De kroniek van Abel Eppens tho Equart

Orspronck und orsake der Nederlandtsche orlogen van die Lovensche theologen practiziert anno 1558.

⁺ Umtrent anno Domini nostri Jesu Christi 1558 hebben die theologanten magistri nostri¹⁾ van Loven, bij sick nemende die Franciscaner moneken, und ock enige hoeffheeren, soe mede den buyte begerden tdielen, een legaetscap gesonden an den pontifex maximus Paulus 4, um tvererigen dat hoechste recht und macht des sweerts onder den titell des biscopeliken ampts. Als die konick Philippus sulckes niet wiste noch marckede, dat men

+ fol. 2.

1) Afgekort staat in het H.S.: M.N. Bovenstaande oplossing is een conjectuur, maar een, die wel aanneembaar schijnt, indien men bedenkt, dat Eppens in 1555 naar de hoogeschool te Leuven is gegaan.

[p. 2]

daeromme nie biscopen in die Nederlandtsche steden bij den olden als Coln, Utrecht, Lück, Morinensis¹⁾, Dornick, Camerick²⁾ worden stellen, als to Deventur, Harlum, Middelburch, Leverden und Gronnigen, item Oldanaren³⁾, Iperen, Bononia⁴⁾, tBrugge, Gent, Hartogenbusz, Namen, Roeremont und ock verdielet up Mechelen und Antwerpen⁵⁾, als twe eenen hoechsten bisscop erkennende, over den anderen presiderende. Und ys dusse legaetscap so stoltelicken affgeveerdiget, dat men nu in dusse tijdt

1) De episcopatus Morinensis is waarschijnlijk het bisdom Thérouanne. In deze buurt woonden in Caesars tijd de Morini.

2) Deze opsomming der oude Nederlandsche bisdommen is niet geheel onjuist. Dat Eppens Keulen noemt, kan tweeërlei redenen hebben: het was het aartsbisdom, waaronder de bisdommen Munster, Osnabrück, Utrecht en Luik en daarmede het grootste gedeelte der Nederlanden ressorteerden; maar bovendien behoorde de Betuwe rechtstreeks onder Keulen, niet onder Utrecht. Maar vergeten zijn bovendien door Eppens het aartsbisdom Trier, het bisdom Atrecht en - wat voor een Ommelander zeer opvallend is - de bisdommen Munster, dat kerkelijk over de Ommelanden gebood, en Osnabrück, dat Westerwolde kerkelijk bezat. Zou de herinnering daaraan al zoo spoedig na de Hervorming zijn verdwenen? Vóór de invoering der nieuwe bisdommen telden de Nederlanders geen enkel aartsbisdom, maar ressorteerden onder Keulen, Trier en Reims. Bij Keulen behoorden de bisdommen Munster, Osnabrück, Utrecht en Luik, bij Reims de bisdommen Kamerijk, Doornik, Thérouanne en Atrecht, terwijl Trier rechtstreeks geestelijk gezag uitoefende. Vgl. Paul Frédéricq, Geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden (Gent, 's Gravenhage, 1892), I, blz. 8 vlg. en de daar ingevoegde kaart van de oude kerkelijke indeeling der Nederlanden.

3) Oudenaarde? Maar dit was geen bisdom.

4) Boulogne. Maar dit lag buiten de Nederlanden en was ook geen bisdom.

5) Antwerpen was geen aartsbisdom, maar eenvoudig een bisdom. Ter herinnering geven wij hier, om de verwarring bij Eppens te redresseeren, de nieuwe kerkelijke indeeling: aartsbisdom Utrecht met de bisdommen Haarlem, Middelburg, Deventer, Leeuwarden en Groningen; aartsbisdom Mechelen met de bisdommen Brugge, Gent, Yperen, Antwerpen, den Bosch en Roermond; aartsbisdom Kamerijk met de bisdommen Atrecht, St. Omer, Doornik en Namen. Luik behield voor een deel, Trier geheel haar oude rechten. Vgl. kaart 2 met toelichting bij Mees, Historische Atlas van Noord-Nederland (Rotterdam, 1865).

[p. 3]

erlangen wolden, dat der sulvige, ghyrige und bloetdorstige geest niet hadde konen gewynnen in die drehondert vorige yaren und vijfftich yaren, soe men um die lancheit hier niet verhalen will, und dat daeromme, dat die Nederlandtsche overicheit den Evangelisschen waerheit togedaen was und afkerich van die wretheit, soe nu 50 yaren lanck benae tegens den Luterschen geoeffent worde¹⁾, und alsoe den theologischen stoel meer affbrock worde maken, welcke nu do(r)ch het Duytsche orlorch van den Pauwest gestopet²⁾, meer verstercket was um lichtelicken myt sweert und vuer hoer jegenpartie uth die Nederlanden uth troeden³⁾ na luydt die blodighe placaten van yaer 1535⁴⁾, besheer exsperiert tegens den haeretiken, als sie die nomen, soe neit Roemsch Katolick syck stelleden in den kercken. Carolus V merckede wol, dat he nene grote geluck tegens den Evangelisschen hadde becriget, dat die Pauwest nene reformatie up concilio van Trent wolde dulden noch annemen, jae den soen Philippum tegens den vader verweckende⁵⁾, behatede nu sulven

