Van den proprieteyten der dinghen

(2009)–Bartholomeus Engelsman– rechtenstatus


Boek 17
[Folio 301v]
46170[regelnummer] Hier beghint dat xvij. boekc ende spreectGa naar eindnoot46170 vanden gheboemten ende cruden NA dien dat geeynt isGa naar eindnoot46172 mitter goeds hulpen tboec of dye tractaet 46175[regelnummer] vanden proprieteiten der dingen die binnen inder eerden ghewonnen sijn als vanden stenen vanden gemmen ende vanden metallen ende van anderen dinghen die inden 46180[regelnummer] aderen der aerden wassen So is nv te seg- ghen mit corten woerden vanden bomen van- den cruden vanden vruchten ende van- den zaden die welke ouermits haren wor- telen voirt ghebrocht werden Ende alleen 46185[regelnummer] sijn hier sommighe dingen te seggen van dien cruden ende van dien bomen vanden na- men welker gewach wort inder heiliger scriften inden text of inder glozen ende dat sul- len wi doen na dat wy vermogen bi der 46190[regelnummer] ordinancien vanden A. b. c. d. Dat i. capitel vanden boeme int ghemeyn ARbor dat is een boem Ende ysidorus seytGa naar eindnoot46192 libro xvi. capitulo v. dat arbor den naem heeft genomen van arius dat is vandenGa naar eindnoot46194 46195[regelnummer] velden daer om dattet der aerden aen han- get mit ghevestichden wortelen gheliker- wijs dattet cruyt doet Ende si sijn beyde gelijc als naden houen want wten enen wor- det ander gewonnen want alsmen tsaet eerst 46200[regelnummer] inder aerden werpt so bestaet eerst te groy- en als een cruyt twelc na in enen boem spruyt ende wast Item ysidorus seit in aristo- tiles boeke vanden groyende dingen dat die proprieteiten der bomen ende der cru- 46205[regelnummer] den in dien boeke voirscreuen gesettet wer- den want hi seit dat inden bomen ende inden planten een leuen is dat is een groyelike craft alst inden dieren mer dat is onderschei- den want inden planten is si verborghen ende 46210[regelnummer] inden dieren openbaer volcomen ende vol- bracht Item die bomen en verden niet be-Ga naar eindnoot46211 ruert mit enen willighen berueren noch mit enen voertgaende als die dieren noch si en werden niet beruert na enighen lust of 46215[regelnummer] genuecht of droefheit als die dieren al is dat sommige philosophen arders mey-Ga naar eindnoot46216 nen als anaxagoras ende noch andere die welke aristotiles berispt Item dat groyen- de leuen is inden planten bi den welken een 46220[regelnummer] aen halinge wordt der humoren totten vuedzel des boems of der planten om dye te behouden Mer in geenre wijs en heeft die boem een verstantlike ziel of gevueli- ke die boem en wijnt niet noch en wort niet 46225[regelnummer] gewonnen noch en heeft genuecht dat hi gevuedt werdt of gespijst mer hi heeft in hem een reden des zaeds noch hi en droeft niet als hi gesneden wort noch hi en waect niet noch en slaepet niet noch 46230[regelnummer] hi en haelt sinen adem wt noch in noch hi en heeft gheen ander manieren ouer hem die sinlic sijn Item die boem behoeft die vier tijden vanden iaer Als hetten coude droechte ende vuchte aristotiles seit dat die 46235[regelnummer] eerde is moeder ende die son it vader der plan-Ga naar eindnoot46235 ten ende der boemen want die eerde vuedt als een moeder ende die son werct als dye vader Item sommige meysters sagen dat inden boemen waren vuedinge winninghe 46240[regelnummer] wassinge ende geduericheit ende dat si noch- tans gheen pisse wt en laten noch dreck als leuende beesten waer bi dat si die bo- men ende planten edelre maelden dan die die- ren Mer dat weder seit aristotiles ende laste- 46245[regelnummer] ret ende seit dat die boem aen gebonden is ende en heeft gheen berueren wt sinen delen also dat menigerhande delen mit menigerhande wercken geeyndt wer- den als dat oghe wordt ten sien ende die
[Folio 302r]
46250[regelnummer] oren ten horen noch en heeft volcomen siel mer en heeft niet dan een deel des deels der zielen dat is een groyelike sie- le Mer een dier heeft meer werckingen ende edelre dan die planten waer bi dat een 46255[regelnummer] dier edelre is dan enich plant of boem Item die boemen scelen veel van mal- canderen als gheseit wort int eerste boe- ke vanden groyliken dinghen int ander capittel want sommighe boemen hebben 46260[regelnummer] hars ende gommen wes reden dit is want die oueruloyende humoer en wordt niet al verduut vander hetten ende daer om wordt si totten butensten verdreuen ende daer wordt vercoudt vanden couden boem 46265[regelnummer] die daer om staet Item sommige heb- ben knuysten ende knopen want ouermits dien na dat die deelen alleynschen was- sen so werden si te samen gebonden Item si hebben spleten ende schoeren inden wel- 46270[regelnummer] ken die natuerlike vuchticheit verwaert wort ende vander aerden voert tot allen deelen ghestuert wordt Item si hebben enen buke dats morch inden welken die tokinghen wordt eer si ghevuert wordtGa naar eindnoot46274 46275[regelnummer] of verkeert in een substanci van bladeren of van vruchten of van telghen als die selue seit Item si hebben enen bast om dat hi dit binnenste materie bescermen sal want dattet velle of die huut doet in enen dier 46280[regelnummer] dat doet die bast in enen boem als ysidorus seit Int ghemeyn heeft een boem hou- te ende als daer viere aen coemt soe bar- net al licht waer af dattet een leenment heit want alst onsteken is so gheuet den 46285[regelnummer] ghenen licht die daer by sijn Item thout is dat starcste deel dat aen enen boem is ende dat vaste ende dat substancialicste ende strect hem vanden wortelen tot int ouer- ste vanden boem ende totten binnensten he- 46290[regelnummer] uet een morch totten welken die natuer trect als die natuer ghebrec heeft van- den vuedzel van buten als albumazar a- uicenna ende constantinus seggen Item die bo- men scelen in veelheit haerre deelen ende 46295[regelnummer] in luttelheit inder grootheit ende inder cleijn- heit inder starcheit ende inder crancheyt wes zake is vuchticheit die in sommi- ghen groten bomen melkich is als inden vighebomen ende alsulken vuchticheit is a- 46300[regelnummer] bel haer te sprayen langs ende dwars In sommighen bomen is die vuchticheit pe- kich ende tay ende en mach niet wt gesprayt werden daer om dat die delen te samen hangen ende cleuen als peck ende dat is die za- 46305[regelnummer] ke der cleynicheyt ende der luttelheyt inden deelen der bomen ende der planten ende alsul- ke tayheit of slymicheit en is die zake der crancheit niet inden planten ende inden bomen ten waer datter te luttel hetten 46310[regelnummer] waer ende dat die hetten onuolcomen waer Item in sommige bomen is een scarpe vuchticheit van heter ende van drogher complexien ende dat is in sommigen een za- ke der starcheit ende der craften want hetten is 46315[regelnummer] licht ende subtijl ende doergaende ende daer om schiet alsulke vuchticheit wt ende die boem werdt groet Ende na der complexien der bo- men werden si groot of cleyn dick of smal Item die bomen scelen in hoerre manieren 46320[regelnummer] vrucht te maken want sommige maken vrucht op horen bladeren ende dat coemt om die starckicheit der vruchten ende om die behoefte der hetten vander sonnen die die humoren verduut Sommighe maken vrucht 46325[regelnummer] onder den bladeren ende dat coemt vander cranc- kicheit der vruchten op dat si vander groter hetten of couden niet verderft en werden En- de die vrucht van sommigen bomen is gehan- gen aen enen steel dat is bi sinen steel ende dat
[Folio 302v]
46330[regelnummer] coemt datter vuchticheiden genoech is ende te luttel hetten diese niet voert wt ten eynde gebringhen en can. Item int ghemeyn heeft alle boem een wortel mitter welc- ker hi een middelaer is tusschen tlichaem 46335[regelnummer] der planten ende der aerden daer hi af ghespijst wert waer of dat die wortel heyt tleuen der planten naden griexsen. Item vander wortelen coemt nae een stamme daer die telgheren die vruchten ende bladeren voert op rusten. 46340[regelnummer] Item in enen harden steel of stamme is mor- we pitte twelc als aristotiles seyt Som- mige heyten matrice dat is moeder des bo- mes want daer in wordt die vuchticheyt des zades daer die boem of plant of co- 46345[regelnummer] men ende ghewassen is gheuoet als een dracht of kint in die moeder vander moeder Ende zommige heytent darmen des boems. want in haer wert dat puur vanden onpuur ge- sceyden alst daer inden darmen der dyeren Ende 46350[regelnummer] zommige heytent oec thart vanden bomen. want daer wt coemt tberueren des groyli- ken leuens ghelikerwijs dettet vuelike le-Ga naar eindnoot46352 uen coemt vanden lichaem eens ygeliken dy- ers. Item alle boem heeft een scorsse of een 46355[regelnummer] bast om die binnenste mede te bescermen ende die bast coemt van subtijlre humoren die de warme lucht na haer getogen he- eft ende is daer verdroecht als hout Item zom- mige bomen wassen inden houen ende heyten 46360[regelnummer] tamme. zommige zijn wilt. Ende die tamme en werden si niet gheoeffent soe werden si wilt. ende werden die wilde geoeffent ende ge- hauent so werden si tamme als aristotiles seyt Ende zommige van desen maken vrucht 46365[regelnummer] ende oec olie om die smerige vuchticheyt ende om dat si luchten genoech hebben. ende zommige niet om gebrecs wil sulcker hu- moren ende inden welken die bladen haest vallen om der dunre humoren wil die niet smerich 46370[regelnummer] en is ende haest verdroecht ende in zommigen ni- et om die contrari sake. Ende ghelikerwijs dat die bomen scelen inder groetheit ende cleyn- heit also scelen si inder scoenheit ende lelicheit want hem coemt een scoenheit toe om die geli- 46375[regelnummer] kicheit der materien ende om die scoen ordinan- ci der deelen Item si scelen oec in die goetheyt der vruchten ende inder quaetheit na dien dat die humoren zuet of zuer of bitter of dampGa naar eindnoot46378 zijn ende na dien dat si die hetten groet of 46380[regelnummer] cleyn hebben of getempert: Item aristotiles seyt daer dat die wilde bomen meer vruchten dragen dan die tamme ende dat coemt om dye meerre oueruloedicheyt der humoren die luttel smerich is ende luttel taye ende die 46385[regelnummer] lichtelic wikende is der deylingen ende der wtste- kinge dat si verkeert mogen werden inder sub- stancien der vruchten nochtan zijn die tamme vruchten die inden houen wassen veel beter dan die wilde als aristotiles seyt Ende dat is 46390[regelnummer] daer om want die vuchticheit der tammer bomen is veel smeriger ende lustiger. ende het is een zuete oueruloedicheyt die in- der materien der tammer vruchten gheuonden wert. ende dat coemt daer bi om dat die wor- 46395[regelnummer] tel vanden boem inden houen bat ghemest wort ende beter ende welligeren gront heeft dan die wilde. ende oec wassen die bomen onghelijc groet want in drogen dorren lande wassen si cleyn. ende in vetten zueten lande so 46400[regelnummer] wassen si groet ende bi zueten wateren. mar die bi zouten wateren wassen die bliuen dor- re ende cleyn als bi der souter zee. nochtans liecht dit opter roder zee daer grote bo- men wassen als aristotiles seyt ende dat is om 46405[regelnummer] die oueruloedicheyt der vuchticheyt ende hetten Item men sal mercken dat ondersceyt in- der menigerhandicheyt der blomen ende blade- ren want zommige bomen hebben scarpe bla- deren ende dat coemt daer bi dat dese bomen
[Folio 303r]
46410[regelnummer] veel eerdicheyt hebben ende veel droeche- den. ende zommige bomen hebben safte blader om die gelijcheyt der wateriger vuchtic-Ga naar eindnoot46412 heyt ende om dat si te mate hette hebben. ende zommige bomen hebben gesneden blade- 46415[regelnummer] ren ende nochtans breet als die wijngaert. ende dat coemt om datter veel eerdicheit is ende gheen slimicheyt ende om ongelijcheit der hetten die de materi ongelijc wtsteect want in sulken bomen gaet die smerige humoer 46420[regelnummer] ende die taye in een materi vander vruchten. Ende die waterige ende eerdige humoer in die materi vanden bladeren als albumaser seit Item die bomen werden verwandelt in die eyn- den haerre deelen mit menigerhande figu- 46425[regelnummer] racien want die eynden van zommigen bomen zijn scarp alst openbaert inden doernen. inden welcken die hetten die humoer die subti- lende is haesteliken na haer trect totten butensten ende verkeert die al drogende in een scar- 46430[regelnummer] picheit ende dat grofste deel versaemt si mitten stecke ende mitter wortel als cassiodorus seit want contrari figuren werden van contrarien sa- ken gewonnen. ende dat selue openbaert inden vruchten der bomen die welke als aristotiles seit 46435[regelnummer] zijn van menigerhande manieren want si en zijn niet al hoeckachtich noch si en gaen oec niet recht wt als een linie mer zom- mige zijn daer ront als een cirkel om die gelike materi der humoren ende om die ghe- 46440[regelnummer] like werckinge der craften die daer wercken- de is als der hetten ende der vuchticheit bi wel- ken si gelijc wt gesteken werden ende vanden middel al gelijc wt streckende totten circum- ferencien. mar die hoeckige gaen slechtelic 46445[regelnummer] op wt contrarier saken Item si werden verwan- delt in menigerhande verwen. want alsoe wel werden die vruchten verwandelt als die blo- essemen. ende alsoe wel die telgeren als die stammen in allen bomen als aristotiles seyt want van 46450[regelnummer] eenre couder eerdiger ende melancoliozer humoren werden si zwart ende vuul. ende van vuchter ende couder humoren werden si wit. ende van heter humoren werden si roet ende al- so vanden anderen als albumasar seyt Item 46455[regelnummer] die bomen scelen alsoe wel als die planten in- der ripinge vanden vruchten want zommige werden veel eer rijp eer zommige als aristotiles seyt. als moerbessen ende korsen ende deser gelijc Ende dat geualt om dat si ghenoech 46460[regelnummer] hetten hebben die machtich is op de vuch- ticheit te ripen. Ende zommighe werden tra- ger ripe om die groefheyt der wateriger humoren die ongehoersaem is ende datter gebrec hetten is diese verduwen mach. ende 46465[regelnummer] dat geualt dicwijl in wilden bomen. Ende dye selue reden is oec waer om dat die bomen zommige haestelic spruten ende zommige tra- echlic want si laten haest haer blader wt om die oueruloedicheyt der onuerduder wateri- 46470[regelnummer] ger humoren die niet smerich en is mer vloyende ende die haer lichtelic wtstekende is totten vtersten des boems of der planten ende van contrarier zaken gheualt dat contrari Dat ij. capitel vanden boem aromatica 46475[regelnummer] ARbor aromatica dat is een welruken-Ga naar eindnoot46475 de boem. onderwilen heeft hi den goeden roke inden bast onderwilen inder blo- men onderwilen inder vruchten alst openbaert inden caneel dat die bast is ende in macis dat 46480[regelnummer] die bloemen is ende inder muscaten dat die vrucht is Item albumaser seyt dat die sake des goeds rokes is een droge eerdicheit ende dat subtijl gemengt mitten waterigen subti- len ende na zijn bouenganc meer in enen deel der 46485[regelnummer] luchten dan in enen anderen deel so is dat een de- le meer welrukende dan dat ander deel. ende zommige boem is altemael wel rukende na al sinen deelen als die boem des balsems. Onder die welrukende planten ende bomen co-
[Folio 303v]
46490[regelnummer] men zommige toernen voert inden welkenGa naar eindnoot46490 een sadelike reden is ende zommige werden voert gebracht bi hem seluen van redeliker menghinge der elementen. zommige werden ghe- menichuoudicht vander plantinge der wortelen 46495[regelnummer] of der stammen ende zommige bi eyntinghe van griffelen als albumaser seyt. Item onder alle die bomen die ghepoet werden zijn dat die bes- te als die gelike den geliken ingheplant werden. Item het is een notabel wanneer 46500[regelnummer] een griffel gheset wort in een stamme soe verkeert die griffel al die virtuut des stam- mes in hare virtuten ende verwandelt die geda- ente want ist datmen plant een griffel van een oliue boem op een stamme van beten so gaet 46505[regelnummer] die virtuut vanden oliuen inder stammen vander be- ten ende maectse hardt ende durende een wijl tides. ende ten laetsten trect si die vuchtiche- de na haer die daer wt gaet ende verkeert- se in haerder gelikenis als albumaser seyt opt 46510[regelnummer] eynde des eersten boecs. Item die selue seyt goede planten en comen niet lichtelijc van quaden zade of van quade bomen van goeder wortelen al wordet contrari genondenGa naar eindnoot46513 inden dyeren wes reden is als albumaser seyt dat 46515[regelnummer] die plant is der aerden aengeuesticht ende een- paerlic ontfaet die plant haer voetsel vander aerden alsoe en doen die dyeren niet om de wandelbaricheyt der complexien ende oeck om die contrariheyt des appetijts. Item in al- 46520[regelnummer] len geslacht der bomen ist aldus. dat ouermits bequame potinge die wilde bomen wer- den verkeert in tammen bomen. ende aristotiles seyt een exempel dat die bitter amandelen ouermits potinge werden zuet. ende also vanden ande- 46525[regelnummer] ren. ende hi seyt oec dat een boem die enen gro- uen bast heeft wort haest subtijl. ende dat is om gebrecs wil der smeriger humoren dye een materi der vruchten is. of om die har- dicheyt des verbiedende is die wtwasemin- 46530[regelnummer] ghe des grouen die inden boem hinderlijck is mar hi seit daer datmen een wortel split- tede ende leyde een steen inder splete hi sou- de weder vruchtbaer werden. wes reden is als albumaser seyt. want ouermits dese split- 46535[regelnummer] tinge wert een wtwaseminge des grouen datter deerlic is. ende daer wort een inley- dinghe der hetten vander zonnen of der luchten die daer omme staet ouermits wes duecht daer wert een verteringe der corrumpeerder hu- 46540[regelnummer] moren: Item men seyt daer dat die amandelen ende die appel van garnaten werden van hare quaetheyt verwandelt ouermits potinge. want die appel van garnaten werden gebe- tert wanneer dat si ghemest werden mit ver- 46545[regelnummer] ken stront ende mit zueten water begoten. wes reden is als albumaser seyt want ouermits der hetten ende droecheyt deser missen werdt die waterighe oueruloedicheyt verdruct inden appelen van garnaten. Ende op dat si 46550[regelnummer] ouermits die groter hetten ende droecheit der missen in bitterheden niet verkeert en wer- den so doetmen totter missen zuet water: ende also ist vanden amandelen als albumaser seyt. Item aristotiles seyt een exempel vander billen want 46555[regelnummer] billen cruut dat in parsien wast dat is ve- nijnt mar wordet van daen gevuert in egip- ten ende daer weder gheplant soe machment eten. ende daer om ist goet datmen zeer ar- beit inder versettinge want alle bomen ende cru- 46560[regelnummer] den werden daer mede verbetert. ende men sal goede ende bequaem steden daer toe suecken ende die tiden vanden iare. Aristotiles seyt dat- men die bomen verplanten sal in die lenten ende dat om die getemperheyt der hetten ende dyer 46565[regelnummer] vuchticheyt die de hetten ende die vuchtic- heyt vanden bomen ende vanden planten. Item in egipten en wort mar een plantinghe des iaers wanneer die droefheyt des lan-Ga naar eindnoot46568 des getempert wordt vander vloet des
[Folio 304r]
46570[regelnummer] riuiers datmen nylus heyt als aristotiles ende albumaser seggen. Item zommighe bomen zijn vruchtbaerre inder ioecht dan inder outheyt want ter wilen dat si ionc zijn so zijn si ouer- uloediger inder hetten ende inder humoren Som- 46575[regelnummer] mige zijn verkeert ende dragen meer vrucht als si out zijn dan als si ionc zijn wes reden is als albumaser seyt want inder ioecht ouer- uloyen si meer inder vuchticheyt dan die na- tuerlike hette verduwen can ende also wert hi 46580[regelnummer] der hetten ongehoersamich ende in die outheit wort die humoer gheminret ende en wort niet gehoersaem der verduwinge der hetten. ende dat openbaert inden amandelen ende inden peren als aristotiles daer exempel of maect Item a- 46585[regelnummer] ristotiles seyt dat die ondersceyt alsoe wel die bomen die wilt zijn of tamme als der plan- ten wert ondersceyden bi mannen ende bi wiuen want die man is dicker harder ende dichter ende heeft meer telgen dan dat wijf. Ende is 46590[regelnummer] oec drogher ende zijn vrucht is corter ende beter te rijpen. vanden welken dit die reden is als albumaser seyt. want die bomen dat manne- kens zijn oueruloyen meer inder hetten ende in- der droecht dan dat wijf. Item aristotiles seyt dat 46595[regelnummer] die vruchten vanden wyue verbieden den val der bladen Ende die vruchten thent die verduwin- ghe veruolt is ende dit is die reden. want dye palmboem dat een man is ouermits der luchten meret hi die hetten des wijfs op dattet 46600[regelnummer] wijf te bet verduwen mach dat aristotiles pepen- sim heyt int vierde boec metheororum Item aristotiles seyt dat die man wert onderkent vanden wiue om des wille dat hi vrogher bloyet om dat zijn hetten starcker is ende 46605[regelnummer] oec bi den roeke want die man ruect bet ende meer dan twijf om die meerre subtijlhei- de des drogen roecs die vanden man ontbon- den is ende niet vanden wiue. Item aristotiles seyt dat die wint draecht den roke des mans 46610[regelnummer] totten wyue ende zijn vruchten werden snellic- ker te gader rijp. Item albumaser seyt dat dye bladen vanden man des palmboems vergha- dert mitten palmen bladen des wijfs. dye sullen alsoe te samen hanghen dat si naeuwe 46615[regelnummer] sonderlinge van malcander ghesceiden sullen wer- den Ende alsmen wilde vighebomen plant te- ghen tamme vigebomen so sullen die wilde den tammen hetten gheuen dat die tamme te bet draghen sal. Item tsap vanden wilden vighe- 46620[regelnummer] bomen gebracht opten wortel des tammen vuet den tammen ende starcten So seytmen oeck dattet sap vanden appelen van garnaten oec helpt den oliuen boem of die balaustie do- et dat selue wort si daer mede gheplant 46625[regelnummer] Dese dinghen hebben wij getogen van aristotiles woerden libro i. vanden groyliken dinghen ende al vanden proprieteyten der bomen ende der planten. Item aristotiles seit noch alle bomen die vrucht maken alle iaers die werden traech. Dye 46630[regelnummer] bomen die alteveel vruchten maken die werden schier verdroecht wanneer die spise gaet int saet dat is die vuedende humoer die vueden soude gaet in die substancialike materie. Ander notabel proprieteyten ende 46635[regelnummer] die edel zijn mogen wij kiesen alsoe wel vanden bomen als vanden cruden wt aristotiles wo- erden in libro ij. der groyeliker dinghen daer ge- seyt wort die plant heeft drye dinghen. want vander aerden heeft si vetticheyt vanden 46640[regelnummer] water versameninghe ende vanden vier con- solideringe ende eyndinge der deelen ende vander lucht ende vanden viere heeft si openicheyt ende breydinge ende wtstekinge ende complexi der vruchten ende rijpicheyt. want sonder hetten ende 46645[regelnummer] vuchticheyt en wort dat waterich is niet gheeyndt als daer openbaert inden exem- pel van aristotiles want dat brede dat niet geco- aguleert en is dat en wordt niet gheeyn- det zonder vier die de waterige ende die eer-
[Folio 304v]
46650[regelnummer] dighe deelen verterende is te gader. Ende dye boem heeft zijn openicheyt vanden vyer ende vanden water die wassinghe ende die ver- meringe ende dat altemael dicht ende vast is dat en mach niet marren als aristotiles daer 46655[regelnummer] seyt. ende daer om een groet hout ende zwa- er en mach niet te grode ghaen mer eenGa naar eindnoot46656 cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat water of een steenken. Ende dat is daer omme want thout is open ende vol van ghaetkens 46660[regelnummer] mar die houten die altezeer dicht zijn ende zwaer die sincken als aristotiles seyt iiij. me- theororum die wt zwarten ebanus die lucht adem- de Ende daer om sanc hi neder. ende wat dat- ter open is ende smerich dat zwemt want dat 46665[regelnummer] heeft veel vander lucht die de materie op licht tegen dat ouerste des waters alst openbaert inden bladen ende inden pulueren ende in allen smerigen dinghen. want aristotiles seit het is des waters eyghenheyt die luchtige 46670[regelnummer] substanci op te heffen. ende die ander die soe dichte ende so vast zijn van binnen neder te drucken. Item aristotiles seyt dat die aerde dye berchachtich is want si zuet is soe is si zuete humoer houdende ende daer om soe 46675[regelnummer] wassen daer eer cruden ende werden daer eer rijp dan anders waer want die geberchten trecken die zuete ende die subtile humoren na hem mitten welken die claerheyt der luch- ten wert also wel inden anhalen als inden ver- 46680[regelnummer] duwen ende so wert daer haest een verkeringe der humoren in eenre substancien der plantinge als aristotiles seyt. Item hi seyt aldaer dat die coude als die coude lucht veriaecht dye hetten totten binnensten der aerden ende zijn dee- 46685[regelnummer] len werden vergadert mitten waterigen vuch- ten ende ouermits der neder gedructer het- ten ende als die coude verdruckende is totten laechsten so wert die wasem ghecoect ende gecoaguleert ende wert verkeert inder sub- 46690[regelnummer] stancien der planten ende die stede wert gesplijt ouermits groetheyt der hetten ende also coem- ter een plant wt. Item die lucht onderwijlen ghemengt mitter aerden ende mit water in- der couden des waters wort ghecoagu- 46695[regelnummer] leert ende ouermits werckinge der hetten die dat ghemengede gheeyndt ende verduut he- uet coemter een plant af alst openbaert in nenuphar dat is in meerbollen ende in an- deren cruden die cleyn zijn die inden water 46700[regelnummer] pleghen te wassen. Ende der welcker blade- ren dat water bedecken ende dese wassen op- waert niet wtgerect om die subtijlheyt der luchten. Ende des zueten waters datse op- houdende is of om der dickicheyt der aer- 46705[regelnummer] den welke eerde die wortel onthoudt van welken wortelen die plant haer natheit ne- met vander wortelen ende vander stammen en neemt onthoudenis in hare oprechtinge. Item aristotiles aldaer seyt dat in steden die es- 46710[regelnummer] sencialiken wesentlike cout zijn ende die bij geual of accidentalic warm zijn als in dien dat warm water dicwijl vloyt wast een plante of een spruut want die hetten des waters trect die coude humoren totten 46715[regelnummer] ouersten vander aerden ende totter stede der meninge want vter lucht ende vter eerdingeGa naar eindnoot46716 wasem mitter humoren des waters in droncken ouermits hetten des waters ende der sterren werden die bomen ghecoaguleert 46720[regelnummer] inder substancien der planten Mar dat en ghe- sciet niet dan in veel tijts als hi seyt om die toeuallike hetten die der winninghe al- sulker planten niet bequaem is. Item aristotiles seit aldaer dat die planten diemen eten mach 46725[regelnummer] wassen bat in lichten steden ende in hogen ende in heten dan inden ghenen die desen contrarie zijn. want in slechten effenen steden oueruloit die vuchticheyt ende sonderlinge als daer zueticheyt bi is ende ghetemperheyt der
[Folio 305r]
46730[regelnummer] luchten. Ende so ist oec in stenden die wel ho-Ga naar eindnoot46730 ghe zijn. want daer is oec puricheyt der luchten ende oueruloedicheyt der zueter hu- moren. ende dat om die openicheit ende omme die zuete wasem die daer aentreckende 46735[regelnummer] is. Ende daer om is inden geberchten dic- wijl beter drachticheyt ende daer wassen beter vruchten. ende inden valleyen werdt die lucht zwaerlic beruert waer of dat van wtstotinge ende van wriuinge die lucht haest 46740[regelnummer] vervult ende die groue wasem vanden welcken quade verduwinge coemt daer om ist datter een gesonde humoer gebonden wort als albumaser seyt Item dat gesouten water is zwar-Ga naar eindnoot46743 ter dan dat zuete alst openbaert inden exem- 46745[regelnummer] pel van aristotiles aldaer waer om hi seyt dat een dinc als een eye in zuet water gheleyt sinct vluchs ende in sout water driuet. want ouermits zijnder eerdicheit ende souticheit macht den last des eys leyden. Ende daer 46750[regelnummer] om wert dat zuet water lichteliken geto- gen totten hogen steden dan dat ghesoute wa- ter als om der puerheit subtijlheit ende lich- ticheyt wil. Item aristotiles seyt dat vast slijc ende taye brengt snellike een smerige plant vo- 46755[regelnummer] ert om die lichte verwandelinge alsulckes slijcs inder smericheyt als albumaser daer seyt Ende op dat die plant dueraftich bliue soe ist noet dat si heeft een vuchticheyt dye wel verduut moet wesen ende smerich op 46760[regelnummer] dat die planten die een onuerduwede humo- er of vuchticheyt hebben als hem een cou- de ouercoemt dat si schier dorren moeten waer of dat een koel bouen drye iaren niet en duert. Item aristotiles seyt dat een plant onder- 46765[regelnummer] wilen gewonnen wort wt enen dichten ende harden steen want die lucht die binnen den steen besloten is pijnt hem op te climmen mer als hi ghenen wtganc en vint die vrij is om dichticheyt wil des steens wordt 46770[regelnummer] die lucht wederom gebuecht ende wort be- ruert totten deelen des steens ende ouermits sinen berueren wort hi warm. Ende als dye lucht verwarmt is so trect die lucht dye ander humoer tot haer opwaert die inden 46775[regelnummer] steen is ende daer sal een wazem wesen mit- ter vuchticheyt mit eender cleynre sceydin- ge der deelen vanden steen ende van dien wasem ende van dier humoren die vten steen gheleyt is wort onderwilen een plant ghewonnen mit- 46780[regelnummer] ter hulpen vander hetten der zonnen die de lucht was die eerst verwarmt was starckGa naar eindnoot46781 maect ende die vuchticheyt verduut die te hants vanden steen aengehaelt was ende verke- ertse in eender substancien van eenre planten. mer 46785[regelnummer] alsulken plant en duert niet lange dan daer aerd om staet ende mit zueten water bego- ten of nat gemaect ende dat si oec mit ghetem- perden lucht ghevoet wert ende dat is daer om want si also luttel vuchticheyt heeft 46790[regelnummer] Item aristotiles seit dat een plant die bi der zonnen is ten oesten waert die wast haestlic ende dat is daer om want si warmten genoech heeft ende die plant die ten westen staet vander zonnen die wast traechlic om dat si luttel hetten 46795[regelnummer] heeft. Item albumaser seit dat die wassinge een- re igeliker planten wert gehouden vander ge- temperheit want isser te veel vucticheiden so werden die wegen bestopt ende die gater- kens bi den welken die wassige comen soudeGa naar eindnoot46799 46800[regelnummer] ende dat die boem clymmen ende hogen soude ende inder seluer mauieren is daer te groeteGa naar eindnoot46801 droecht so werden die gaetkens gedwon- gen ende so en wert die plant niet geuoet. Item aristotiles dat een ygelic plant behoeft iiij. dingen 46805[regelnummer] als saet dat zijn volcomen ripinge heft ende niet verrot en is noch niet te out en is ende oec behoertet een bequaem stede ende aert- rijc daer een plant wassen mocht ende daer moet weder zijn te maten water mit vuch- 46810[regelnummer] tichheit ghetempert ende een ghetemperde
[Folio 305v]
lucht die int middel getempert is want als albumaser seyt Is dat sake dat die lucht alte heet is soe sal die natuerlike hette wech wazemen als die gaterkens open 46815[regelnummer] zijn ende is die lucht alte cout soe sal dye plant smoren. Ende die twee eerste zijn noet totten voetsel ende totter behoudinge der planten Item die specien ende die planten die medicinael zijn ende die inden 46820[regelnummer] berghen wassen om te voeden die zijn ve- le myn ghenuechlic ende haer vruchten zijn onuerduweliker dan ander vruchten ende dat is om die starcke ende gheweldige coagulacie ouermits die hette die daer 46825[regelnummer] werckende is inder vuchticheyt ende daer om en zijn die vruchten niet zeer vuede- lic als aristotiles seyt hoe dat een plant me- er medicinael is hoe dat si myn vuedet Item so waer die zonne veer of staet da- 46830[regelnummer] er en sullen niet veel planten wassen. noch die dyeren en zijn daer niet te zeer vruchtbaer. als aristotiles seyt. wes re- den is als albumaser seyt. Want die gheen die recht zijn onder dat noerden hebben 46835[regelnummer] den dach stedeliken een half iaer lang. ende biden anderen tijt hebben si den nacht ende daer om wast daer selden plante of dyer Ende inden zomer en macht niet ghe- scieden om der stedigher hetten wille. ende 46840[regelnummer] des winters en macht niet ghescieden om der stedigher couden wille. Ende daer om als aristotiles seyt die plante die daer wast en heeft gheen craften noch bladen noch vruchten om ghebrecs wille der het- 46845[regelnummer] ten die werckende is inden enen tiden des iaers ende om zijn oueruloedicheyt inder ander tijt des iaers Item een bo-Ga naar eindnoot46847 em van veel doornen heeft veel vuchtic- heden die smerich is ouermits zijn ey- 46850[regelnummer] ghen hetten ende als die hette der sterren mede werckende is soe wert hi verduut ende hi werdt verkeert in eender sub- stancien der planten die hem ingesayt werdet. want die verduwinghe werct 46855[regelnummer] die leuendighe hetten inder planten mit een ghetemperde hette van buten. ende dan soe wast dye plante. Item daer zijn vijf specien die een plaute win-Ga naar eindnoot46858 nen als aristotiles seyt als wt den za- 46860[regelnummer] de ende oeck wt vulheyt wt dyer vuch- ticheyt des waters ende wt der plantin- ghe ende vander inpotinghe des eens int ander. Item het zijn bomen ende planten die vrucht brenghen voer dye 46865[regelnummer] bladeren als aristotiles seit als die ghe- ne die veel humoren hebben die sme- rich is ende materiael totter vruchten welcke vrucht als si die natuerlike het- ten te gader mitter hetten der zonnen 46870[regelnummer] die vrucht haeste rijpen sal. ende dye oueruloedighe smerighe vuchticheyt verbyedet die humoer die niet smerich en is mar waterich inder materien tot- ten bladeren dat si in bladeren niet op 46875[regelnummer] clymmen en mach noch en mach oeck voer die vrucht nyet wt breken in een- re planten. Item sommighe brenghen eer bladeren dan vruchteu ende dat isGa naar eindnoot46878 om ghebrecs wille der smeriger vuch- 46880[regelnummer] ticheyt ende om die oueruloedicheyt die materialiker waterigher vuchtich-Ga naar eindnoot46881 heyt totten bladen welcke vuchticheyt die sonnelike hetten haesteliker na haer trect totter stede der voertbrenghinghe 46885[regelnummer] vanden bladen dan soe smerighe hu- moer totter voertbrenghinghe der vruch- ten ende daer om wort die ripinghe dyer materialigher smerigher humoren ver- traecht eer si vrucht wordt. ende dye 46890[regelnummer] voerghanck der bladen wordt eerst.
