De kroniek van Abel Eppens tho Equart

⁺ Van der inquisitoren tyrannie, als sie seggen disciplin.

Disciplina, offte gewisse regel des menschen levendts, ys een heerlick dinck und die naem ys weerdelicken

+ fol. 3.

[p. 7]

tprisen, want het respectiert guede gesetten¹⁾ und waere gerichten. Overst die inquisitoren van Spannien gebrucken in dersulviger Godes ordinantien nichtes anders als vuer, galgen, raeden, sweerden, den overicheit tot horen dienst dwingende. Sulcken wretheit ys daer niet gewest bys van den yaere 1517²⁾, als Lutherus den pawstdoem aldereerst hefft bestreden und reformiert. Waerna niet weiniger dan dremael hondert duysent menschen van der Lovaniensche theologen und bedelmonniken hen und weder myt tyrannie ummegebracht synnen³⁾, welcker kinderen van hoer vaderlicke guederen, eherlicke arffnisse uthgestot, nadat sie in vremde landen ballingscap, armoet und vernederunge niet hebben konen uthdulden. In wat versaecheit⁴⁾ und tot wat nodericht⁵⁾ eindt sie neit verstot, und wel solt alles konnen seggen⁶⁾. Sulcken verstoltunghe und dusse macht hebben hoer⁷⁾ ghegeven offte gemaket des Caroli V placaten, die alle bittericheit

1) Wetten.

2) Letterlijk is dat natuurijk onjuist; voortdurend zijn in de Middeleeuwen ketters door de kerk vervolgd; maar met de Hervorming begint met name in de Nederlanden een veel scherpere vervolging.

3) Vanwaar Eppens dit fabelachtig groote getal heeft, is niet duidelijk. In ieder geval blijkt evenwel hieruit, dat destijds de indruk van de geloofsvervolgingen zeer geweldig is geweest. In den regel wordt het cijfer 100,000 genoemd. Maar bij zulke hooge cijfers geeft dat betrekkelijk weinig verschil; men wil eenvoudig een groot getal geven. Er is waarlijk geen reden om met Aitzema aan te nemen, dat de Protestanten opzettelijk om den haat tegen de Katholieken aan te vuren het getal hebben overdreven. Om tot zulke hooge getallen te komen, moet men natuurlijk allen mederekenen, die b.v. bij de plunderingen van Mechelen, Zutphen en Naarden in 1572 zijn omgekomen. Het getal der bij vonnis ter dood veroordeelde ketters is echter veel geringer, maar toch nog groot genoeg; het wordt op ongeveer 2000 gesteld, welke raming waarschijnlijk te laag is. Vermoedelijk heeft hun getal tusschen 2 en 10,000 bedragen; maar verder kan men zonder nader onderzoek niet gaan. Vgl. Cramer in Doopsg. Bijdragen, 1899, blz. 65 vlg., 1900, blz. 184 vlg.; Hoog in Ned. Archief v. Kerkgesch. Nieuwe Serie, I, blz. 82 vlg; Mayhoffer, Le martyrologe protestant des Pays Bas (1907), passim.

4) Druk, ellende.

5) Nooddruft.

6) Men bedenke, dat dit alles in de ballingschap is geschreven

7) Nl. de inquisiteurs.

[p. 8]

in sick hebben, dan nochtans meest um der secten uproeren to betemmen, dan to hoerer vleesschunghe¹⁾, myt welcken dusse alderwredeste mo(r)denaers nu ganslicken vijftich yaren lanck, bys tot dussen droeffelicken ansiendt, het ganse gemene beste hebben verwoestet. Van welckeren soe wreden verkeertheit, soe emandt noch niet genoechsaem verstandicht is, die doe nu sijn ogen open over dusse tegenwordige spectaculen und exempelen, die nu anno 1568²⁾ over gansen Nederlandt alle dagen worden bedreven, want updat sie³⁾ des overicheits⁴⁾ slappicheit, welcken sie stedes beschuldigeden in het ommebrengent⁵⁾, muchten vervullen, hebben sie liever tot het geselscap der Moeren vlesschunghe uth veere landen an den Saracenen anslueten willen und overblijfsel⁶⁾, tweten den inquisitie, sick holden und dragen, dan dem evangelissche leer enige plaetse gunnen und⁺ inlaten. Welcke inquisitie, soe sie neit older ys dan Bethico belloeff⁷⁾ sal sie na den inholt van historien, und ock soe in menschen memorie becandt, eerst van Ferdinando und Elisabetha koniginne van Arragonien ingestalt sijn anno 1492⁸⁾, nadat befunden worde dat het Joedtsche und Saracenische volck, soe uth Africa lange

1) Vermoedelijk vernieling, uitroeiing. (Fleischen = ontvleezen).