1) Dat is niet geheel juist. Wel waren de Nederlandsche autoriteiten in het algemeen afkeerig van wreede geloofsvervolging, maar de hervorming gunstig gezind, zooals Eppens beweert, waren zij niet. Eigenaardig is wel zijn hevige afkeer tegen geloofsvervolging, hoewel zich nooit eenige inquisitie in Stad en Lande had vertoond. Zelfs onder het bisschoppelijk bestuur was te Groningen weinig sprake van kettervervolging; de bisschop, Johannes Knijff, was er zelfs afkeerig van. Vgl. J. Reitsma. De laatste dagen van de heerschappij der Roomsch-Katholieke Kerk (te Groningen), in Gedenkboek der Reductie van Groningen in 1594 (Groningen, 1894), blz. 137 vlg.

2) Gehinderd.

3) Uit te roeien.

4) Vermoedelijk noemt Eppens het plakkaat van 1535, omdat het met het oog op de woelingen der Wederdoopers een belangrijke verscherping was der vroegere. Het oudste plakkaat van Karel V is van 22 Maart 1521, waarop tot 1550 nog verscheidene andere zijn gevolgd.

5) Waarop deze uitdrukking doelt, is niet duidelijk; van een uitspelen van Philips tegen zijn vader door den Paus is nooit sprake geweest. Het is juist, wat Eppens beweert, dat Karel V van het concilie van Trente, dat op zijn aandrang tegen den wensch van den Paus door dezen is bijeengeroepen, eene hervorming der kerk verwachtte in dezer voege, dat gematigde Lutheranen zich daarbij hadden kunnen aansluiten. De Paus wilde echter van geen zoodanige reformatie weten. Dat was ook de meening van Philips II toen en later; maar tegenover zijn vader heeft hij zich nooit door den Paus laten stellen.

[p. 4]

den wretheit tegens den Evangelisschen (want Sijn Majestaet⁺ endtlicken een reformatie wolde hebben), dat he den angefochten sake wol balde solde schijnen tbescutten¹⁾ und alsoe een haestighe veranderinghe onder den volcke solde geboeren mogen myt blijdtscap. Sonderling soe na sulcken sijne olderdoem het eende niet wijdt tsetten was, und daeromme en ander na hem wat beters thoepen nagaff.

Uth sulcke orsaken sindt die Louwensche theolangen, magistri nostri²⁾ und pontifex maximus Paulus 4 verorsaket die tijdt twachten, und myt halstarrighe Godes lasteringhe tegens Godt, sijn evangelium und rechte kercke Christi, und alle menschen wat traulickes anheven und doen³⁾. Waerto na Karoli V affganck een guede gelegenheit ghegeven hefft die konick Philippus, in welcken alldinck den mispaepsche bedroch seer dienstlick was, als niet seer olt wesende van jaeren, een vertaert⁴⁾ gemoet hebbende, sachtmodich, sorchlosich, die heele Spansche upvodunghe, als sijn huysgesin was allene uth mispapen und monneken des volckes, soe aldermeest superstitioess ys und stedes um den Konick hangen,

+ fol. 2^v.

1) Dus: de hervorming scheen te zullen beschermen. Zoover is het natuurlijk bij Karel V nooit gekomen; hij bleef Katholiek, al was hij tot eenige concessiën bereid en geneigd.

2) Zie blz. 1 noot 1.

3) Het spreekt van zelf, dat paus Paulus IV en de Leuvensche theologen niet op den dood van Karel V behoefden te wachten om met hun voorstellen tot reorganisatie der Nederlandsche Kerk te komen. En mocht ‘affganck’ hier ‘afstand’ kunnen beteekenen, dan heeft hij niet lang behoeven te wachten; want deze Paus werd verkozen 23 Mei 1555 en Karel V deed afstand den 25 October van het jaar. Het behoeft zeker geen betoog, dat Eppens voorstelling van den gang van zaken voor en bij de instelling der nieuwe bisdommen geheel onjuist is en dat de Leuvensche theologen en Franciscaner monniken daarbij niet zulk een belangrijke rol hebben gespeeld als hij gelooft. Het is evenwel niet noodig dat telkens aan te wijzen, daar niemand toch voor deze gebeurtenissen zich op het getuigenis van Eppens zal beroepen. Dat is alleen van belang voor de kennis van de gemoedsstemming van onzen Ommelander eigenerfde tegenover de Katholieke Kerk.

4) Verweekelijkt.