[Folio 306r]
Item zommighe bomen of planten bren- ghen haer bladeren mitten vruchten te gader als die gheen die de voerseyde humoren veel hebben ende wel te punt ende 46895[regelnummer] die binnenste hetten mitter vterster hetten ghelijc werckende in beyden ende oec beide als die waterighe humoer in bladeren ende die smerighe humoer in vruchten ef- fen ghelijc wt driuende. Item aristotiles 46900[regelnummer] seyt dat die oude wise meynden die vruch- ten ende die bladeren een dinck te wesen. ende dat die bladeren niet en waren dan om der vruchten wil ende dat haer materie on- derlinghe niet en scheelden dan inder ver- 46905[regelnummer] duwinghe ende dattet een meer verduut dan dat ander want die waterighe ende rauwe humoer die subtijl is die ghaet in blade- ren ende die smerichste ende die beste verduwe- de humoer die ghaet in die materi van- 46910[regelnummer] den vruchten. Item aristotiles seyt dat sommighe bomen doernich zijn ende dat en is niet vander groetheyt der materi- en vander planten die de substanci wint. mer het gheualt vander openichheit des 46915[regelnummer] boems of der planten bi den welcken die coude humoer aen ghehaelt wordt ende bi den welcken als die humoer ghecoect is ende wtgaende bider openicheyt dyes boems word ghecoaguleert vander het- 46920[regelnummer] ten der zonnen in enen doern ende wordet in een vorme van enen scarpen doerne be- ghinnende beneden bij der stammen vanden grouen ende vanden breeden ende int ouer- ste ende dat voerste wert gheeyndet in dat 46925[regelnummer] scarpste. Item die bomen zijn int ghe- meyn groen buyten ende binnen wit. want dat binnenste heeft een materi die na- kende is ter witticheyt. ende dat butenste deel heeft een materi die nakende is 46930[regelnummer] totten nedersten. want die materie die aenghehaelt werdt vanden bynnensten die wordt een luttel ghestuert inder scors- sen ende wert in gronicheden verwandelt. Item aristotiles seyt dat die bomen ver- 46935[regelnummer] wandelt werden inder figuren. want die sommighe zijn opwaert ende som- mighe zijn nederwaert. ende sommige van desen houden dat middel want die ghene inder welcker morch die subtijle 46940[regelnummer] humoer groeyt ende bloeyt die welck die hetten beroert ende nae haer trect totten ouersten wert ter manieren van eender vlammen scharp op gaende en- de die ghene inder welker morch bloyt 46945[regelnummer] die groue waterighe humoren worden nederwaert ghedruct ende oeck mede naeuwe ghemaect. want die deelen wer- den nederwaert beroert in dat groue. ende in dat alre nederste werden si ghe- 46950[regelnummer] enghet. Mer inden ghenen inden welc- ken die middel humoer is als tusschen tgroue ende tsubtijl die werdt ghetem- pert. een deel dat ghaet opwaert ende sal wesen een sake der opheffinghe. en- 46955[regelnummer] de een deel ghaet nederwaert twelck een deel is der grouinge want na dien dat die verduwinghe cleyn of groet is van dyen humoren in der wortelen en- de inden morghe soe pleech die boem 46960[regelnummer] groet of cleyn te wesen inder figuren. want die eerste verduwinghe is noet inden wortel om die volmaectheyt wil of oeck om die volbringhinghe. ende om die rijpinghe ende oeck om die be- 46965[regelnummer] houdinghe. Ende die dubbelde verdu- winghe die is al ghenoech tot der ver- vullinghe der planten. ende die der- de die wordt alleen inden dyeren ghe- uonden als aristotiles seyt. ende oeck 46970[regelnummer] mede als albumaser exponeert. etcetera
[Folio 306v]
Item die werden diueers inden bladeren ende inden telgheren nae dyen dat si veel humoren of luttel hebben ende nae dyen dat si starcke of crancke hetten hebben. 46975[regelnummer] want is die hette starck ende veel humoren soe sullen inden wtghanck wesen blade- ren ende telgheren ende also verkeert na- der openicheyt der abelre humoren en- de nae der verteringhe ende droghinge 46980[regelnummer] ende als die telgheren verdroghen soe vallen die bladeren ende die boem bly- uet naect ende bloet ende alsoe gheschiet in contrarier manieren. Item als aristotiles seyt niet alleen en ghaen die doorn scarp op 46985[regelnummer] inden boem. mer oeck wert die selue fi-Ga naar eindnoot46985 gure gheuonden inden bladeren ende inden vruchten want was dat toepat vander planten eerst breet ende wijt ende zeer open int beghinsel der vuchticheyt ende si nae ghe- 46990[regelnummer] dwonghen wert mit droechten of mit cou- den soe sullen die bladeren ende die vruch- ten nederwaert grof werden ende int o- uerste subtijl ende scarp. Item veel me- er dinghen setten die meesters mer om 46995[regelnummer] der cortheyt willen soe willen wijt op dese tijt ouer slaen wantet ten hoert tot desen werke niet al. mer aristotiles die doeter wat proprieteyten toe int eynde vanden boecke die welcke men niet ver- 47000[regelnummer] smaden en sal: ende hi seyt daer bij den eynde een plant hebbende veel scorssen of grof die wordt lang. ende dat is om die wtstekinge der humoren ende om dye instotinghe der hetten want die groef- 47005[regelnummer] heyt vander scorssen ontfanghende die humoer en laet die humoer niet wech vloyen noch en laet die hetten niet en wech wazemen doer den ghaetkens om des wille dat die bast alsoe hard is 47010[regelnummer] ende alsoe dicke om welker saken wille hi van noeden grof ende groet werden moet alst openbaert inden pijnboem in- den palmboem ende in deser ghelijcken als aristotiles seyt. Iteem hij seyt aldaerGa naar eindnoot47014 47015[regelnummer] dat die bomen die een melckighe hu- moer hebben die hebben een grote sme- richeyt ende oeck mede ene starcke het- te inder wortel. Ende daer om soe wer- den die humoren ontbonden totten bu- 47020[regelnummer] tensten des boems. ende daer om soe werden ghommen onderwijlen vloyen- de onderwijlen werden si vander cou- den gheconguleert ouderwijlen verhar-Ga naar eindnoot47023 det als een mossel. ende dat coemt van 47025[regelnummer] couden die de ghomme dwinghende is ende onderwijlen van hetten als aluera- dus seyt. Item die bomen werden ver- andert nae der verwandelinghe der ti- den want inden zomer so beghinnen si 47030[regelnummer] groen te werden ende des winters ble- ec nochtans en verliesen si haer blade- ren niet. noch si en vallen oeck niet want si hebben ene starcke verwe ende wel gheuacht ende daer omme vlyet dye 47035[regelnummer] hette totten binnensten des boems. en- de oeck om hare grote smericheyt wil- le ende tayheyt soe en vallen die blade- ren nyet. mer si werden des wynters wel bleeck om der groter couden wille 47040[regelnummer] Item noch seyt hij aldaer dat dye bo- men die int beghin vruchten maken die maken bitter vruchten om des willen dat die eerste verduwinghe is zuer om die grofheyt ende oeck om die eerdich- 47045[regelnummer] heyt der aenghehaelder humoren ende om die cranckicheyt der verduwender hetten. ende daer om die winninghe al- sulcker vruchten is sonder zueticheyt: want haer vuchticheit blijft rauwe en- 47050[regelnummer] de onuerduwet Mer na als die hetten
[Folio 307r]
inden boem gestarct wert ende die humoer ghemeerret so wer die vrucht smake-Ga naar eindnoot47052 lic ende soet. want als hi daer nae toe seyt een bitter dinck int vier gheleyt werdt 47055[regelnummer] zoet. Item hi seyt voert dat van couden zueren ende droghen steden comen onder- wile soete vruchten. want die ingheboren hetten ghaet in die zuere vuchticheyt. welcke hetten besloten was ouermits het- 47060[regelnummer] ten der zonnen totten binnensten verduut die zuericheyt ende verkeertse in soeticheden. ende die vrucht sal zoet zijn al ist dat die bladeren zuer zijn ende oec die eynden. in- den welcken alsoe grote verduwinghe niet 47065[regelnummer] en is ende makinghe der hetten alst is inder vruchten. het gheualt nochtans onderwilen dat ouermits grote verbarninghe dat dye eerste vrucht die soet was ghemaect ver- keert wert in bitterheden om die ouer- 47070[regelnummer] uloedighe hetten ende om dat daer luttel vuchticheden ouerlopende is. Item in ghetemperden steden ende landen soe begin- nen die vruchten te ripen voer die lenten daghen om dat daer hetten ghenoech is 47075[regelnummer] ende ghoede ghetemperheyt der luchten: Item hi seyt daer voert datter zommi- ghe bomen zijn die eerst soete vruchten maken daer nae werden si damper ende bit- ter ende als die bomen van mirabolanen. 47080[regelnummer] wes sake is als daer gheseyt wort dat alsulc boem heeft vruchten van groeter openicheyt ende in die vre der verduwinghe als die weghen groet ende breet zijn soe volcht die hette der natuerliker humoren 47085[regelnummer] totter vruchten. ende maect die vrucht rijp ende daer om is aldus sulcken vrucht int be- ghin der verduwinghe eerst soet. mer na die hette die inden toepaden is die vuchtich- heyt verterende brengt een droecheyt in 47090[regelnummer] die de toepaden ende die gaetkens sluut al- soe dat die hetten noch die vuchticheyt totter steden der vruchten niet comen en kan ende die coutheyt ende die droecheyt sullen die hetten ende die humoren verwinnen. ende da- 47095[regelnummer] er om wort die vrucht verkeert in dam- perheden. Item in die bomen te planten ende te sayen so moetmen zeer mercken die out- heyt der manen want die bomen die gheplant werden als die maen recht vol is of als 47100[regelnummer] si recht ontfaet soe ghedyen si selden. ende ist dat si wassen soe werden die vruchten wormstekelich ende si veruulen rasch ende also doen die boemen oec die dan vander aerden ghehouden werden ende die wormen etense 47105[regelnummer] haestelic ende si verrotten als constantinus seyt die re- den waer om soect int achte boec vanden da- den der manen. Item tusschen den boem ende der vruchten is een steelken daer die vrucht mede aenden boem hangt alst kynt ouer- 47110[regelnummer] mits den nauel an die moeder cleeft ende han- get als constantinus seyt ende dat steelken is eerst cranc ende slap mer na so crighet meer hn-Ga naar eindnoot47112 moren tot hem ende het werdet stiuer ende daer om werdt die vrucht ter wij- 47115[regelnummer] len dattet steelken cranckelic is rasch of gheschoten. Mer nae als die hetten die humoren verhardet ende oeck me- de starck maket soe en vallen si niet lich- telijcken of. ende ten laetsten wanneer 47120[regelnummer] dat die vrucht rijp is ende daer nyet meer vuchticheyden toe en trecketGa naar eindnoot47121 soe verdorret ende verghaet dat steel- ken ende die vrucht valt af. Item hoe datmen enen boem bet zuuert ende reyn 47125[regelnummer] maket van sinen oueruloedighen tac- ken hoe dat hij dan bat vruchten drae- ghet ende voert brenghet. want dat selue voetsel dat inden vruchten dyes boems ghaen of trecken soude dat ga- 47130[regelnummer] et ende trecket daer in dat voetsel der
[Folio 307v]
oueruloedicheit als inden telgheren die onnut sijn ende onuruchtbaer ende dese din- ghen sijn thans ghenoech als vander na- tueren ende vanden proprieteyten der 47135[regelnummer] bomen int ghemeyn Dat iij. capitel vanden mandelboem AMigdalus is een amandel boemGa naar eindnoot47137 die ripelic bloyende is ende hi seyt amig- dalus voer den boem ende amigdalum voer 47140[regelnummer] den vrucht waer af dat een seyt Sunt matura mora pira fetus amigdala mo- ra nochtans wordt amigdala amigdale gheuonden inder heiligher scriften Nu- meri xvij. want die heilighe scryft en 47145[regelnummer] wil hoer onder die witte niet werpen of onder die ewe noch en wil van niemant geregiert wesen Item ysidorus seit libro xvij. amigdala is griex twelc in latijn lan- ghe note heit ende het sijn vele luden die 47150[regelnummer] dese nutida hyeten als die minre note Item aristotiles seit vanden mandel- bomen int boeke vanden planten dat si behoeuen der oeffeninghe ende plantin- ghe ende sonderlinghe als si oudt werden 47155[regelnummer] ende ist dat si mit spikeren doerslagen wor- den so loepter eenrehande gomme wt ende so wert die vuchticheit inden morge ghepuert dat die materie der vruchten is ende daer om draghen die mandelbo- 47160[regelnummer] men meer vruchten die wel gebouwet werden wanneer dat si oudt sijn dan als si ionc sijn Item die mandelboem drae- ghet tweerhande vruchten als soet en- de bitter als gheseyt werdt inden pla- 47165[regelnummer] teario ende die zoete sijn goet ter spisen en- de dye bytter ter medicinen ende si sijn heet ende droghe dyascorides seit vander soeter mandel Ist dat si ghegeten wert mit hoere dop versch so is si der magen 47170[regelnummer] goet mer si bezwaert dat hoeft ende ma- ket die oghen doncker ende ontsteect min- ne ende maect slaep ende wederstaet den droncken- scap Item die selue seit aldaer ist dat die vosse mandelen eet hi sal daer af steruen 47175[regelnummer] want men siet dicwijl dat den mensche goet is ende ghesont dats menich an- der dier een venijn ende alsoe verkeert Item die selue seit dat byna alle die he- le boem medicinael is vanden bitteren 47180[regelnummer] mandelen want sijn wortel ghesoden of ghecoect ende ontween ghewreuen neemt die smetten vanden aensicht ende zuuert ende voer thoeft ghesmeert safticht den hoeftzweer ende mit honych ghemengt 47185[regelnummer] gheneset verrotte wonden ende zuuertse ende die bast mitten bladeren zuueren oec ende genesen Item sijn olie doot pyeren in- der kinder buke als si die laeuwe drincken ende doet menstrua voirt comen ende zuuertse 47190[regelnummer] ende is zeer goet teghen doefheit vanden oren ende zuuert ende droecht dat etter van- den oren ist datmen den olie daer laeuwe in druupt als dyascorides seit Item sijn bloe- men in olien ghecoect verwecken die in 47195[regelnummer] litargyen legghen of die vallen vanden euel ende mit honich ghewreuen ist goet op bete van honden ende si ghenesen vl- ceren Item die gomme die daer wt loept ghedaen in enen dranck beneemt bloet 47200[regelnummer] spuwen ende aldus openbaert datter lut- tel of niet is inden bitter mandel boem ten is goet inder medicinen als dyascorides seyt Dat iiij. capitel vanden boem abyesGa naar eindnoot47203 AByes is een naem des boems al-Ga naar eindnoot47204 47205[regelnummer] soe ghenoemt van eundo dat is van gaen daer om dat hy voer allen bo- men verre gaet ende hem seluen hoge wt strect wes natuer is als ysidorus seyt int seuentiende boeke dat hi niet delachtich 47210[regelnummer] en is mitter aertscher vuchticheit ende
[Folio 308r]
daer om is hi abel ende licht van desen houte maectmen veel dinghen als huse ende starke tymmeringhe ende masten inden scepen Item aristotiles seit dat abies is een 47215[regelnummer] boem die zeer hoeghe wasset ende schiet ende is alte zeer open inder substancien ende hi is van subtijlre vuciticheit ende daer omGa naar eindnoot47217 sijn natuerlike hetten die gestarct is van- der hetten der sonnen heft lichteliken 47220[regelnummer] die vuchticheit op ende seintse opwert ende also wert die bome hoech ende lange en- de zeer recht ende heeft luttel of niet croms ende dat is om die craft der hetten ende om die ghelikicheit der humoren die onder- 47225[regelnummer] danich is der werckinghe vander het- ten ende daer om wert hi retht op ghehe-Ga naar eindnoot47226 uen inder luchten sonder enighe crom- heit ende al is dat zake dat dese boem ghewonnen wordt ende wasset wt lich- 47230[regelnummer] ter ende subtijlre humoren nochtans werpt die natuer die oueruloedicheit der hu- moren en wech als tusschen thout en- de den bast ende werdt aldaer in ghemen- get vander butenster hetten ende wort 47235[regelnummer] verkeert in die natuer eenre wel ruken- der harssen ende daer om alsmen van de- sen houte int vier leyt so wertet te hants ontsteken Dat vi. capitel van een cruyt ghenoemt aloe 47240[regelnummer] ALoe is een welrukende boem pla-Ga naar eindnoot47240 tearius seit dat aloes is een hout heet ende droge ende dat in die grote vloet gevonden wordt van babilonien mit- ten welken vergadert die vloet vanden 47245[regelnummer] paradise waer af dat veel luden wanen dat dit hout wast onder den bomen van- den paradise ende dat hi mit eniger instor- tinghe van wijnde of van anderen zaken inden vloet vanden paradise valt ende 47250[regelnummer] coemt so wt ghedreuen inden ryuire van indien ende als tfolc van dien lande die daer omtrent wonen haer netten in dat water werpen so brenghen si die houten op mit horen netten ende die luden ver- 47255[regelnummer] copent voert ende het is zeer medici- nael ende aloe is drierhande als constantinus seit int boeke der graden dat eerste is seer wittich ende dat cnopich is dat is har- de wel rukende ende is van bitteren sma- 47260[regelnummer] ke ende van zwartachtighen verwen ge- neycht ter rootheit ende en wederstaet die wriuinghe vanden tanden niet alte- mael Men seit oec datmen mitter hant wrijft ende thants so dunct enen mensch 47265[regelnummer] dat hem die lucht ter herssen gaet ende vervultse ende dat ander gheslecht is min wittich mer niet also wel rukende noch also bitter dat derde gheslecht is wittachtich ende zeer licht noch en is 47270[regelnummer] van enighen smake ende is van luttel ro- kes ten is hem vanden anderen speci- en bi ghebrocht Item dat hout werdt gheualst mit eenrehande houte dat hem ghelijc is inder zwarten ende inder cno- 47275[regelnummer] picheyt ende mit een luttel specien die wel rukende is ende lignum aloes wordt van sommighen siluestris gheheiten dit hout wort mtt lode ghewreuen op dat-Ga naar eindnoot47278 tet sijn verwe verwandelen sal ende men 47280[regelnummer] doetter oerzweet toe op dattet een bit- terheit crigen sal ende rodelachtich en- de het werdt in eenre kokinge ghedaen mitten alre besten aloe ende mit muscus op dattet enen goeden roeke cryghen 47285[regelnummer] sal ende aldus valschen sijt dat hi quaet te kennen is vanden besten ende noch- tans machment kennen want dese die daer ghevalscht is te mael hardt ende en wijct onder den tanden niet ende als hi ge- 47290[regelnummer] kant wort so en voeltmen daer gheen
[Folio 308v]
bitterheit binnen lignum aloes starct die maghe ende maect verduwinge ende is goet tegen crancheit des harten ende der her- sen ende teghen bezwiminghe ende teghen 47295[regelnummer] die hartuanc Item sijn wijn daer lignum aloes in ghesoden is die is goet gedronc- ken teghen alle passien des harten die van crancheiden comen mer want die wi- ne daer bitter af wert so doetmen daer 47300[regelnummer] toe wat roeswaters ende wat zukers voer die lecker lude die cleinlic van harten sijn ende men mach desen wijn langhe houden ende sijn roke voer die naze gehouden ver- warmt die coude herssen zeer ende starct- 47305[regelnummer] se ende op dat ic sijn virtuten mit corten woer- den besluten mach so ist goet in allen cranc- heiden des lichaems ist datment te punt oerbaren can Dat vi. capitel van een cruyt genoemt aloe 47310[regelnummer] ALoe is een zap van enen crude welcGa naar eindnoot47310 cruyt aloen heit dit cruyt wordt in indien in parsien ende in veel steden ge- vonden wes zap wtghedruct wert en- de opten viere gecoect ende daer na wert- 47315[regelnummer] tet in die sonne gheset ende gedroecht als platearius seyt ende van desen sijn oec drie gheslachten als citrinum epaticum ende cabal- linum als platearius seit ende dese drie schelen inder goetheit want aloe caballinum is 47320[regelnummer] goet epaticum is beter. mer aloe citrinum ist best ende wert onderkent vander gheel- re verwen ende vander roder ende sonderlinge alst ghebroken wert so schijnt sijn puluer als puluer van saffraen ende sijn substan- 47325[regelnummer] ci is claer ende sonderlinge als hi in cleynen stucken ghebroken wordt ende dat van hem ghebroken wordt is min stinckende ende min bitter ende aloe epaticum ghelijct der leueren inder verwen al brunachtich endeGa naar eindnoot47329 47330[regelnummer] ende heeft eeurehande gaterkijns oft mon-Ga naar eindnoot47330 de van aderen waren ende en heeft die sub- stanci niet claer ende is oec bitterre dan aloe citrinum ende aloe caballinum is zwart ende doncker ende heeft een heffighe substan- 47335[regelnummer] cie ende enen alte bitteren smake ende enen le- liken quaden roke ende dat caballinum mach ghevalscht werden also dat ten luden dunct dattet aloe epaticum is of citrinum ende dat gesciet mit puluer van soffraen 47340[regelnummer] ende mit edic ist dat hi daer thienweruen in ghesteken wert ende altoes weder ge- droecht wert want dan wert sijn verwe vernuwet ende oec sijn roke dat hi epati- cum of citrinum schijnt te wesen ende nochtans 47345[regelnummer] wordt hi onderkent want als hy gebro- ken werdt ende mitten vingeren gewreuen wert so stinct hi te hants alte vuyl ende al te bitter dat in aloe epatico of citrino niet en gesciet want alle aloe hoe dat si min 47350[regelnummer] bitter is van sijnre naturen ende min stinc- kende hoe dat hi meer te prijsen is Item aloe al ist dat hi van naturen bitter is noch- tans is hi wonderliken oirbaerlic ende ghe- sont want hi zuuert ende purgiert fleumen 47355[regelnummer] colera ende melancolie ende conforteert ze- nighe steden ende ydelt die maghe van sly- mighen ende tayen humoren ende verlichtet hoeft van zericheiden want die fumen dat sijn die roken die der maghen bezwaren 47360[regelnummer] thoeft ende het maket ghesicht claer en- de opent die leuer ende die milt ende doet den vrouwen hoer menstrua comen dat sijn haer stonden ende een lichaem dat qualiken gheuerwet is dat verwet hi weder ende 47365[regelnummer] bescermet tlichaem van die watersucht ende sijn puluer gheneestet int beghin ge- gheuen Item sijn puluer genomen mit honich doot die pieren inden buke ende ver- biet dat vallen vanden hare ende helpt den 47370[regelnummer] ghenen die tvoet euel hebben ende beneemt
[Folio 309r]
cromsel ende gheneest die vlceren vanden oghen ende vanden vede ende zuuert die on- reynicheyt vanden monde ende vanden tant- vleysch ende gheneest versche wonden ende 47375[regelnummer] consolideertse ende zuuertse ende droecht- se ende is den monde bitter mer der magen zuete. ende die vercoude ende die ver- crancte maghe conforteert ende maect een appetijt ende een verduwinghe Al- 47380[regelnummer] le dese dinghen zijn ghenomen van dyas- corides van platearius ende van auicenna Dat vij. capitel vant ryet ARundo ist middel tusschen den boemGa naar eindnoot47383 ende tcruut ende is harder ende 47385[regelnummer] starcker dan tcruut is ende is broesscher ende brekelicker dan een boem ende is buyten slecht ende bynnen ydel ende holGa naar eindnoot47387 kuopich eude licht ende inden brockenGa naar eindnoot47388 op gheuoet ende wijct den winde ende 47390[regelnummer] quetst die hant lichtelijck ende dit heyten wij in duutsche een ryet. Item vanden ryede seyt ysidorus libro xvi. dat die rieden wassen in staenden weteren in yndien wt welcker wortelen si een soet wtgedruc- 47395[regelnummer] te sap drincken etcetera Dat viij. capitel van amonium. AMonium als ysidorus seyt libro xvij.Ga naar eindnoot47397 is daer om alsoe gheheyten want dat amonium ruuct als kaneel die cy- 47400[regelnummer] namomum heyt ende wast in syria aren- nia wes vrucht saet gheeft oft druuen waren hebbende een witte bloem ghe- lijck der fyolen ende bladeren ghelijc der bryonien ende ouermits sinen ghoeden ro- 47405[regelnummer] ke maect hi den slaep zoet. amonium is een welrukende cruut als dyascorides seyt ende is roedelachtich van verwen hebbende bladeren die te samen verga- dert zijn ende veel saets ende heeft een 47410[regelnummer] witte bloem nae der manieren van eender fyolen ende daer is dryerehande specie van amonium. ende daer is een amonium datmen amonium arenticatum heit ende heeft den namen nae tlant van arennien in parsien 47415[regelnummer] ende dat is dat edelste vanden dryen van roe- delachtiger verwen mer het is van alte finen roke ende van groter doechden ende machten. ende daer is een ander dat in vuch- ten steden wast ende in waterighen ende 47420[regelnummer] is saft in sinen taste gheuende enen sma- ke. ende daer is een dorde dat ponticum ru- fum heyt ende en is niet lang Mer men sal kyesen dat versch ende wit is ende half vol sades wtgesprayt op purpuren roe- 47425[regelnummer] den ende het is wel ruuckende ende wich- tich ende als dit ghekauwet is bitet dye tonghe mit eenrehande scarpicheyt. Item amonium heeft macht te verwar- men ende oeck te droeghen ende is goet te- 47430[regelnummer] ghen steken van scorpionen ende is inden ogen ghoet ende safticht die wedom der dar- men ende verdrijft die wynden ende doet menstrua comen. ende in wyne ghesoden ende die ghedroncken is goet den ghenen 47435[regelnummer] die in frenesien legghen. Dit amonium pleechmen in allen edelen electuarien ende mediciuen te doen. ende al ist sake dat-Ga naar eindnoot47437 men in sine stede somtijts een ander cruut besicht dat hem gelijc is inder verwen mer 47440[regelnummer] altemael onghelijc inder craften ende inden ro- ke als auicenna seyt. ende dit ander cruut heyten si amades Dat ix. capitel van anetum.Ga naar eindnoot47443 ANetum is een cruut wes saet isGa naar eindnoot47444 47445[regelnummer] oeck anetum ghenoemt mit enen gheliken naem. ende wes saet eerst be- coemt ter medicinen ende daer naest dye wortel. mer ten dorden mael dat cruut ende tsaet machmen drye iaer houden 47450[regelnummer] in groeter machten als dyascorides seyt.
