De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Van der Biscoppdomen verdielunghe in die Nederlanden. 1^o van Utricht,

2 Cap. 1 pars³⁾.

Soe men uth vorige bewijss can sien, dat men die dingen dielen und stucken moet, die niet ganswesende

3) Wat het volgende stuk eigenlijk is, is niet duidelijk. Het is niet de bul van Paulus IV, houdende de oprichting der bisdommen (Miraeus, Opera diplomatica, I, blz. 472 vlg., in Ned. vert. bij Bor I, fol. 117 vlg.) en evenmin die van Pius IV van 19 Maart 1560, houdende nadere regelingen (Miraeus, I, blz. 618 vlg.). Naar den vorm is het een concept of voordracht, aan den Paus aangeboden. Waaraan Eppens het heeft ontleend, is ons onbekend gebleven.

[p. 21]

mogen bedient worden und regeret, soe sal dat bisschopdom van Utrecht, na sijnes landes wijdtheit seer bredt wesende und myt verscheyden voler herscapien statuten und gebeeden bedenet, sal tot vijff nije bisscopdomen verdielet worden. Alsoe dat het eerste sij in Overijsel to Deventer, het anderde tot Harlum in Hollandt, het darde to Leverden in Westerlant, het vierde in Middelburg in Seelandt, het vijffte to Gronnigen in Grongrense¹⁾, myt diel van Wedde²⁾, und en yder kan so groet wesen van kercken als Trident³⁾.

1) Schrijffout voor Groningense; er staat in het Latijn vermoedelijk zoo iets als: in pago Groningense.

2) Bedoeld zal zijn Wedde en Westerwolde, dat kerkelijk vóór de invoering der nieuwe bisdommen onder Osnabrück behoorde en dus afzonderlijk moest worden genoemd. Maar dan rijst de vraag, waarom de Munstersche Ommelanden dan ook niet afzonderlijk worden genoemd.

3) Trente.

3 Cap. 1 pars.

Dat nu uth dusse verdelunghe der bisscopdomen und instellunge dusser nijen die ganse provintien mogen versorget wesen tegens ketteryen und mysbrucken, soe achten wij nodich twesen dat in yder hoeffkercken offte styfften worden negen prebenden angebonden, myt vullen rechten vergheviget⁴⁾ dre aerden van menschen, tweten die eerste dre den dre doctoren theologanten, die andere dre dre doctoren canonisten, die laeste dre dre edelingen in dat⁺ sulvige landt, daer het styfft ys upgerichtet. Want dusser tijden verdorvenheit eysschet, dat meer mit der theologanten dan der canonisten hulpe die kercken sake onderholden wordt. Noch ys nodich, dat up sulcke conditien und recht die vorscreven prebenden worden uthgedielet, dat die licentiati und doctoren uth reden des prebende sint verbonden bijtwesen und thelpen den bisscop in sijn

4) Toegerust of voorzien, begeven.

+ fol. 7^v.

[p. 22]

ampt des inquisitie und alle errijsende beswarnisse, so vaken sie gheeysschet worden. Die bisscop overst sal niet verbonden wesen an hoer raedt und hoer hulpe tgebrucken, dan allene in die dingen, daer den gelove und religie meest angelegen ys, offte schijnet, dat het den gansen styfftsstaett angaende.

3 Capit. pars 2.

Daerenboven uth den voergenoemde doctoren sal men twe olderingen, daervan die ene een theologant, die ander een canonist, stellen over het styfft als inquisitoren van Juwe Hillicheit und des apostolisschen stoels wegen, bij denwelcken twe die dre andere doctoren und licentiati, so vaken sie geeysschet worden, solen alle hulpe und raedt geholden wesen tdoen.

4 Cap. pars 2.

Der doctoren salarium sal wesen 50 cronen boven hoeren jaerlicken gewone incomendt.

Item in yder styfft sal noch wesen een archidiaconus, ock soe vole archipresbyteri als theologanten und canonisten, als den commissarien behagen sal.

Item die biscopdomen solen erhalden worden uth die abdijen und closteren, soe vaceren offte wertlicken gebrucket worden.

Cap. 7.