2) Is dit jaartal een verschrijving voor 1586? De kroniek is geschreven in de ballingschap na 1580, welk jaartal ook in het opschrift op fol. 1 voorkomt. Of is 1568 juist, wat met den tekst zelf niet strijdt? Dan is het blijven staan uit een oude aanteekening van Eppens zelf. Maar het is aan den anderen kant twijfelachtig, of onze Ommelander, toen hij te Emden zijn kroniek scheef, eigen notitiën voor zich had.

3) Natuurlijk weer de inquisiteurs.

4) De burgelijke overheid.

5) Nl. van ketters.

6) De zin is zeer verward en onduidelijk, maar hij is wel deze, dat men liever in de Nederlanden de Spaansche inquisitie, berucht door haar wreedheid tegen de Mooren, heeft ingevoerd dan de ketterij te dulden.

+ fol. 3^v.

7) Wat dit beteekent, is niet duidelijk.

8) Het behoeft niet nader te worden uiteengezet, dat deze mededeeling niet geheel juist is. De eerste regeling der nieuwe Inquisitie in Spanje is de op verzoek van Ferdinand en Isabella uitgevaardigde bul van Paus Sintus IV van 1 November 1478. Andere regelingen volgden later bij nieuwe bullen. In 1483 werd Torquemada grootinquisiteur, dus nog negen jaar voor de verovering van Grenada.

[p. 9]

yaren tvoeren hier in Spanien hadde regniert, daerna bedwongen, opentlicken sick in het ansiendt voer Christenen stelleden und diesulvige godesdiensten hilden. Dan int hemelicken spraken sie qualicken van Christo und blasphemierden Godt. Daer die Dominicaner moneken destijdes boven die anderen sick vermeteden myt predygen und de waerheit verde(de)gende, dat sie den princen und overicheiden myt hypocriteris bedoreden¹⁾, sulcken macht an sick getogen hebben, und tot tyrannie gebrucket, orlogen, slagen, morden anrichtende und daeromme affgesettet, an den Pawschen und juristen ys gecomen, und sulcken placaet gestalt, dat nene theologus noch monnick sick up der inquisitueren stoel solde weder setten. Soe holden sick dussen nochtans alsoe in Konick(s) haven, dat sie niet meer dan een bloten naem den overicheit nalaten, allenthalven myt canonistis bewaeret, ock edelingen und den bedelmonneken, den sie nene autoriteit tostaen, noch reden geven willen, dat ock um hoer onerfarenheit nener uth Löven darbij holden wolde, soe vake als men tot blodige uthvaert in Nederlandt solden reysen, und nu na 43 yaren lanck gepleget hebben. Dat ock die canonistae den Ruardo²⁾ uth Trident comende und sulcke inquisitoren Ronsiis³⁾, Sonniis⁴⁾, Castrensibus⁵⁾, Cniphiis⁶⁾, Damanis⁷⁾, Goudanis⁸⁾ sijn scandelicken

1) Bedriegen.

2) Ruard Tapper, de opper-inquisiteur. Hij behoorde tot de vertegenwoordigers van de Nederlandsche kerk op het concilie van Trente.

3) Wie hiermede is bedoeld, is niet duidelijk.

4) Franciscus Sonnius, bisschop van 's Hertogenbosch, later van Antwerpen.

5) Nicolaas a Castro, bisschop van Middelburg.

6) Johan Knijf, bisschop van Groningen.

7) Willem Damaas Lindanus, bisschop van Roermond, later onder-inquisiteur over de Noordelijke provinciën.

8) Herman van Gouda, deken van St. Marie te Utrecht, een bekend godgeleerde.

[p. 10]

dienst beveleden, tot haeres scoles van Loven grotste scande gedaen worde, want dusse des Caraffi¹⁾ bevel annemende und ock uthbiedende²⁾, hebben myt den gesworen hoeffschen den herscapie thebben onderstaen und geromet vercregen. Daer Carolus und Ferdinandus twe konigen uth Vranrick in concilio van Trent opentlick tegens protestierden myt den Keyzer³⁾. Soe opentlicken van steden, landen Goedes wordt geleert und uthgelecht worde. Die meente soe ongunstig tegens sulcker inquisitoren⁺ befunden worde, dat sie niet myt vrijheit ergens reysen konden, und up rijckdagen gespreck geholden worde, haer versoeck affgeslagen bys tot colloquium to Wormes, alwaer sie niet komen dorsten und Carolus V to Roem und Trident sulven protestierde, dat die Pawsche handel hem mishagede⁴⁾. Derhalven o gij boels, o gij verdarvers van regementen⁵⁾, gij solden nene toganck hebben tot der konigen oeren. Soe die hoeffsche

1) Vgl. boven blz. 5, noot 3.