[Folio 309v]
nochtans ist beter datment alle iaer ver- nuwet Wes wortel ghoet is alsoe lan- ghe als hi groen is mer als si ghedro- ghet is en doecht si nyet als dye selue 47455[regelnummer] seyt. Het is heet ende droeghe ende is openende ende scheydende die dichte ende vaste humoren ende is die winden verdry- uende ende in snidende ende beneemt die steecten inden buuc. Item het heeft macht 47460[regelnummer] steen te breken ende dat menstruum te doen comen ende opent die weghen vander vrinen ende beneemt die nockinge dat van veruoltheden coemt ende het doet sla- pen ende mit olyen ghecoect ende ghe- 47465[regelnummer] leyt op een apostemen doetten sceyden. Item zijn bloem mit wijn ghecoeckt haelt af die zweringhe vanden hoefde ist datmen thoeft daer ouer stoeft. Item zijn asschen droecht ende verdruct dat dru- 47470[regelnummer] pen vander wijflicheit ist datmense daer in stroyet Item dille ghecoect mit olien slapt die stiuicheyt der zeenen ende is ghoet tot veel anderen suucten als die selue seyt. 47475[regelnummer] Dat x. capitel van anijs: ANisum heeft die selue virtuten dyeGa naar eindnoot47476 de dylle heeft mer die anijs he- uet een zuete smake ende zijn saet is oeck mynre ende is ronder ende werdt van veel 47480[regelnummer] luden dulcedinium gheheyten als ge- seyt wordt in plateario ende hij heeft macht te scheyden ende te verteren ende dye wiuden ee verdriuen ende die verduwin-Ga naar eindnoot47483 ghe te starcken ende opent die waterbel- 47485[regelnummer] len ende die hartheyt vander leueren ende vander mylten ende den steen te dwin- ghen ende menstrua voert te bringhen ende alle die weghen die byunen zijn te ope-Ga naar eindnoot47488 nen ende die te verbeteren ende daer om al ist 47490[regelnummer] een cleyn zadeken nochtans ist zeer nut ende ghesont. etcetera. Dat xi. capitel van loeck ALlium dat is loeck ende is ghe-Ga naar eindnoot47493 seyt van olendo dat is van stincken 47495[regelnummer] daer om dattet stinct als ysidorus seyt libro xvi. wes roke alsoe starck is dat zijn ro- ke alle die ander verdrijft ende verwindt ende daer die luden die bij stinckenden we- ghen wanderen die bewaren hem mit lo- 47500[regelnummer] ke ende etens een groet deel Item dyascorides seyt dattet loec veel virtuten heeft ende al- soe wel ghoede als quade proprieteiten want het wort ghemaect van menigerhan- de virtuten als die selue seyt ende het be- 47505[regelnummer] droeft den buuck ende die maghe ende het verdroechr die maghe ende maectGa naar eindnoot47506 dorst. ende leytment op een blote huut soe wert die huut ghewont ende gheulcereert ende ist dattet een colericus te veel eet so ont- 47510[regelnummer] steket die mensche ende maecten vierich ende verdroechten ende maect in hem lazarie ende verwect razerie ende frenesie ende quetst dat ghesichte. ende daer om en doech- tet den colericus niet ten waer eens ter 47515[regelnummer] maent ende in couden natten tiden want het wynt rasch dye roede colera ende meerret die verbrande. mer het is den fleumaticus goet ende den ghenen die cout zijn van complexien. ende het is van tween ghe- 47520[regelnummer] slachten als tamme ende wilde ende die me- dici heyten dat wilde scordioen wes bloem vergadert sal werden ende inder medicinen ghemegt werden. ende het en werct nyetGa naar eindnoot47523 mit ghewelt als dat tamme loec doet. 47525[regelnummer] Men pleecht ghemeenlicken vanden loeke die hoefden te eten daer die craft vanden loke in is. ende heeft principaliken macht te sceyden te verteren ende veuijn te verdry-Ga naar eindnoot47528 uen ende alle venijntheyt. want sonder sake 47530[regelnummer] en is dat loec dryakel der kerlen nyet
[Folio 310r]
gheheyten vanden auctoren als dyascorides seyt ende sonderlinghe ist ghoet teghens beten ende teghen die venijntheyt eens verwoeden honts ist dattet mit soute ende 47535[regelnummer] mit noten ghenomen wordt van binnen ende wat rochen daer toe ghedaen want de- se vier salmen te samen wryuen ende men sals den siecken dicwijl te eten gheuen ter groetheyt van eenre groter noten mit 47540[regelnummer] wijn ende men sal vander seluer confecti- en opt zeer buyten plaesteren want het gheneest die wonde ende trect dat venijn wt ende verteert ende verlost den menscen vander suecten ende verhoet ende bescrmetGa naar eindnoot47544 47545[regelnummer] enen mensche alsoe sekerlic oft dryakel waer Item loeck heeft virtuut te ope- nen te scheyden ende in te sniden die groue humoren ende die te verteren. ende daer om ist ghoet den luden die mitten steen 47550[regelnummer] becommert zyn ende het is ghoet teghen die coude pisse. ende doet menstrua comen ende zuuert die moeder ende doot dye pyeren inden buucke ist datmen daer een sause of maket mit peper ende mit- 47555[regelnummer] ten sape van menten ende eetse Item loec saft die zericheyt vanden nyeren ende oeck vanden leynden ist dattet mit olien ghecoect wordet ende ontween gewre- uen ende gheplaestert op die leynden 47560[regelnummer] ende het is ghoet op een zeer datmen morphea heyt ist dat die stede ghehicht wordt ende daer nae mitten loke gewre- uen ende daer op gheleit ende gewreuen mit olye van bayen ist ghoet op beten van 47565[regelnummer] serpenten als dyascorides seyt. Item het is ghoet den ghenen die twater la- den want het verteert die vuchticheyt die tusschen velle ende vleysch leyt ende doet die drintinghe ghaen sitten ende 47570[regelnummer] het zuuert grote vervuulde wonden ende sluutse ist datmen loeck tot asschen bran- det ende worpter die asschen in of legt- se daer op. Item loeck ghecoket mit fonteynen water beneemt alle heffin- 47575[regelnummer] ghe ende zericheyt enigher stede ende men sal wachten datmens altoes nyet stedelijck in spiseu en neme want het sou-Ga naar eindnoot47577 de die oghen hinderlick wesen. Vnde versus Allia vyna venus puluis ventus 47580[regelnummer] faba fumus Ista nocent oculis sed vigi- lare magis Ende beduut aldus veel dat loec wijn bruden puluer wint bonen ende roeck Alle dese scaden den ogen mer ve- le te waken scaden den oghen meest. 47585[regelnummer] Item aristotiles seyt int boeck vanden planten dattet loeck ghelikenis heeft mitter lylien inden hoefden ende inden kelen ende inden rocskens die daer omme gaen ende een kerle in die aerde gheplant ma- 47590[regelnummer] ket enen steel ende saet bouen ende heeft veel rocskens ende bladeren die scarp op ghaen ende die steel is bynnen hollachtich ende open tloke als die lelie maect zijn zaet des steels eerst in enen tederen balschkenGa naar eindnoot47594 47595[regelnummer] ende het wordt verkeert in toerngensGa naar eindnoot47595 mer tloke en schiet zijn telgheren nyet nae der manieren vander lelien. Ende ghelikerwijs dattet loeck zijn bladeren vernuwet alsoe vernuwet zijn wortelen 47600[regelnummer] ende eens seyntet zijn saet wt als inden anderen iaer nae dyen dattet ghesayet wordt. Item tloeck heuet veel rocken ende oeck mede veel telgheren op dat si spijse sullen zijn des rockx ende oeck 47605[regelnummer] mede een voetsel sullen wesen den an- deren wortelen ende den anderen blade- ren ende sinen steel. waer bi soe wanneer die ander blader wassen ende die steel soe veruaren zijn rocken inder aerden ende 47610[regelnummer] aldus worttet gheuonden inden eyuun
[Folio 310v]
ende in dyen scheelt dat looc vanden eywn want een yghelic vleysich deel vanden lo- ke ist dattet gheplant wordt so waster een plant wt als die lelien als van haren rock 47615[regelnummer] een kele ghepoet is soe coemter oec een plant wt. ende dat gheschiet want in ha- ren rocken is een virtuut des saets alst is inden vleyschighen dele vanden lo- ke ende aldus en ist nyet inden eyuun 47620[regelnummer] want wt elcken deel van hem gheplant en wast gheen plant want die zadelike vir- tuut en is in elcken deel vanden eyuun niet mer si is int hele hoeft. ende in desen scheelt oec tloec vander lelien. want zijn 47625[regelnummer] vleyschighe delen als die gheplandt werden so schieten si grasen ende haer bla- deren wt midzen doer tvleysch mer de rocken vander lelien senden haer bla- deren ter siden wt ende midzen niet. hi- 47630[regelnummer] er toe heuet aristotiles gheseyt in dat boeck vanden planten ende nae der nuwer ouersettinghe etcetera Dat xij. capitel vander alzen ABsinthium dat is alzen ende is eenGa naar eindnoot47634 47635[regelnummer] zeer bitter cruut ende is heet ende droeghe stiptic ende bitter als dyascorides seyt. ende hier af zijn twee gheslachten dat een is damper ende bitter ende dat ander is wittachtich ende myn bitter ende is 47640[regelnummer] van mynder craften: dat eerste wort int eynde vander leynten ghegadert of ge- sneden ende inden scheem ghedroecht ende men macht een iaer houden in goe- der craften ende men seyt dattet contra- 47645[regelnummer] rie virtuten ouer hem heeft als platearius seyt. als laxerende ende stoppende. ende die stoppinghe heuet in van zijnre grof- heyt ende dampicheyt zijnre substancien. ende die laxeringhe heuet in van zijnre 47650[regelnummer] hetten ende van zijnre bitterheyt want wan- neer dattet in ghenomen wert ist dat sa- ke dats die materi dic ghepact vindet inden lyue om die grofheyt zijnder sub- stancien maket die materi noch dichter 47655[regelnummer] ende alsoe ist een sake des stoppens mer is die materi abel ende wel verduwet soe sceydet die materi ende ontbintse ouer- mits zijnre hetten ende om zijnder bit- terheyt wille ende drijftse wt. Item een 47660[regelnummer] sijroep van alssen ghemaect is der leue- ren ghoet ende starct die maghe ende wandelt den appetijt ende wederstaet den dronckenscip ende gheneest die gheel- sucht ende verwandelt die verloren verwe. 47665[regelnummer] Item zijn sap ghemenghet mit puluer van costus ontopent die milte ende schey- det die winden der maghen ende dyer darmen Item zijn sap in die oren ghe- dropen die zeer vuul ende vuchtich zijn 47670[regelnummer] droecht dye vuchticheyt. ende tsap mit- ter gallen van enen styer ghewreuen dat starct dat horen ende beneemt die tutin- ghe vanden oren ende zuuertse ende zijn sap gheneest den hoeftzweer die van- 47675[regelnummer] den wazem der maghen coemt. ende mit comijn ende mit honich ghestoten ende gheleyt op een stede die gheslagen of gheuallen gheweest heeft beneemt hem die zwarticheit ist datmen daer of 47680[regelnummer] een plaester maeckt ende legtse daer op. ende zijn sap doot dye pyeren int oer ende zijn sap ghedroncken claert die oghen ende indeu oghen ghedroepenGa naar eindnoot47683 dicwijl gheneest die roetheyt ende den 47685[regelnummer] drope. Item tcruut van alssen gheleyt onder ghoede clederen ende onder boec- ken houtse onghescent vanden wormen ende vanden musen als macer seyt Item alssen ghesoden in byer ofte in wijn 47690[regelnummer] ende ghedroncken beneemt dye opbla-
[Folio 311r]
singhe ende den wint des buucx ende sonder dese virtuten heuet sommige poprieteyten die myn louelick ziju want ouermits si-Ga naar eindnoot47693 nen bitteren smake maket enen quaden 47695[regelnummer] smake. ende ouermits sinen quaden ro- ke soe quetset dat ruucken ende maect melc ende suete wijn ende alle dinck daert mede ghemengt wert wordt bitter. ende daer om die byen die dicwijl op die alsen val- 47700[regelnummer] len maken bitter honich als ysidorus seyt Item vander alssen seyt plynius libro xvij. datmen die alssen niet gheuen en sal den ghenen die coertsen hebben ende die alssen dwingt scipluden vander zee. ende een sal- 47705[regelnummer] ue ghemaect vanden zape van alssen mit rosen olye maect der menschen haer alGa naar eindnoot47706 zwart. etcetera Dat xiij. capitel van merck APium dat is merck of eppe ende isGa naar eindnoot47709 47710[regelnummer] een ghemeyn cruut dat allen luden kundich is Ysidorus seyt dat die heren die wijlen eer victori hadden den plach- men dit cruut op thoeft te setten voer een cierheyt. Item hercules sette dit 47715[regelnummer] cruut eerst op zijn hoeft wes wortelen vechten machtelike teghen die stricken des venijns als ysidorus seyt Vanden welcken veel specien zijn als die selue seyt als apium petrosum ende is daer om 47720[regelnummer] alsoe gheheten wantet der eppen ghe- lijc is inden bladeren ende wast in stenigen gheberchten ende die duutsche heytent peterceli van alexandryen ende die la- tijnsche petrocilinum petrapium als ysi- 47725[regelnummer] dorus seyt. Het zijn noch ander manie- ren van mercken of van eppen als dy- ascorides seyt. als apium ranarum api- um risus ende apium emoroydarum ende apyum ranarum dat is die inden water 47730[regelnummer] wast daer die vorschen zijn. twelck ghe- coect met wyne ende mit olien ende opten buuc- ke ende op die nieren warm gheplaestert gheneest hem die weeten ende die zeriche- den Mer apium risus gheneest die me- 47735[regelnummer] lancolie. wt wes oueruloedicheit ten laet- sten droefheyt coemt want men seyt van de- sen apium diemen apium risus heyt dat is in duutsce merc of eppe des lachens. waert datmen dese veel ate of nuttede 47740[regelnummer] een mensche soude hem doot lachen. ende si is ghoet teghen den steen ende teghen die coude pisse ende om menstrua te doen comen ist dat si in water of in wijn gecoect wer- de ende die nederste daer ouer ghestoeft 47745[regelnummer] ende ghebaet werden. Item apium emoroy- darum te puluer ghemaect ende tot asschen ende op die aenbeyen ghestroyt beneemt hem dat bloeden ende droechtse. ende ghe- meyn merck opent die bestoptheit der le- 47750[regelnummer] ueren ende der mylten ende breect den steen ende ontbynt die gheelsucht ende is ghoet den ghenen die twater laden ende die in fre- nesie legghen ist datmen thoeft des siec- ken dicwijl smeert mitten zape ende mit olie 47755[regelnummer] van rosen ende mit edic te samen ghemen- ghet Sijn wortel ende saet is ghoet tegen tveuijn ende tegen venijnde beten als dyascoridesGa naar eindnoot47757 seyt. Mer die mercke is quaet den ghe- nen die vallen vanden groten euel. want 47760[regelnummer] het ontbyndt ende roert die materi tot- ten oppersten ende het scaet den kinde- ren. ende daer om sullen hem die vrou- wen die kynder draghen of soghen hue- den voer die merck te eten als dyascorides ende 47765[regelnummer] platearius segghen. etcetera Dat xiiij. capitel vanden hoelwortel ARistologia is een cruut dat zeerGa naar eindnoot47767 medicinael is al is dat sake dat- tet bitter is. vanden welcken twee spe- 47770[regelnummer] cien zijn. als dye langhe ende die ronde
[Folio 311v]
ende beyde is si heet ende droeghe ende die wortel dyent meer ter medicinen dan dat cruut of die bladeren ende men salt inden herfst gaderen ende men macht 47775[regelnummer] twee iaer houden ende heeft macht te ontbinden ende wt te drijuen dat venijn ende te verteren ende maect ghoeden adem ende vermorwet die harde mylt ende opent die bestoptheyt vander milten ende 47780[regelnummer] beneemt die zericheit des buuxs ende der siden. ende zijn puluer gheleyt mitten sape van menten op die voeten die ghezwollen zijn is ghoet voer dat voet euel ende zijn puluer verteert saftelicken doot vleysch 47785[regelnummer] in fistelen ende in wonden ende drijft dode dracht vten vrouwen ist datmen die wortel siedt in wyne ende die vrouwe dyen wijn drinct dyascorides Item plyniusGa naar eindnoot47788 seyt vanden hoelwortel ende ysidorus oec 47790[regelnummer] libro xvij. dat astrologia dat is hoelwortel den wyuen ghoet is die van kynder ghene- sen zijn want ist datmense drinct mit pe- per ende mit wijn soe suuertse die vuul- nisse die daer ghebleuen is ende oec die 47795[regelnummer] moeder reynichtse ende doet menstrua co- men ende suuert mede etcetera Dat xv. capitel van agnus castus AGnus castus is eenrehande cruutGa naar eindnoot47798 dat heet ende droghe is wes virtuut 47800[regelnummer] is als plynius seyt te behouden kuuscheyt inden menschen want die romeynsche wy- uen plagen die stammen ende die telge-Ga naar eindnoot47802 gheren mit hem te draghen als si ter wt- uaert ghinghen tot haren vrienden als si 47805[regelnummer] ghestoruen waren Die bloem van desen crude heyt agnus castus ende dat is dat edelste want die bloem houdt die luden reyn ende zuuer slecht mit sien ende mit ru- ken als lammekens als dyascorides ende platearius seg- 47810[regelnummer] ghen want die bloem opent die sweetgaten ende laet die gheesten wtwazemen ende ver- teert die vuchticheyt des saets ende ma- ket reynicheyt. Item die selue auctor seyt dat zijn cokinghe is ghoet teghen 47815[regelnummer] die coude watersucht diemen lencofleu- mancia heyt ist dattet ghecoect wordt in wyne mit vennecoel saet ende mit een luttel ezula Item agnus castus gesoden ende daer ouer ghestoeft ende ghebaet droecht die ouer- 47820[regelnummer] uloedighe vuchticheyt vander moeder ende maect die wijflicheyt enge ende doet men- strua voert comen ende gheneest lytar- gye ist dat si ghecoect wort mit mercke ende mit selue in ghesouten water datmen 47825[regelnummer] mit dyen water thoeft after hardeliken wassche. want lytargya is een siecte die after int hoeft leyt daer die memori is Dat xxvi. capitel van arthemesiaGa naar eindnoot47828 ARthemesya is moeder der crudenGa naar eindnoot47829 47830[regelnummer] ende ysidorus seyt libro xvij. dattet heet ende droeghe is wyens wortelen ende bladeren dyenen ter medicinen. ende si zijn ghoet teghens onvruchbaerheyt dye van vuchten saken coemt ende in 47835[regelnummer] heten ende in droeghen saken en doecht niet als dyascorides seyt ende het doet menstrua voert comen ende suuert dye moeder ende conforteertse ende safticht den hoeftzweer als si ghecoect is mit wine 47840[regelnummer] of mit water ende dat hoeft ouer ghe- stoeft. ende dit cruut verdrijft dye secun- dinen ende die doode drachten wt den lyue ende breect die stenen der nyeren ende der blasen. Item plynius seyt dat 47845[regelnummer] dit cruut duuellye verdrijft ende ghe- muetet quader medicinen ende ghewre- uen mit smeer ende omme den voeten gheplaestert safticht die zericheden van- den voeten die hem van wandelen en- 47850[regelnummer] de van ghaen ghecomen is wes specien
[Folio 312r]
veel zijnder welcker craften ende virtu- ten dyana eerst vandt ende ghafse den menschen als plynius ende dyascori- des segghen. ende die ander virtuten van 47855[regelnummer] desen vertelt auicenna etcetera ende arthe- mesia dat is biuoet. Dat xvij. capitel van hauer AVena is een cruut ende heyt ha-Ga naar eindnoot47858 uer in duutsche. wyens saet den men- 47860[regelnummer] schen ende den peerden toe behoert als ysidorus seyt. ende after dyen tiden dat- tet ghesayt is soe ist haest ghewassen. Plathearius seyt dattet goet is op hef- finghe der leden ende suuert die onreyniche- 47865[regelnummer] den vanden aensichte ende die beesten eten dat stroe ende tsaet ende men ma- ket vanden sade gort ende oeck broet in sommighen landen etcetera als platearius seyt: Dat xviij. capitel van balsem 47870[regelnummer] BAlsamum als ysidorus seyt libro xvij.Ga naar eindnoot47870 is een boem of een stamme ende en wast nymmermeer hogher dan twee cubitus hoech ende is den ruten blade- ren ghelijc mer si zijn witter die altoes 47875[regelnummer] drupen wes boem balsem heit ende thout xilobalsamum ende die vrucht of dat saet carpobalsamum ende tsap heyt opobalsa-Ga naar eindnoot47877 mnm daer om dat die bast des houts mit yseren naghelen gheslaghen wordt ende 47880[regelnummer] daer wt vloyet die edele opobalsamum. Dese droppen valschen die luden ende doen daer olie van cypers toe of oec ho-Ga naar eindnoot47882 nich. Mar die mit honich gheualschet is die wort aldus bekent. ist datmen een 47885[regelnummer] drop in melck laet drupen ende datter druupt ghecoaguleert wordt ende dat mit olie ghemengt is ende daer een drope in water of gedropen so sceydet hem licht- lic want die olie loept bouen opt water. 47890[regelnummer] ende ist dat hi niet gheualst en is ende hij in vorsch water geleyt wort soe soude hij ter stont den gront begheren. ende enen reynen doec die hi raect en besmit hii niet nochGa naar eindnoot47893 hi en maecten niet vuul. Ende die balsemen 47895[regelnummer] die puer op hem seluen zijn hebben alsoe groten craft waert dat die zonne heet waer soe en soudemens in die hant nyet moghen liden. Hier toe heeft ysidorus ghe- seyt ende plynius die seyt aldus libro xij. 47900[regelnummer] Capitulo xviij. dat balsem ghaet bouen allen rue- ken. Men plachs niet te vinden dan in tween landen ende die meeste placke daer hij wast die was van xx. merghen landes Mer nae doe die romeynen bestonden 47905[regelnummer] te regneren doe bestont hi in veel steden te wassen. Item men moet wachten dat- mens niet dyeper en slae mitten yser dan die bast dicke en is. want als dat houdt bynnen gheraect is so veruaert die boem 47910[regelnummer] mit allen. ende alle die boem is medici- nael ende dat sap is dat best daer naest dat saet ende daer naest die bast. ende dye mynste duecht is int hout. Van desen is dat alrebeste datter wel ruuct vten sade 47915[regelnummer] dat meeste ende dat zwaerste ende dat den smake bijt ende heet inden monde is ende inder verwen roet. Hier toe heuet plynius gheseyt libro xij. capitulo xviij. ende dyas- corides seyt datter eenrehande specie 47920[regelnummer] van balsem is die bij babylonien wasset daer vij. fonteynen zijn ende ist datmense anderswaert voert ende plantse soe en bloyt hij noch en maect vrucht des zo- mers ende zijn telgheren werden safte- 47925[regelnummer] liken in ghesneden mit enen benen messe of mit enen anderen dat ymmers nyet te scarp en is op dattet hout immer bin- nen niet ghequetst en wert want so sou- de hij te nyet ghaen ende onder den bast 47930[regelnummer] daermen in snijt daer houdtmen glasen
[Folio 312v]
ampullen daermen den balsem in ver- gadert ende waert sake datmen een drop- pel liet drupen vpten rake des monts aen dat ghehemelt soe soude dien mensche 47935[regelnummer] duncken dat hem zijn hersen ontsteken wa- re. ende hi heeft craft te ontbinden ende te ver- teren ende die dode lichaem te bewaren van stanck ende geheel te houden. ende also veel als hi ontbindt ende scheyt soe veel verteert 47940[regelnummer] hi als gheseyt wort in plateario ende doet menstrua voert comen ende doet dode dracht wt comen ende verdrijft den steen wt den nyeren ende breecten inder blasen ende ontbint dat lanceuel ende gheneest alle ou- 47945[regelnummer] de siecten ist dat die balsem te punte ge- nomen werdt. ende hi is ghoet den coertsen diemen cotidiaen heet ende quartaen. ende is ghoet teghen venijnde beten. Dese ende menighe edele virtuten heeft die bal- 47950[regelnummer] zem ende veel ander twelck te lanck te ver- tellen waer. etcetera Dat xix. capitel van bdellium. BDellium is een ghomme ende pli-Ga naar eindnoot47953 nius seyt libro xij. Capitulo x. dat bdellium 47955[regelnummer] een vernoemt boem is ende zwart ende hij is ghelijc den oliuen inden bladeren ende inder starcten. wes ghomme men sonderlinge besicht inder medicinen. want zijn ghom- me is doerschijnlic ende bitter inden sma- 47960[regelnummer] ke ende is rukende. Mer hi is wel rukende als hi in wine ghedaen wordt Item die glose roert ouer genesi ij. daer gheseyt wordt bdellium wordt gheuonden ende oni- chinus die steen ende wast als plinius seyt 47965[regelnummer] int oeste in arabien in yndien ende in cal- deen. Item ysidorus seyt libro xvij. dat bdel- lium is een boem van yndien ende van ara- bien Ende die in arabien wasset dat is dye beste ende is claer ende wel rukende ende 47970[regelnummer] wittachtich ende saft ende vet ende was- sachtich ende hi wordt haestelic ghemor- wet ende is beter ende van ghoeden roeke ende hi en is den houte noch der aerden nyet ghemenget. ende die van yndien is onreyn 47975[regelnummer] ende zwart ende wordt gheuelst mit ghom- me die den smaeck alsoe bitter maect ende van wat lande dat hi comet hi heuet een zeer lymighe substancie ende dwinghen- de ende aentreckende ende daer om als dyas- 47980[regelnummer] corides ende platearius segghen het wederuecht enen buuceuel datmen dissentyria heyt. die van scarper materien ghecomen is ende is ghoet teghen lopinghe ende is zeer laxerende. ende is ghoet tegen apostemen 47985[regelnummer] bynnen ende buyten. ende hi breect den steen ende dwinghet den hoest. ende hi is oeck ghoet op beten van wilden dyeren die cru- pen. ende safticht die zericheyt vanden dar- men als platearius seyt ende het is bouen maten 47990[regelnummer] goet in plaesteren die men besicht op die ghescoert zijn beneden bij den ghemacht ende hier bij ouerdraecht een gomme die- men vernijs heet ende is een gomme van enen boem ende byndt oeck zeer op ghe- 47995[regelnummer] scoerde ende het maect een dinck claer ende behoudet langhe ende daer om oerbarent die malers Mer het is van eender andere nature dan bdellium want het is cout ende droege inden dorden grade. mer bdel- 48000[regelnummer] lium is heet ende vucht als plateari- us seyt etcetera Dat xx. capitel vanden busboem. BVxus is een griex naem als ysidorusGa naar eindnoot48003 seyt libro xvij. mer die latijnsche heb- 48005[regelnummer] bent wat te broken want die grieken heytent pixos ende is een boem die altoes groen is ende hij heet in duutsche busboem ende is zeer ghoet effen te maken ende wit datmen daer in scriuen mach watmen wil. 48010[regelnummer] als caracteren letteren ende ander fi-
[Folio 313r]
guren. ende men machse lichtelijcken we- der af wisschen. ende het is een boem die zeer dichte ende vast bynnen van hou- te is. wes vuedelicke vuchticheyt zeer 48015[regelnummer] slimich is ende tay als aluinedus seyt. int boeck vander groyelicheyt. ende daer of is hi grof ende zwaer. alsmen hem in twater worpt soe sinct hi dat is om zijn- der dichticheit willen want hij en heuet 48020[regelnummer] gheen open ghaten daer die lucht in gaen mach ende hij heeft die bladeren langhe groen als winter ende zomer ende als een blat valt soe wast daer vlusch een an- der ende die zijn cleyn ende dicke ende 48025[regelnummer] hi heeft luttel vruchten of gheen. Item die scauelinghe vanden busboem want hi coude ende droghe is in putwater stop- pet die lopinghe als dyascorides seyt. eudeGa naar eindnoot48028 ist datmen thaer dicwijl wast in dat water 48030[regelnummer] daer busboem in ghesoden is verwet scoen ende zijn smake is bitter als ply- nius seyt libro. xvij. ende zijn roke is zwaer ende smaect qualiken die groenicheyt is den ogen ghoet ende het is altijt groen 48035[regelnummer] ende sonderlinghe inden zomer mer des winters bleken si een luttel mer si en val- len niet ghaerne omme haerder tayhe- den wille als aluordius seyt. wes sake is want het heeft een slimighe taye hu- 48040[regelnummer] moer in hem ende het wast in heten ende in stenighen steden ende daer omme ist vast men machter of maken tafelkens scaecspil ende alderhande figuren die lan- ghe dueren moghen. ende is oeck ghoet 48045[regelnummer] doesen of te maken daermen specien in houden mach. ende hier mede ist ghe- noech gheseyt etcetera Dat xxi. capitel van balanscia. BAlanscia is een vallende bloemGa naar eindnoot48049 48050[regelnummer] vanden appel van garnaten want als die boem vruchten voert brenghen sal soe werden die blomen in eenderhande hueuelinghe gheuesticht ende vallen onderwijlen vanden boem die welcke 48055[regelnummer] die medici houden ter medicinen ende machse enen winter houden in groeter duechden als dyascorides seyt. die balans- ci is cout ende droghe ende heeft macht te bynden ende te droghen die vnchtich-Ga naar eindnoot48059 48060[regelnummer] heyt ende daer om ist ghoet teghens die lopinghe vanden menstruo ende te- ghens dat roede buuceuel. ende heuet macht te dwynghen die tornighe dyeGa naar eindnoot48063 van colera coemt ist dat si in edick ghe- 48065[regelnummer] coect wert ende daer een spongi in gheste- ken ende gheleyt opten crop vander ma- ghen Item die puluer vanden balans- cie sluut wonden ende gheueest verrotGa naar eindnoot48068 tantvleysch dat veruult is ende verbe- 48070[regelnummer] tertet ende doet die wortelen vanden tan- den vaste staen ende gheneest wonden vanden lippen. Alle dese punten doet oeck psidia dat is die bast van desen sel- uen boem ende men salse nemen als die 48075[regelnummer] vruchten rijp zijn etcetera Dat xxij. capitel vander bete BLeta dats bete ende is een ghe-Ga naar eindnoot48077 meyn hofcruut als dyascorides seyt ende zijn species is tweerhande als dyeGa naar eindnoot48079 48080[regelnummer] witte ende die zwarte. ende tzap van beyden in die nazen ghedropen zuuert dat hoeft ende zafticht die zeericheyt vanden oren ende verdrijft luzen eude neten vandenGa naar eindnoot48083 hoefde ende doet die placken vanden aen- 48085[regelnummer] sichte ende doettet thaer weder comen ende houtet vast staende. ende die bla- deren lesschen dat wilde vyer. Ende dye bete voet oeck quade humoren ist dat- mense te veel besicht als dyascorides seyt. 48090[regelnummer] aristotiles seyt datmen op die wortel
[Folio 313v]
vander beten eynten mach alsmen doet op koele of op ander struucken. welcke wortel mitter eynten ghestarct wordt ende soe wort si verkeert in enen boem alst bouen 48095[regelnummer] openbaert vander naturen der planten. Dat xxiij. capitel vanden ceder boem CEdrus is een boem den welckenGa naar eindnoot48097 die grieken cedros heyten. Ysidorus seit libro xvij. dat cedrus een hout is dat zeer 48100[regelnummer] ront is wel rukende ende dat langhe dueren mach ende en wert nymmermeer vanden wormen ghegheten. Dit hout pleghen die coninghen te oerberen in haren pal- laysen ende oeck pleechment in die tempe- 48105[regelnummer] len te bezighen wanttet langhe duert. ende die ghomme van desen boem hyet- men cedrya dat zeer ghoet is om ghoe- de boecken langhe te beschermen van cor- rupcien als si mit deser ghommen be- 48110[regelnummer] smeert zijn. Ende hi wast in affrica ende sy- ria ende sonderlinghe iuden berch van ly-Ga naar eindnoot48111 baen. Ende cedrus is een boem die al te hoghe wasset ende is vrouwe ende conin- ghinne alre bomen als rabanus seyt ouer 48115[regelnummer] den souter. ende hi is schoen inden aensich- te ende altoes groen ende ruect wel. wyes roke die serpenten veriaecht ende alle venijn- theden als die selue seyt. ende zijn vrucht is altemael soet ende zijn appelen zijn ghe- 48120[regelnummer] heel ende langwerpelt ende van ghoeden ro- ke ende wel smakende ende hi heeft dryer- hande smake. want int middel biden corlen zijn die appel gheel ende int ouerste edic- achtich ende bi den bast zijn si zuet ende inden 48125[regelnummer] vleysch ten morghe waert bynnen zijn si tusschen zuet ende zuer ende is van meniger- hande virtuten ende is zeer medicinael. want zijn traen of ghomme die ghom- mosich is heeft een craft die is tusschen 48130[regelnummer] scharp ende hete. waer bi dat si brant ende droecht als dyascorides seyt ende wischt af die donckerheit der oghen ende doot die wormen vanden oren ende is ghoet teghens den tantzweer ende mitten zape van ysope 48135[regelnummer] ist ghoet teghen die beten van serpenten ende beneemt tutinghe vanden oren. ende gheneest wonden vander longhen ende be- scermt morwe vleysch van verrottinghe ende so doet oeck doode lichamen die in 48140[regelnummer] cedarhout gheleyt werden ende die mit- ten ghomme vanden cedar besmeerdt werden. ende tsaet is ghoet teghen den hoest ende doet menstrua comen ende sluut die se- cundinen buten ende zuuert die moeder ende 48145[regelnummer] morwet die vercrampte ende vercrompen ze- nen. ende beroert den waterganc ende zuuert die steenkens inder blasen ende inder nye- ren. Dese ende menighe ander proprietey- ten seyt dyascorides vanden cedarboem 48150[regelnummer] van zijnre vruchten ende van sinen sade. Item plynius seyt van eenre specien des cedarboems aldus. het is een boem dye meyster in medicinen heyt die int eerst vanden landen van mede ghebrocht is 48155[regelnummer] die welck vanden grieken cedrunella ge- heyten is of agredya. daer om dat zijn appel oeck den roeke vanden cederboem heeft ende die smake als ysidorus seyt libro xvij. Die appel des seluen boems is 48160[regelnummer] den venynen contrari als plynius seyt. ende die selue seyt dat hi al vol appelen staet. ende in sommighen deelen ziju siGa naar eindnoot48162 rijp ende iu sommighen suet. ende som-Ga naar eindnoot48163 mige staen inder bloessem twelck inden 48165[regelnummer] anderen bomen selden gheualt. Ende vele luden heyten desen boem assyriam als hi selue seyt: Dat xxiiij. capitel vanden cypressen boem CYpressus wordt in griex cyparis-Ga naar eindnoot48169 48170[regelnummer] tus gheheyten als ysidorus seyt
[Folio 314r]