Want Westvreslandt vole abdien hefft, daervan sommigen, sonder van Premonstraten orde wesende, seer ongeregelt leven, sal Pawstlicke Hillicheit wol doen, dat daer twe van der orde als ene Marigaert, het ander Liddum¹⁾ geheeten, tot der kercken styfft van Leverden angewendet worden, alsoe dat uth die guederen van beyde closteren dre duysent ducaten solen tot des bisscops tafel verehegent

1) De welbekende Friesche kloosters Mariengaarde en Lidlum van de orde der Praemonstratensers, krachtens de bul van paus Paulus IV ingelijfd bij het nieuwe bisdom Leeuwarden.

[p. 23]

worden; dat ander sol uthgedelet worden tot prebenden vor die monneken van beide abdijen, waervoer dan succederen sulen die genoemde doctoren und licentiaten.

Cap. 8.

Dat bisscopdoem van Gronnigen und sijn togevogede geleerden sal versorget worden, soe Pawstlicke Hillicheit verandert het abdije van Grote Adwert van S. Bernardi orde tot een bisscopdoem und collegie des Gronniger hoefftstyfftes, als men dat wol billicken mach veranderen und behort, daerom, dat men in dusse abdie ongeregelt levet myt scandel, wilt ju alsoe veroetmodigen tverdielen des abdeen guederen (soe gerekent worden tot achte duysent ducaten) uth anderen, die tolaet prebenden stalt worden voer so vole gestelicken¹⁾, soe tot canoniken gestalt worden, daer volgen solen doctoren und licentiaten. Dit ys Wittewerum ock diel worden, mit Adwert accordt gemaket 4000 daler, dan niet genoten und so vort ock myt die anderen gesloten²⁾.

⁺ Het ys bequaem dat het styfft van Mechelen worde geordineert hoff twesen van Nederlant, hebbende het recht, den plaetse und authoritiet boven die andere bisscopdomen und archibisdomen, want sin woenplaetse ys gelegen int midden van Nederlandt naest bij Bruysel, daer die heer des provintie hoff halt, updat soe vaeken die heer will und tot dienst des ganse provintie nodich sal achten, he sal konen die andere archbisscopen und bisscopen und den heele cleresie, offte ten mynsten een diel van den, tsamenropen, und wat van den apostolisschen Romschen stoel over den reformatie der misbrucken und der zeeden

1) Deze zin is zeer duister. Maar de beteekenis is wel deze, dat uit de inkomsten van Aduard aan de kanunniken van het kathedraal-kapittel van Groningen prebenden moesten worden gegeven.

2) Dat alles is niet geheel juist. Vgl. daarover en in het algemeen over de geschiedenis van het kortstondige bisdom van Groningen: J. Reitsma, De laatste dagen van de heerschappij der Roomsch-Katholieke Kerk, in: Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594 (Groningen, 1894), blz. 137 vlg.

+ fol. 8.

[p. 24]

verbeterunghe upboeden wordt, van stonden an up bequaemste allen kan voerscriven.

29 Capittel, um nije bisscopen weder in tstellen.

Daerenboven, soe begeret die sulvighe Konincklicke Majestaet seer erenstelicken, dat bij hem und sijn nacomelingen sal blijven dat recht um bequame personen tnemen tot dusse nije episcopdomen und archepiscopdomen, dat recht overst um intstellen¹⁾ solde bij den Pawslicke Hillicheit tot ewigen tijden sijn na die manier und conditien van den redener Sonnio in sijn eerst scryfft int lange begrepen²⁾. Overst hoewul wij soedanige groten konnicks guede wille seer prijsen und ock die saeken, soe ons die Konnicks orator in scrifften hefft vertonet, niet to verwarpen achten twesen, nochtans soe wij sie neerstiger overwegen, daerto ock van die ganse handel traden nodich achten twesen, um dat guede vornement van den Catholicken Konick thelpen (soe voele mogelicken sal wesen) bevestigen wij dat.

1) Installeeren, wijden.

2) Dit ‘eerst scryft’ van Sonnius zal een door hem overgelegde memorie zijn, misschien verwerkt in zijn ‘Totius Belgiae divisiones ad opprimendum per novos episcopos evangelium, Romae sub Paulo IV pontifice anno 1558 definitae.’