2) Overtreffende, verder gaande dan C.'s bevelen.

3) H.S. Keyger, vermoedelijk heeft men hier te lezen: Keyzer. Wat Eppens met dezen zin bedoelt, is niet geheel duidelijk. Met Carolus kan Karel IX van Frankrijk bedoeld zijn. Maar wie is Ferdinandus? Een andere Ferdinand als keizer Ferdinand I is er in dezen tijd niet. Toch houdt Eppens hem voor een ander dan den Keizer. Blijkbaar is hij ook hier wederom en niet weinig in de war. Vermoedelijk heeft hij zich herinnerd, dat sommige decreten van het concilie van Trente zeer veel tegenspraak verwekten ook bij katholieke vorsten. Met name het decreet, waarbij werd vastgesteld, dat de kerk zou gehoorzamen aan den Paus en aan niemand anders en waarbij alle inmenging van wereldlijke machten in geestelijke zaken werd verboden, gaf veel aanstoot. Vandaar, dat het den Pausen eerst na langdurige onderhandelingen is gelukt de sanctie der groote mogendheden op de Trentsche besluiten te verkrijgen. Zelfs weigerde Karel IX van Frankrijk ze te sanctioneeren en verbood hij de afkondiging. Ook keizer Ferdinand I had zeer veel bezwaar.

+ fol. 4.

4) Ook deze uiteenzetting is vrij verward. Het godsdienstgesprek te Worms, waar ook Sonnius tegenwoordig was, had plaats in Sept. 1557 tusschen Philippisten (aanhangers van Melanchthon) en katholieken. Men zou er tot een overeenkomst zijn gekomen, als de Flacianen (aanhangers van Flacius Illyricus) dat niet hadden belet. Maar in Sept. 1557 was Karel V reeds in het klooster Yuste.

5) Bedoeld zijn natuurlijk priesters en monniken.

[p. 11]

jurysten¹⁾ niet mede tom roef hadden conspiriert, heu! woe scadelicken sindt dussen over ganse Europam den princen und alle volckeren. Men spreekt dyt neit tegens des rechts hillige wisheit, welke alle regementen niet weiniger nodiger ys als die sunne die werelt. Dan dat moet men opentlicken erkennen, dat het drachgelicker weer, dat het heele slumpe²⁾ der gesetten myt hoer glossen und den stanck van uthleggunghe mijt een enich vuer in der ewicheit worde to niete gedaen, dan dat alsoe die konige dorch enigen onhuyrige grijfraten³⁾ listicheit meer dan tot kundicheit geholden worden, updat sie des tvrijer onder den persoen van grote princen den adel tom spot holden; steden und landen tom gewyn, het volck tom roeff. Alsoedanige gelegenheit hebben sie gehadt bij den konick Philippum, na Caroli V doet '58 20 Septembris⁴⁾, daer aldinck den mispaepsche bedroech gelick was, als dat he niet seer olt was⁵⁾, een slappe verstandt, dat sacht was, soerchlosich, und ganslick Spansch upgetogen und hoffgesyn van mispapen uth het aldersuperstitioische volcke und moneken, soe stedes den Konick ommecleveden, sijn sprake halff Maurytaensche, daermede he van alle volckeren toganck bewaert und berovet bleff. Hierup ys tgeloven, soe als die poëten scriven van Hercules, dat he over ganse Gretiam⁶⁾ hinxten tom voerder den konigen hebbe gegeven, ock ergens die stallen hebbe gesuvert⁷⁾, und ock enige heren tafelen van grijpe-

1) Een opmerkelijke uiting van een vrijheidminnend Nederlander tegen de Bourgondische juristen, die den despotischen regeeringsvorm in de Nederlanden wilden invoeren.

2) (Romp)slomp?

3) Onhuyrig = vuil, weerzinwekkend; grijfraten zijn raden, ministers, die grijpen en rooven, grijpvogels in de gedaante van ministers.

4) Deze datum is bijna juist. Karel V stierf 21 September 1558.

5) Deze persoonsbeschrijving van Philips is vrijwel eene herhaling van het boven op blz. 4 medegedeelde.

6) Gretia = Graecia, Griekenland. Dit verhaal doelt waarschijnlijk op de paarden van Diomedes.