libro xvij. ende wast scarp opwaert. Dit hout heeft bynae die virtuut vanden cederboem ende is abel karck thoernen af te maken. want het is onuerrottelic ende is vast van 48175[regelnummer] roke ende daer om pleghen die oude wel groet vier te maken van haren telgheren als daer ergent stancke of vulnissen in- den landen waren. hier toe heuet ysidorus gheseyt. Item cypressus is een boem 48180[regelnummer] die heet is inden eersten grade ende droe- ghe inden anderen Wiens appelen hou- te ende bladeren ter medicinen ghoet zijn als platearius seyt. ende si zijn ghoet te- ghen den loep des buucs dat van cranc- 48185[regelnummer] heden des outheyts comet ist datmen van sinen puluer in drancke neemt. ende is ghoet teghen dat lanceuel ende teghen zericheyt der lenden ist dattet int put- water ghecoect werdt ende daer nae zijn 48190[regelnummer] wynen mit water ghemengt werdt. Item die verssche bladeren van cypres- sen ghenesen versche wonden ende zuueren- se ende benemen hem dat stincken ende stem- pen die lopinghe vanden bloeden. Item 48195[regelnummer] dat saet ghestoten ende ghemengt mit droghen vighen ontbyndt die hardich- heyt vanden reume ende is ghoet op ve- nijnde apostemen ende teghen venijnden beten. Dese proprietheyten vertelt dyas- 48200[regelnummer] corides. Constantinus seyt libro xvij. capitulo xxiiij. cypressus is een boem mit veel telghe- ren ydel van vruchten hebbende bacas voer die vruchten. ende hij heeft bitter bladeren mit gheweldighen roeke ende 48205[regelnummer] hij is ghenuechlic onder sinen schyem Wes specie tweerhande is. als man ende wijf. Ende dese is onvruchtbaer mer hij is schoen int aensichte des telgheren zijn deen in dander ghedwarlt ende geuluch- 48210[regelnummer] ten. mer des mans telgheren zijn meer ghesprayt ende als die ghesneden wer- den soe wassen si weder etcetera Dat xxiiij. capitel vanden cypressen boem. CYpressus daermen of seyt canticoGa naar eindnoot48214 48215[regelnummer] iij. Cypri cum nardo thus etcetera als plynius seyt libro xij. capitulo xxvi. het is een boem in egipten ende hij is ghelijc den oliue boem inden bladeren mer si zijn groen ende dicker mit eenre zwarter blomen ende 48220[regelnummer] mit witten zade ende werdt hij mit olyen ghecoect soe werter een salue wt ghe- druct die zeer goet is ende lecker ende wel rueckende ende hyet cyprus Item die selue seyt libro xvij. ende die glose als plini- 48225[regelnummer] us seyt dat die beste boem van desen ge- slacht wast in egipten op nylus den ry- uier int lant van canopeya ende die ander in aschalone ende die derde in cipers die al te wel rukende is. Ende het is een boem 48230[regelnummer] die desen boem ghelijct diemen aspala- tos heyt ende die een bloem is ghelijc mitten anderen bloem wt welcker worte- len ende blomen wert edel salue Item die selue seyt dat in allen stammen recht wt 48235[regelnummer] ouer al blinct een hemelsche boghe ende daer is een sueticheyt des rokes alsoe langhe als die hemelsche boghe daer schijnt. ende ist dat hij schijnt opten sel- uen boem soe werdt zijn roke wonderlic- 48240[regelnummer] ke ende ontallike meerre ende scoenre ende is ghelijck den witten doorn ende heuet een roede vuerighe verwe ende in sommi- ghen deelen ruuct hij wel als castorium ende werdt van veel luden sceptrum ely- 48245[regelnummer] sey ghehieten als die selue seyt. Noch seyt dyascorides dat cyprus een medi- cinael boem is ende is zeer houdende wes blat alst ghekant wordt dwinghet die heffinghe vanden monde ende ghe- 48250[regelnummer] soden in water verdrijft hi die wormen
[Folio 314v]
vanden hoefde ende maect dat haer le- lic als daer dat hoeft mede ghedwo- ghen wordt Item zijn bloem mit edick ghecoect ontbyndt den hooftzweer als 48255[regelnummer] die selue seyt: Dat xxvi. capitel vanden caneel Cynamomum dats kaneel ende wast inGa naar eindnoot48257 yndien ende in ethyopien twee cubitus hoech ende hoe dat hi dunre ende subtijlre is 48260[regelnummer] hoe hi lieuer is ende hoe dat hi grouer is hoe hy onwaerder is ende nae der waerhyetGa naar eindnoot48261 te spreken soe wast hi bij den trogoditen in ethyopien ende hij wast mit eenre wor- telen thyen of xij. vingheren breet onder 48265[regelnummer] haghedoernen die alte sonderlinghe dick staen ende men moets voer die zonne of nae der zonnen niet gaderen. ende als hij ghegadert is soe deylt die paep vanden lande die deelen ende gheeft gode dat al- 48270[regelnummer] dereerste deel ende dat ander coept dye coepman ende is heet inden dorden grade als dyascorides ende platearius segghen. van- den welcken zijn twee gheslachten als dat groue ende tsubtijl. ende dat groue is dat 48275[regelnummer] quaetste. ende dat subtijlste is dat beste ende men sal kyesen dat subtijl is ende dat enen scarpen smake heeft mitter sueticheyt ghemengt mit ghoeder luchten ende dat roedelachtich inder verwen is. ende 48280[regelnummer] dat wittachtich is dat is quader ende he- uet virtuut te consolideren. Caneel heuet menigerhande virtuut als dyascorides seyt Want hi beneemt den hoest als hij van grouer vuchticheyt coemt ende mit 48285[regelnummer] edic gemenghet geneest hi int aensicht eenrehande zuuct diemen inpetigo hiet ende in collirien ghemengt droecht hij die vuchticheyt vandeu oghen ende saftichtGa naar eindnoot48288 die zericheyt vander leynden ende ghene- 48290[regelnummer] set watersucht ende beten van crupenden dyeren ende conforteert den appetijt ende doet menstrua voert comen ende opent die bestoptheyt ende verduwet die spise ende scheydt die fleumen eude verteert-Ga naar eindnoot48294 48295[regelnummer] se. ende mit wyne ghedroncken drijft die se- cundinen wt dat zijn die vellekens daer die kynder in gheleghen hebben of des ghelijcs ende afwischt die donckerheyt der oghen ende is ghoet ten hertvanc ende 48300[regelnummer] teghen zwijminghe Dat xxvij. capitel van cassya. CAssya is een wel rukende specieGa naar eindnoot48302 ende wast in arabia als ysidorus seyt libro xvij. ende is een roede van enen groenen 48305[regelnummer] bast ende is den caneel ghelijck inder vir- tuten mer is legher inder moghentheyt want men moets die helfte meer in dye ghewicht doen dan des caneels ter me- dicinen. Item die glose seyt ouer exodi 48310[regelnummer] xxx. dat cassya wast in waterighen steden ende wast groet ende heeft ghoede roke. Plynius seyt libro xij. capitulo i. dat hi een stam- me is ende wast inden velde by den caneel ende zijn meeste breetheyt is van dryen cu- 48315[regelnummer] bitus ende is grouer inden tacken dan die caneel ende is van tweerhande verwen. eerst wert hij wit ende nae roet. ende ten laetsten zwart ende dat deel ist beste ende nae den zwarten is dat roede best ende 48320[regelnummer] dat wit is dat quaetste want dat wordet eerst vanden wormen gheten. Cassia is edel een luttel soet ende heeft een luttel scharps smaecs ende is van ghoeder luchten ende men prijst dien best die van pur- 48325[regelnummer] puren verwe is ende dyemen niet lich- telijcken breken en mach Mer die hem laet vouden is die best ende daer is een an- der specie van cassya die den balsem ge- lijc is inden roke Mer si is bitter ende 48330[regelnummer] daer om is die eerste een luttel zuete ende
[Folio 315r]
van heten smake ende van ghoeden roke ende die medici prijsen dese Hier toe he- uet plynius gheseyt mer platearius ende dyascorides segghen dat cassya is twe- 48335[regelnummer] rehande als cassiafistula ende cassia lig- nea. ende dese cassia lignea oerberen dye meesters zelden. ende is een stamme en- de heeft een vaste substancie. ende alsmen- se breken wil so en voutse niet ende is rode- 48340[regelnummer] lachtich ghelijc den caneel Ende dit is een specie van cassia lignea ende is scarp inden smake ende suetachtich. ende daer is noch een specie van cassya lignea die bitter- achtich is hebbende ondersceyden verwe 48345[regelnummer] ende dese pleghen die medici te oerbaren ende en wordt niet lichtelic te broken mer si wordt wel gheuonden ende heeft enen scarpen smake gemengt mitter soetich- heyt ende mit ghoeden roecke. ende alsmense 48350[regelnummer] breect soe heeft si wittachtighe verwe bynnen ende ondersceyden mit roetheden ondermenghet ende dese wordt onder- wile gheualst mitten bast van capperis. mer het wordt bekent vanden bitter- 48355[regelnummer] achtighen smake ende heeft virtuut te scey- den ouermits der subtijlheyt zijnre sub- stancien ende heeft virtuut ende macht te verteren wt sinen qualiteyten ende he- uet macht te conforteren ende gheneest 48360[regelnummer] die reume die van couden saken comen ende helpt die valle van sinte cornelis ende starct die herssen ende zuuert die nyeren ende die blase ende rijpt apostemen ende gheneestse ende ontstopt die leuer ende dye 48365[regelnummer] mylte ende verdrijft den stanck des mondes een wijlken. ende doet menstrua comen ende starct die moeder ende helpt teghen zwij- minghe ende crancheyt des herten ist dat- men een zijroep maect van sinen puluer 48370[regelnummer] ende van rosen ende van been des herten hert. hier toe hebbent dyascorides ende pla- tearius gheseyt. etcetera Dat xxviij. capitel van cassyafistula. CAssiafistula is een vrucht van enenGa naar eindnoot48374 48375[regelnummer] boem die lanck saet draecht Mer allencken nae dat die tijt lancg is daer na wert hi te langher ende te grouer ende wert buyten dick ouermits aentreckinge der zonnen. ende tmorch is bynnen zwart 48380[regelnummer] vucht ende soet die ghemengt is mitten witten coernen ende mit sommighen cel- lekens ist bynnen onderscoten ter manie- ren van honichroten. ende men sal kyesen die grof ende wittich is ende dat is een tey- 48385[regelnummer] ken datter veel morchs in is ende he- uet macht te saften ende morwe te maken ende te suueren ende den stanck des bloe- des wonderlike zeer te saftighen ende die colera ende dat bloet te suueren ende 48390[regelnummer] te ontbinden die apostemen der kelen. ende is den darmen ghoet ende helpt tot- ten ghebreken der borsten ende leydt wt die versche menstrua die van vetten hu- moren coemt. ende gedroncken gheneset die 48395[regelnummer] heffinghe der darmen bouen ende beneden Hier toe heuet dyascorides gheseyt al ist datmen openbaer int gemeyn cassya set ende seyt mit eender dubbelder ss. al- dus nochtans en salment alsoe niet scrij- 48400[regelnummer] uen noch segghen mer men salt aldus scriuen casiafistula alsoe als die aucto- res segghen Dat xxix. capitel van calamus CAlamus aromaticns vanden welc-Ga naar eindnoot48404 48405[regelnummer] ken gheseyt wordt exodi xxx. ende is alsoe geheiten nae der gelikenis eens riets of eens hols dincgs als penne of stroe als ysidorus seyt libro xvij. ende wast in yndi- en ende is mit veel knocken ende is soet 48410[regelnummer] inden roke. ende ist dat hi te broken werdt
[Folio 315v]
soe werdt hi in veel deylen ghedeylt: ende is inden smake als casiafistula mit een- rehande zerpiger wederbitinghe als ysi- dorus seyt. ende papyas seyt dat hi is van 48415[regelnummer] eenre heter virtuten. ende die glose seyt ouer exodi xxx. ende seyt dat calamus aro- matica is een speci die wast biden berch van lybaen ende soe waer dat hi wast ply- nius plathearius ende dyascorides segghen 48420[regelnummer] dattet een heet ende een droghe specie is inden anderen grade. ende het is een wor- tel van eender spruten die eenre pipen of enen halm die hol is ghelijc is ende is van groten roke ende heeft een hollicheit als 48425[regelnummer] een ryet daer een hout in gheuonden werdt datmen wt trecken sal. want ten is nyets waert mer het worter onderwilen in ghelaten op dattet te meer weghen sal Item die selue auctores segghen noch- 48430[regelnummer] tan dat calamus tweerhande is als een dat in persien wast ende is wittachtich van verwen. twelck alst gebroken wert niet haesteliken en puluert ende heeft een wonderlike craft te confortereu. wantGa naar eindnoot48434 48435[regelnummer] hi starct die maghe ende helpt totter verdu- winghe. ende sonderlinghe ist dat hi mit alssen ghetempert wordt ende mit rosen water ghenomen soe is hi zeer goet te- ghen cranckicheyt des herten als plyni- 48440[regelnummer] us seyt. Het is een ander dat in yndyen wast ende ruuckt wel ende die rodelachtich is dat is die best ende die vol knopen is ende dicke Ende dese is zeer medicinael by- nae als cassiafistula of als caneel der wel- 48445[regelnummer] ker virtuten soecket bouen want het doet menstrua comen. etcetera Dat xxx. capitel noch van calamus. CAlamus vsualis als ysidorus seytGa naar eindnoot48448 dat is ryet dat bynnen hol is of een 48450[regelnummer] stroe ende is een stoppel die tusschen den wortel is ende den zade. ende men oock mit enen anderen naem noemt ende hiet culmus als ysidorus seyt ende is bynnen hol ende buyten slecht ende ront mit knocken 48455[regelnummer] ghestarct ende mit veel rocken ommege- cleet daer die are mede gheuoet wert ende als die halm verghaet soe veruaert dye are ende mit cleynen winden gaet hi ghens ende weder ende hi wordt lichtelic ghebro- 48460[regelnummer] ken ende ghecromt ende naeuwe weder op ghericht etcetera Dat xxxi. capitel van eender scrijfpennen. CAlamus scripturalis dat is eenGa naar eindnoot48463 penne daermen mede scrijft als een 48465[regelnummer] ryet of een veder. ende die oude plaghen al mit ryeden te scriuen ende die ioden scriuen daer noch huden des daghes mede. ply- nius seyt libro xvi. capitulo xxxiiij. ende is nut tot ve- le dinghen. Item hi seyt dattet wast in 48470[regelnummer] waterighen steden ende si zijn noetorftich in strijden ende in vreden. Want dat volc dat iut noerden woent decken haer huysenGa naar eindnoot48472 abelicken daer mede. ende si pleghent in haren huysen te hanghen alst groen is 48475[regelnummer] voer chyerheit ende voer een ghenuecht ende tvolc van oesten pleghen mitten rie- de te strijden ende te vechten ende makender glauien of ende hebben een leuendighe wortel want al snijdtmen dat ryet bouen 48480[regelnummer] die aerde of het wast weder. Item men vintse die al vol morchs zijn die zeer be- quaem zijn pipen af te maken ende die vol morchs zijn ende knopich ende dick die zijn best mede te vechten ende dat cleyne 48485[regelnummer] riet is best mede te scriuen. Ende men sal dese pennen niet zeer splitten ende men salse in die rechter side een luttel langher ma- ken dan in die lufter side Item het zijn an- der ryeden ofte calami die vol morchs 48490[regelnummer] zijn ende als die cleyne stucken gesneden
[Folio 316r]
zijn soe werden si ghestoten ende op enen cranc- ken viere gecoect thendt dattet dicke wordt ende eerst schinet of het al schume waer. mer alst een wijle ghestaen heuet 48495[regelnummer] soe wortet dicker ende beter ende dat onnut drijft bouen ende wort ouermits anderen dinghen gheualscht mer dat wordt on- derkent want dat ghoede craect inden mont ende is zeer suet ende also en is dat qua- 48500[regelnummer] de nyet. mer het ghaet inden mont en wech als plathearius seyt. Dat xxxij. capitel van caparis. CAparis is een spruut in orientenGa naar eindnoot48503 als plynius seyt libro xiij. capitulo xxiiij. ende 48505[regelnummer] ysidorus seyt wes bast bloemen ende bla- deren ghoet zijn ter medicinen ende sonder- linghe die basten die inder wortelen zijn als ysidorus seyt libro xvij. Caparis heeft den naem vanden grieken ghenomen. 48510[regelnummer] Item dyascorides seyt dat caparus is een dicke sprute opter aerden ghesprayt die vol smericheden is. wes virtuut ter hardicheyt vander milten ghoet is bo- uen allen medicinen. ende wast in dorren ende 48515[regelnummer] in droghen lande ende in harden. ende son- derlinghe in ouden mueren. ende alsment eet soe morwet den buuc ende doet vrine comen ende menstrua ende safticht den tant- zweer. ende zijn sap in die oren ghedropen 48520[regelnummer] doot die wormen ende heeft veel groete wortelen der welker basten nut zijn tot- ten voergheseyden saken als platearius seyt Caparis als zommighe luden segghen is een cruut datmen ghaderen sal int be- 48525[regelnummer] ghinsel vander leynten ende men salt droghen ende dan machment ghoet houden seuen iaer. Ende hoe veel dattet ghe- roert wordt ten puluert nyet ende het is wat bitterachtich inden smake ende roede- 48530[regelnummer] lachtich inder verwen. zijn blomen zijn heet alsoe langhe als si besloten zijn want als si open zijn ende ghebreit soe en dogen si niet ende men sultse mit soute ende so hout- mense. si maken enen appetijt ende si 48535[regelnummer] verduwen die humoer die inden mont der maghen is. ende si zijn spijse ende medi- cijn ende si helpen teghen die doefheyt. ende haer puluer is ghoet als hij in olye ghecoect wort ende die handen daer me- 48540[regelnummer] de besmeert die ghefistuleert zijn. en- de in die oren ghegoten helpt der siectheit Hier toe plathearius etcetera Dat xxxiij. capitel van cardomomum. CArdamomum als dyascoridesGa naar eindnoot48544 48545[regelnummer] seyt is een saet van enen boem. dat saet wintmen des leyntens ende maket eenrehande knoecskens als een wijnbes- se daer tsaet in wast ende is tweerhan- de als tmeeste datmen tam heet ende 48550[regelnummer] tminste datmen twilde heet. dat eerste is tbeste want het ruuct beste ende dat wat roedelachtich ende wat scarp van smaken ghemengt mitter zoeticheyt. ende heeft macht te conforteren ende daer om ist goet 48555[regelnummer] teghen den hartuanck ende teghens qua- de verduwinghe der maghen ende is ghoet teghen coringhe ende starct dye herssen als dyascorides ende platearius segghen Dat xxxiiij. capitel van calamentum. 48560[regelnummer] CAlamentum is een cruut ghelijcGa naar eindnoot48560 der menten vanden welcken dye heilighen onderwile een ghewach ma- ken inder glozen ende is tweerhande als dyascorides ende plathearius segghen. als 48565[regelnummer] berch calament ende dat is slechs dat best een ander is dat tam is ende en is nyet soe droeghe als dat eerste is ende heuet macht te consolideren ende te verteren wanttet heet ende droghe is inden dor- 48570[regelnummer] den grade als die selue seyt ende is goet
[Folio 316v]
teghen den hoest ende teghen siectheyt der borsten dat van couder saken coemt als dyacalamentum dat een electuari is welc ghemaect is vanden blomen ende vanden 48575[regelnummer] pulueren dyes cruuts ende vanden anderen dinghen ende het gheneest die zeericheyt vanden darmen ende is ghoet teghen den couden reume ende gheneest beten der cru- pender dyeren ende trect dat venijn van byn- 48580[regelnummer] nen wtwaert Sijn sap in die oren gedro- pen gheneest die wonden ende oeck mede dodet die wormen vanden oren. ende tem- met die oncuuscheyt ende vertraecht die ma- laetscip ende verdroecht oueruloedighe 48585[regelnummer] vuchticheyt als die selue seyt ende heuet veel ander virtuten als die biuoet: Dat xxxv. capitel van carex. CArex als ysidorus seyt is een scarpGa naar eindnoot48588 cruut ende hardt wes steel of garde 48590[regelnummer] dryekant is ende snijt den menschen handt dyet hardeliken handelt ende heeft bla- deren aen beyden siden ghehouwen ende scarp inder manieren van enen zwaerde Nochtans en quetst die scarpicheyt van 48595[regelnummer] carex nyemant ten si dattet eerst ghera- ket wordt. ende wast in broeckighen mor- wen lande ende schijnt of het harde hart ende scarp waer in zijnder substancien ende wordt onder den gheslachte van cyrpus 48600[regelnummer] ghenoemt als plynius seyt. Die wor- tel van cyrpus die dryekant is die is van ghoeden roke ende van ghoeder virtuten als calamus aromaticus doet of is. mer dat en suldi int ghemeyn niet verstaen 48605[regelnummer] mer zeer int speciael als hi seyt libro xij. capitulo etcetera Van carex coemt carectum ende is dye stede daer die carices wassen als van sa- lix dat is een willighe daer coemt af sa- lectum dats een stede daer willighen 48610[regelnummer] wassen als ysidorus seyt etcetera Dat xxxvi. capitel van carduus.Ga naar eindnoot48611 CArduus seyt ysidorus is een griexGa naar eindnoot48612 naem of nae den griexen ist een ge- slachte van crude of van doernighen vruch- 48615[regelnummer] ten. wes natuer bitende is ende wreet ende daer om gheneest zijn sap tvallen vanden haer. Item dyascorides seyt dat zijn wortel in water ghesoden ghe- uet den dranckers een lust te drincken. 48620[regelnummer] ende is den moeder vander vrouwen zeer oerbaerlick ende daer om en ist gheen won- der dat si vanden vrouwen begeert wort want si helpen hem dat si knechtkens dra- ghen als die selue seyt Item carduus is 48625[regelnummer] een vuul cruut ende heeft scarpe stelen ende int hoechste heuet doernighe ende scar- pe hoefdekens daer tsaet van carduus in is twelck buten zwart is mer wit binnen inden morghe. ende is een heet scheydende 48630[regelnummer] saet ende is ghoet teghen den steen inden nyeren ende inder blasen ende twast in on- ghebouden steden ende werdt vanden ezels ghegheten ende van beesten ghetreden als gheseyt wordt iij. regum. b. si leden 48635[regelnummer] die spronghen der beesten ende si traden den carduum etcetera Item van carduus seyt ply- nius libro xx. capitulo xvi. datter een eenrehande carduus is dat sonder yet tusschen te vallen bloyt alle den zomer ende als dye 48640[regelnummer] een bloessem valt soe coemt die ander we- der wes angelen als die blader wassen soe laten si of te steken. ende het zijn ander car- dui die doernich zijn ende vianden den choern als die selue seyt ende die ouer- 48645[regelnummer] uloyen inden sade ende daer om machmen- se qualicken verhaten daer si eens wassen ten waer datter een waer diese naerstelic wtpluckede. ende die dat doen sal dye sal dicwijl steecten ende prekelinghe li- 48650[regelnummer] den ende doghen etcetera.
[Folio 317r]

Dat xxxvij. capitel van caricus CAricus is een droeghe vighe. ysi-Ga naar eindnoot48651 dorus seyt dat dye vygheboem dryeweruen of vierweruen vrucht maect ende als die een rijp is soe beghint die 48655[regelnummer] ander te wassen. ende als die oude lu- den dese dicwijl eten benemen hem dat rimpelen vanden aensicht ende in ande- ren leden. dyascorides seyt dat si goet in spijse zijn ende inder medicinen want si 48660[regelnummer] voeden veel ende vetten Mer si maken veel groefs bloees ende starcken dyeGa naar eindnoot48661 crancken ende inder medicinen suueren si die borst ende benemen den hoest ende claren die stemme ende saftigen die hers- 48665[regelnummer] sen der kinnebacken ende si suueren die nyeren die blase ende die moeder. ende ghe- coect in wijn mit alssen gheneest die wa- tersucht: ende ghewreuen mit morstertsaet ghenesen die ioecten vanden oren ende rey- 48670[regelnummer] nighense. ende vighen gheuolt mit mos- tertsaet ende in wijn gesoden daer esop ende anijs ende soet hout toe zijn ghedroncken gheneset alle ghebreken der longhen ende der borsten. die vighen salmeu desGa naar eindnoot48674 48675[regelnummer] auonts eten ende enen warmen toghe van- den wijn toe drincken ende ghaen te bed- de ende die borst buyten teghen dat vuer smeren. Mer die te veel vighen eet op hem seluen die crijcht heffinghe ende op- 48680[regelnummer] blasinghe van lichaem ende si maken lu- sen als dyascorides seyt. Die ander pro-Ga naar eindnoot48681 prieyten soect beneden vander vighen als de ficu. etcetera Dat xxxviij. capitel vanden camijn. 48685[regelnummer] CYminum dat is camijn ende is een saetGa naar eindnoot48685 dat een ghoede lucht heeft ende is bleeck inder verwen als dyascorides macer ende parsius seggen ende is heet ende droeghe inden anderen grade ende heeft 48690[regelnummer] virtuut te scheyden ende maect verduwin- ghe ende safticht die windicheyt ende veriaghet die zericheyt der maghen dat van winde comet ende stempt dat buuc- euel ist dat hij ghebraden wordt ende in 48695[regelnummer] edick gheleyt ende dan ghenutticht. Sijn puluer in die nase gheblasen doet nyesen ende beneemt bloedinghe ter noe- sen ende doet die zericheyt ende die hef- finghe der kynnebacken ghaen sitten ende 48700[regelnummer] gheneestse. ende mit bakelaer dwincgt hij den couden reume. ende waer dat oghe blaeuwe ende mit bloede ghemenghet van slaen van vallen of van stoeten so sal- men comijn cleyn pulueren ende menghen 48705[regelnummer] mit wasse ende menghense wel te samen ende makent dat plat ende dunne als een vieruoudighen plaester ende ma- kent warm ende legghent opt zeer ende alst cout is soe salment weder warmen 48710[regelnummer] ende legghent daer op ende dit salmen doen aen enen ghanghe thent dat bluet ghesceyden is. dit segghen dyascorides ende plathearius dat selue seyt plhnius volGa naar eindnoot48713 nae libro xx. capitulo xvi. dat comijn die een is 48715[regelnummer] tamme ende dander wilt: ende hij seyt dat hij tot veel dinghen goet is ende son- derlinghe ter maghen. wes opblasin- ghe hij gheneest ende oec der darmen ende haer steecten. 48720[regelnummer] Dat xxxix. capitel van coriander. COriander vanden welcken menGa naar eindnoot48721 seyt numeri xi. als ysidorus seyt libro xxij. ende is een ruuckende cruut wes saet mit zueten wijn ghegeuen maect 48725[regelnummer] die manne bereder ter oncuuscheit noch- tans ist te hueden datmens nyet te ve- le en gheue want sonder twijffel het soude enen verwoedt maken. mer alst bereyt is ende na den eten ghegeten vij.
[Folio 317v]
48730[regelnummer] of acht coern maectet veel goets. Dat xl. capitel van carabusGa naar eindnoot48731 CArabus mit sinen sade ist een venijnGa naar eindnoot48732 cruut want het doot die luden die des dicwijl naem als ysidorus ende pa- 48735[regelnummer] pilion segghen. Ende hij seyt noch dat coriander in spijsen ghenomen is verhet- tende ende dwinghende ende doet sla- pen. ende nae den auctoers is die corian- der van dubbelder virtuten of craften. 48740[regelnummer] want macer seyt in sinen boecke aldus. Die craft van ceriander is cout ende isGa naar eindnoot48741 van felre machten Galienus seyt Colian- der ghewreuen ende mit edick ghedroncken doot die wormen vanden buucke. corian- 48745[regelnummer] der ruuct wel also langhe als hi geheel is mer wordt hi mitten handen ghewreuen soe stincket hij. dat saet des seluen is wit ende cleyn etcetera Dat xli. capitel van coloquintida 48750[regelnummer] COloquintida daermen of seyt iiij.Ga naar eindnoot48750 regum iiij. is een gheslacht vanden bitteren crude als die wilde cucurbita is want het worpt zijn telgheren bider aer- den als die cucurbit ende heeft ronde vruch- 48755[regelnummer] ten Dit cruut vlecht hem inden thunen als die wijnghaert mit cleynre ronder vruchten als ysidorius seyt libro xvij. ItemGa naar eindnoot48757 dyascorides seyt dat coloquintida diemen cucurbita alexandrina heyt werdt onder- 48760[regelnummer] wijlen alleen gheuonden wassen ende dan is si dodende ende venijnt als die squilla is diemen cepa marina hiet Mer als si gheuonden wordt ouer veel hoops soe en is si so quaet niet. si heeft morch bast 48765[regelnummer] ende saet dat morch is nut in medicinen ende daer na is tseat tnutste. mar die bast enGa naar eindnoot48766 is nyet goet ende dat morch is te prijsen dat wit is alsmen den appel scuddet so gheuet hij gheluut ende heuet macht te 48770[regelnummer] scheyden ende te verteren te ontbinden ende te doerschieten. ende purgeert fleuma ende melancolia waer of datmen seyt dat coloquintida goet is teghens die rudighe cotidiaen ende quartaen ist dat- 48775[regelnummer] tet den siecken te punt ghegheuen wort ende is oeck mede goet totten tantzwe- re ende veriaghet die langhe pyeren ende oec die wormen inden buucke ende zijn puluer doot die wormen vanden oren. 48780[regelnummer] ende opent die hardicheyt der mylten ende oeck der leueren ist dat zijn sap myt vennecoel ghegheuen wordt ende zijn cokinghe opent die aderen vander aen- beyen stoeftmen daer ouer ende doet men- 48785[regelnummer] strua comen Dese proprieteiten ende veel andere heeft coloquintida als dyascorides ende plathearius segghen. Dat xlij. capitel van soffraen. CRocus is een cruut dat wij sof-Ga naar eindnoot48789 48790[regelnummer] fraen heyten. ende is alsoe myt zijnder bloemen gheheyten als ysido- rus seyt libro xvij. mer inder bloemen is die craft ende heyt crocum ende die is best die versch is ende wael ruecket 48795[regelnummer] lanck ende luttel wit ende gheheel ende die niet cleyn ghebroken en is ende goet van luchten. ende als hij ghebroeken wordt dat dan die handen besmet wor- den ende is saftelick scarp ende si ple- 48800[regelnummer] ghen daer toe te doen schuum van sil- uer op dat hij te meer weghen sal. mer alsmen dese puluert soe sietmen dan die valscheyt. Item dyascorides seyt dat hij tweerhande is als crocus ortensis 48805[regelnummer] dat is hof soffraen daer hij in wast. ende daer is een ander species dyemen hiet crocus orientalis ende dat is soffraen van orienten. ende dit is die alderedel- ste ende draecht een purpur bloem ende heeft
[Folio 318r]
48810[regelnummer] een hoeft als een vyole in wes middel drye of vier blomen staen: Men sal dye bloemen kyesen die roet zijn ende dye wittachtich zijn salmen wech worpen. ende men machse wel x. iaren houden 48815[regelnummer] in groter virtuten ende craften. Item sof- fraen is heet ende droghe inden eersten grade ende is oeck mede ghetempert in sinen qualiteyten. ende daer omme is hij conforterende want hij is sonderlinghe 48820[regelnummer] goet teghen cranckicheyt der maghen ende teghens aenmachticheyt. ende hij neemt die roetheit vanden oghen wech dat van bloede comet oft van enigher smetten ist dat hij ghewreuen wordet mit 48825[regelnummer] rosen ende mit enen doder van enen eye ende dan opt oghe gheleyt. Hier toe heuet dyascorides gheseyt ende plathearius seyt dat soffraen heeft een proprietheyt dat hi in sinen bladeren alle die winter groe- 48830[regelnummer] nicheyt hout ende hoe groet dat die cou- de is hij en laetse niet after Mer dyes somers verliest hij zijn bladeren mit allen ende si dorren ende nae half herfst wassen si weder ende dan comen zyn blomen wt 48835[regelnummer] in enen crancken steelken ende crupen voert als aristotiles seyt inden boecke der groy- lijcken dinghen. Item die soffraen he- uet grote ghelijckenissen mit ascolonia of mit squilla inden wortelen nochtan 48840[regelnummer] scheelt hi van beyden want cepa of squil- la dat een dinck is of die wortel van sof- fraen is van dichten vleysch ende hij en maect gheen saet als die ascolonia doet. Item plynius libro vicesimo capitulo xx. seyt 48845[regelnummer] dat soffraeu niet ghesolueert en wordtGa naar eindnoot48845 mit hoenich noch oeck mede mit gheen- rehande zueten dinghen mer hij wort lichtelijcken ghesolueert in wijn ofte in water ende hij is temael zeer nut inder 48850[regelnummer] medicinen want hij verderft alle ontstekin- ghe ende zericheyt der oghen. sonderlin- ghe ist dat hij mit wijne ghemenghet wordt. ende is der borsten der maghen ende der leueren altezeer goet: ende dye 48855[regelnummer] soffraen nuchteren drinct mit wijne of mit byer die en mach niet droncken drinc- ken noch hi en mach niet te vol eten waer bij dat hij altezeer nut is den luden die hem te vergrijpen pleghen in spijse of 48860[regelnummer] in drancke. ende slechs cronen of soppelen ghemaect van soffraen ende opt hoeft gheset wederstaet der dronckenscap. ende si en laten den mensche niet droncken wer- den ende doet wel slapen ende beroeret hoeft 48865[regelnummer] ende verwecket die myn. ende mit zijnre blo- men bestreken ist goet op dat heylighe vuer. ende van soffraen maectmen vngen- tum cytrinum ende oxirocroceum ende ghe- neest broken benen ende is goet teghens 48870[regelnummer] steecten van scorpionen ende steecten van spinnen. Dat xliij. capitel vanden eyuun. CEpa of cepe dats eyuun ende isGa naar eindnoot48873 een cruut wes craft alle leyt in- 48875[regelnummer] den hoefde dat is inder wortelen ende oeck mede leydt si inden sade. Item aristotiles seyt int boeck vander planten die eynun ende ascolonia maken twewer-Ga naar eindnoot48878 uen bladeren ende die eyuun heeft enen 48880[regelnummer] steel daer hij zijn saet in maect ende heeft een wortel mit veel rocken ommebecleet ende onder die wortel heeft hij ander ha- ren oft haer ware. vanden welcken die grote wortel gheuoedet wordt. ende dye 48885[regelnummer] vuchticheyt wordet voert ghesent tot alle den ghehelen crude. ende int eerste iaer soe en vordert die eyuun nyet inder wor- telen mer in dat ander iaer nae dyen dat hij ghesayet wordet. noch hij en sadet
[Folio 318v]
48890[regelnummer] niet voer dat ander iaer noch en maect zijn saet inden balghen nyet ende so en doet dat loeck ende sommighe ander. mer int ouerste vanden stele die specien vanden eyuun zijn tweerhande als tam- 48895[regelnummer] me ende wilde diemen van aristotiles cepa canina heet ende dese canina he- uet witte bloemen ten hemelwaert ende groen ter aerden waert. ende dese is goet teghens apostemen. ende die tam- 48900[regelnummer] me eyuun heuet enen hollen steel ende sonder knopen. ende ghelijckerwijs dat hij zijn bladeren vernuwet alsoe vernu- wet hij zijn wortelen als aristotiles seit inden voerscreuen boecke. Item dyasco- 48905[regelnummer] rides seyt dat die tamme cepe nut is ter medicinen ende oeck ter spijsen ende is slijmich ende van couder natueren. en- de sonderlinghe die wat lancgworpelt is meer dan die ronde ende meer die ro- 48910[regelnummer] de dan die witte ende die droege meer dan die vorsche ende meer die rauwe dan die ghecoecte ghegeten beneemt wal- ghinghe ende vermindert den stancke des mondes ende morwet den buucke 48915[regelnummer] ende doet die spijse wel smaken. ende zijn sap mit honich ghemenget wischt die donckerheyt vanden oghen af. ende zijn sap is goet den ghenen die in litargyen legghen. ende tsap mit vrouwen melck 48920[regelnummer] ghemenghet ende in die oren ghedro- pen beneemt hem die zericheyt. ende te maten ghegheten soe nisnijt hi die din-Ga naar eindnoot48922 dende ende die heffende humoren ende opent die monde vanden aderen ende 48925[regelnummer] doet orine ende menstrua comen ende leijdtse wt ende lescht die beten van enen verwoeden honde ende ander venijn- de beten ende claert die huut ende opent die zweetghaten ende daer omme doet 48930[regelnummer] hij zweten ende leydet wt. ende rauwe ghegheten en gheeft hij den lichaem gheen voetsel ende hi is den colericus quaet ende den fleumaticus goet ende maket dorst ende opblasinghe ende quetst dat 48935[regelnummer] hoeft ouermits zijnre scarpicheit ende doet den mensche vuerlijke drome dro- men of sien. ende sonderlinghe wordt hij ghegheten van luden die van groter suuc- ten op ghestaen zijn. Ende hij doet die 48940[regelnummer] luden screyen of huylen mit sinen roke alleen ende hij quetset dat ghesicht als dyascorldes seyt. etceteraGa naar eindnoot48942 Dat xliiij. capitel van cepe caninum. CEpe caninum dat is squilla endeGa naar eindnoot48944 48945[regelnummer] wordt gheuonden bij der zee ende plathearius noemtse cepa marina. ende onderwijlen wort hi alleen gheuonden ende dan is hij venijn ten si dat hem die ve- nijntheyt ghenomen wort. ende zijn quaet- 48950[regelnummer] heyt wordt hem benomen ist dat hij een wijle leyt in wijn ende in olie ende dan wordt inder medicinen ghedaen. Item men sal hem op sniden ende doen hem dat alre binnenste wt ende dat vterste salmen mede 48955[regelnummer] wech doen ende dan dat middelste ne- men ende dat becoemt zeer wel in me- dicinen Item plynius seyt libro xix. capitulo xvij. Item die griecke segghen datter veel gheslachten van cepa zijn ende alle- 48960[regelnummer] gader maect si traninghe alsmen haer ruucket. ende hoe dat hij ronder is hoe dat hij beter is. ende dye roede is dye suerste ende is meer suerder dan die wit- te ende die raeuwe meer dan die gheco- 48965[regelnummer] kede ende hij wordet ghesayt ende oec gheplant mer als hij ghesayt wort soe en maect hi gheen saet voer dat ander iaer ende wanneer hi zaedt soe verghaet dat hoeft want die voertbrenghinghe
