaet zegel van den Raden van die Staten, den negenteinden Octobris etc. achte und soventich. Onderstondt: Mathias. Bet ondertekent: ter ordinantie van Sijn Dorchluchticheit van Asseliers, und was daer ondergedrucket een groet

+ fol. 10^v.

[p. 30]

segel in roede wasse, was collationiert tegens sijn principael. Is daermede accorderende in der bovengescreven gestalt bevonden per me notarium publicum Degener 3. 20. 79. Abel Eppens scripsit.

Hiertusschen die religioens publicaet in druck¹⁾ uthgangen ys bij den Raedt van Staten, als die Generale Staten van landen herwartover to Antwerpen vergadert den XII Julij anno 1578, und ys auschulteert und bevunden myt dat principael van Sijn Hoecheit an de Staten des Klenen Vreslandts tusschen die Emse und Lauersche gesonden accorderende, orkunde mijn ondertekende handt, actum den 16 des maents Septembris anno 1578, Johan Lijffart notarius scripsit. Die gedruckede exemplaria bij Emme Tammen richter ten Dam.

Anno 1578 5 Septembris, Wonsdages vor Sandtganck²⁾, is ten Dam de eerste predicatie van D. Johan Milio³⁾, uth Embderlant van Twickselum beropen, in reventer van Brodercloester offte scuttenhuys gedaen, uth den capittel Math. 23: daeromme hebben propheten tot ju gesandt; onder des worde Broderkercke scoen van belden, altaren gemaket. Und alsoe den 26 Octobris Johan Bogermannus⁴⁾

1) Een gedrukt exemplaar van de Religievrede berust in de Koninklijke Bibliotheek onder de pamfletten, Knuttel n^o 368. Eppens heeft blijkbaar geen exemplaar meer machtig kunnen worden; het is ten minste niet in zijn kroniek ingevoegd. Hij had er evenwel gezien, naar hij mededeelt, bij den rechter Emme Tammen in Appingedam.

2) Sant Gangen valt op 10 October. Daar de Zondagsletter van 1578 E is, viel 1 Januari op Woensdag. Woensdag vóór Sant Gangen is dus 8 October.

3) Johannes van der Mijl of Milius was rentmeester van graaf Willem van den Bergh, voordat hij predikant werd. In 1577 stichtte hij met zijn ook door Eppens genoemden ambtgenoot Johannes Aerarius de Gereformeerde gemeente te Appingedam, die hij na het verraad van Rennenberg weer moest verlaten. Hij begaf zich daarna naar Emden en vervolgens naar Breda, dat hij weer moest ontruimen, toen de Spanjaarden het in 1581 bezetten. Vandaar naar Delft geweken, keerde hij in 1591 naar Breda terug. Wanneer hij stierf, blijkt niet. Vgl. o.a. Brucherus, Gedenkboek der Hervorming der provincie Groningen, blz. 211, 224, 234.

4) Johannes Bogerman was de vader van zijn veel beroemderen zoon, den president der Dordtsche synode. Hij was priester te Kollum, maar ging in 1566 tot de nieuwe beginselen over, waarom hij in 1567 naar Oost-Friesland uitweek. Daar werd hij predikant in verschillende dorden, o.a. te Uplewert, waar zijn beroemde zoon in 1576 is geboren. In 1580 ging hij als predikant naar Bolsward, in 1592 naar Kampen, in 1593 naar Steenwijk, in 1596 naar Appingedam, in 1598 naar Hasselt. Daar is hij vermoedelijk gestorven. Vgl. Edema van der Tuuk, Johannes Bogerman (Gron. diss. 1868), hoofdstuk I, die van Bogerman's verblijf in Appingedam in 1578 evenwel geen melding maakt.

[p. 31]

118 psalm uthgelecht, we nae hem Johan Aerarius¹⁾ und Obelus Ipius²⁾ in Winsum.

1) Vgl. blz. 30 noot 3.

2) Obelus Ipius is dezelfde, die in den regel eenvoudig Ubelus heet.