7) Natuurlijk de stallen van Augias.

[p. 12]

vogelen¹⁾ und harpien bevrijet²⁾, ock soe voele bullen hebbe betemmet³⁾ und harten myt pijlen doerscoten⁴⁾, soe voele drakencoppen affghehauwen⁵⁾, dat daermede⁺ sy geleret worden, dat dorch vermaen und wisheit enes godlicken politschen mans an eenen besonderen groten princen, als der sophistarum und grijpvogelen art was affgescaffet, het hoff hadde wederomme tot olt vaderen soberheit die rechtstolen tot den natuerlicken onverdorven, openen und corten, niet des listigen rechtes, dan der gerechticheit form hebbe weder gestalt⁶⁾. Und sulcken exempel solden vake andere heren blidelicken nagefolget hebben. Soedanigen Herculi hebben nu niet weiniger van noden alle rijcken, soe wal als enich Josua, die den gevallene godesdienst ock wederomme solde uprichten.

Sodanich ys west die overste Tho Praten⁷⁾ heer, als

1) h.s. heeft: grypepenvogelen.

2) De Stymphalische vogels.

3) Vermoedelijk denkt Eppens hier aan den Cretensischen stier of aan de runderen van Geryon.

4) Het Arcadische hert.

5) De Lernaeische hydra.

+ fol. 4^v.

6) In het algemeen geldt Hercules als de grondvester van geordende toestanden.

7) Met dezen bedoelt Eppens Louis de Flandre, seigneur de Praet, die jaren lang als staatsman en militair in dienst heeft gestaan van Karel V. In 1507 komt hij voor het eerst voor als deelnemer aan den veldtocht tegen Karel van Gelder. In 1517 werd hij door Karel V benoemd tot lid van den Geheimen Raad. Achtereenvolgens werd hij daarna keizerlijk gezant in Engeland (1519-1525) en Frankrijk (1525-1526). In het laatste jaar zond de keizer hem naar de Nederlanden tot regeling der vrij verwarde zaken aldaar. Met Gattinara en Granvelle sloot hij namens Karel V in 1529 met den Paus den vrede van Barcelona; daarna werd hij gezant te Rome om Clemens VII aan het verbond met den keizer vast te houden. Na den dood van den kanselier Gattinara werd De Praet met Hendrik van Nassau, Francisco de los Covos en Granvelle een der vier vertrouwde ministers van Karel V. Verder werd hij in 1531 bij de nieuwe organisatie van het bestuur der Nederlanden president van den Raad van Financiën. Hij vergezelde den keizer op zijn tocht naar Tunis in 1535 en door Frankrijk naar Gent in 1540. Aan den veldtocht van 1542 en 1543, die tot de onderwerping van Gelderland leidde, nam hij met succes deel, evenals aan de diplomatieke onderhandelingen daarna. Van 1544 tot 1546 was hij stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en van 1552 tot 1554 van Vlaanderen. Hij stierf den 5 Oct. 1555 te Brussel, dus nog vóór den afstand van Karel V. Dat hij den keizer in 1546 zou hebben afgeraden in Duitschland de Protestanten aan te vallen, is niet zeer waarschijnlijk. Bij Sleidanus komt het verhaal niet voor.

[p. 13]

stadholder van Flanderen een geleerder man, und in den tijden in alle saeken scarp siende, welcke Carolum V voer het Duytsche orloch heff vermaent, seggende: Soe he wolde een heer des werelts schijnen twesen, soe solde he der Duytschen religien niet anroeren, dat ys niet verstoeren, offte he sacht een vall Sijnes Majestaets und hoecheits. Die Carolus V, dat he niet konde lijden hem geraden tworden, ys myt het ongeluckelicke standtaffticheits affganck geleret worden, und hefft sijnen sone Philippum vermanet, dat he neit Praten vertrouwent solde hebben an den geestelicken, want he vermarckede uth hoeren raedt niet allene veranderinge des geloves, dan ock des regements. Ja aldinck sulven erfarende, als he verstorvede (als sommigen niet verholden¹⁾, die bij sijn laeste woerden gewest syndt) seer geclaget hefft, dat den soen screckelicke quaden in sijn rijcken uth die onbescaemheit und hartneckicheit der pawschen offte geestelicken solde tocomen²⁾, we ock Philippus Melanthon

1) Verbergen.