[Folio 319r]
48970[regelnummer] des saets is verderffenis des hoefs. Item tsaet vanden eywn wil ghesayet werden in ghespaedder aerden ende daer alle oncruut ende ander vuul wor- telen wtghewyedet zijn. ende als zijn 48975[regelnummer] saet bestaet zwart te worden soe pluct- ment eude eer dat hij al dorre wordt soGa naar eindnoot48976 pleechment int stroe te bestemmen. ende waer yemant die daer ghenuecht in had- de dat die hoefde vanden eywn out wor- 48980[regelnummer] den soe soudemense netten mit laeuwen souten water ende alsoe moghen si lan- ghe dueren ende zijn oeck beter teten mer si zijn best inden sacken te sayen of te planten ende veel nutter het zijn ve- 48985[regelnummer] le luden die den eywn ophanghen inden roecke ende inden scoersteen by den vyer alsment tloeck doet ende dat doen si daer omme dat si niet wtspruten en sullen. Item die wilde eywn als die selue seyt 48990[regelnummer] libro xx. capitulo vij. en zijn nyet etelic mer si zijn zeer medicinael ende si zijn inden ruken alleen goet teghen donckerheyt der ogen mer ghesmeert ist meer prophitelic ende si ghenesen die wonden vanden monde. 48995[regelnummer] ende mit wijn ende mit honich ghemengt gheneest beten van honden ende van ser- penten ende is goet ter doefheyt. ende mit ghansen smeer ende mit honich ghe- menghet helpet totter zericheyt der len- 49000[regelnummer] den ende suuert ende gheneest wonden. hier toe seyt plynius etcetera Dat xlv. capitel van cucumer. CVcumer cucumerus dat is eenGa naar eindnoot49003 cruut vanden welcken ysidorus seyt 49005[regelnummer] libro xvij. dat si cucumeren ghenoemt zijn daer omme dat si onderwijle bitter zijn die nochtans soet wassen ist datmen haer saet ouerghiet mit ghehonichden melc- ke Item dyascorides seyt dat die cucu- 49010[regelnummer] meren coudt inder naturen gheuonden worden si laxeren den buuck ende si hel- pen der maghen. zijn bladeren ghene- sen wondeu ist datmen die bladeren wry-Ga naar eindnoot49013 uet ende stoet ende legtse op wonden die 49015[regelnummer] honden ghebeten hebben Item zijn saet ontween ghewreuen ende mit wijn ghe- droncken helpt der crancker blasen. Item plynius seyt libro vicesimo capitulo ij. et iij. dat cucumer tweerhande is als dat in den 49020[regelnummer] houen wasset ende dat wilde. wes wor- tel meeest grof ende wit is wt wes sapGa naar eindnoot49021 een electuari werdt dat noet is in veel medicinen etcetera Dat xlvi. capitel van cucurbita. 49025[regelnummer] CVcurbita als ysidorus seyt is eenGa naar eindnoot49025 gryexs naem wyens opghanck of beghin den latijnschen onseker is. ende zijn gheslachten zijn veel als ysi- dorus ruert libro xij. ende dat selue seyt 49030[regelnummer] oeck plynius. Item zommighe cucur- bit is tam ende zommighe is wilt. ende die tamme ouersprayt haer bladeren ende haer telgheren als die wijngaert ende knoept hem mit zommighen bande- 49035[regelnummer] kens also als die wijnghaert omvlech- tende. ende heuet witte bloemen die hi coept op dat hi machtelick teghen derGa naar eindnoot49037 nacht sonder ondersettinghe bloeyen mach mer zijn vrucht vordert weynich 49040[regelnummer] of luttel mer si ghaet al af ende si vrr-Ga naar eindnoot49040 rot. Item plathearius seyt dat die cu- curbita van couder ende van vuchtiger complexien is ende in qualiteyten ghe- tempert. Ende men vint oeck die cucur- 49045[regelnummer] bit in heten lantschappen. wyens zade alsmense in der aerden worpet soe wast daer cruut of. wt welcken crude wytte blomen comen ende ten laetsten vruch- ten die vol saets zijn ende morchs wes
[Folio 319v]
49050[regelnummer] scorsse eerst morwe is mer als si coemt totter ripicheyt soe wordt dye vrucht buyten hardt als een hout. Item dye vruchten als si nyeuwe zijn soe zijn si ghoet te ethen ende die saden zijn goet 49055[regelnummer] ter medicinen ende zijn saet is scheyden- de om die subtijlheyt zijnre substancien ende daer om zijn si ghoet teghen die ver- stoptheyt der leueren der nyeren ende der blasen. ende die cucurbit ghesoden of 49060[regelnummer] ghebraden is een medicijn den ghenen die den scarpen corts hebben want hi die materi der zuucten zuuert ouermits pis- sen ende laxeert een luttel ende verdruct die hetten ende verwandeltse ende starctse 49065[regelnummer] Item die zade worden ghewonnen nae der rijpicheyt ende si werden ghewas- schen ende ter zonnen ghedroecht op dat si ouermits hare vuchticheyt nyet ghecorrumpeert en werden ende men 49070[regelnummer] machse in een droeghe stede drye iaren houden. hier toe heeft platearius gheseyt Item plynius seyt dattet sap vander cu- curbit ghoet is teghen theylighe vier ende teghen heffinghe der oghen ende 49075[regelnummer] safticht die zeericheyt vanden oren ist datmen tsap daer laeuwe in drupet ende zijn saet ghewreuen te puluer ende ghe- stroyt in hollen wonden vultse mit vleysch ende die bast tot asschen ghebarnt is goet 49080[regelnummer] opt verbarnde. Item plynius seyt libro xx. capitulo iiij. Item daer is een wilde die vin- gher dick is wassende in stenighen ste- den wes sap ghoet is totter maghen ende darmen. ende zijn morch mit alssen is goet 49085[regelnummer] op den tantzweer wat souts daer thoe ghedaen ende zijn sap mit edick ghe- warmmet doet die wagghelende tan- den vaste ende stijf staen inden monde. ende zijn vleysch sonder dat saet is zeer 49090[regelnummer] ghoet ende nutte op den lijckdoernen. Item zijn bladeren ghecoecket dye zijn oeck mede zeer ghoet op wonden. Item dat saet ghedroncken mit wijn verwinnet dat venijn. Men sals nyet 49095[regelnummer] eten Mer want si eerst opblasinghe ma- ket als si groen is soe salmense coken ende etense alsoe Ende die wilde cucur- bit is als ysidorus seyt libro decimosep- timo alsoe veel als coloquintida. ende 49100[regelnummer] is een zeer bitter cruut ende streckt zijuGa naar eindnoot49100 telghereu bijder aerden ende het heeft grote bladeren ende is van zwaren ro- ke als die cucurbit ende maeckt ronde vruchten als die ghemeyn cucumeren 49105[regelnummer] doen. als ysidorus daer seyt soect bouen vander naturen van coloquintida Cucurbita dat is een kuwoerde cucumeres die zijn bynae als kuwoerden. Dat xlvij. capitel van celidonia. 49110[regelnummer] CElidonia is een cruut dat soffra-Ga naar eindnoot49110 nighe blomen heeft ende dye is alsoe ghenoemt om dyes wille dattet inden tyden als dye zwaluwen eerst comen soe beghintse te bloyen ende ve- 49115[regelnummer] le luden heytent zwaluwen cruut ofte dye ghauen des hemels als ysidorus seyt want celidon in gryex is zwalue in duytsche. ende waert dat den zwaluwen inden nest haer oghen wtghesteken wor- 49120[regelnummer] den soe soudense die oude weder sien- de maken mit desen crude. dat selue ver- telt plynius oeck mede in sinen boecken dattet sap van desen cruyde dye zwalu- wen weder omme siende maket. Ende 49125[regelnummer] dit cruut heuet noch vele natuerlijcker consten ende virtuten in hem Want het heuet macht te ontbynden ende oeck mede te trecken ende te verteren als dyascorides seyt. ende het safticht dye
[Folio 320r]
49130[regelnummer] zericheyt der tauden ende zuuert dat hoeftGa naar eindnoot49130 ende doet menstrua comen ende purgeert die moeder ende gheneest die fistel en- de kancker vanden monde als plynius dyascorides ende plathearius seggen 49135[regelnummer] Dat xlviij. capitel van centaurea CEntaurea is al te bitteren cruut en-Ga naar eindnoot49136 de is droeghe inden dorden grade ende daer om ist felcerte gheheyten dat is galle der aerden als ysidorus seyt. 49140[regelnummer] want zijn duecht is eerst gheuonden van chyro centarus als die selue seyt libro de- cimoseptimo ende is tweerhande als die groete ende die cleyne. dye meeste heeft meerre telgheren ende bloemen ende 49145[regelnummer] heeft die meeste macht ende meerder dan die cleyne centaurea doet als ghe- seyt wordt in platheario ende constantinus seyt dat die wortel vander meester is heet ende droeghe inden anderen gra- 49150[regelnummer] de ende heeft eenderhande bitterheyt mit zueticheden ghemenghet ende daer om sluytet vast. Item die blomen ende die bladeren zijn nutter in medicinen dan in anderen dinghen. ende centauria bene- 49155[regelnummer] met die zericheyt vanden buucke ende claert dat ghesichte ende ontstoppet dye nyeren ende die mylt ende gheneest dye popelsie die cleyne is of gycht. ende mit hoenich ghenomen doodet die pyeren 49160[regelnummer] ende zijn wortel consolideert wonden als plynius ende dyascorides segghen Dat xlix. capitel vanden lauwerboemGa naar eindnoot49162 DAphuus in griex is laurus in la-Ga naar eindnoot49163 tijn als ysidorus seyt libro xvij. ende 49165[regelnummer] laurus wordt gheseyt van desen woer- de laus laudis dats lof want mitten bla- deren ende mitten telgheren vanden lauwerboem plachmen die hoefden te croenen der gheender die victorie had- 49170[regelnummer] den mit groten loue ende prijs. Ende daer omme bij den ouden tijden plach laurus lauda te hyeten mer daer nae so wordt die d. of ghehaelt ende die r. toe ghedaen ende is laurus ghehyeten. ge- 49175[regelnummer] lijckerwijs alsmen plach te segghen me- didies daermen nu seyt meridies dat is middach als ysidorus seyt. Dye grye- ken heyten desen boem dapheyn daer omme dat hij altoes groen is want hij 49180[regelnummer] is altoes groen winters ende zomers ende daer omme werden die verwinres daer mede ghecroent als ysidorus seyt. ende plynius seyt dat dese lauwerboem behoert properlicken keyseren ende co- 49185[regelnummer] ninghen toe ende den ghenen die zege ende victorie ghehadt hebben ende hij verchyert die huysen ende van hem zijn twee gheslachten als delphica ende cy- pria. ende mitten lauwerboem delphi- 49190[regelnummer] ca worden die delpheres eerst ghecro- net die zeghe hadden. ende mitten lau- wer cypria croenden die romeynen dye hare als si victori hadden. mer nv zijn daer veel species van lauwer bomen mer 49195[regelnummer] si scelen inder gronicheyt ende in dyer groetheyt vanden bladeren ende van- den bessen. ende is een boem van me- nigerhande ghedaenten Ende hij telter xiij. species des selues boems. onder 49200[regelnummer] die welcke hij eenderhande specie set die den groten iupiter ende appollo del- phicus ghewyet was. ende daer omme daer die aerde vanden lauwerboem in enen huyse is daer blijft dat huus van- 49205[regelnummer] den blixem onghescent ende appollo en plach gheen antwoerde te geuen als daer gheen lauwer tegenwoerdich en was ende wantmen te ghelouen plach dat hij nut was in godlijcker eren soe pla-
[Folio 320v]
49210[regelnummer] ghen si dyen oeck te besighen totten lo- ue ende prijs der werelt ende men moets niet besmetten mit enighen ydelen din- ghen ende men plachen opten outaer te legghen ende te steken. Item die key- 49215[regelnummer] ser tyberius plach den lauwer op zijn hoeft te setten alst onweder was van don- der ende van blixem ghelijck dat si dyen draghen teghen die vreesen der blixem. Item plynius vertelt een wonderlic dinc 49220[regelnummer] dat doe augustus sat in enen hof bij dru- sillam augustam doe werp hi een hen- ne neder vanden hoghen die alte sonderlin- ghe wit was ongequetst in des keysers schoet ende die henne hyelt enen telch van 49225[regelnummer] enen lauwerboem in haren beck die ghe- laden was mit veel bessen. ende die waersa- ghers hyeten datmen die henne sober houden soude ende datmen die bessen saey- en soude ende verwarense mit groter naer- 49230[regelnummer] sticheyt wt den welcken een heerlijck ze- ghelijck busch quam. welcken lauwer die keyser na in zijn hant hyelt ende hy droech een croen op zijn hoeft. Ende ten laetsten die ander keysers inder seluer 49235[regelnummer] manieren. ende wt den seluen bossche moest- men dye victorie dye eerst ghehouden was starcken. hier toe seyt plynius Item dyascorides doetter noch wat toe van- den lauwerboem ende seyt dattet een boem 49240[regelnummer] is van schoender formen ende van ghoeder luchten ende van wonderlicker craften. want zijn blader groen ghenomen die zeer wel ruuckende zijn ist dat si ghestoten werden soe saften si ende ghenesen steec- 49245[regelnummer] ten van byen ende van wespen ende alle drintinghe. ende ist datmense bi den boecken leyt ende bij den clederen soe en werden si vanden wormen niet ghegeten. Ende die vruchten vanden lauwerboem heyten wij 49250[regelnummer] baccas lauri dats bakelaer. ende die coer- nen zijn buten zwart of rodelachtich ende bynnen wit ende smerich ende ront inder fi- guren ende inder complexien heet ende droeghe inden anderen grade. ende si heb- 49255[regelnummer] ben een subtijl substancie ende hebben macht te zuueren ende te conforteren ende daer om werden si oerbaerlic inder me- dicinen ghedaen. wt den welcken men dyerbaer olye maect die goet is tot ve- 49260[regelnummer] le couder passien ende oeck mede tot an- deren passien etcetera Dat l. capitel van dyptannus. DIptannus is een medicinael cruutGa naar eindnoot49263 wes wortel meest inder medicinen 49265[regelnummer] ghebesicht wordt ende zijn substancie sal dicht wesen ende niet doergaet. ende als si ghebroken wordt dat si niet ghepuluert en werdet ende heeft macht te ontbinden ende dat venijn nae hem te trecken ende 49270[regelnummer] dat te verteren. waer bi dattet ghoet is teghens venijnde beten. ende op die won- den gheleyt ende ghedragen als dyas- corides ende plathearius segghen: ende alsmen een luttel dincgs toe doet soe 49275[regelnummer] seytmen dat die wortel veel virtuten he- uet ende sonderlinghe die virtuut vander dryakelen ende si doet menstrua voert co- men ende leydtse wt ende sluutse buyten. ende doetse wt comen die secundinen ende 49280[regelnummer] dode kynder of ander vuulnisse die inder moeder leyt. ende mitten zape van wijnru- te ghenomen coemt te hulpe den ghe- nen die vallen vanden groten euel ende den gichtighen luden als die selue dyas- 49285[regelnummer] corides seyt: Item plynius seyt van de- sen crude libro xvij. capitulo vij. dat die hynden of die herten dit cruut eerst vonden ende wijs- dent want si eten dat cruut om dat si te rascker baren moghen ende te lichtelijcker
[Folio 321r]
49290[regelnummer] ende ist dat si mit scut gheschoteu zijn soeGa naar eindnoot49290 suecken si dyptan ende etent ende wriuen die wonde aen dat cruut ende die pijl ghaet wt ende die wonde gheneest. Dit selue seyt basilius in exameron ende oeck ambrosius 49295[regelnummer] ende die expositoer ouer canticorum seyt oeck daer hi spreect vanden hynden der herten Ende plynius seyt dat dit cruut in veel steden wast ende dat in vetten landen wast dat is tquaetste ende dat in dorren har- 49300[regelnummer] den steden wast dat is tbeste ende dattes een mensche een cleyn luttelken proef- de soe ontsteket hem die mont mer nyet zeer als die selue ysidorus seyt libro xvij. daer hij aldus seyt. Diptannus is een 49305[regelnummer] berch der aerden daer diptannus tcruut den uaem af heeft Waer of dat virgili-Ga naar eindnoot49306 us seyt Als die hinde ghewont is so ma- ket si spronghe ende soect dyptan. Ende het is van alsoe groter virtuten dattet een yser 49310[regelnummer] dat inden lyue ghebleuen is wt drijft ist datment etet ende plaestertet op die won- de mit apostolicon daer puluer vanden magneten mede in is Dit cruut heiten zommige meesters polleye vander zee 49315[regelnummer] etcetera als ysidorus seyt. Dat li. capitel van draguntea.Ga naar eindnoot49316 DRaguntea is een cruut alsoe ghe-Ga naar eindnoot49317 noemt daer om dat zijn steel inder manieren van enen serpent mit stippen 49320[regelnummer] ouer ghesprayt is ende die slanghen haten dat cruut als ysidorus seyt libro xvij. ende dit cruut wordt van vele luden serpenti- na of colubrina ghenoemt. want het he- uet een purpur bloem die ghedeylt is 49325[regelnummer] ende open als eens serpents mont. wt wel- ken middel coemt oft een serpents ton- ghe waer scarp zwart ende ront. ende in tmiddel vander blomen coemt wt oft een hoeft waer mit enen grouen ronden sade 49330[regelnummer] dat eerst groen is daer nae roet alst be- staet te rijpen. Dit cruut als dyascorides seyt is van groter craften ende virtuten want zijn wortel ghedroecht ende ghepul- uizeert ende mit rosenwater ghemenghet 49335[regelnummer] zuuert dat aensichte ende maectet claer. ende mit walscher zepen ghemengt verwet dat aensicht ende zuuert droecht ende gheneest fistelen ende maect den mont van- der fistulen alsoe wijt datmen dye been 49340[regelnummer] die daer in verrot legghen wt trecken mach. ende mit edick ende mit leuenden calck ghemenghet gheneset den kancker ende zijn bladeren in wijn ghesoden rypet apostemen. ende tsap van desen crude ge- 49345[regelnummer] neest doefheyt die van couden ghecomen is ende tsap maectet ghesichte claer ende doet menstrua voert comen. ende die bloyen- de aenbeyen heeft die verteertet ende droechtse. ende zijn sap van bynnen gheno- 49350[regelnummer] men doet die vrucht verworpen ende zijn roke veriaghet serpenten. noch tlichaem en can vanden serpenten niet ghequetst worden ist dattet mitten zape besmeert is. dit seg- ghen dyascorides ende platearius 49355[regelnummer] Dat lij. capitel van dragantum. DRagautum als plynius ende aui-Ga naar eindnoot49356 cenna segghen dattet een ghom- me is van enen boem. wes vuchticheyt hart wordt van hetten of van couden. ende 49360[regelnummer] zijn specie is dryerhande. want het is wit puer ende claer. ende dit is tbeste ende het is oeck rodelachtich ende gheel twelc niet alsoe ghoet en is als twitte daert aen der aerden ghemengt is Ende datter 49365[regelnummer] wit is dat is ghoet ter couder medicinen ende men macht xl. iaer houden ende heeft virtuut te vercoelen te vuchtighen ende te zuueren ende dit doet van zijnre coutheit weghen ende van zijnre vuchticheyt.
[Folio 321v]
49370[regelnummer] ende heuet virtuut te lymen ende te bynden ouermits zijnder ghommosicheyt want- tet ghommich is ende is ghoet teghen ghebreken der borsten inden electuarien ende in syropen want het vuchticht dye 49375[regelnummer] droeghe borst ende brenghet die verloren humoer weder ende beneemt den hoest die splitinghe vander lippen ende dye vlceringhe vanden monde die ghene- set ende zuuert dat aensicht ende maectet 49380[regelnummer] wit ende helpt den ghenen die artike hebben ende helpet teghen dissentiriam dat is eenrehande buuckeuel dat van scarper medicinen coemt ende zomwijlen van anderen saken als gheseyt wordet 49385[regelnummer] in platheario etcetera Dat liij. capitel van ebenus. EBenus is een hout in ethyopienGa naar eindnoot49387 ende heeft ene zwarte verwe ende is saft inden tasten ende effen hart ende 49390[regelnummer] zwaer. Want om zijnder groter dich- ticheyts willen soe ist also zwaer. ende leydtment int water soe sinctet ende be- gheert den gront als gheseyt wort int boeck der groyelijcker dinghen. het is 49395[regelnummer] stiptick inden smake ende bytende want ist datment inden vyere leydt so barnet rasch ende gheeft enen zueten roke wt ende ghoede lucht. ende op enen wetsteen ghewreuen gheuet enen roeden verwe 49400[regelnummer] ende heeft virtuut te zuueren ende oec mede te starcken. ende daer omme ist goet in col- lirien dat is in medicinen der oghen als plynius ende dyascorides segghen. Item van desen houte seyt oeck mede ysidorus 49405[regelnummer] libro xvij. dattet in yndien wast ende in ethiopien: ende het wordet also hardt als een steen Wes hout zwart is ende die bast saft als vanden lauwerboem. ende dat in yndien wast dat is speckelich ende meni- 49410[regelnummer] gherhande van stippen ende van plecken mer dat isset tbest dat nergent spuckelich en is ende dat zwart is ende saft als een hoorn ende men pleghet biden wyeghen te setten daer die ionghe kynderen in die wyeghe 49415[regelnummer] legghen op dat si te myn veruaert sullen we- sen van anderen zwarten dinghen als virgilius ende ysidorus segghen. Item plynius prijst dit hout. die een scrijft ebenus ende die an- der ebanus ende seyt dattet een precioes 49420[regelnummer] boem is ende is den goude ende den elpenbeen te ghelijcken. ende daer omme plaghen die van ethyopien dit hout ende ghout ende el- penbeen den keysers te scencken voer sinen tribuut: waer of datmen leest dat dye co- 49425[regelnummer] ninghinne saba salomon aldus sulcke hou- ten ghaf. iij. regum. x. etcetera Dat liiij. capitel van edera.Ga naar eindnoot49427 EDera is gheseit van herendo dat isGa naar eindnoot49428 van cleuen als ysidorus seydt. 49430[regelnummer] daer omme dattet den bomen aen cle- uet. Of het wordt gheseyt van edo dat is van eten want ist dattet die gheiten eten soe ghecrighen si daer of veel melcks daer edy dat zijn die ionghe gheyte- 49435[regelnummer] kens of gheuoedet worden. Sijn wor- tel die doerboert alte harden dinghen ende is van couder naturen ende com- plexien. Ende so waer dattet wast daer bewijstet dattet langhe tijden cout is. 49440[regelnummer] ende het houdet zijn groenicheyt lan- ghe tijt ende en verliest oeck zyn blade- ren nyet ende is van bitteren dempigen smake Item plynius seyt libro xvi. capitulo xxiij. dat van edera dat is vander wedewint 49445[regelnummer] twee specien zijn als wyt ende zwart. manneken ende wijfken. tmanneken is meerder ende inden blader harder ende vetter ende de wit- te edera heeft witte vruchten die zwar- te zwarte vruchten. men plach die poe-
[Folio 322r]
49450[regelnummer] ten te croenen mitter wedewinde in enen teyken dat si leuende van sinnen zijn ende sub- tijl. want si altoes groyt ende groen is. ende die ghene die ghinghen inden gheweyde des vryen vaders dat is des wijns die- 49455[regelnummer] men bachus heet croenden si mitten we- derwinde waer bij dat dese boem was ghesacreert den gode vanden wijn ende oeck marti dat is marssen. ende die grote coninc alexander croende zijn ridders 49460[regelnummer] mit edera doe hi victori behielt van yn- dien als die selue plynius seyt. ende is een boem die zeer hoghe clymt also lan- ghe als hi een muer of een boem vynt daer hi aen op crupen mach. ende heeft tel- 49465[regelnummer] gheren ende bladeren ende bessen mer si zijn bitter. ende het is wonder waer om dattet vanden ouden gheeert was want het heeft ondersneden bladeren ende hoec- kich ende zwaer van roecke ende effen on- 49470[regelnummer] der wes schyem die wormen schuylen. Item plynius seyt ende dyascorides mede al ist sake dat dese edera bitter is nochtans is si nut ter medicinen ende is ghoet teghen dissintiriam. Item tsap 49475[regelnummer] inder nazen ghedropen zuuert hoeft ende safticht den hoeftzweer Item tsap mit olye ghemenghet ende warm in die oren ghedropen is ghoet teghens doefheyt Item edera is ghemaect van contrarien 49480[regelnummer] saken ende daer om werct si in contrarien dinghen waer om dat si heeft virtuut te rijpen te trecken te zuueren ende te safti- ghen. ende daer om worden haer bladeren dicwijl ghedaen totter kokinghe ende 49485[regelnummer] haer ghomme is scheydende ende ont- byndende. ende een bock die daer mede gheuoet is als mitten bladeren van edera ende ghedoot ende dat bluet warm ghe- droncken een ghoede pynt tusschen twee 49490[regelnummer] onser vrouwen daghen breect sonder twi-Ga naar eindnoot49490 uel den steen inder blasen. dit heb ic we- ten prouen ende oeck inden leynden Item het is eenrehande speci van edera op wes bladeren douwe valt ende werdt dicke ende 49495[regelnummer] slimich ende wordt verwandelt in lap- danum. wes virtuut groet beproeft is vanden meysters want een fumigaci dat is een rokinghe ghemaect van lapdano doet menstrua voert comen ende dryuet 49500[regelnummer] secundinen wt ende dode drachten ende dwinghet den reume dat is den snuuf vanden hoefde ende starct die sinnen ende helpt die ghene die hoestende zijn ende stempt dat buuceuel ende is nut in vele 49505[regelnummer] medicinen etcetera Dat lv. capitel van elytropium.Ga naar eindnoot49506 ELytropium is een cruut also ghe-Ga naar eindnoot49507 hieten daer om dattet vloyet als die zomerlike solsticium is ende werdt 49510[regelnummer] vanden latijnschen solsequium ghehey- ten als ysidorus seyt libro xvij. want als die zonne op ghaet soe luucc dit cruut zijnGa naar eindnoot49512 bladeren op: ende als die zonne ondergaet soe sluyten die bladeren weder toe ende 49515[regelnummer] men heytet oeck verrutaria dats wrat- ten cruut daer om dattet wratten verdry- uet ende af doet ist datment drynct of plaestert als ysidorus seyt. Item pla- thearius heytet sponsa solis ende is een 49520[regelnummer] cruut dat heet ende vucht is inden ande- ren grade. wes sap ghoet ghedroncken is teghen tvenijn ende teghen beten van hon- den die venijnt zijn ist datmen dat cruut wrijft ende legghet op die wonde ende 49525[regelnummer] is ghoet teghen verhettinge der leue- ren ende teghen verstoptheyt der leue- ren. etcetera. Dat lvi. capitel van eleborus ELeborus ysidorus seyt dat dyeGa naar eindnoot49529
[Folio 322v]
49530[regelnummer] romeynen eleborum heyten veratrum daer om dattet den ghenen diet neemt ouer mate verwoet maket of dodet. ende hier af zijn twee gheslachten als wit ende zwart. ende hiet daer omme wyt eleboer 49535[regelnummer] want hij witte wortelen heeft ende pur- geert fleumatige humoren. ende hiet daer omme zwart eleboer die ander om des wille dat hij zwarte wortelen heeft ende hi purgeert zwarte humoren dat zijn me- 49540[regelnummer] lancoliose humoren: Item dyascorides ende die ander auctoren segghen dattet een machtich ende een gheweldich cruut is in- der virtuten ende men salt mit groter be- hendicheyt nemen inder medicinen want 49545[regelnummer] het quetst zeer. want inden eersten so do- det alsment onredelijcken neemt of ghe- uet ende nochtans ist tot veel zuucten nut ist dattet wijselicken ghegeuen werdt als dyascorides seyt. want het ontbyndet die 49550[regelnummer] quarteyn ende doot pyeren inden oren ende anderswaert. ende ist datmen zijn puluer mit brode menghet of mit deeghe oft mit ghort ende dattet die rotten of musen eten soe sullen si steruen. ende het coemt te 49555[regelnummer] hulpe die vallende zijn vanden groeten euel ende die in litargien geuallen zijn als dyascorides ende plathearus segghenGa naar eindnoot49557 ende tbest van desen tween is eleborus albus dat is die witte ende is heet ende 49560[regelnummer] droeghe van complexien inden dorden grade ende wast in berchachtighen ste- den ende in vuchtighen steden ende heuet blader als die bredeweghe mer si zijn langher ende scarper int eynde ende die steel 49565[regelnummer] is eens cubitus lang of meer wes wor- tel zeer laxeert opwaert ende nederwaert ende wij en sullens nymmermeer oerba- ren die materi en si eerst verduut ende bereit ende dan salment oec mit groter sub- 49570[regelnummer] tijlheyt gheuen. ende daer om seyt ypo- cras Wiltstu dat eleborus wercken sal soe roer dat lichaem voer ende dat die ghene dyet neemt daer op niet en slape als hijt ghenomen heeft in thyen vren 49575[regelnummer] niet daer nae. want het heeft virtuten ende cracht dat vucht te resolueren in win- dicheden waer of dat volcht smoringe der gheesten ende die doot als dyascori- des ende plathearius segghen ende die zwarte 49580[regelnummer] is veel anxsteliker etcetera Dat lvij. capitel van esula. ESula is eenderhande boemken dieGa naar eindnoot49582 welcke hete ende droeghe gheseyt wort vanden meesters als dyascorides seyt 49585[regelnummer] Wes wortel ghoet is inder medicinen ende hier of zijn veel species ende die virtuut van dyen is nu inden melck nv inden za- pe ende nu inden wortelen. Esula is een cruut ende heeft slechte blader ende ghe- 49590[regelnummer] uet een melckige humoer wt ende pur- geert fleumatighe humoren ende zuuert die watersucht in menigerhande passi- en die van fleumen comen. etcetera Dat lviij. capitel van erucha 49595[regelnummer] ERuca dat is wit morstertsaet ofteGa naar eindnoot49595 dat cruut daer of ende is tweerhan- de als tamme ende wilde ende is heet ende vucht ende is scheydende ende openende ende starct die nyeren ende gheneest die po- 49600[regelnummer] pelzye ende vergichticheyt ende doet wel vrine maken ende zuuert die blase ende die nyeren ende is nut in spijse ende inder me- dicinen. ende die byen minnen zijn blomen Dat lix. capitel van enula.Ga naar eindnoot49604 49605[regelnummer] ENula is een cruut dat wij alandtGa naar eindnoot49605 heyten Wes manier is tweerhan- de als enula ortulana ende enula campa- na ende dese is dye beste ende heeft dye meeste virtuut ende sonderlinghe inden
[Folio 323r]
49610[regelnummer] wortelen ende men sal die wortel ghade- ren int beghin des zomers ende men salse in die zonne droghen op dat si vander vuchticheyt nyet ghecorrumpeert en worde. ende heeft macht te zuueren ende 49615[regelnummer] te saftighen ende die zenen te starcken ende die slimighe vuchticheyt te verteren. ende si is wonderlijcke goet teghens den hoest ende teghens die vercoutheyt der ghees- teliker lede want daer staet ghescreuen in 49620[regelnummer] Macer Enula campana reddit precor- dia sana. dat is dat dese wortel van enu- la campana is der borsten ghoet ende den gheestelijcken leden want dese wor- telen aen cleynen sciuen ghesneden ende 49625[regelnummer] aen enen starcken draet ghedreghen dat si van malcanderen blyuen ende in die zon- ne ghedroecht ende dan sommighe sciuen onderwijlen als een ghebrec heeft inder borsten in wijn of in byer gheleyt safti- 49630[regelnummer] ghet die borst harde wel etcetera ende dyen dranck smaecket veel te bet mer die kan- ne altoes vast toe te stoppen etcetera Dat lx. capitel van ephitinium. EPhitinium is een bloem van chy-Ga naar eindnoot49634 49635[regelnummer] mus dat is een cruut wes virtuten altemael inden blomen is want die blo- me alleen ende dat cruut en besichtmen ni- et inder medicinen als dyascorides plini- us ende plathearius segghen ende heuet 49640[regelnummer] macht te purgeren ende te reynighen fleu- matighe ende melaucoliose humorenGa naar eindnoot49641 of passien waer dat si goet ende bequaem is teghens die qnartaen. ConstantinusGa naar eindnoot49643 seyt dat si goet is teghens die coudepis- 49645[regelnummer] se ende teghens zwaricheyt vander orinen te maken ende oeck tegen verstoptheyt der leueren ende der milten etcetera Dat lxi. capitel van ebulus EBulus is een vrucht of een cruutGa naar eindnoot49649 49650[regelnummer] dat wij edick of azijn heyten ende is den vlyeder ghelijck inder stammen ende oec mede inden bladeren. wes wortelen bas- ten telgheren ende bloemen nut zijn al totter medicinen. Item dyascorides en- 49655[regelnummer] de plynius segghen dat si macht heb- ben te ontbinden ende te verteren die gro- ue slimighe fleumen. want dat sap van ebulus is nut ende goet teghens dat voet euel ende teghens den crampe vander ze- 49660[regelnummer] nen vanden handen ende vanden voeten: ende is oeck mede goet tegens die water- sucht die van fleumen coemt die cout ende wit is. Item tcruut is goet gheleyt ende daer ouer ghestoeft soe waer een zwel- 49665[regelnummer] linghe is tusschen vel ende vleysch aen des menschen lichaem. Item ebulus is bouen maten goet op gheuallen of ge- slaghen steden des lichaems ist datmen adick of ebulus siet in water ende datmen 49670[regelnummer] die stede daer ouer stouet ende bade dic- wijl ende legter dat cruut op vanden sel- uen adick cleyn ghestoten mit camillen olye want het safticht die zericheyden ende die heffinghe ende gheeft den ze- 49675[regelnummer] nen ende iuncturen der benen craften ende starcheyt. ende ebulus en is nyet alste ghenuechlijck inden ruucken of in- den smaken mer inder virtuten ende in- der daet soe ist fijn vanden ouden mees- 49680[regelnummer] ters gheprijst als plynius ende platearius segghen etcetera Dat lxij. capitel vanden vigheboem. FIcus is een boem ende is also ghe-Ga naar eindnoot49683 heyten van fecunditas dats vrucht- 49685[regelnummer] baerheyt ende is drachtigher dan andere bomen want hij draghet dryeweruen of vierweruen vruchten des iaers. ende al- soe rasch als die een vrucht rijp is so was- ter een ander weder ende die vigheboem
[Folio 323v]