[p. 5]

sijn sprake bena halff Mauritaenss¹⁾, die hem billicken bedwanck tblijven van aller anderer landen und volckeren toganck. Soe Philippus nu hier hadde sijnes vaders hoen²⁾ als sijner egener gedachtech west und sick myt den Duytschen weder verenighet und versonet, daer nu dagelickes der heren raedt und bijkumpsten geholden worden um sick een mael tbewijsen, dat men der papen vermetenheit solden betemmen und vrede eenmael uprichten. Sulcke und dergelicke anstoten muste die Pauwest affkeeren, wolde he anders niet het werck um die ganse werelt tverkeren, liggen laten. Daeromme ys to Brussel in Konickx hoff gecomen Carolus Caraffa, een Neapolitaner, een grot cardinael und bloetvrundt des pontificis maximi Pauli 4³⁾, van aller mensche die overghevenste van boesheit, dat men hem ook solden in Sodoma⁴⁾ mogen gestraffet hebben. Dusse ondersocht aldinck, gyff gescencken, lenen, prebenden, abdijen, wordt overster van aller der theologanten und hoeffheren, soe tom gyricheit geneget

1) Moorsch, Arabisch; H.S.: Manitaenss.

2) Hoen (?) = hoon (?).

3) Kardinaal Carlo Caraffa was een neef van paus Paulus IV (Giovanni Pietro C.) en kwam onder diens pontificaat (1555-1559), onder wien het nepotisme welig bloeide, tot hooge ambten. Hij werd kardinaal en legaat van Bologna. Na den wapenstilstand van Vaucelles (3 Febr. 1556) werden de kardinaals Rebida en Caraffa naar Frankrijk en Spanje gezonden, in naam om den definitieven vrede, maar inderdaad om een verbond van den Paus met Frankrijk tegen Spanje voor te bereiden. Caraffa verscheen te Brussel en heeft daar persoonlijk met Philips II onderhandeld. Uit niets blijkt evenwel, dat hij destijds over de oprichting der nieuwe bisdommen heeft gesproken; misschien heeft Philips hem er over gepolst. Overigens had zijn zending succes. In Juli 1556 verklaarde de Paus aan Spanje den oorlog. Maar Caraffa zelf viel kort daarna (Jan. 1557) bij den Paus in ongenade en werd uit Rome verbannen. 9 Sept. 1557 sloot de Paus vrede met Spanje. Vgl. Ranke, Die Römischen Päpste, I, 291 vgl. en vooral Duruy, Le cardinal Carlo Caraffa (Paris, 1882).

4) Of de beschuldiging van sodomie, gericht tegen kardinaal Caraffa, juist is, is onzeker. In ieder geval is Eppens' getuigenis, dat niet meer dan een praatje is, natuurlijk geen bewijs. Zeker is intusschen, dat de kardinaal niet zeer gunstig bekend stond.

[p. 6]

weren. Philippus konick vertrouwede nu ganslicken den Pauwest, want he van hem in Engellant was ingestalt¹⁾.

Die Fransose worde versonet, hier wordt sancta liga angerichtet, aldoe tvullenbrengen. So Engellant niet weder verloren, die Fransose gestorven etc.. Und alsoe Nederlandt erst to bedwingen²⁾. Wort Sonnius magister noster³⁾, na Rom aldus van Caraffa geveerdiget, allegeert um een vaste stoel tsetten. Daer die theologanten sick ganslicken up trosteden, als nije bisscopen in tstellen und intvueren, die alsoe solden regeren, dat nemant boven haer solden gebeden, als uth verdielunge der bisscopdomen tsien ys etc. und alsoe van steden affgeweret und orsake geworden des Nederlandschen orlorch, neit tegens den Koninck dan om de inquisitie.

1) Ook hier vergist Eppens zich. Philips is niet door den Paus in Engeland geïnstalleerd of met Engeland beleend; door zijn huwelijk met Maria Tudor was hij sedert 1554 koning van Engeland. Of moet men Eppens zoo begrijpen, dat de Paus of liever het pausdom door Philips weer in Engeland is hersteld. Maar ook dat is onjuist.

2) Het is onnoodig in deze verwarring orde te scheppen; blijkbaar doelt Eppens hier op de politieke verhoudingen in Europa, vooral die tusschen Engeland, Frankrijk en Spanje, tusschen 1555 en 1559.

3) Sonnius, sedert 1550 met Tapper benoemd tot inquisiteur, woonde in Sept. 1557 het religiegesprek te Worms bij en vertrok in 1558 naar Rome in opdracht van Philips II om met den Paus de zaak der nieuwe Nederlandsche bisdommen te regelen. Eigenaardig genoeg schrijft Eppens het initiatief van deze zending toe aan kardinaal Caraffa. Dat in de zestiende eeuw ook anderen aannamen, dat Sonnius niet door den Koning was gezonden, bewijst het voorbeeld van niemand minder dan Bor (I, fol. 16 vlg.), die zegt: ‘Dus de sake des Nederlandts onder dit decxel ende schijnsel gedreven werden bij den voorsegden Cardinael, deur hulpe ende raedt van sommighe vanden zijnen, dewelcke immers de Spaensche Inquisitie in dese Landen wilden invoeren. Soo hebben sij in haren Raedt besloten aen den Paus Paulum den Vierde te senden eenen Doctor van Loven met name Franciscus Sonnius, dewelcke desen last goetwillich aen naem’.