2) In de bekende stukken over het verblijf en den dood van Karel V te San Yuste (bij Gachard, Retraite et mort de Charles-Quint an monastère de Yuste) is niets van dien aard te vinden; het strookt ook in het geheel niet met Karel's bekende denkwijze. Vermoedelijk beroept Eppens zich echter op de onechte, maar reeds in de zestiende eeuw zeer verspreide laatste instructiën van Karel V aan zijn zoon Philips van 18 Januari 1548. De Spaansche tekst (Acuerdos del Emperador Carlos V paru su hijo Don Phelipe) is in twee handschriften op het Britsch Museum; Vgl. Brugmans, Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland, blz. 353, 378. In Engeland vond ik tevens drie handschriften van een Italiaansche vertaling (Ragionamento di Carlo V Imperatore tenuto al Re Filippo suo figliulo, t.a.p. blz. 424, 431, 509) en zes handschriften van eene Engelsche vertaling, door Henry Howard, earl of Northampton, aan Elizabeth opgedragen (Charles the fifths directions unto king Phillip his sonne, t.a.p. blz. 423, 425, 438, 455, 488, 506). Een Fransche vertaling (Instructions de l'Empereur Charles V à Philippe II) van A. Teissier bezit de Koninklijke Bibliotheek in den Haag in tweeden druk van 1700. Een nederlandsche vertaling is ons onbekend, maar zij zal wel hebben bestaan, in aanmerking genomen de klaarblijkelijke populariteit van het geschrift.

[p. 14]

plegede tseggen in sijn lectien, dat Carolus niet meer beclagede, dat he boven alle verlusz sijner landen scatten und upkumsten ock sijn reputatioen und gunst van alle heren und princen hadde verloren¹⁾.

Dusse inquisitsche raedt uth der theologen wisheit um den religioen, uth der canonisten gesetten und ordinantien um recht und gerechticheit, uth soedanigen edelingen wapenen tot een bestandicheit, tbeholden und tverstarcken, solde ewich dueren konen, soe niet terstondt sulcke bescreven⁺ helden van alle authoriteit worden berovet und uthgemulstert, want der edelingen naem wordt benae nummer gedacht, die canonisten und theologi worden niet dan geropen tot den perschen stoel²⁾, ingelaten, woe seer sie ock in der sulviger professie verstandt, wille, und upsaedt³⁾ staen, und dat daeromme, want gelick die Pauwest van nemant wordt geordelt dan richtet aldinck na die verborgenheit des screens sijnes harten, alsoe moten ook dusse dynastae⁴⁾, dat ys kettermesteren, myt hulpe hoerer vorscreven deneren dorch aller Konickx provintien upsoeken, dan nochtans allene myt den Pauwest dat gerichte und raedts hemelicheiden tractieren, dat sie ock noch konigen, noch staten, noch overicheiden, noch steden, noch ock den kerckenraedt, consistorien eder standt, nichtes anders worden overblijven laten, dan allene een ijdellnaem offte ledige titell. Dit sulvyge hebben sie bisheer in Spanien erholden, vermenen dat sie ock in Nederlant

1) Het is zeker mogelijk, dat Melanchthon iets dergelijks op zijn colleges heeft gezegd; Eppens was immers zijn leerling. Maar dat alles bewijst natuurlijk niet, dat Karel V het zal hebben gezegd; het lag dan ook niet in den geest van den keizer zoo iets te uiten en zelfs te denken. Karel V was te goed overtuigd van zijn goed recht om zich te beklagen over het verlies van zijn eer en goeden naam.

+ fol. 5.

2) Paarsche stok of stool, misschien bisschoppelijke waardigheid?

3) Positie (?).

4) Heeren.

[p. 15]

solden verwisset und egentlicken vercregen hebben. Dit sindt die rechte Solones, die den konigen wismaken, dat als alle scornigen¹⁾ ketterijen sint uthgerodet, soe worden die rijcken in vrede staen. Na uthscryvinghe hoerer placaten in Nederlandt van yaer '31²⁾ bisher und alnoch meer und meer exasperiert sonder verhoer sonder rechtsproces ingedrongen und executiert, waermede die inquisitueren sulven der scoernigen ketterijen, dwelunge, uproeren die vuerers sindt, und ock orsake van rebellien; nu langes daerna sick bevlijtiget, dat sie den konick van Spanien tot kyndtheit³⁾, als die adel ys vernichteget, die overicheit und gesetten in slaverije getogen, tot den geestelicken, dat ys an sick sulven (als nu sick lat sien) het ganse regement hefft gebrocht. Dat heet dan die hillige inquisitie, die vaders des geloves, nasoeckers van der ketterschen boesheit. Onder Carolo V hebben sie die pastoren an sick getogen, die lerunge sick togescreven, dat een besunder theologus in aller und yder cloester offte abdijen solde leren⁴⁾, beschickeden sie temelicken; dat sie nu hoger solden stijgen, konden sie neit gedacht hebben.