49690[regelnummer] in egipten is die vruchtbaerste. wyens hout in dat water gheleyt sinct vlusch ende alst inden gront gheleghen heeft so co- met weder op dat teghens der naturen is. want het was te voer lichter dant na 49695[regelnummer] is alst nat ende slijckich gheworden is in- den gronde. Item die vighen ghegeten van ouden luden verdrijft hem die rym- pelen wt den aensichte ende anderswaer Item ist datmen styeren of verren byn- 49700[regelnummer] det onder enen vigheboem hij sal te hant zedich ende ghoedertiren werden. hier toe heuet ysidorus gheseyt libro xvij. capitulo viij. Item aristotiles seyt inden boec- ke der groyelijcker dinghen dat die hu- 49705[regelnummer] moer of die vuchticheyt eens basts van enen boem die is als bloet inden dyeren in zommighen melckich als inden vighe- boem ende inden moerboem mer dat melck vanden vigheboem heeft craft 49710[regelnummer] des lubs om casen te maken als die blo- me van cardus daermen kasen mede strem- met Item zijn humoer is zeer smerich ende daer omme is hi zeer vruchtbaer ende datter smerich is dat wordt vrucht ende 49715[regelnummer] dat subtijl ende waterich is dat worden bla- der of dat wordt verkeert in bladeren die daer af breet ende dicke zijn ende dye eynden ront ende scharp. vander welcker melck of sap die cullen mede gesmeert 49720[regelnummer] maect een hettinghe der minnen als tot- ter oncuuscheyt Item aristotiles seyt dat die vigheboem onderwijlen bestaet te ver- vuylen ende dat gheualt onderwilen van ge- breck der humoren ende in beyden punten be- 49725[regelnummer] hoeft die boem der medicinen want dye acker luden comen hem te hulpe als hem vuchticheden ontbreken mit bequameliken messe ende mit zueten water. ende wanneer dat die boem te veel humoren heeft soe 49730[regelnummer] doerslaen si den boem tot veel steden ende laten die oueruloedighe vuchticheden wt lopen als daer bouen vander medicinen der bomen ghetoent is. Item die vighe- boem in egipten is een vruchtbaer boem 49735[regelnummer] ende hij is den moerboem ghelijck in zijn- der groetheyt ende inder bladeren ende int aensien ende draghet vierweruen des iaers vruchten mer die eerste en wordet niet rijp dan der welcker vruchten dye 49740[regelnummer] vigheboem van cypren ghelijck is dye vierweruen draghet ende maect vierhan- de vruchten. Item die vigheboem is te- der ende en mach niet veel coude lyden ende sonderlinghe als hij bestaet te dra- 49745[regelnummer] ghen. Item plynius seyt libro xij. capitulo vi. dat die vigheboem in yndyen heeft cley- ne vighen of appelen mit breden blade- ren ende telgheren bestroyet welcke tel- gheren of tacken ter aerden ghecrommet 49750[regelnummer] werden mit haren last ende werden in die aerde ghesteken ende alsoe maken si een nuwe gheslacht inden ommeganc bij haren vader ende bij der stammen en- de dese vigheboemen maken alsoe groe- 49755[regelnummer] ten schyem datter die harderen slechs onder schuylen voer die hetten der zon- nen ende oeck voer den wint ende dese boem maect cleyne appelkens of vige- kens ter groetheyt van eenre bonen mer 49760[regelnummer] si worden alsoe onder den bladeren ghe- coect ouermits die hetten der zonnen dat si al te ghenoechlick om eten zijn. Item noch soe seyt plynius libro xv. capitulo xix. datter eenrehande vigheboem is die fi- 49765[regelnummer] cus siluestris heyt ende zommighe ander heyten caprificus ende en wort nemmer- meer rijpe mer dat hij van hem seluen niet en had ghaf hi den anderen want die bouluden pleghen die monden vanden
[Folio 324r]
49770[regelnummer] wortelen te openen of die basten des vi- gheboems ende te steken daer griffelen in van caprificus daer nuwe humoer wt wast ouermits der luchten die genuech- lijck ende bequaem is ende ontfanget daer 49775[regelnummer] nuwe virtuut van dyer griffelen. Item die zuden wynt is die vighen nutter dan die noerden wint is ende daer omme en wassen nyet veel vighen noertwaert Die virtu- ten vanden vighen soect bouen inden trac- 49780[regelnummer] taet van carica in die letter C. daert vol- comelic gheseyt wordt. etcetera Dat lxiij. capitel van fraxinus.Ga naar eindnoot49782 FRaxinus is een boem als ysidorusGa naar eindnoot49783 seyt ende is wassende in scarpen ste- 49785[regelnummer] den ende in gheberchten daermen piecken ende glauien of maket ende men heyten in duut- sche een esschenboem. Item plynius seyt vanden esschenboem libro xvi. capitulo xiij. onder alle bomen soe heeft die natuer die essce 49790[regelnummer] nut ghemaket hi is hoech ront ende wel wassende ende haestelijck: zijn bladeren die zijn goet teghen tvenijn alsmen tsap wt porst ende gheuet te drincken. Ende die serpen- ten zijn soe zeer veruaert van desen boem 49795[regelnummer] dat si voer die son of nae der sonnen onder den esscheu boem niet en dorren comenGa naar eindnoot49796 ende waert sake dat enich serpent gheset worde tusschen enen coel viers ende esschen bladen die daer omtrent laghen also dat- 49800[regelnummer] ter niet opens en waer dan vier ende veel esschen bladeren om dat vier so soude die serpent lyeuer doer dat vier lopen dan ouer die esschen bladeren. Ende nochtans zijn in grieken die esschen blader den quic- 49805[regelnummer] ken een venijn. mer alle den beesten die e- derkaeuwen en schaden si nyet. ende in ytali- en en scaden si den quicken niet. Die es- sche bloyet eer dan hij telgheren criget Het zijn twee gheslachten als die griec- 49810[regelnummer] ken segghen Sommighe is lanc ende nyet knopich ende die ander is corter inden bladeren ende harder ghelijc den lauwerboem Item sommighe ander dey- len den esschenboem nae der ghelegent- 49815[regelnummer] heyt als die een wasset inden velde ende die ander int gheberchte. ende die inden velde wassen die hebben grote gecruuf- de bladeren mer die inden bergen wassen hebben dicker bladeren ende die zijn beter 49820[regelnummer] dan die inden velde wassen. hier toe he- uet plynius gheseyt Item plathearius seyt dat fraxinus is een boem die heet ende droeghe is inden anderen grade. wyes basten ende bladeren mit causo ende mitten 49825[regelnummer] padden hoeden die daer op wassen ghoet zijn ter medicinen want si stempen tbuuck-Ga naar eindnoot49826 euel ende si verbieden dat choern als die ma-Ga naar eindnoot49827 ghe te cranck is van onthoude. mer men salse koken mit reghenwater ende mit 49830[regelnummer] edic ende op die maghe legghen. Dat lxiiij. capitel vanden boeckeboem FAgus is een boem diemen boeke-Ga naar eindnoot49832 boem heyt wes materi in veel din- ghen nut is ende nodorftich als ysidorus seyt 49835[regelnummer] libro xvij. ende plynius libro xvi. Fagus is een boem die eykelen draecht alsoe ghenoemt want die luden plaghen wijleneer vander vruch- ten der boekebomen te leuen ende namen haer spijse daer af want fage in griex is 49840[regelnummer] eten in duutsche als ysidorus seyt libro xvij. plynius libro xvi. capitulo vij. seyt aldns datGa naar eindnoot49841 die eykel vanden boeckeboem buyten wert besloten mit eender dryerhoecter lichter huut ghelijck der keerlen Mer 49845[regelnummer] mit eenre morwenre bast. wes morch den musen bequaem is ende maect dye rotten sat ende vet ende het is oeck den tra- ghen duuen bequaem ende voedetse. zijn bast is oeck zeer nut den maelrers
[Folio 324v]
49850[regelnummer] sonderlinghe die noertwaert wassen. want si makender vaten of die tot meni- ghen dinghen dyenen als ysidorus seyt capitulo x. Item die selue seidt int selue boeck dat die vruchten van desen boem zeer soet 49855[regelnummer] zijn ende voedelic ende die dieren die daer af gheuoet zijn die zijn goet te koken ende zijn der maghen nut ende si zijn goet ende licht te verduwen ende het is een boem die niet dicht en is inder substancien mer 49860[regelnummer] open ende ghatich ende daer om en duert hi niet langhe als die selue seyt noch- tan is zijn substanci zeer bequaem tot bor- deren ende tot anderen dinghen te tymmeren wes substancie puer is ende van ghenen 49865[regelnummer] wormen ghegheten ende is al te fijn gla- ser af te maken want van zijnder asschen ende van anderen dinghen diemen daer thoe doet ende ouermits starcken viere so wor- den die glasen constelijc ghemaect. ende 49870[regelnummer] men vindet luttel houts dat alsoe ghoet is menigerhande dinghen af te maken. want het is saft ende ghatich dat is open ende ondicht als plynius seyt. ende is een lut- tel gommich tot veel steden ende daer om 49875[regelnummer] barnet lichtelic ende wert oeck lichteliken ghegeten vanden wormen ende vervulet lichtelijcken ende laet oeck eenrehande blo- men wt ende die byen pleghen daer van ho- nich te ghaderen inden holen bomen. 49880[regelnummer] dat is wilt honich als plynius seyt. Dat lxv. capitel vander bonen FAba dat is een boen. Ysidorus seytGa naar eindnoot49882 libro xvij. dat b. faba gheseyt naeGa naar eindnoot49883 der griexer ethymologien dat is speldin- 49885[regelnummer] ghe also veel als faga want fage in griex- en is eten in duutsche. ende is een ghe- slachte van legumen legumina dat zijn als erweten boenen wicken ende al de- ser ghelijcke. die welcke ouder wilen eer 49890[regelnummer] plaghen te nutten ende te eten ende so noch onderwijlen doen. ende hier of zijnGa naar eindnoot49891 twee species. vanden welcken die een heet faba egipcia dat is boene van egipten ende die ander is een ghemeyn boen. ende 49895[regelnummer] dese worden onderwijle fresa ghehey- ten daer omme datse die luden al kner- sende breken ende malen inden monde. als die selue seyt. Item dyascorides seyt dat faba een cruut is dat inden ho- 49900[regelnummer] uen wast ende dat oeck inden ackeren ghesayet is wyes steel al hoeckych op gaet grof ende hol ende knopich ende maect sine bladeren tot enen yghelijcken knope breet ende slecht ende oeck een luttel scarp- 49905[regelnummer] achtich ende brengt een witte bloem ende int ouerste purperen of zwart ende wael ruuckende ende wordt vanden byen ve- le versocht. Ende al langhes den steel wassen vele vingherlijns of si van enen 49910[regelnummer] hantschoen waren mer veel smaelder. inden welcken bynnen dye boenen onder- scheyden legghen ende die vingherlin- ghen zijn buyten eerst groen ende bynnen wit ende morwe ende alleyncken werden si 49915[regelnummer] hardt vander hetten dyer zonnen. en- de ten laetsten soe werden si mede zwart ende dat is dan een teyken der rijpicheyt. Item dyascorides ende plathearius seg- ghen dat die boen is cout ende droeghe ten 49920[regelnummer] waer dat si groen waer want dan is si vuch- tich inden eersten grade ende die groen ghe- gheten voedet weynich of luttel ende maect groue humoren ende maect opbla-Ga naar eindnoot49923 sinhhe in dat ouerste deel vanden buke. 49925[regelnummer] ende si is inder magen quaet ende winnet groef melancolioes bluet ende grouen roeke die wt der maghen op clymmet totter herssen die de herssen quetst en- de brencgt menigherhande veruaerli-
[Folio 325r]
49930[regelnummer] ke dromen Mer ouermits siedinge of bradinghe werdt hem die opghebla- singhe windicheyt benomen mer niet al- te male. Ende die ghene die altoes bonen eten die hebben dicwijl zericheyt der dar- 49935[regelnummer] men ende si bestoppen die milte ende den buuc- ke. ende mitten bast ghegheten zijn si hardt te verduwen mer zeer opblasende. ende nochtans ist tmorch vanden bonen zuueren- de ende dat water daer si in ghesoden zijn 49940[regelnummer] zuuert dat aensicht ende ghedroncken zu- uert die longhen ende gheneset aposte- men vanden mannen. ende mit rosen ghe-Ga naar eindnoot49942 menghet wisschet af die zericheyt ende die zwarticheyt ende oeck mede die leep- 49945[regelnummer] heyt der oghen. Item bonen ghekaut ende opten slapen vanden hoefden gheleydt dwinghet die humoren dat si totten ogen niet lopen en moghen. Item een boen ghecloeft ende die bynnenste side op enen 49950[regelnummer] ader gheleyt diemen stempen wil stem- pet dat bluet. Item tmorch vanden bo- nen gheplaestert op borsten die van melc lopen stempet ende en laet niet wt lo- pen Item bonen gecoect mit scapen smeer 49955[regelnummer] ende op die voeten gheplaestert al warm helpt podagricus artheticus dats den ghenen die noet inden voeten hebben. ende die bonen wederslaen die vergaderinge ende heffinghe vanden apostemen ist 49960[regelnummer] dat si in wijn edick ghesoden werden ende datmense int beghinsel daer op leyt. Item vander proprieteyten ende naturen der boenen seyt plynius libro xviij. capitulo vij. Item onder die legumina als van boe- 49965[regelnummer] nen van erweteu ende van deser ghelijc-Ga naar eindnoot49965 ke die van alle legumina heyten so zijn die bonen die beste want veel luden men- ghen tmeel vanden bonen mit anderen meel als mit rogghen meel ende mit an- 49970[regelnummer] deren meel ende alsoe wordt dat broet te zwaerder nochtans ist verboden in zom- mighen landen want het plompt den sin altezeer ende maect veel dromen. en- de zommighe ander luden segghen dat 49975[regelnummer] die sielen der doder luden inden bonen zijn. om welcke sake verro verboet fla- no den bisschop dat hij gheen bonen eten en soude Ende die boen wast ende waent mitter manen buyten allen anderen vruch- 49980[regelnummer] ten. men salse in gheynen zeewater sie- den of in enighen anderen souten water men pleechse te sayen te poten ende te mayen als die sterre plyades ondergaet dat is als die hontsdaghen wtghaen in- 49985[regelnummer] den beghinne vanden herfst: ende daer nae somwijlen. Ende so wanneer dat si bloyen begheren si veel waters ende als si al wtghebloyet zijn soe bemynnen si dye droechte. Item die boen wast in 49990[regelnummer] veel steden op haer seluen ende sonder- linghe in mauritannia ende inden eylan- den der noertscher zee. mer si is daer so hardt datmense nauwe koken en mach Item si wast oeck mede in egipten mer 49995[regelnummer] doernich ende daer omme soe scuwen- se die cocodrillen ende duchten voer ha- re oghen ende zijn daer x. cubitus lancg ende heeft een hoeft bouen als mancop ende is van verwen als die rose daer die bo- 50000[regelnummer] nen in ghesloten werden ende haer halm ofte steel is gheknoect ende heeft breede bla- deren ende die vrucht is een luttel bit- ter ende die wortel is goet teten rauwe ende ghesoden ende zijn alsoe groet als wortelen 50005[regelnummer] van riede. Hier toe heuet plynius geseyt libro xviij. capitulo xij. mer int xvij. capitel seyt hij dat selue. etcetera Dat lxvi. capitel van coerne. FRumentum is gheseit van fruendoGa naar eindnoot50009
[Folio 325v]
50010[regelnummer] dat is van bruucken of van voeden als fruges als ysidorus seyt Want frumen dat is dat ouerste deel vander kelen daer men den smake der spijsen eerst voelt. Item dat eyghen ende dat proper dat- 50015[regelnummer] tet frument heeft dat is dat hi aren he- uet int ouerste vanden stroe wassende daer die corlen inden ballichskens legghen ende dit is in allen gheslachten van choern. Item ysidorus seyt datter veel geslach- 50020[regelnummer] ten van coern zijn als weyte of tarwe rog gherst amer spelt mylie ende deser ghelij- ken Vanden welcken men van zommighen nae segghen sal in haren steden. Mer dit is generael bij den coorn datmen mercken 50025[regelnummer] sal die ghedaente der aerden daer elck coorn wasset want zommighe coornen die wassen best in laghen landen zommige in hoghen landen ende dat een wast inden enen lan- de ende in anderen lande en wilt niet was- 50030[regelnummer] sen want gherst wast wel in steden daer die weyte niet en wast als plynius seyt. ende aldus ist te verstaen vanden anderen. Item zommighe coornen wassen haestelijcken ende die zommighe traechlijcke. Want 50035[regelnummer] dat die winter saden wassen rasscher dan die zomer saden ende zommighe wassen dyeper ende zomwighe ondieper. ItemGa naar eindnoot50037 men mercke die bequaem tijt alsmen say- en sal ende oeck mede alsmen mayen sal. 50040[regelnummer] want plynius seyt dattet best is mitter nyeuwer manen dan in enigen anderen tiden want dan wordt dat coorn van allen gebreck ghehouden. ende men sal oeck die claerhe- de der luchten aen sien als ysidorus seyt. 50045[regelnummer] want dan salmen sayen waer of virgilius seyt Blote seye blote maye Plynius seyt in dat seuentiende capittel dat den coern een ghebreck ende oeck een hinder toe co- met ist dat die tijt al te windich is ende 50050[regelnummer] dat tot dryen reysen als wanneer dat- tet bloyet ende alst beghint zijn bloyen te laten ende beghint te rijpen. want van quaden winde soe ghaet die aer te niet ende wort ydel van haren vruchten. Item die reghen- 50055[regelnummer] achtighe tijt hindert hem oeck mede al te zeer wanneer dat des reghens al te veel is want dan wertet mit allen wt ghe- daen vander coutheyt der humoren: of het wordt verkeert in onernloedighenGa naar eindnoot50059 50060[regelnummer] oncrude ende bladeren. Item als een snelli- ke hette daer op coemt die onder dyer wolcken besloten gheleghen heeft hyn- dert hem oeck zeer want wanneer dye vuchticheyt ouermits craft der zonnen 50065[regelnummer] begrepen wordt totten bynnensten der wor- telen soe wassen eenderhande wormkens bi der wortelen van warmer ende oec me- de van slimigher humoren. van der welc- ker vretinghe die substancie des coerns 50070[regelnummer] ghelastert wordt. Item inden grauen bij-Ga naar eindnoot50070 den balchskens wassen wormkens dye corrumperende ende verderuende zijn die greynen des coerns wanneer dat die aren in reghenachtighen tiden ver- 50075[regelnummer] derft werden nae die onmate grote het- ten als die tijt al te zeer droeghe is. Item in al te droeghen tijt wertet coern ver- derft anter dat coern wordt verarmt of verdorret vander vuchticheyt ende alsoe 50080[regelnummer] veruaert om ghebrecs wille des voet- sels of daer wassen vlieghen in die groen zijn diemen cantarides heyt die de craft vanden coorn mit allen eten. ende onder- wijlen soe worden daer oeck mede locuste 50085[regelnummer] dat zijn sprengherkens ende bouten dye mit haren tanden al verderuen ende vreten. Item men moet naernstelicken dat oncruut ontwieden alst staet ende wast want als plynius daer seyt dat-
[Folio 326r]
50090[regelnummer] men dicwijl een venijn cruut vindet on- der fijn coorn wassende als bolrick ofte lediken ende deser ghelijcke twelck ghe- ualt vanden ghebreke der aenghehaelder humoren of vanden ghebreke der virtuten 50095[regelnummer] of der hetten die alle dinghen niet ghe- noech en verwandelt. Item daer wort gheseyt dat die wedersins des coorns gheualt dyemen die rode heyt hier inden lande van ghecorrumpeerden douwe die 50100[regelnummer] den balchskens aencleuende zijn inden gra- nen want die are wordt verderft ende wort oeck verwandelt in een roestighe verwe diemen die rode heyt. Item triticum dat is weyt of tarwe dese weyt of dit coorn 50105[regelnummer] hout die principaetscip bonen allen ande-Ga naar eindnoot50105 ren gheslachten des coorns want daer en is gheen coorn opter warelt dat der men- schelijcker materien vriendelijcker is. noch daer en wordt oeck gheen gheson- 50110[regelnummer] der gheuonden Mer daer of soecket ne- derwaert in die letter t. soeckt oeck me- de die messe ende segete dat en staet hier niet etcetera Dat lxvij. capitel van ghebroken coern 50115[regelnummer] FAr dat is ghebroken coern ende isGa naar eindnoot50115 een gheslachte van coorn also ghe- noemt daer omme datmen tcoorn in enen mortier te breken plach eer datmen vander quaern of oeck vander molen te segghen 50120[regelnummer] wist. Ende ysidorus seit dattet een garstich cruut is dat noch groen is inden welcken die granen noch tot gheender ripicheyt ghecomen en zijn etcetera Dat lxviij. capitel vanden mele. 50125[regelnummer] FArina dat is meel ende is een mate-Ga naar eindnoot50125 rie des broedes ende heeft sinen na- me van far want coorn tusschen tween stey- nen ghebroken werdet farina dat is me- le oft wordt gheseyt van fruendo dat is 50130[regelnummer] van voeden want als dat meel te brode ge- maect is soe vullet den buuc Of het hiet meel wanneer dat coorn fijnlijcken in die mole te broken is ende als die zemelen van- den morch des coorns ghescheyden is. 50135[regelnummer] want als die bloem des morchs gescey- den wordt vanden zemelen of vanden bast so heitment symila of similago dats zemel in onsen duutsche. ander luden heytent pol- ter of poller daer of coemt polenta oft 50140[regelnummer] pulmentum dat is brij van puls gheseyt. als ysidorus seyt libro xv. capitulo vij. nochtan segghen zommighe dat polenta is een brij ghemaect vanden schoensten blomen die wt ghesift zijn des coorns. Ende 50145[regelnummer] die zommighe seggheu dattet vleyschGa naar eindnoot50145 meel is dat aenden wanden vander mo- len vliecht ende dat heyten si amolum wantet ouermits sine lichticheyt wt den chaer vliecht als die zemelen want hij 50150[regelnummer] exponeert simila id est sine mola dat is sonder zwaerte of last Ende nochtans heeft polenta ander beteykenissen als gheseyt wordt inder glosen ouer iosue. waer af si eten polentam des seluen iaers 50155[regelnummer] als granen die ghecoect zijn ende dye ghewreuen waren in die hant ende van- den doppen ghesceyden ghelijck datmen- se in enen stoter stoet. ende daer na hey- ten zijt polenta voer pylenta wanttet 50160[regelnummer] mit pyla dat is mitten stoter ontween ghestoten is. Mer mit wat namen dat zijdt noemen soe is farina properlijcken meel te segghen in duutsche ende is nut in spijsen ende oeck mede inder mediciuenGa naar eindnoot50164 50165[regelnummer] ende men maecter oec broet af ouermits toemenghinge des waters ende ouer- mits cokinghe des viers. onderwijlen ist tbroet ghegherstelt ende onderwij- len niet. ende onderwijlen wertet inder
[Folio 326v]
50170[regelnummer] asschen ghebacken sonder deessem onder- wile wertet inden ouen ghebacken. In deser manieren ende in veel ander manie- ren machmen broet maken van meel als ysidorus seyt libro decimo nono dat al 50175[regelnummer] thert des menschen starcket ende tlijf voet. ende gheeft den arbeyders cracht ende macht Mer voer allen soe is versch wey- ten broet dat zuuer is der menschelijcker natueren tbequamelicste Tmeel werdet 50180[regelnummer] mitter molen ghewreuen ende ghemalen ende wert mit enen zeue vanden zemelen ghescey- de ende dat meel werdet mit warmen wa- ter ouer ghesprenckelt ende wordt gedees- semt ende het werdt te smakelijcker ende 50185[regelnummer] het werdt ghekneden zomwijl mit voe- ten zomwijl mit handen. ende werdt nae ghe- brocht in eenre formen van broede. ende ten laetsten wertet ghecoect ende ghebacken ende nae den groten arbeyt werter die mensche 50190[regelnummer] af gheuoedet ende ghesadet. Item dat meel is oec goet ter medicinen wanneert mit anderen bequamelijcken dinghen ghe- menghet wordt want meel mit hoenich ghemengt gheneest die puusten vanden 50195[regelnummer] aensichte ende zuuert mede als dyascori- des seyt die mannen die verhart zijn van-Ga naar eindnoot50196 der wronghelinghen des melcks salmen hier mede ghenesen. Men sal nemen weyten meel of roggen meel mit smeer 50200[regelnummer] ende siedense in wijne ende maken daer een plaester af ses of seuen woruen ende leggen- se al warm op die mamme als die selue seyt. Ende die plaester rijpt mede verga- deringhe der humoren ende apostemen: ende 50205[regelnummer] safticht die zenen die vercrompen zijn ende die stijf zijn die binae gespasmeert zijn dats daer die cramp in is Dat lxix. capitel van deessem FErmentum dat is deessem ende isGa naar eindnoot50209 50210[regelnummer] gheseyt van feruor dat is hetten daer om dattet dat deech op doet ghaen ende was- sen als ysidorus seyt libro xx. capitulo i. Item fer- mentum is ghemaect van menigerhande virtuten hebbende ghelijcke substancie ende 50215[regelnummer] virtuut ende daer omme heeftet macht dat broet of dat deech op te doen ghaen ende ouermits zijnre zuericheyt verwandelt den smake des broedes. Item dyasco- rides seyt dattet die humoren lichteliken 50220[regelnummer] wt des menschen lyue trecket ende alst ghe- menghet wordt mit soute soe rijpet apos- temen ende doetse doer ghaen. Want dye deessem opent die zweetgater ouermits der subtijlheyt zijnder substancien ende ont- 50225[regelnummer] bynt die humoren Fermentum in latijn dat is zima in griex ende deessem in duutsch. want wanneer dat meel slechs mit water ouergoten is ende te samen ghekneden soe heitet azima dats sonder zima id est son- 50230[regelnummer] der deessem Item deessem is opblasen- de corrumperende doerborende ende schey- dende die delen des broods daert mede ghemengt wort als gheseyt wort ouer die epistel prima chorintheorum quin- 50235[regelnummer] to etcetera Dat lxx. capitel van duuenkeruel. FVmusterre dats duuenkeruel endeGa naar eindnoot50237 is eenderhande cruut alsoe ghe- noemt ende het is heet inden eersten 50240[regelnummer] grade. want het loepet wt der aerden als een roeck mit groeten hopen ende hanghet naeuwe mitter wortelen in dat ouerste vander aerden also als gheseit wordt in platheario Ende hoe dat die 50245[regelnummer] duuenkeruel groender is hoe dat hi be- ter is. ende ghedroecht en is hij nyets waert ende is een cruut van zwaerder luchten ende van quaden smake. mer het is van groter virtuten want hi pur-
[Folio 327r]
50250[regelnummer] geert melancolie fleuma ende colera. ende hij is goet teghens die rudicheyt ende te- ghens twater dat van couder saken coemt ende hij helpt den ghenen die dat voeteuel hebben. ende hi is oeck goet teghens ver- 50255[regelnummer] stoptheyt der leueren ende der mylten noch- tans heeft dit cruyt een laster want het is opblasende ende maect wint ende daer om salmen hem dat benemen mit dylle ende mit vennecoel op dattet gheen vretin- 50260[regelnummer] ghe en make als plathearius seyt. Dat lxxi. capitel van vennecoel FEniculus is een ghemeyn cruutGa naar eindnoot50262 ende is van ghoeder duechden ende van groter craften het is in onsen duutsche ven- 50265[regelnummer] necoel ghenoemt ende is heet ende droghe inden anderden grade ende heuet oeck me- de macht te scheyden ende te openen ende in te sniden van subtijlre saken. Ende van sinen quali- teyten als gheseyt werdt in platheario 50270[regelnummer] wes sade wortel ende cruut dyenen inder medicinen zijn sap scarpt dat ghesicht ende men seyt dat die serpenten ouermits den roke des crudes haren ouderdom af- doen alle iaer ende vernuwen daer mede. 50275[regelnummer] ende die griecken heytent maratrum ysido- rus libro xvij. int leste capittel heet hijt ratus. Item ysidorus nemet wt zekeren boecken van plinius dat die serpenten iaer- lixs haer oghen verclaren mitten zape van 50280[regelnummer] vennecoel. ende oeck ist den mensche har- de goet inden oghen want men maecter een collirium of dat is een medicijn totten oghen. ende dat cruut is tweerhande als dat inden houen wast ende oeck mede dat 50285[regelnummer] int wilde wast. wyens saet mit wijn ge- droncken is goet teghens beten van serpenten ende oeck teghen steecten van scorpionen. zijn sap laeuwe int oer gheghoten doot dye wormen ende starct die maghe ende be- 50290[regelnummer] neemt walghinghe der maghen ende breect den steen ende verwecket die orijn ende maect veel melcks inden borsten Sijn wortel zuuert die nyeren ende mit wijn ghe- coect gheneest si die watersucht ende ghe- 50295[regelnummer] neest beten van honden Alle dese dinghen doet die hofvenneken saet mer die wil- de wercket noch starckelijcker als dye selue seyt etcetera Dat lxxij. capitel van feruula.Ga naar eindnoot50299 50300[regelnummer] FEruula is een cruut wyens zapGa naar eindnoot50300 galbanum heyt als ysidorus seyt in dat seuentiende boeck vanden welcken ghewach wordt in ecclesiastici xxiiij. daer gheseyt wordt dat storax ende galbanum 50305[regelnummer] etcetera daer die glose seit galbanum als pli-Ga naar eindnoot50305 nins seyt syria gheeft galbanum in enen berch daer ferula ouer vloyet daer hij of loept inder manieren van herssen. Item plynius seyt libro xx. capitulo xxiiij. Tsaet van fe- 50310[regelnummer] rula is ghelijck den dille wes bladeren ende telgheren ghecoect mit olien ende ghe- gheten mit honich zijn der maghen be- quaem. mer eetmender te veel soe ma- ken si hoeftzweer wyens wortel gedronc- 50315[regelnummer] ken ter ghewichten eens pennincs in tween glasen of toghen wijns is goet teghens die beten van serpenten. ende zijn sap gheslonden ter groetheyt van eender bonen laxeert den buuc ende zijn groen 50320[regelnummer] morch neemt die onreynicheden vanden aensichte. ende zijn saet in wijn gheleyt ende ghedroncken stempt bloet ende hel- pet den ghenen die vallen vanden groten euel. ende zijn zap maect claer ogen als pli- 50325[regelnummer] nius seyt. Dat lxxiij. capitel vanden hoye FEnum dat is hoye ende is daer omGa naar eindnoot50327 fenum gheheyten om dat die vlam van hem gheuoet wert als ysidorus
[Folio 327v]
50330[regelnummer] seyt libro xvij. want alle morwe cruut dat af ghesneden is of ghemayet ende dat ghe- droecht is dat mach fenum heiten. ende sonderlinghe dat bequaem is beesten mede te voeden want dat hoye behoert 50335[regelnummer] den quicke toe. Item vanden hoye seyt die glose ouer ysaya xl. thoye in sinen werden heuet gronicheyt ende in sinen was- sen heuet scoenheyt daer nae heuet een bloem ten letsten alst ghedroecht is ouer- 50340[regelnummer] mits hetten der zonnen wertet weder in pul- uer ghebrocht ghelijckerwijs dat dye mensche by veruolghinghe der ouder- dom verliest hij zijn scoenheyt ende valt in puluer ende oeck mede inden doot Item 50345[regelnummer] thoye alsoe langhe alst groen is ende bloyet soe cleettet die berghen ende oec die weyde campen ende verciertse ende is den oghen der menschen zeer ghenoechlijc ende om die dunnicheyt zijnder substancien soe 50350[regelnummer] werdet haest verteert zijn vnchticheytGa naar eindnoot50350 ouermits die hete zonne. Ende al ist dattet cruut eerst staet offet lachede nae wer- tet mit allen van zijnder blijschappen bero- uet want thoye dat te handes groen staet 50355[regelnummer] ende schoen dat is morghen verdorret ende aldus ist vanden mensche Item after dyen mael dat die tijt coemt dattet hoy langhe ghenoech is ende die tijt bequaem is soe snijtment ende mayent ende dan spray- 50360[regelnummer] ment inder zonnen al dunne ende latent inder zonnen droghen. ende op dattet onder an der aerden niet verrotten en sal soe weyntment mit ryuen ende mit ghauelen dicwijl omme ende weder omme. ende ten laetsten vergha- 50365[regelnummer] dertment aen hopen ende voerent vp waghe- nen of in scepen ter schueren waert ende daer wertet ghehonden tot meniger nutscapGa naar eindnoot50367 Item thoye dat in cleynen gheberchten wast ende die middelbaer droghe zijn dat 50370[regelnummer] hoy ruuct wel ende het smaect den beesten oeck mede bet inden mont dan dat inden leghen broecken wast als plynius seyt want in die leghe berchskens is die voedelike vuchticheyt meest verduut ende inden bro- 50375[regelnummer] ken minste etcetera Dat lxxiiij. capitel van snoyelisse FLagella dat zijn die ouerste snoye-Ga naar eindnoot50377 linghe vanden bomen ende vanden wijn- ghaerden daer omme dat si dicwijle dye 50380[regelnummer] blasinghe der winden liden moeten als ysi- dorus seyt libro xvij. Item die knoppen wt den welcken die telgheren comen of dye blade werden oghen gheheyten daer gar- dekens ende rancken af spruten ende wassen 50385[regelnummer] want die subtile waterighe humoer heb- bende een luttel smericheden die wordt vander wortelen ghetoghen totten telghe- ren ouermits craft der hetten ende schyet alsoe voert totten butensten ende loepet tot 50390[regelnummer] allen steden des boems ende loepet daer wt oft oghen waren ende werter verwandelt in eender substancien der bladeren als ge- seyt wordt int comment ouer tboeck der groyelijcker dinghen des meysters aris- 50395[regelnummer] totiles. ende na der ghedaenten der humo- ren die daer bouen ghaende is ende na dyer starcten of crancten der hetten die dye hu- moer verduwende is soe werden die bla- deren menichsins verwandelt inder ghe- 50400[regelnummer] daenten ende inder figuren. alst openbaert bo- uen inden seluen boecke. daermen seyt van-Ga naar eindnoot50401 der menigerhandicheyt dyer bomen. als nae menigherhandicheyt der figu- ren ende bladeren soecket bouen int sel- 50405[regelnummer] ue boeck. Item die blader verscyeren dye boemen ende dye telchskens dye bloemen ende die vruchten dat si gheen quetsinghe liden en sullen van den qua- den fellen wynden ende reghen want si
[Folio 328r]
50410[regelnummer] zijn al onder den bladeren bedect coemt hem haghel toe of donderslaghen of ander stoddinghe die bladere zijn den vruchten ende den bloemen een bescuddin- ghe ende oeck mede een schermschilt. 50415[regelnummer] Ende also langhe als die vruchten niet rijp en zijn soe staen si vast want die steelkens daer si aen staen zijn vol vuchticheden. ende daer om staen si vast. mer des zomers ende nae den zomer een wijlken tijts zijn 50420[regelnummer] die bladeren noch groen Mer in den herfst bestaen si te vallen want haer vuch- ticheyt ontghaet hem ende soe beghinnen si vast of te vallen ende als si inder aerden vallen soe verrotten si ende veruulen. Item 50425[regelnummer] die bladeren zijn dicwijl goet ter medici- nen ende si zijn veel beesten goet teten ende son- derlinghe die blader vander wedewein- de zijn goet den hueken ende den bucken als ysidorus seyt vander proprieteyten van- 50430[regelnummer] den bladeren soecket bouen int selue boeck libro xvi. a. b. c. etcetera Dat lxxv. capitel vanden bloemen FLores dat zijn bloemen. YsidorusGa naar eindnoot50433 seyt libro xviij. dat flores gheseyt 50435[regelnummer] werden quasi fluores daer omme dat dye bloemen haest of vallen ende ontbonden werden In desen blomen is nochtans menigher- hande gracie als graci des smaecs des roecks der verwen der safticheyt ende der 50440[regelnummer] virtuten. want ouermits den roke soe ver- bliden si den gheest ende ouermits den sma- ke soe veranderen si den smake ende ouer- mits der verwen locken si tghesichte tot hem ende ouermits der safticheyt safti- 50445[regelnummer] ghen si dat tasten ende si hebben menigerhan- de virtuten ende craften ende ghenesen dye siecten: Item dyascorides seyt dat dye bloemen mit haerder schoenheyt vercie- ren si die bomen die cruden die houen ende die 50450[regelnummer] bosschen. ende si gheuen den byeen honich van-Ga naar eindnoot50450 den hemelschen douwe die si ontfanghen ende daer om zijn die byen alsoe ghaern op- ten blomen ende wanneer dat die blomen open- baren soe beteykenen si wandelinghe dyes 50455[regelnummer] tides ende winnen een ghedaente van vruch- ten want die blomen gaen altoes voer die vruchten ende daer volcht die vrucht nae. ende si nemen haer begin vander smeriger humoren des morchs vanden boem ende als 50460[regelnummer] si of vallen soe en scaden si den tacken noch den bomen nyet wanneer dat si natuerlijc- ken af vallen. Iten inden opghanck der zon-Ga naar eindnoot50462 nen ghaen die blomen op ende inden onderghanc der zonnen luucken si dicwijl weder toe. ende 50465[regelnummer] daer isser veel die verdorren ende vallen eer haer tijt om des wille dat si gheen vuch- ticheyt en hebben of dat die zonne alsoe heet schijnt datse verdorren. onderwijlen keren hem die blomen totten aensicht der 50470[regelnummer] zonnen na dat die zonne op ende toe gaet alst openbaert inden matelieuen ende inder gout blomen ende in elytropia mitten blaeuwen bloemen of men heytse sycoria of solse- quium of sponsa solis of verrucaria etcetera 50475[regelnummer] Ende wanneer dat die blomen te vroech wt lopen soe werdt die vrucht dicwijl verlo- ren. Item die blomen vanden fyolen dye aldermeest of alderdicwijlst eerstGa naar eindnoot50478 wt comen ende oeck mede die titeloeze. 50480[regelnummer] Mer die blomen vanden lelien ende van- den rosen hebben dat voerdeel voer den anderen blomen croenen ende sopelen af te maken daermen noch hier nae af seg- ghen sal. ende daer is een speciael blo- 50485[regelnummer] me dye wasset inden velde bij haer sel- uen dyemen nyet planten noch poten en derf noch messen noch spaden. ende wast in veel steden ende is een bloemkijn eude staet op enen cleynen steelkenGa naar eindnoot50489
[Folio 328v]
50490[regelnummer] ende is al rodelachtich of si al bloedich waer dat is mit eenre bloedigher ver- wen wes bloemen meer noch myn dan mit vijf bladeren ghemeenlijcken onderscei- den werden. wes virtuut is ghelijck den 50495[regelnummer] centaurea mer ten is alsoe bitter nyet. nochtans heuet mynder blader. Centau- rea is een al te bitteren cruut waer om- me dattet galle der aerden heyt. wyens specie tweerhande is als die meerre ende 50500[regelnummer] die mynre. ende dese heeft inder wortelen een soeticheyt mit eenderhande bitter- heyt. wes sap mit honich ghemenghet claert dat ghesichte ende doet opblasinge ghaen sitten ende gheneest venijnde beten ende 50505[regelnummer] helpt totten apostemen dyemen antrax hiet ende is een venijnt aposteme ende co- met den menschen dicwijl inder sterften aen ende dit cruut verbiet dat die venijnde ma- teri totten edelen leden niet comen en mach 50510[regelnummer] ende beneemt hem die grote zericheden etcetera plinius Dat lxxvi. capitel vander vruchten FRuctus dat zijn vruchten of het isGa naar eindnoot50513 vrucht. Fructus properlicken dat 50515[regelnummer] zijn int ghemeyn vruchten van bomen van coorn van cruden ende deser ghelijck daer wij ende die beesten af gheuoedet werden. Item het is te mercken dat dat edelste deel des boems ende dat smerichste also 50520[regelnummer] wel inden morghe als inden wortelen aen- ghehaelt pleecht te werden vander hetten ende als zijn bequaem tijt coemt so wort dat verteert in bloezemen ende in vruchten. ende die werden vanden bladeren bedect ende be- 50525[regelnummer] schermt ende soe coectse die zonne daer on- der mitter hemelscher hetten ende brengetGa naar eindnoot50526 totter volcomenheyt. esi als si rijp zijn soGa naar eindnoot50527 scudmense ende breectse ende brenghetse totten oeebaer Mer die raeuwe vruchten ma-Ga naar eindnoot50529 50530[regelnummer] ken veel zuucten inden kynderen ende oec me- de inden crancken luden Als die pyersucht ende dat buuckeuel ende deser ghelijck etcetera Ende dat selue doen si oec mede inden vrou- wen die kynderkens draghen die de raeu- 50535[regelnummer] we ende onuerduwede vruchten zeer beghe- ren als plynius seyt. Mer die rijpe ende bequame vruchten die zijn goet ende ghe- sont alsoe wel inder medicinen als in spi- sen. mer een yghelick vrucht wil zijn ma- 50540[regelnummer] nier hebben inden besighen. ende nae dat die vrucht ghegeten is of ghenut daer wyl die sonderlinghe ende bequaem dranc na volghen als int boeck vanden dieren claer- lijcke staet Item die vruchten zijn ghe- 50545[regelnummer] meenlijck eerst raeuwe hardt onuerdu- lijck zuer ende damper. mer als die hette van buyten coemt ende starctse van bynnen ende verdrijuet die aerdicheyt soe werden si goet ende ghesont. ende alsoe langhe als si 50550[regelnummer] raeuwe zijn soe blyuen si groen mer nae alleyncken als si vast rijp werden soe wor- den si bet gheuerwet ende een yghelijck nae zijnder natueren ende verliesen den bitteren smake ende ghecrighen enen zueten ende wor- 50555[regelnummer] den mede morwe als ysidorus seyt in dyetis. Item die vruchten die inden ghe- berchten wassen die zijn puerre smakelic- ker ende ghesonder dan die inden dalen was- sen. ende dat is daer omme want si daer ve- 50560[regelnummer] le zueter voetsel hebben ende ghetemperder als aristotiles seyt. Item het zijn zom- mighe vruchten eerst zuet ende smakelijck mer nae worden si damper ende bitter als die mirabolanen als aristotiles seyt. ende 50565[regelnummer] al ist datmen alsulke vruchten niet en eet nochtans zijn si medicinaelijck dat is dat men haer oerberen mach totter medici- nen. Item die zuete vruchten als ysidorus seyt inden vier qualiteyten zijn si ghetem-
[Folio 329r]
50570[regelnummer] perste vuchtichste heetste ende voer al den anderen voedelixste. Item die coude vruchten ende die damper die harde ende die subtijlre die stoppende die dwingende ende die nochtans die maghe starckende 50575[regelnummer] zijn ende den appetijt verweckende zijn. ende sonderlinghe ist dat si ghegheten werden van nuchteren luden Mer die nae den eten verteert zijn al starckende die maghe drucken si die ghenomen spijse nederwaert 50580[regelnummer] ende si zijn sake der behoudinghe of der ghesontheyt. Mer ist dat die vruchten zuerachtich zijn nae den edick ende gema- ket van een luttel watericheden ende aer- dicheden lesschen die scarpichett van cole-Ga naar eindnoot50584 50585[regelnummer] ra ende saftighen den dorst ende conforteren die maghe ende ontbinden die grote humoren die niet cout en zijn ende sceydense ende doense af ende meren die zoete humoren die hem craft gheuen alle tlichaem te doer- 50590[regelnummer] schieten. Item die ontsmakelijcke vruch- ten inden welcken die waterighe vuchtich- heyt bouen ghaet zijn myn te prijsen dan die ander want si en helpen der maghen nyet mer si maken walghinghe ende ver- 50595[regelnummer] dryet inder maghen. Item ist dat dye vruchten wel rijp zijn soe sullen si van goe- den smaeck wesen ende van ghenoechliken roke also verre als si niet verrot en zijn of wormstekelich ende die vruchten werden 50600[regelnummer] langhe ghehouden in een reyne droghe stede. ende sonderlinghe ist dat si in drogen hoye of stroe bewonden werden als plinius seyt. want bij der aerden ende in een vuchtige stede werden si schier verderft Item die 50605[regelnummer] rijpe vruchten vallen haestelijcke vanden boem dan die onrijpe ende des nachtes eer dan des daghes want si mitten nachte- lijcken douwe ouersprengt werden soe werden si zwaerder ende daer om zijn si 50610[regelnummer] te reder te vallen. Ende hier mede is des ghenoech gheseyt vanden vruchten want vele dinghen zijn bouen gheseyt vanden vruchten inden seluen tractaet vanden bomen int ghemeyn soecket daer. etcetera 50615[regelnummer] Dat lxxvij. capitel vanden drachten. GErmen als ysidorus seyt is eenGa naar eindnoot50616 dracht want al draghende wordt in- der dracht die voedelijcke humoer ge- wonnen ende die reden des saets bloyet oeck 50620[regelnummer] daer in ende die naturlike hetten die werc- ket ende al ist dat si van cleynder groetheit is inder substancien nochtans is si van gro- ter virtuten ende machten inden wercken: want die cracht der wortelen wordt ghetogen 50625[regelnummer] in eenre substancie der drachten. ende daer omme die cruden alsoe langhe als si in- der drachten zijn ende in hem vuchticheyt groyet ende loept wt der wortelen soe zijn si zeer nut totter medicinen ende dat 50630[regelnummer] selue dat alre eerst wt der wortelen loept dat hyet germen. ende alleyncken als dye hette vast starcket die inden morghe na- tuerlijcken besloten is dat trect die wor- tel vastelijck nae haer ende dat haer ouer 50635[regelnummer] loept seyndt si vastelijck wtwaert ende dat is oeck germen. ende ouermits cracht der zonnen soe wordt dat bynuenste datGa naar eindnoot50637 dye wortel ontberen mach opwaert ghe- seyndet ende wordt buten ghedroecht 50640[regelnummer] ende wert verwandelt in die natuer der drach- ten dye germen heyt Ende want die aen- treckinghe der wortelen ghestedich is dach ende nacht soe seyndt si die ouer- tallighe humoren alleynken opwaert ende 50645[regelnummer] alsoe werdt die stamme altoes meerre ende meerre ter tijt toe dat die boem ofte dat cruut coemt tot zijnre volcomenheyt ende dit doet als die commentator seyt dye hemelsche warmte die dat morch der
[Folio 329v]
50650[regelnummer] wortelen doerscyetende is ouermits den subtijlsten ende puursten delen des boems ende haelt die vuchticheyt na haer ende bewronghetse ende byntse in een ende si en la-Ga naar eindnoot50653 tet niet af si en verkeertse in een substan- 50655[regelnummer] cie der drachten. Item die dracht of ger- men is een beghinsel des steels of dyer stammen der blomen ende der vruchten. ende is wt latende veel telgeren die deen aen dander gheheft zijn die die natuer dye 50660[regelnummer] een aen die ander verghadert op dat die dracht te bet te samen blyuen sal ende behouden werden. ende alsoe langhe als die substancie teder ende cranck is so is si haes- telijck verderft vander couder luchten ten 50665[regelnummer] waer dat si van buyten mitten bladeren be- scudt waer. Item die opghanck der drach- ten is een cierheyt ende een beginsel der aerden. want alle groenicheyt der aerden spruyten ende comen eerst vanden loten die 50670[regelnummer] eerst wt spruyten Ende germen properlijck in duutsche te verstaen also hijt hier ne- met dat is een loetken of een loefken dat wt laet ist van bomen of van cruden. Ende als dese eerst wt lopen dat is een teyken vanden 50675[regelnummer] nyeuwen iaer ende dat die leynten aen coemt ende als die loueren af vallen dat is een tey- ken des toecomenden windes. ende dese loten of spruten werden dicwil ghegheten vanden stommen beesten ende vanden locus- 50680[regelnummer] ten datmen sprinchaenkens heyt ende van- den rupsen etcetera ende dan en isser gheen ho- pe toe dat daer enige vrucht aen wassen sal etcetera Dat lxxviij. capitel van tgras. 50685[regelnummer] GRamen is een velt cruut ende heytGa naar eindnoot50685 gras in duutsche Item ysidorus seyt dat alle cruut ouermits warmten wasset vander humoren der aerden want als die hemelsche hetten dat ouerste van- 50690[regelnummer] der aerden doerschietende is soe verga- dert si die subtijlste deylen der aerden te samen ende verwandeltse in een ghe- daente van eenre wortelen die inder aer- den steect ende sluut dye hetten bynnen 50695[regelnummer] haer ouermits wes craft si die humoer der aerden dye daer al omme leyt tot ha- ren voetsel treckt ende dat haer ghelijck is verkeert si ende verwandeltet in haerder nature. ende dat haer oueruloedich is 50700[regelnummer] dat seyndet si ter winninghe vanden gra- se. Item nae den lande ende nae den gron- de daert gras wast daer nae heuet zijn virtuten Want als plynius ende ysaac segghen ende oeck nae den verscreuen 50705[regelnummer] auctores soe is dat gras dat in berch- achtighen steden wast corter ende staet dunre dan dat inden valleyen of inden pley- nen staet mer nochtans is dat den scapen bequamer ende oeck ghesonder want dat 50710[regelnummer] berch gras is soeter ende te maten droghe ende alsoe en ist ander niet want constan- tinus seyt ende ysaac oeck dattet broeck- gras haestelijcker voedet mer het ma- ket waterich bloet esi scheyt lichtelijckGa naar eindnoot50714 50715[regelnummer] vanden leden ende maect een opblasinghe ende een rommelinghe inden darmen mer in- den anderen berch grase ist contrarie Item het is een reghel als ysaac seyt so wes wortel vanden cruden voedt des saet en is 50720[regelnummer] niet voedende ende also verkeert so wes saet voedt des wortel en voedt nyet. Item palladius seyt dat een coorn een gras maect dat ghenoechlic aen te sien is ende den dyeren bequaem is in der 50725[regelnummer] voedinghe ende is oeck den siecken luden bequaem inder daet want gelijckerwijs dat menigherhande virtuut schuult in- den wortelen alsoe schuult si oec mede inden grazen. Item dat gras int zu-
[Folio 330r]
50730[regelnummer] den wil reghen hebben ende warmten. ende als die noerden wint daer stijf op wayet soe verghaet ende verdorret van buten als beda seyt. Item dyascorides seyt dat gramen een speciael dat is een sonder- 50735[regelnummer] linghe cruut is dat gharden ende knopen heeft ghesprayt op die aerde ende die blader wat breetachtich ende scarp. wes wortel knopich is ende soet Ende dit cruut eten die ossen ghaern ende die ander dye- 50740[regelnummer] ren. wes virtuut stiptike is ende sluut won- den ende dwinghet den buucke ende safticht die weute der mylten ende die honden eten dit cruut als si hem purgeren willen als plinius seyt. ende dat doen si alsoe behende- 50745[regelnummer] lijcken dattet die mensche naeuwe gewe- ten en can of ghemercken etcetera Dat lxxix. capitel van galbanus GAlbanus is een cruut wyes zapGa naar eindnoot50748 dat galbanum heyt ende is een cruut 50750[regelnummer] ghelijck dat ferula is inden telgheren. ende varro seyt dat galbanum tsap van feru- la vmmer is als ysidorus seyt libro xvij. Tcruut dat wort ghesneden inden zomer ende daer lopen droppen wt als tranen ende 50755[regelnummer] dese ghadertmen ende droghetse Item dat is die fijnste galbanum die te mael zn-Ga naar eindnoot50756 uer ende reyn is van alre aerdicheyt ende van alre vulnissen ende dat veel droppelen heeft ende is ghelijck den wyeroeck inder 50760[regelnummer] verwen die claer is ende nyet al te dorre noch te droeghe als plinius ende dyasco- rides segghen. inden zomer wert hi bij der stammen ghedroecht. in hem is een vie- righe craft ende is heet inden dorden gra- 50765[regelnummer] de ende vucht inden eersten als die selue seyt Hij wort gheualst mitten puluer van- den colofonien dat is griexs peck ende mit ghebrokene bonen daer die bast of is. die welcke twee mitten alrebesten gal- 50770[regelnummer] bano ghemenghet werden Item men mach puere galbanum al te langhe hou- den ende heeft macht te breken te ontbyn- den te zaftigen te slappen dats te mor- wen. Een fumigaci daer van ghemaect 50775[regelnummer] verwect die in litargien legghen. ende ghemengt mit edick gheneest hij dye weute ende die verstoptheyt der mylten. ende hi doet een doot kint vter vrouwen comen ende zuuert die moeder ende gepul- 50780[regelnummer] uert ende mit honich ghenomen doot hij die pyeren ende doet menstruum comen zijn fumigaci ende veriaghet serpenten ende deser ghelijck Ende is oeck goet tegen den tantzweer als dyascorides platearius 50785[regelnummer] ende plynius segghen. Ende hi seyt daer voert dat wanneermen galbanum inder medicinen doen wil datmen hem dan zu- ueren sal van alre onreynicheit eer datmen hem daer in doet. Men sal hem eerst in 50790[regelnummer] een teste doen ende smelten hem ende ghye- ten hem soe in water. ende datter puer is dat sal dryuen ende datter onnutte is dat sal sincken Ende nochtans seyt dyascorides contrari want hi seyt datmen galbanum 50795[regelnummer] in syedende water doen sal ende datter af sincket salmen ghaderen ende datter dryuet als bast ende des ghelijcxs dat salmen wech worpen. Dat lxxx. capitel vander droppen of tranen 50800[regelnummer] GVtta is een drop of een traen desGa naar eindnoot50800 boems of eens cruuts ter manie- ren oft galbanum waer die mit enen anderen naem aromacum genoemt is. men pleech die telchskens van desen boem of van desen cru- 50805[regelnummer] de in te sniden des zomers ende dat daer af druupt dat heyt gutta of armoniacum ende als ysidorus ende plinius segghen ende die puuerste ende die claerste is dieGa naar eindnoot50808 beste. ende die edelste die wit ende vet
[Folio 330v]
50810[regelnummer] is als wyeroeck ende hi ghebroken werdt dat hij dan blinckende is ende bynnen ghom- mich ende heeft enen roke nae beuer zijn ende enen zuerachtighen bitteren sma- ke ende hij is heet inden vierden grade ende 50815[regelnummer] droeghe inden anderen. Ende hij heuet virtuut te ontbinden ende te morwen als gheseyt wordt in platheario. wes een scrupel mit oximel ghedroncken ghene- set die ghebreck inder milten hebben. 50820[regelnummer] ende gheneest die onreunicheyt der ogenGa naar eindnoot50820 ende mitten zape van alssen dodet die pyeren ende mit peck ghemenghet helpet teghen dat voeteuel ende teghens dat euel dat inden huepen leyt ende doet orine maken. 50825[regelnummer] ende menstrua comen. ende zuuert ende doet alle heffinghe ende opblasinghe ghaen sitten als die glose seyt op die stat mir- ra ende gutta. Dat lxxxi. capitel van gerofelnaghelen. 50830[regelnummer] GAriophili dat zijn groffels nage-Ga naar eindnoot50830 len Dyascorides seyt datter zom- mighe volcomen zijn ende van scarpen sma- ke van zwartachtigher verwen ende si zijn heet ende droeghe in haren wercken mer 50835[regelnummer] vucht bynnen inder daet. Het zijn zom- mighe vruchten van bomen in yndien die- men des zomers vergadert als si rijpe zijn ende men machse vijf iaren in ghoeder machten houden in een stede die niet al 50840[regelnummer] te droeghe en is noch oeck mede nyet al te vucht want is die stede al te vucht soe verrotten si ende is die stede alte droge soe dorren si Item men salse kyesen dye int ouerste wat effen ende slecht zijn ende 50845[regelnummer] die enen scarpen smake hebben ende enen zueten roke ende die een lutten vuchtiche-Ga naar eindnoot50846 den wt gheuen. Item si werden gheual- schet mit puluer van naghelkens die ge- menghet is mit edick ende mit wel ru- 50850[regelnummer] kende wijn daer si vuchticheyt af grij- pen ende si werden naeuwe ghekendt van- den goeden dan dat si int vterste scarper zijn dan die ander mer die gheualscht zijn en machmen bouen xx. daghen nyet 50855[regelnummer] houden. Item die goede naghelkens hebben virtuut te conforteren om haer goets roecks wille ende te ontbynden ende te verteren van sinen qnaliteyten want siGa naar eindnoot50858 starcken die herssen ende dye zyenlijcke 50860[regelnummer] cracht ende si zijn oeck mede goet tegens cranckicheyt des herten want si conforteren die gheestelijcke craft ende si zijn goet teghens die onuerduwelicheyt der ma- ghen ende teghens wenten die van cou- 50865[regelnummer] den coemt want si helpen die natuerlike craft als dyascorides seyt. Dat lxxxij. capitel van genesta GEnesta is een stamme wassende inGa naar eindnoot50868 woesten ende wilden steden die on- 50870[regelnummer] ghebouwet zijn ende oeck in stenigen wes smake al te bitter is ende is een teyken daer hij wast datter niet veel coorns en wast ende heeft veel graceliker telgheren dye hardt zijn ende knopich. ende is 50875[regelnummer] groen des winters ende des zomers. ende heeft ghele dicke bloemen van zwaren roecke van bitteren smake nochtan zijn si van groter virtuten als dyascorides seyt. want die siedinghe daer zijn blade- 50880[regelnummer] ren ende zijn bloemen in ghesoden zijn dwincgt die heffinghe der milten ende is goet den tantzweer ende byndt men- strua ende beneemt dissentiriam ende zijn zap doot luzen ende neten ende heeft zwart 50885[regelnummer] saet ende bitter ende is oec goet totten voer- screuen dinghen Dat lxxxiij. capitel vanden sade. GRanum is een coornken ende isGa naar eindnoot50888 dat mynste deel alsoe wel vanden
[Folio 331r]
50890[regelnummer] zade als vanden boem substancialijcken on- dersceyden ende ghedeylt in elcken thoernGa naar eindnoot50891 is een bast omme ende morch bynnen daer een plant of cruut wt coemt ende wasset. die hem die natuer after ghelaten he- 50895[regelnummer] uet. ouermits die welke zijn species of zijn ghedaente ghemenichuoudighet mach werden dattet inder warelt be- houden mach werden. Ende ghelijcker- wijs dat die granen of die corlen schelen 50900[regelnummer] inder specien also schelen si oeck mede inder figuren ende inder legentheyt ende in- den maecsel Waer of dat aristotiles seyt in dat eerste boeck vanden planten van- den coernen ende vanden zaden wassen zom- 50905[regelnummer] mighe in planten of in bomen of dop- pen alst saet van dille van vennecoel ende de- ser ghelijcke. ende zommighe ander was- sen in dopkens of in balchskens als dye boen of die ander legumina. als erwe- 50910[regelnummer] ten wicken etcetera. ende zommighe andere in een harde substancie als die sade van peren van appelen. ende zommighe hebben een korl bynnen der schulpen ende een hart- heyt buyten der schulpen als die note ende 50915[regelnummer] die oliuen. Ende die korlen die gheordi- neert zijn inden bolsteren ende inden balch- skens werden menichsins verwandelt in- der gheleghentheyt. want zommighe hebben haer korlen ghemenichfoudicht 50920[regelnummer] inden bolster alst gheualt der celidonien dats der scelwortel. ende is eenderhande cruut dat goet totten oghen is. ende zommi- ghe maken granen of coernen in een be- sloten balchsken als die erweten of boe- 50925[regelnummer] nen etctera. ende zommighe in balchskensGa naar eindnoot50925 die niet besloten en zijn als weyte ende spelte ende deser ghelijck. ende zommighe en maken haer granen niet in enich van- den balchskens als die gherste choern. 50930[regelnummer] Mer si maken haer stroe also meer als veruolghende mit haren choernen. ende zommighe granen zijn gheduppelt bij ordinancien sonder wandt of weech inden dop of bolster als die granen vander 50935[regelnummer] schelwortel ende zommighe zijn daer gheduppelt mit eenre wanct alst open- baert inden granen vander kerssen die- men naesturcium heyt. ende zommige maken haer granen dryeuoudich bij or- 50940[regelnummer] dinancien ghesettet in menigherhan- de huysekens dyes seluen balchskens alsoe als dat wel openbaert inden ga- ghel in wyes vrucht zijn drye cellekens ende in een yghelijcke celle drye granen 50945[regelnummer] of vyer sonder enighe wanct vergha- dert ende tusschen een yghelijcke gra- ne ende grane is een houten wanct als in cassiafistula is. onderwijlen isser oec mede een vleyschighe wanct alst wel 50950[regelnummer] openbaert inden cucumeren ende inden cucurbiten. Ende onderwijlen tusschen den granen zijn wanden van meniger- hande gheslachten ende oeck mede van diueerser substancien alst gheualt inden 50955[regelnummer] appelen van garnaten inden welcken zijn zommighe vleyschachtighe wan- den tusschen die granen ende granen. Ende alsoe zijn oeck mede zommighe webbekens tusschen den coern ende den 50960[regelnummer] coernen die dunne zijn ende nyet vleysch- achtich. Mer ghelijckerwijs dat dye granen ende die granen onder malcan- deren schelen inder substancien alsoe schelen si inder figuren want sommige 50965[regelnummer] hebben een ronde forme ende zommi- ge een scarpachtige form ende zommige een lancwerpelde form ende zommige driecant ende zommige of si gesneden waren alst scijnt inden cizeren Item die granen die lancwerpelt zijn
[Folio 331v]
50970[regelnummer] in die een side schinen of si ghesneden wa- ren alst openbaert inden weytscoorn ende in dyer ghelijcken. Item si zijn ghewa- rent ende oeck bescudt mit basten ende myt webben die coernen of corlen om dat si 50975[regelnummer] haer bynnenste morch ende natuerlijcken hetten behouden sullen Hier toe heeft aris- totiles gheseit etcetera Dat lxxxiiij. capitel van gich. GYch is een gheslachte van legu-Ga naar eindnoot50979 50980[regelnummer] men ende is den comijn ghelijc inder groetheyt mer het is van zwarter ver- wen ende men pleecht inden brode te wer- pen of te sprenckelen op dattet te zueter sal werden als die glose seyt ouer ysaia xxviij. 50985[regelnummer] Item plathearius aristotiles ende dyas- corides segghen dat gych een cruut is heet ende droghe inden anderen grade ende wast onder tcoern hebbende cleyn sa- deken ende zwart oft dryekantich waer ende 50990[regelnummer] is bitterachtich ende scheydende. ende he- uet macht te ontbynden ende te verteren dye verstoppinghe der leuer ende der mylten. ende heeft virtuut te openen ende die winden te scheyden ende het doet die aenbeyen dye 50995[regelnummer] opgheheuen zijn ghaen sitten ende stemptse mede ist dat si lopen ende mit honich ghe- nomen dodet die pyeren Dit cruut seggen si dattet nigella is ende alst in edick ghe- soden is ende die edick inden oren ghedaen 51000[regelnummer] doot die wormen ende schoert apostemen ist dattet in wijn ghesoden werdt mit zeme- len ende mit duuen quaet. ende sonderlinghe tsaet vanden crude ende van dyen te samen een plaester ghemaect ende daer op gheleyt 51005[regelnummer] al warm Item men seyt dattet goet is teghen lazarie ist datment mengt mit ra- fanus ende mit wat souts. ende doet men- strua comen ende purgeert dode dracht ist datter twijf ouer gefumigeert wert 51010[regelnummer] dat is dattet twijf sal ghaen sitten op enen stoel mit enen gate ende werpen vanden zade in colen ende laten haer den roeck van onderen op slaen mit eenre pipen ter wijffelicheyt in Item wijn ghedroncken daer dit saet 51015[regelnummer] enen nacht in gheleghen heeft verdriuet die coude pisse ende dat lanckeuel. Ende men sals nyet sieden op dattet nyet te weldich en werde. want constantinus die seyt nigella te veel ghenomen doot 51020[regelnummer] den mensche. Dat lxxxv. capitel van ylex ILex ilicis is een ghedaente van ey-Ga naar eindnoot51022 ken als een boem die eykelen drae- ghet want als ysidorus seyt libro xvij. dye 51025[regelnummer] menschen vonden die vruchten van desen boem eerst eer datmen vanden coorn te segghen wist soe plegen die oude in voer- tiden daer of te leuen. ende die eersaemste van alle den eyken bomen dye eykelen 51030[regelnummer] draghen dat is ylex wyens vrucht als plynius seyt sadet ende voedet menighen lantschappen. Item ylex is een boem die grof ende oeck mede zeer dicht is ende hardt mit groten wortelen ende mit al te dic- 51035[regelnummer] ke basten ende hij heeft veel telgheren ende ghenuechlijcke bladeren ende hi heeft veel vruchten op bij tijden vanden iaer ende draghet somtijts die helfte meer op een tijt dan op een ander tijt: 51040[regelnummer] Item thout mach alte menich iaer due- ren ia het is alsoe meer onvervuelijck dat is dattet qualicken verrotten mach of veruulen want zijn blocken int water ghesencgt sullen bynae verkeren in enen 51045[regelnummer] steen niet dattet een steen werden sou- de mer ymmers alsoe hardt oft een steen waer Ende daer om pleechmen karcken ende der coninghen huysen van alsulcken houte te maken ende men placher beelden
[Folio 332r]
51050[regelnummer] van afgoden af te maken alsoe als plynius seyt etcetera Dat lxxxvi. capitel van iumperus.Ga naar eindnoot51052 IVmperus dat is geneuer boem.Ga naar eindnoot51053 ende het is een cleyn boemken ende wa- 51055[regelnummer] re dat sake datmen leuende colen rekende in- der asschen van desen geneuer si souden le- uendich bliuen een gheheel iaer wt ende wt ende si en souden niet wt ghaen ende daer om heeftet sinen naem vanden vier. iumperus 51060[regelnummer] want pyr in griex is vier in latijn. Men vintse groet ende men vintse cleyn als ysi- dorus seyt libro xvij. ende si zijn beyde scarp ende stekelich ende si hebben veel scarpe bla- deren ende cleyn ende si zijn beyde vruchtber 51065[regelnummer] Mer die minste draecht meest vruchten ende si zijn cleyn ende ront eerst groen ende na zwert of rodelachtich ende is altijt groen- achtich die boem mitten bladeren. ende hij is heet ende droeghe inden derden 51070[regelnummer] graet als dyascorides seyt. wes vruch- ten zijn goet ter medicinen die in die len- ten ghegadert werden ende men machse twee iaer houden ende si hebben machte te ontbinden te verteren ende te conforteren. 51075[regelnummer] Item die bessen ghesoden in reghenwa- ter ende in dat water ghebaet is goet te- gen tbuuceuel dat van scarper medicinen coemt Item vanden iuniper maectmen olie die al te sonderlinghe goet is tegen 51080[regelnummer] die quarteyn ist datmense alle daghe inder spijsen of in drancke een dragme neemt dat is een vierendeel loots zwaer. ende hij is oeck goet teghen dat lanceuel ist dat- men die zeer stede daer mede bestrijcket 51085[regelnummer] ende besmeert ende hi is oec goet den val- lenden menschen van sinte cornelis ende hi breect den steen ist datment ten scafte in spuwet mit eenre pipen diemen sirin- ghe hiet Item wijn daer iuniper in ghe- 51090[regelnummer] soden is mit vighen zuuert die borst ende beneemt dat hoesten hier toe heeft pla-Ga naar eindnoot51091 thearius gheseyt ende dyascorides ende wast in stenighen steden ende in onghebonden daert woest is ende die serpenten scuwen sinen 51095[regelnummer] schiem als plinius seyt ende daer om meynt- men dat die bessen goet teghen tvenijn zijn etcetera Dat lxxxvij. capitel van ysopus YSopus is een cort cruut ende cleynGa naar eindnoot51099 51100[regelnummer] wassende in steenroetsen ende heft hem seluen mit sinen wortelen vast inden stey- nen ende oec wasset inden houen als cassiodorus seyt ouer den souter Asperges me domine etcetera Dyascorides seyt dat dit cruut heet ende droge 51105[regelnummer] is inden dorden grade. die virtuut van de- sen crude is inden blomen ende inden blade- ren meer dan inden steel of inden wortelen des zomers draghet blomen ende men sal- se verghaderen buten der zonnen in een 51110[regelnummer] zuuer stede ende daert niet en roect ende he- uet macht te ontbinden te verteren ende te trecken ende die longhen te zuueren ende alle ghebreken vander borsten die van couden comen die maectet zuuer ist dattet in wij- 51115[regelnummer] ne ghecoect wordt mit vighen ende dat- men den wijn drincken gheeft ende bene- met die zericheyt der maghen ende der darmen. Item int water ghesoden en- de daer in of ouer ghestoeft zuuert die 51120[regelnummer] moeder van onnatuerlijcken humoren Item ysoep heet ghemaket in enen pot ende dan daer ouer ghestouet dwyn- ghet den couden snuuf of den reume ende doet den huuch ghaen sitten ende beneemt 51125[regelnummer] die zericheyt inden lyue die van wynde comet Item dyascorides seyt dat die pul- uer vanden ysope gheneest die water- sucht ende zuuert die donckerheyt vanden lichaem ende maect den aensichten fijn
[Folio 332v]
51130[regelnummer] verwe ende doodt pyeren also als die sel- ue seyt etcetera Dat lxxxviij. capitel van iacinctus. IAcinctus is een cruut hebbende eenGa naar eindnoot51133 purpur bloem ende heeft sinen naem 51135[regelnummer] ghetoghen van enen edelen kynde dat inden spronghen onder den purpuren bloemen doot gheuonden is ende den crude was die naem ghegheuen vanden valle dyes doots kyndes ende is oeck ghelijck den 51140[regelnummer] blomen vander vyolen ende haer worte- len als ysidorus seyt libro xvij. ende men oeck enen steen heeft die alsulcken naem heeft ende alsulcken verwe die ghetelt is onder den preciosen ende costelijcken stenen 51145[regelnummer] Iacinctus is een naem van enen mensch ende van enen steen ende van eenre bloemen en- de zijn proper verwe die is lnchtich ofGa naar eindnoot51147 hemelsch etcetera Dat lxxxix. capitel van billen cruut. 51150[regelnummer] INsqmamus dats billen cruut endeGa naar eindnoot51150 men heitet in griex insquiamus ende in latijn canicularis daer om dat in sinen stelen aen beyden siden wassen eenrehande hoefdekens die ghemaect zijn inder fi- 51155[regelnummer] guren van creeften alsmen sien mach inden appelen van arangen of van garnaten als ysi- dorus seyt libro xvij. Dit cruut is onghe- sont ghegheten ende daer omme heytent zommighe luden insana want wortet ghe- 51160[regelnummer] gheten soe maectet razerie of het doet altezeer slapen ende die ghemeynt heytent vilicidium daer omme dattet thart ver- wandelt als ysidorus seyt. Item want dit cruut venijnt is soe heeftet zwardt 51165[regelnummer] roet ende wit saet als plynius ende dyascori- des segghen. ende het is quaet ende dodende dat zwart. ende dat rode is myn quaet ende dat witte noch myn ende dit is tbeste inder medicinen ende heeft macht te dwinghen 51170[regelnummer] te binden te doden ende te doen slapen. Item dat zwart saet heeft dat heeft zwarte bla- deren scarp ende hardt ende een purpur bloem ende harde balskens die dick zijn. ende dat ro-Ga naar eindnoot51173 delachtich saet is dat heeft ander bloe- 51175[regelnummer] men ende morwer balchskens ende dat wit saet heeft dat heeft witte bloemen ende vette bladeren ende morwe vol saeps ende is cout inden dorden graet ende droghe inden ande- ren ende daer om wederslatet heffinge ende 51180[regelnummer] zwellinghe ende stopt den buuck ende stempt bloet ende gheneest den tantzweer die van hetten coemt ende dwinghet den reume die van hetten coemt hier toe heuet dyascorides gheseyt ende plynius Item vanden billen sade 51185[regelnummer] seyt aristotiles int boec vanden groylicken dinghen datmen bij iherusalem dat saet van byllen eet waer bij men mercken mach dat zijn quaetheyt benomen wort ouer- mits die ghoetheyt des landes daert 51190[regelnummer] wast. Item die meester vander historien seyt ouer exodi dat inder cronen dyes paeuwes stont een bloem recht op dye desen crude ghelijck was daer ghulden blomen op stonden die ghelijck den brede 51195[regelnummer] weghe waren vanden enen slape des hoef- des totten anderen etcetera waer bij dat dese crude daer in waren ghepriuilegiert dat haer ghelijkenis waerdich was te staen in des paeus crone. Dit seyt die meester 51200[regelnummer] inder historien etcetera Dat xc. capitel vanden kastanen boem KAstanea is een groet boem endeGa naar eindnoot51202 drachtich ende hi is vanden griec- ken alsoe ghenoemt als ysidorus seyt libro xvij. 51205[regelnummer] daer omme dat zijn vrucht dubbelt is in- der manieren van cullen die ghehouden zijn bynnen den bolster die welcke als si wt gheworpen werden soe worden si ghelubt ende daer om werden die bomen