⁺ Dit alles makede⁵⁾ die wismodichste vorst Carolus V myt voele exempelen alsoe geleret, ick segge neit geprickelt, he hilt seer verswegen und openbaerde het nemandt, ock den becandtsten neit, daervan een offte twe exempelen tverhaelen sindt. Carolus V gebruckede in Hyspanien sijn canzelar Mercurino Gattinaria⁶⁾, dusse

1) Schandelijke.

2) Eppens bedoelt waarschijnlijk 1521.

3) Zwakheid, onmacht.

4) Mogelijk is ook te lezen: leven.

+ fol. 5^v.

5) h.s.: smakede.

6) Mercurino Arborio di Gattinara, geboren in 1465 te Vercelli, trad reeds jong in dienst van den hertog van Savoye. Daar leerde hem hertogin Margareta, de dochter van keizer Maximiliaan I, kennen. Zij verkreeg zulk een gunstigen indruk van zijn capaciteit, dat zij als landvoogdes der Bourgondische landen hem in 1507 tot president van het Parlement van Bourgondië benoemde. In die hoedanigheid bracht hij in 1508 mede de ligue van Kamerijk tot stand. In 1519 werd hij door Karel V tot kanselier benoemd en had sedert bij den Keizer den grootsten invloed. In 1529 bemiddelde hij den vrede van Barcelona en sloot te Bologna een tractaat tusschen den Keizer, den Paus, Venetië en Milaan ter verdediging van Italië. Vermoedelijk uit erkentelijkheid daarvoor werd hij in hetzelfde jaar door paus Clemens VII tot kardinaal verheven. Kort daarna, den 5den Juni 1530, is hij te Innsbruck gestorven. Vgl. Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation I-III, passim en Baumgarten, Geschichte Karls V, I-III, passim. De anecdote van Eppens is op zich zelf onwaarschijnlijk genoeg: ook is zij nergens overgeleverd. In kerkrechtelijken zin is een kardinaal geen minister van den Paus, zooals de kanselier van den Keizer. Er is dus geen conflict van plichten, wanneer Gattinara tot kardinaal wordt verheven; nooit is tegen zulk een benoeming bezwaar gemaakt op grond van verplichtingen ten opzichte van den Paus; men denke aan kardinalen als Wolsey, Granvelle, Richelieu, Mazarin, Fleury, Dubois, Alberoni enz. enz. Afgezien nog van het feit, dat juist in 1529 en 1530 de verhouding van Keizer en Paus zeer vriendschappelijk was (kroning te Bologna, 24 Febr. 1530).

[p. 16]

sendede die Pawstwest tho een huedt offte smuck des hoeffs van purper. Carolus V verstondt dussen anslach, als Mercurinus sijnes heren gemoet ondersocht, seght tot hem: Ick byn konick dan die Pauwest regniert ock, du kanst neit togelicke mij und den Pauwest in soe verscheiden und periculose staltenissen der idtsiger dingen myt eede niet verbonden wesen, gebrucke dijn geluck, want dij anboden wort. Want he daerbij den mensche niet meer wel vertrouwede, want he dorch pawslicke belofftenisse was geswacket, dancket he hem aff.

Up den sulvigen manier nae hefft he ock een gelegenheit becomen um den Adrianum van Uthrecht, bij Stichte olderen geboren, sijnen pedegogum, tlaten van sick. Want als he mijt der theologisschen geeckheit¹⁾ was upgeblasen worden, buyten synen beropinghe die Spansche rijcken wolde styllen und temmen. Was weinich daeraff, offte he solde sijnen heren benae van den arfflicke successie ontsettet hebben.²⁾

1) Dwaasheid.

2) De bekende Adriaan van Utrecht (1459-1523) werd in 1515 door Karel V naar Spanje gezonden om aan dezen de Spaansche erfenis te verzekeren. Na den dood van Ferdinand den Katholieke in 1516 werd hij naast Ximenez de vertegenwoordiger van den afwezigen Koning. Tot hooge ambten verheven, werd hij bovendien door Karel V bij zijn vertrek uit Spanje in 1520 tot regent benoemd. In die hoedanigheid wist hij den opstand der Comuneros (1520-1522) evenmin te voorkomen als te bedwingen. 4 Jan. 1522 werd hij tot Paus verkozen en moest hij dus zijn waardigheid in Spanje neerleggen. Voor het verwijt, dat Eppens hem doet, bestaat alleen deze grond, dat hem de tact heeft ontbroken met de Spanjaarden om te gaan.

[p. 17]

Also kan ick een vrom man und ock godtvruchtich, weens dienst Carolus V gebruckede in helsche¹⁾ instrumenten tmaken und marckede, dat diesulvige enes vrijmodigen geestes was, und ock niet seer geneget tot die indulgentien, welcke Paulus quartus, nadat Duyslandt was bedwongen, in des Keysers hoff hadde gesonden, welcke ock die annamen, soe Carolus achtede, dat sie niet voele uppasseden; allene dusse vurwercker offte compasmaker verachtede sie kondtlicken, also dat diegene, soe den bicht hoerden, densulvigen swaerlicken beclageden. Daer antwoerde die Keyser: Worde ick jo alsoe,⁺ secht he, van ju bemoyget, dat ick ock neet ener mach uth juwen ordynantien bevrijen? Als Sijn Majestaet nu sach, dat den sulvygen perickel anstondt, hefft he hem niet affdancket, dan liefflicken als dorch een joeck hefft he hem gelegenheit geven um to vertrecken. Leve²⁾ meister, secht he, soe du onder mijne inquisitoren vervalste, solstu ock konen dencken, dat du van solste bevrijet konen worden, want du sichste wel wat sie niet konen doen. Und hefft densulvigen vaken³⁾ voer sijne kinderen teysschen enige prebenden, want dat weren besoldunghe, welcke die heren offte vorsten wel an wolverdeneden uthspregeden, soe bij sulcken die upcompste der rijcken benae niet genoechsaem sindt tot hoere egene kosten, want het konde geboeren, dat he solde moten den nijdtart ontwijcken⁴⁾.

Het solde tlange wesen meer dergelicken tverhaelen; die wijs ys, kan tot eenen sulcken ansiendt des dorch-

1) h.s. helmelsche. Of moet men lezen = hemelsche?

+ fol. 6.

2) h.s. L...

3) Dit moet aangeraden of zoo iets beteekenen.

4) Waaruit Eppens al deze verhalen heeft ontleend, is ons onbekend. Bij Sleidanus staan zij niet. Onjuist is in ieder geval het noemen van Paulus IV (1555-1559), waarvoor Paulus III (1534-1549) zal moeten worden gelezen.

[p. 18]

sienlicksten vorsten woerden und wercken tsamen brengen, soe van geleerden allenthalven gescreven sint und noch bij menschen gedacht worden und ock besonders bij des Keysers familiaren worden angetogen und tot emandts oeren komen, und het sal alles alsoe schijnen, dat wij ons alle moeten verwonderen over de onbescaemde aeppen, soe vaken van Carolo V affgewesen, dat sie ummer dusse handel wederom dursten anheven. Ock ys dit der inquisitoren const, dat sie die heren sulven tot wollusten verleyden und van den meente afftrecken, updat sie mogen vullenbrengen, wes sie begeren, als daer nene naem noch persoen des koninges tvynden ys. Want als die konig neit onder den sijnen mach conversieren, noch die sijnen tot hem komen, mogen die inquisitoren alles na horen wille doen. Dit hefft ock die koniginne Maria gemarcket und dat monstrum, soe balde geboren ys, waergenomen. Daerom soe fro sie hoeren broder hadde bestediget tom graffnisse anno 1558, wolde Hoer Majestaet myt hoeren suster Leonora affgeveerdiget und vertogen hebben na hoere Nederlanden. Overst dat sie neit darwars⁺ gecomen ys, hefft gelettet die haestige doet der beyder Majestaeten Maria und Leonora, welcke geboerde benae in die ene sulvighe maent, daer Carolus den geest up gaff¹⁾. Woe dit geslechte und huysgenoten, nadat

+ fol. 6^v.

1) Maria en Eleonora zijn twee zusters van Karel V. Maria, geboren 13 September 1505, in 1522 gehuwd met Lodewijk II van Hongarije en Bohemen, die in 1526 bij Mohacz sneuvelde, van 1531 tot 1555 landvoogdes der Nederlanden. Zij legde haar waardigheid tegelijk met Karel V neder en vergezelde hem naar Spanje. Daar onderhandelde zij in 1558 met Philips II over haar terugkeer naar de Nederlanden, toen zij den 18den October 1558, dus nog geen maand na den Keizer, stierf. Het is eigenaardig, dat Eppens wist, dat zij naar de Nederlanden zou terugkeeren, wat eerst in onzen tijd door Gachard weer is ontdekt in door hem in Spanje gevonden papieren: ‘Cette tentative de 1558 pour déterminer Marie de Hongrie à retourner aux Pays Bas et les régir de nouveau.... la maladie dont elle fut atteinte au moment de son dèpart....; tout cela était resté ignoré de nos historiens’. Gachard, Retraite et mort de Charles Quint au monastére de Yuste, I, blz. XL vlg. Haar zuster Eleonore, geboren in 1502, huwde in 1519 met Emanuel van Portugal en na diens dood in 1521 naar de bepalingen van den vrede van Madrid van 1526 met Frans I van Frankrijk. Na den dood van haar gemaal in 1547 keerde zij naar het keizerlijk hof terug, vergezelde Karel V op zijn laatste reis naar Spanje en stierf daar in Februari 1558, dus nog voor haar broeder. Eppens vergist zich dus in zooverre, dat alleen Maria, niet ook Eleonora, kort na Karel V is gestorven. Wat hij bedoelt met ‘dat monstrum soe balde geboren is’, is niet duidelijk. Denkt hij misschien aan don Carlos? Maar deze is geboren in 1545.

[p. 19]

die weert und heer wech was, sij ontfangen werden van die inquisitoren, leeren ons dusse hystorien daerna, dat men uth sulcken haestigen affganck der koniginne¹⁾ und gelicken verstarff tot wantrouwent sindt geleydet.

Alsoe hierna het gansche regement des konicks Philippi verkerende und an sick treckende myt ergyricheit und begeerten, we dan ock uth gyricheit horer medeversworen bondtsgenoten, hebben alle staten ver(an)dert²⁾, die statuten in egendoem getogen und spot; und alsoe dorch des Sonnii mondt als een Nero geredet, als men dussen tyrannie wolden styfften, dat die Nederlanden niet konden na des Konicks wille regeret worden dan myt besettinge und hulpe der Spangerden und muchte niet eher gescheden, offte die Konick muste dorch den Pauwest ontslagen worden van alle sijne beloftenisse, verbonden und eeden, als men die privilegien vernichtigeden, ock die vrijheiden, heerlicheiden affcorteden, die Konick allens als sin arffrecht achtede; want dat were Konigx, als he alldinck an sick hadde, sonder emants insage; daerto ock vier eder vijff van die principaelsten, den anderen tom schreckunge, wech richteden, soe worden die anderen wol gestillet sijn, soe uth hoeren recht des Konigx placaten plegen tegentspreken. Dit hebben twege gebracht onedelingen, slichte uitheemschen vremdelingen, die uth hoere gecoffte geleertheit verheven, der Koningen raeden und besorginge tot horen tyrannie gebrochthebben³⁾.

Daeruth bij alle heren huyden dages geachtet wordt,

1) h.s. heeft: Koginnen. Bedoeld zijn de twee zusters van Karel V; zie vorige noot.

2) Dit woord is in het h.s. moeilijk leesbaar; misschien staat er vernedert; maar ook dan is deze zin niet geheel duidelijk.

3) Men denkt daarbij onwillekeurig aan Granvelle.

[p. 20]

dat men in hoere huldinghe der Staeten vorscrifft noch hoert tachten, offte soe sie sweren, niet verbunden, als een waen geholden, updat sie die herscapie allene gebrucken; myt sulcke manier ys alle ommeganck der onderdanen myt de heren wechgenomen, dat men ock bij nene grote heren kan comen dan dorch tolckers und myt supplicatien. Hiermede verachten die heren hore ondersaten und die ondersaten haeten den heeren, tot behaech dusser inquisitoren, seggende: oderint dum metuant¹⁾.

⁺ Hieruth moeten tot der kleinste gelegenheit dorch sulcker subtiler menschen listicheit, bedroch, lage leggunghe, aller steden vrijheit angesocht worden, die staet verandert, die praevilegien voer den doegeden und woldaden, den trouwen volckeren dorch olde vorsten ghegeven, vernichtiget ock worden, dat also tom laesten der steden bevelhebben, tegens alle menslicke und godtlicke rechten angesworen, recht worden sprecken und die richtstolen besitten. Als offt dit der regerender vorsten maiestati wat tcorte weere, soe sie nae den olden gewoente hoerer vorvaderen sick myt eede verbonden na den gesetten und gerichten tholden. Soedanigen sindt die inquisitoren voer kunstenars und sulcke regenten. Daeromme billicken die heren sulven myt die ondersaten moten scriygen²⁾ hienamaels.

1) Het bekende woord van Caligula.

+ fol. 7.

2) Wat hier staat, is niet duidelijk. Beteekent het te lezen woord: schreeuwen of moet men zoo iets als: zwijgen, lezen?