[Folio 333r]
51210[regelnummer] van castrando dat is van lubben karstaengen inden griexen vocabel ghenoemt. Van desen boem pleech een geheel bosch te werden als ysidorus seyt. Dese boem is zeer nut want zijn hont is nut totter tim-Ga naar eindnoot51214 51215[regelnummer] meringhen ende oeck mede om te barnen ende spijse by te bereyden. ende zijn vrucht is goet te eten ende die bast ende zijn bladeren die zijn goet totter medicinen. ende al ist dat zijn vrucht onder enen harden ende scarpen 51220[regelnummer] bolster gheuonden wordt nochtans is dye vrucht soet ende goet alsmense siedet ofte braet Ende si zijn heet int middel vanden eerster grade ende droeghe in den anderen ende omme der hetten wille is die vrucht 51225[regelnummer] zuet ende omme der droechten wille soe is si damper. Mer die veel karstaengen eet die crijcht een opblasinghe van lyue. ende die groue roke die daer bynnen besloten is die stijcht op totten hoefden waert die 51230[regelnummer] maect daer den hoeftzweer. mer om ha- re quaetheyt te benemen soe salmense sie- den of braden ende dan voeden si wel ende maken goede humoren ende temperen die droeche- den des lichaems ende der borsten ende sonder- 51235[regelnummer] linghe ist dat si mit zuker ghegheten werden. ende si zijn den colerico ende oec me- de den fleumatico goet mit pueren honi- ghe. ende si zijn oock goet nae der medici- nen want si nemen coringhe ende walghin- 51240[regelnummer] ghe ende si starcken den darm die bouen leit dyemen ieiunum heyt. Item karstaen- gen ghewreuen mit wat souts ende mit honich ghetempert is goet teghens be- ten van verwoeden honden of van verwoeden 51245[regelnummer] menschen. Item karstaengen ghewreuen mit garsten meel ende mit edick ghemenget doen ghezwollen mannen ghaen sitten alsmen-Ga naar eindnoot51247 se daer op plaestert Item aristotiles seyt dat die bladen ende die basten van desen bo- 51250[regelnummer] me ghebarnt ende ghepuluert ende mit wi- ne ghetempert ende opt hoeft gheleydt van enen ionghelinck doet dat haer ver- meerren ende verbiet hem dat vallen als ysaac seyt in dietis. 51255[regelnummer] Dat xci. capitel vanden lauwerboem. LAurus is een boem der victorienGa naar eindnoot51256 ende hij is veel prisens ende lonens waert om zijnre groter virtuten ende duech- den wille Ende omme detmense pleech teGa naar eindnoot51259 51260[regelnummer] cronen mit lauwer die den strijt wonnen wilen eer ende de grieken hieten desen boem dam- phen wes virtuten wij bouen gheset heb- ben inden seluen boecke in die letter d. soect daer ghij sultet vinden 51265[regelnummer] Dat xcij. capitel van lentiscusGa naar eindnoot51265 LEntescus is een oetmoedich boemGa naar eindnoot51266 ende medicinael die vanden griecken ende vanden ebreeuschen circus genoemt is als die glose ouer daniel seit xxiij. wes 51270[regelnummer] sap vanden bladeren gheneest ende slout ghe-Ga naar eindnoot51270 gheclouen lippen of ander gheulcereerde dingen als daer gheseyt wordt. ende heyt daer omme lentescus om dat zijn steel morwe is ende traech. die vrucht van de- 51275[regelnummer] sen boem gheeft olye wt ende die scorsse gheeft harsse diemen mastix heyt ende het is die beste diemen vydnt in intheus datGa naar eindnoot51277 eylant als ysidorus ende plynius segghen libro xvi. Item die blader van desen boem 51280[regelnummer] als dyascorides ende plathearius ende plini- us segghen zijn heet ende droeghe als al- le die boem is ende hebben virtuut te byn- den te consolideren ende te conforteren. ende daer omme zijn si goet teghen alle coringhe 51285[regelnummer] ende teghens alle lopinghe alsoe wel van- den bloede als vanden anderen humoren Item zijn gomme dyemen mastix hiet heeft die selue virtuten die de boem he- uet ende alsmense kaeuwet dese gom-
[Folio 333v]
51290[regelnummer] me soe hout si dat tantvleysch reyn van- den stinckenden ende vervuulden humoren ende doetse vast staen ende maketse wyt ende starcket haer wortelen ende doet den quaden adem af. Dese mastic wert aldus vergadert 51295[regelnummer] Int eynde vander leynten worden die scors- sen van desen boem in ghesneden ende als si vander aerden ghezuuert zijn so sprayt- men daer zuuer clederen onder op dat dye vuchticheyt niet opter aerden dru- 51300[regelnummer] pen en sal. Ende men sal kyesen die wit ende claer is ende die mitter aerden ghemen- ghet is ende doncker die salmen scuwen ende worpense wech. Sy puert dat herssen ende si conforteert die maghe ende helpt tot- 51305[regelnummer] ter verduwinghe ende veriaghet den wint. ende ghewarmet of ghesmouten op enen heyten teghel ende gheleydt op ghe- broken benen ende ander leden consolideert si wonderlijcke zeer. Item plynius die 51310[regelnummer] seyt oeck als dyascorides dat lentiscus of cynus dattet een dinck is. een doer- nich boem is mitter wortelen ende is ho- ghe ende in veel deylen ghedelt ende heuet vrucht als die gaghel mer myn- 51315[regelnummer] re ende bynnen root als si rijp is ende schar- pe wolle bynnen. wyens sap dat lopen vander moeder der vrouwen ghene- set etcetera Dat xciij. capitel vander lelien. 51320[regelnummer] MIlium als ysidorus seyt is een cruutGa naar eindnoot51320 ende heeft een melckachtighe blo- me wes witticheyt al ist dat si inden bla- deren is zijn ghedaenre blincket bynnenGa naar eindnoot51323 nae den goude. Item dyascorides ende 51325[regelnummer] plathearius segghen dat die lely heet ende vucht is ende zommighe wilt ende zom- mighe tamme ende die een heeft pur- pur bloemen ende die ander witte blomen ende dat is die beste. Item die virtuut van- 51330[regelnummer] der lelien is rijpende ende daer omme is si goet ghestoten op apostemen ende is oeck goet op dye hardicheyt der milten ist dat sake datmen tsap mitter olien men- ghet als mit hennep olye of lijnzaet oli 51335[regelnummer] ende smeerter die milte al omme dicwijl mede Item die puluer vander lelien ghe- menghet mit water in een scotel ende daer dat aensicht mede ghewasschen maect dat aensicht claer. Item die blader van- 51340[regelnummer] der lelien gecoect of ghesoden zijn goet op verbarnden steden want si zijn zaftende ende dat selue doet zijn wortel ist dat si mit olyen ghecoeckt wordt ende daer op gheleyt. Item zijn virtuut is openende 51345[regelnummer] ende scheydende ende doet si wt comen dat menstrualighe bloet ende doet heffinghe ghaen sitten ende daer omme is si goet tegen opblasinghe der apostemen die wyndt- achtich zijn ist datmen die wortel ontween 51350[regelnummer] wrijft ende menghetse mit olien ende legget daer dicwijle warm op. hyer toe heuet dyascorides gheseyt. Item vander leli- en als plinius seyt soe edelen die wortelen vander lelyen haer bloem alte zeer in meni- 51355[regelnummer] gher manieren Want ghedroncken mit wijn ghenesen wonden van serpenten. Ende die wortelen zijn oeck mede ghoet teghens die quaetheyt vanden paddenstoe- len ende teghens tvenijn. ende in olyen ghe- 51360[regelnummer] coeckt ende op die lycdoernen vanden voeten gheleyt achte daghen langhe alle da- ghen versch mitter ouder manen ver- drijftse te gronde ende doet oeck weder haer wassen. Item in wijn ghecoect en- 51365[regelnummer] de hoenich daer toe ghedaen is goet op aderen die doersteken zijn oft zweren ende die blader in wijn ghesoden ghene- set wonden. Item dat saet vander lelyen ghewreuen is ghoet op they-
[Folio 334r]
51370[regelnummer] lighe vier ende die blomen ende die bladeren comen te hulpe quade vlceren dat zijn zwe- ren Hier toe heeft plinius gheseyt libro xxx. capitulo xix. Item in dat selue boeck capitulo v. daer seyt hij dat die lelie die edelste blo- 51375[regelnummer] me heuet naest der rosen ende men maec- ter edel salue af ende olye mede ghelijck datmen rosen olie maect. Item die steel vander wortelen opwaert is bij dryen cu- bitus lancg ende daer staen die blomen int 51380[regelnummer] ouerste inder manieren van clockskens ende die blader staen alle den steel omme ende omme ende zijn zaet is dat clepelken dat bin- nen den clocskens staet ende is van groter machten ende virtuten mit goeder luchten 51385[regelnummer] wel rukende. Item die lelie heeft veel kelen aen der wortelen als dat loeck doet als aristotiles seyt inden boeck der groyelicker dinghen Ende in elcke kele is die macht dat si wassen mach ghelijcke 51390[regelnummer] oft saet waer Van desen punte staet bo- uen vanden loke datmen allium heyt in dat selue boeck inder letteren vander a. Item aristotiles seyt ist datmen den steel vander lelien in die aerde crommet ende decten 51395[regelnummer] eer dat zijn saet gheopent wordt ende dat- men zijn wortel niet op en graeft soe sul- dy te hants in corten daghen vinden dat van enen yghelijcken knope des steels een cley- ne hoefdeken wt ghaen sal oft van sinen ke- 51400[regelnummer] le waer vander wortelen twelck een groet wonder is. Item die blomen vander lelien zijn eerst groen esi nae werden si wit endeGa naar eindnoot51402 die steel ghesneden vander wortelen ende int slijck ghesteken hout den steel langhe 51405[regelnummer] groen ende die blomen oeck in haren craf- ten Item die bloem vander lelien alsoe lan- ghe als si gheheel is ende oeck mede nyet gheraket soe ruuct si zeer wel en- de zuetelijcken. ende alsmense mitten 51410[regelnummer] handen ontween wryuet of breect so stinc- ket si ende heeft die bloem alleen mitten zaGa naar eindnoot51411 voer die vrucht Ende alle virtuut ende do- ghet die de lelie inden steel heuet ende oeck mede inder wortelen die thoent hij 51415[regelnummer] bouen altemael inden hoefde alsoe als inder blomen ende inden zade. ende hoe dat zijn bloemen hogher opgherecht worden inden stele hoe dattet hoeft dan leegher bocket. Ende zijn bloem is bu- 51420[regelnummer] ten effen ende slecht ende soet inden tasten ende oeck mede ront inder formen en- de ghenoechlijcken int aenghesichte. ende van bynnen is si mit schoenen ghulden gra- nen of coornkens inder hollicheyt bespren- 51425[regelnummer] kelt. ende wordt meer gheuorwet dan soffraen. Ende dese verwinninghe wor- den mit seuen steelkens onderhouden ende wer- det van ses witte bladeren dye de een vluchs bijander staen ghemaket: ende 51430[regelnummer] werdt bynnen versciert mit seuen schonen ghulden coorneu tdaer ijsaet mit wonder-Ga naar eindnoot51431 lijcker schoenheyt in gheset is. daer die blomen al omme staen ghesprayet ende beschermen dat saet vander couder luch- 51435[regelnummer] ten. etcetera Dat xciiij. capitel vander latuwen LActuca als ysidorus seydt heuetGa naar eindnoot51437 den naem vander substancien der melckigher humoren. of want die lac- 51440[regelnummer] tuken dye soecken wyuen mit melc ver- vollet ende oeck mede meerret die on- cuuscheyt in den mannen ende het is tweer- hande als tamme ende wilde. Item die wilde is ghelijck der tammer dan si he- 51445[regelnummer] uet langher telgheren of loueren. ende subtijlre ende zerper ende si zijn myn groen omme dat si luttel vuchticheden heuet. ende daer om heeft si veel bit- terheden by dat die ander dyemen da-
[Folio 334v]
51450[regelnummer] ghelics eet want si is heter ende droegher ende daer omme segghen veel mees- ters dat si menstrua doet comen ende ver- dryuet die raeuwe humoren als dyasco- rides seyt. Item die tamme latuwe is 51455[regelnummer] cout ende vucht mer ghetemperlijcken alsoe dat si ter gheender siden yet ouer- ghaet ter groter coutheden of ter gro- ter vuchticheden ende daer omme soe is si goet totter medicinen ende heeft een subtijl 51460[regelnummer] substancie ende sonderlinghe als si noch versch is ende daer omme werdt si schier verduwet ende doot die hettende die bij-Ga naar eindnoot51462 tinghe die vanden roeden colera comet ghaen sitten ende die opsiedinghe vanden 51465[regelnummer] bloede vercoel si ende doet oeck mede re-Ga naar eindnoot51465 delijcken slapen. ende si gheneest den hoeft- zweer die vanden roke der colera comet. ende maect inden vrouwen veel melcx ende wynt inder mannen sperma ende maket 51470[regelnummer] meerre ende dat gheualt omme die goet- heyt des bloedes die si maect Mer als die latuwe out werdt ende hardt soe wor- det haer vuchticheyt ghemyndert endeGa naar eindnoot51473 si werdt bitter. Mer diese dicwijl neemt 51475[regelnummer] alle daghen soe maect si alte sonderlin- ghen quaden bloet ende tghesichte wertter zeer of ghecrancket Ende dat saet vander latuwen bewronghelt des mans saet ist dat hijt dicwijl in spise of in drancke nemet. 51480[regelnummer] Hier toe heuet ysaac gheseyt inden die- ten Item plynius seyt libro xx. capitulo octa- uo vander latuwen datter eenderhande la- tuwe is dyemen caprina heyt. ende is dat sake datmen die in die zee worpet so sou- 51485[regelnummer] den alle die visschen die daer omtrent waren steruen. wes melck mit wijn mit edic ende mit water ghemencgt gheneest water- sucht. ende mit wes koel ende bladeren ghe- stoten ende mit soute ouerghestroyt ghene- 51490[regelnummer] setmen wonden daer die zeenen ontween ghe- sneden of ghehouden zijn. Item daer is noch een ander species vander latuwen dye int velt wast wes bladeren ghewre- uen mit pappe of mit bry gheneset vlce- 51495[regelnummer] ren ist datmense daer mede bestrijcket ende die gryeken heyten dese specie ysopen. Item die derde species wast inden bos- schen die si steracon heyten. wes bladeren ghewreuen mit brye goet zijn op wonden 51500[regelnummer] ende si stempet bloet ende gheneest vervuul- de wonden ende mitter wortelen ende mitten bla- deren ghenesen si theylilighe vier. ItemGa naar eindnoot51502 het is noch een ander species van latu- wen die ronde corte bladeren heuet dyemenGa naar eindnoot51504 51505[regelnummer] heratea heyt. wyens zap die hauicken al grauende wt trecken ende daer strijcken si ha- re oghen mede als si oudt werden ende ma- ken haer ogen claer daer mede Wes zap gheneest alle zericheden der ogen alsmen 51510[regelnummer] daer vrouwen sock toe menghet ende is goet teghens beten van serpenten ende van scor- pionen ist datment zap mit wijn drincket ende datmen die bladeren daer op leyt ont- twen ghewreuen ende verslaet alle heffin- 51515[regelnummer] ghe. Item dat saet vander latuwen al- soe wel vander tammer als vander wil- der en ghehenghet niet dat een man zijn natuere verlieset in sinen slape van enigher quader becoringhen ist datmen- 51520[regelnummer] se neemt in spijse of in drancke. mer die haer veel naem ende stadelijck die soude blint werden etcetera Dat xcv. capitel van lappa LAppa dat is hoefladich ende isGa naar eindnoot51524 51525[regelnummer] een cruut hebbende brede blade- ren ende dicke bider aerden ende heeft inden ouersten telgheren scharpe clessen als doernighe hoefdekens ende wederhaect ende als daar yemant mit sinen clede-
[Folio 335r]
51530[regelnummer] ren aen raect soe blijft hy daer aen cle- uende waer of dat ysidorus seyt libro de- cimoseptimo capitulo decimoseptimo. Dit cruut is daer omme lappa gheheyten om dattet enen groten coel heuet totter 51535[regelnummer] aerden toe hanghende ende wordet vanden grieken phylantopos gheheyten daerGa naar eindnoot51536 omme dattet aen der luden clederen han- ghet om zynre scarpicheyts willen. ende wast byden mueren ende byden weghen 51540[regelnummer] Ende daer is tweerhande species af. als dye scarpe ende die ronde tot ghelijcke- nissen vandes heyncst voeten. waer om- me dattet veel luden heyten vngula ca- ballina. Ende die blader van beyden zijn van 51545[regelnummer] quaden roke ende van quaden smake als dyascorides seyt Mer plynius seyt libro xv. capitulo xij. datter veel species van lappa zijn. ende si zijn oeck alle medicinael. Want men gheneester slaghen van scor- 51550[regelnummer] pionen mede. ende die scorpioens dye en moghen enen mensche niet misdoen ist dat een mitten zape ghesmeert is. Item dye wortel in water ghesoden ende dat water inden mont ghehouden is goet 51555[regelnummer] teghens den tantzweer ende doet dye tanden vast staen. Item tsaet is der maghen al te sonderlinghe goet ende is oeck goet den ghenen die bloet spuwen. ende is oec goet teghens dissentiriam. ende die wortel 51560[regelnummer] mit wijn ghenomen stopt dat bunckeuelGa naar eindnoot51560 mer die bladeren mit soute ghemenghet laxeren Ende tsaet is goet teghens den steen ghedroncken mit wijn. ende alle tcruut ghestoten mit smeer verdrijft den hue- 51565[regelnummer] uel opter borst Hier toe heuet plynius gheseyt. mer plathearius seyt dat lap- pa of lapcium is een cruut dat heet ende droeghe is ende heeft macht te ontbyn- den te openen ende te dunnen ende daer omme 51570[regelnummer] ist goet teghens rudicheyt tegen cronselenGa naar eindnoot51570 ende serpigo ende teghen inpetigo ende teghen vullens die tusschen vel ende vleysch leyt. want het doetse sceyden ende verteert dye humoren ende ontbyndt ende sceydet die har- 51575[regelnummer] dicheyt ende die heffinghe der apostemen ende is goet teghen die coude watersucht ende teghen verstoptheyt der mylten ende zijn sap ghemenghet mitten zape van ruten ende in die naze lauwe ghedropen zuuert 51580[regelnummer] die herssen van fleumatigher oueruloe- dicheyt ist datmens daer een luttel in dru- pet in enen warmen bade of inder warmen luchten etcetera Dat xcvi. capitel van lappates. 51585[regelnummer] LAppates is een spise die ghema-Ga naar eindnoot51585 ket is van zommighen verschen tam- men cruden dye den lappacien ghelijc zijn als die glose seit ouer iudith capitulo xv. waer of die scalcke alexander seyt Lappates 51590[regelnummer] is spyse ende warmoes maect dye selue spise ende men heytet in duutsch compost Ander meesters segghen dat lappates een gheslachte van coel is ende heeft brede bladeren als die hoofledich: mer die bla- 51595[regelnummer] der van lappates dats cabuuscoelen dye zijn morwe ende vet ende wittachtich ende slecht. ende dat een blat opt ander ghewon- den wonderlike done ende heeft enen corten stronck ende dicke buyten vol knoepen. 51600[regelnummer] mer binnen morwe ende vleyschachtich. dit cruut is goet te eten ende ter medicinen me- de ende men maecter goede spijse of alsoe langhe als si ghehouden mach werden ist dat sake dat si ghecoect wort mit edick 51605[regelnummer] mit mostaert ende mit honich. ende dese spise heitmen compost wes virtuut is dat si dronckenscap wederstaet als plynius seyt libro xx. capitulo x. want ist datmen com- post nuchteren eet soe beneemt hi dronc-
[Folio 335v]
51610[regelnummer] kenscap. Item die scole van crasistratis roept dat gheen dinck der maghen en- de der zeenen nutter is dan dit cruut. ende daer omme heytment gheuen den luden die veriecht zijn ende dien die leden beuen 51615[regelnummer] ende den ghenen die bluet spuwen. Tsap is goet teghens tvenijn ende teghens beten van serpenten Ende sonderlinghe tsaet is goet teghens beten van honden etcetera als ysi- dorus seyt libro xvij. etcetera 51620[regelnummer] Dat xcvij. capitel van legumina LEgumina zijn gheseyt van eligen-Ga naar eindnoot51621 do dat is van kyesen want die oude plaghen die beste legumina dat zijn er- weten bonen ende deser ghelijcke te kye- 51625[regelnummer] sen daer si haer spijse of maecten ende le- ueden daer of. Item die legumina sce- len inder groetheyt inder verwen inder figuren ende mede inder smaken. Ende onder die legumina soe zijn dye boenen 51630[regelnummer] die meeste ende die lupinen. ende die middel- baer dat zijn cyceren erwitten ende fazoli ende pitzoli. die mynste dat zijn die wicken. Item si schelen oec mede inder verwen want zommighe zijn si wit zommighe 51635[regelnummer] zwart zommighe ruet ende zommigeGa naar eindnoot51635 ghemencgt Item si schelen inder figu- ren want zommighe zijn ront zommighe lancworpelt zommighe dryehoect en- de zommighe slecht Ende si schelen oeck 51640[regelnummer] inden smake want zommige smaken zuet- achtich zommighe bitter zommige an- ders als plynius seyt. Item wanneer dat die legumina beghinnen te rypen so salmense mayen want si rypen al leggende 51645[regelnummer] Item plynius seyt dattet legumen substan- cialiken grof is cout ende droeghe ende hart te verduwen want si zijn zeer dicht ende vaste ghepact inder substancien ende men moetse lan- ghe sieden ende men machse in putwater 51650[regelnummer] niet wel koken mer haer gherecht water behoert fonteyn water te wesen ofte ry- uier water. Item men pleecht een gro- ue ende een rude spyse te maken vanden legu- men Tsap is goet den luden die starck van 51655[regelnummer] complexien zijn want si zijn hart te verduwen alle legumina Mer als si verduwet zijn soe voeden si wel ende conforteren. ende natuer- lijck zijn si opblasende ende maken veel win- des mer alsmen hem die bast of doet so 51660[regelnummer] wort hem dat benomen of datmen comijn of dylle of deser ghelijck die wint verdri- uen mede siet. etcetera Dat xcviij. capitel van rijs. LEns lentis dats rijs dyemen indenGa naar eindnoot51664 51665[regelnummer] vasten eet ende is oec een gheslach- te van legumen als ysidorus seyt libro xvij. ende is vucht ende morwe sonderlinge alst noch inden crude is. vanden welken lenticu- la coemt dat is een rijsken ende men salt scry- 51670[regelnummer] uen mit eender t. om te onderkennen van- den worm dyemen lens lendis heyt dat een neet is opten hoefde welck woert mit eender d. is bescreuen in genitiuo etcetera Waer of eens een vaers ghemaect wert 51675[regelnummer] daermen dat ondersfheyt by weten soudeGa naar eindnoot51675 tusschen lens lentis ende lens lendis. ende hij seyt aldus Lens lendis capiti lens len- tis conuenit ori. Datmen aldus ver- staen sal. dat lens alst lendis in geniti- 51680[regelnummer] uo heuet dan soe ist een nete. ende alst lens lentis in genitiuo heuet soe ist rijs dyemen eet ende daer wij in deser ma- terien van spreken. Ende dit cruut is coudt ende droeghe ende is ghemaect 51685[regelnummer] van couder naturen want het heuet een ander virtuut inden baste dant in- den morghe heuet. want inden baste heeftet eenderhande scarpicheyt ouer- mits wes reden dattet laxeert ende
[Folio 336r]
51690[regelnummer] maect een berueringhe inden buucke. Mer tmorch is stoppende ende starckt die maghe ende wercket ter stoppinghe en- de maket grof ende melancolioes bloet. ende veruolt die herssen mit grouen roeke 51695[regelnummer] vanden welcken veruaerlijcke dromen co- met ende ouermits wyndicheit bezwaert die maghe ende maect opblasinghe ende bestoppet alle die toepaden ende ghangen vanden lichaem ende verdroecht die sub- 51700[regelnummer] stancie der zenen ende der vluzen vander herssen ende maectse ongetempert als dye selue seyt ende is den oghen quaet ende dicwijl ghegheten maect alte quaden siecten inden lyue ist dat si mitten bast ge- 51705[regelnummer] gheten werdt ende dattet lichaem van droegher complexien is. mer die hete ende vucht zijn dyen helpet zomwijls ende is goet den ghenen dye dat wa- ter laden als die bast af is Men sal kie- 51710[regelnummer] sen dye rijs die groefste is ende versch- ste ende die lichtelijcken ghecoect werdt ende dat alsoe wel te eten als ter me- dicinen die quaetheden vanden rijs wer- det benomen alsmen den bast of doet ende 51715[regelnummer] datmen dat morch in soet water koke ende nae mit peper mit olyen ende mit comijn ende deser ghelijck ghemengt ende verghadert hier toe heuet ysaac gheseyt inden dyeten. Item plynius 51720[regelnummer] seyt oeck libro xviij. Capitulo xiij. dye rijs be- mint meer die dunne ende subtijl aerde dan die vette aerde ende die lucht meer dan die droechste ende alle legumina be- mynnen twater eer dat si bloyen mer na 51725[regelnummer] dat si bloeyen bemynneu si die droech-Ga naar eindnoot51725 heyt etcetera Dat xix. capitel van vlas.Ga naar eindnoot51727 LInum dat is vlas ende also welGa naar eindnoot51728 heytet saet lynum alst cruut daer 51730[regelnummer] omme dattet waterich morwe is als ysidorus seyt libro decimonono. Item plynius seyt libro xij. capitulo li. dattet vlasGa naar eindnoot51732 ghesayet wordt in effenen slechten lande in die leynten ende wordt gheplucket 51735[regelnummer] inden zomer ende wordt opghericht in enen steel ende brenghet blaeuwe bloe- men den welcken nae comen cleyne bolle- kens voer tsaet ende voer die vrucht ende als die bollekens beghinnen te bleken soe 51740[regelnummer] werden die ghehele stelen op ghepluct ende dye bollen werden alle af gherepelt daer nae worden die bollen op clederen in die zonne ghesprayt ende ghedroghet ende die stelen worden aen bossen ghebonden 51745[regelnummer] ende int water gheleit te weyken ende nae worden si wt ghetoghen ende ghe- droeghet ende daer nae werden si te bro- ken ende ghezuuert van hare oueruloedich- heyt. ende alsoe ouermits kokinge ter 51750[regelnummer] zonnen ende wriuinghe worttet vlas mit groten arbeyde ende men machet vlas niet berouen van zijnre groender aerdich- heyt ende men machs niet volcomelicken wyt maken ten si dattet dicwijl ghekunst 51755[regelnummer] ende ghecoect wert ende ter zonnen ghedro- ghet ende weder nat ghemaect. ende al ist dat- ter veel geslachten zijn van vlas nochtan is dat best dat in egipten wast. want daer maecmen dit wit zyden bolkraen of. ende tisGa naar eindnoot51759 51760[regelnummer] alsoe wit als een snee als plinius seyt libro xix. capitulo ij. ende dit is myn starck mer het is cos- telijcker dan tlynnen laken want men maecter cazuffelen of ende oeck ander papen clederen. Item tluas is tot alteGa naar eindnoot51764 51765[regelnummer] veel dinghen noot want men maecter hemden ende broecken of ende kede- len ende hoeftdoecken ende zeylen inden scepen ende netten ende ghaern mede te naeyen coerden mede te bynden peesen
[Folio 336v]
51770[regelnummer] mede te schyeten banden mede te byn- den snoeren mede te meten tafellakenen ouer te eten slapelaken op te rusten gor- dynen om die bedden te hanghen ende sacken ende sacskens alle dinghen in te hemelen. 51775[regelnummer] Waer bij dat gheen cruut alsoe noede- lijck en is totten oerbaer des menschen als tvlas. wyens saet is heet ende wat vucht ende oeck droeghe ghetempert ende oeck smerich want men maecter oly af 51780[regelnummer] die nutter totten anderen dinghen is dan totten eten. want als ysaac seyt tlijnzaet voedt luttel ende het is quaet te verdu- wen ende het is der maghen quaet ende zeer opblasende Ende ghebraden mit ho- 51785[regelnummer] nich ist best ende is goet ghegheten teghen den hoest ende mit honich ende mit peper ghenomen verwecket dye mynne ende die oncuuscheyt ende rijpt apostemen ende zaf- ticht ende opent die zweergaten ende 51790[regelnummer] maectse dunne ende rijpe Want het ont- byndt die apostemen vander moeder der wyuen ist dat si dicwijl stoeft ende baet int water daer in ghesoden is als ysaac sey in dyetis etceteraGa naar eindnoot51794 51795[regelnummer] Dat C. capitel van malus. MAlus is een boem die appelenGa naar eindnoot51796 draecht die groer zijn Mer naGa naar eindnoot51797 den houte te sien soe sien si cleyn ende vast van houte ruuch ende knoepich ende dic 51800[regelnummer] van bladeren ende schoen mit meniger- handicheyt van bloemen ende van ghe- noechlijcker soeticheyt van vruchten. Ende is goet aen te sien ende is van goe- den smake ende is nut ende oerbaerlic 51805[regelnummer] in medicine. ende die appel of die vrucht heyt malum ende malus dats die boem ende is alsoe geheiten om dat zijn vrucht ront is want dat zijn waerlijck appelen dye recht ront zijn als ysidorus seyt libro 51810[regelnummer] xvij. want malum in griex is ront in duyt- sche Item malus scheelt vanden ande- ren bomen vanden bossche want die tamme malus is van tweerhande naturen want si hebben enen langhen block vander aerden 51815[regelnummer] ende die griffel coemt hem van verre dye mit dyen blocke vergadert wordt welc- ke twee als si aldus versaemt werden te ghader in een maken te samen enen boem ende als die griffel of die plant 51820[regelnummer] inden block of struke vast vergadert is soe verwandelt die griffel die natuer des blocs altemael in zijn ghedaent als alfrigus seyt op dat die eerste eynde desGa naar eindnoot51823 eersten boecs der groyeliker dinghen 51825[regelnummer] soecket bouen inden seluen tractaet by den beghiune vander inplantinghe of eyntin-Ga naar eindnoot51826 ghe der bomen. ende is dat sake dat ma- lus niet ghesnoyt en wert van sinen ouer- uloedighen tacken soe wert hy belast 51830[regelnummer] ende hy wert onvruchtbaer als die sel- ue seyt want die vuchticheyt die aenge- haelt is vander wortelen en mach gheen vrucht voert brenghen want si ghaet int voetsel vanden telghereu die onvrucht-Ga naar eindnoot51834 51835[regelnummer] baer zijn Hier af suecket bouen daer hy af seyt hoe dat die bomen vruchten ma- ken ende van desen boem zijn menigher- hande gheslachten. want zommighe dra- ghen damper vrucht ende hardt zom- 51840[regelnummer] mighe zuerachtich zommighe zuete ende ghenuechlijck ende nae dyen dat dye bomen schelen daer nae schelen die vruch- ten als voer gheseyt is etcetera Dat C. capitel i. vanden garnaten boem 51845[regelnummer] MAlus granata is een boem dra-Ga naar eindnoot51845 ghende appelen van garnaten Item ysidorus seyt libro xviij. dat die bast van de- sen appel heyt psidia ende die bloem ba- laustia. ende zommighe vanden bloemen
[Folio 337r]
51850[regelnummer] zijn wit ende zommighe is purpur zom- mighe rosachtich Dese appalen zijn ge-Ga naar eindnoot51851 noemt mala punica want si eerst vanden lande punica ghebrocht zijn. als ysido- rus seyt is een zeer hardt boem ende kno- 51855[regelnummer] pich ende telghich mer hi sprayt hem meer inden breyden dan in die hoechte ende daer omme en mach hy gheen coude lyden want indenn hysel veruaren si lichte-Ga naar eindnoot51858 lijcken dye blomen Item aristotiles seyt 51860[regelnummer] dat dese boem wordt verwandelt van zijn- der quaetheyt suecket bouen vanden seluen vander telinghe of bouwinghe der bo- men Item plynius seyt datter veel spe- cies zijn van desen boem Mer van tween 51865[regelnummer] ist ghenoech te spreken op dese tijt. want als dyascorides ende ysaac segghen in die- tis datter twee gheslachten zijn van ap- pelen van garnaten Want zommighe zijn zuet heet ende vucht ende die ander 51870[regelnummer] zijn zuer ende die zijn coudt ende droghe ende dese machmen lancgste houden ende die zuetste zijn nutste totter medicinen want alle die boem is medicinael ende dye vrucht coemt luttel in spysen Waer of 51875[regelnummer] dat ysidorus seyt libro xvij. dat die me- dici segghen datmen onse lichaem nyet spysen en sal noch voeden mitten appelen van garnaten mer men sal die appelen in medicinen besighen. Die vrucht heuet 51880[regelnummer] macht te bynden ende te starcken ende te con- solideren dat is te sluyten ende die lopende humoren te droeghen ende die lopinge des bloets te ondervatten ende die coringhe te dwingen die van colera coemt als ysaac 51885[regelnummer] dyascorides ende plynius volcomelic seg- ghen ist datmense te punte gheeft Mer die zuete zijn meest opblasende ende ma- ken meer wints dan die ander. ende die zuere zijn beter den ghenen die coertsen dan dye 51890[regelnummer] zuete. wt wes zap men maect een dranc dyemen exizacra heyt die de hetten des coertsen doet ghaen sitten. want dese dranc verduwet den coerts ende maect enen ap- petijt ende starct die natuer wonderlijcken 51895[regelnummer] zeer die verloren was ouermits dyen coerts ende is goet teghen verhettinge der leueren ende teghen cranckicheit des herten of teghen den hartuanc Ende ist dat sake dat- men zijn blomen zijn vruchten ende zijn basten 51900[regelnummer] puluizeert ende gheeftse te drincken mit bier of mit wijn doden die pyeren inden buucke ende si zuueren die tanden ende dat tant- vleysch ende doense vast staen ende zijn goet tot veel auderen passien als dyascoridesGa naar eindnoot51904 51905[regelnummer] ende ysaac seggen Die appelen dyemen heyt mala punica dat zijn die beste. want ist dat sake dat si van buyten inden bast soffranich zijn ende ongheuerwet stiptike ende ontsmake- lick ende dorre nochtan zijn si bynnen roet 51910[regelnummer] vucht ende morwe ghenoechlic ende sma- kelick ende mit wonderlijcker consten der naturen verciert ouermits huusken daer de greynkens in legggen etceteraGa naar eindnoot51913 Dat Cij. capitel vanden moerboem 51915[regelnummer] MOrus is een boem wes vruchteGa naar eindnoot51915 morum heyt als ysidorus seyt li- bro xviij. Ende die gryeken heyten de- sen boem morus ende dye latijnschen heyten hem rubus daer omme dat zijn 51920[regelnummer] vruchten ende zijn tacskens root zijn of roe- den Item dese boem is tweerhande als tamme ende wilde. wes vruchten dye herden verlichten vanden hongher inden wil- dernissen. ende wes blader gheworpen 51925[regelnummer] op serpenten dodense. Item ambrosius seyt ouer matheum xvij. die vrucht van- den moerboem is inder bloezemen wyt daer nae wertse groen daer nae wertse root ten letsten wert si bruun of zwardt
[Folio 337v]
51930[regelnummer] ende hoe dat si rijper wordt hoe dat si zwarter wordt Wes vrucht dat verwet die handen ende de tanden des gheens dyese eet Item plinius seyt ende dyascorides seyt dat dye moerboem heeft zaet dat 51935[regelnummer] laxeren doet. ende ist datmen dat sap wt perst ende droeghet bij den vyere soe werdet stoppende ende gheneest vlce- ren vanden monde ende wonden ende doet hef- finghe vanden kynnebacken ghaen sitten. 51940[regelnummer] Item die bast vanden wortelen ghecoect ende ghedroncken laxeert den buuck ende doot die pyeren. ende die blader ontween ge- stoten ende mit olyen ghemenghet ghene- set verbarntheden ende ghecoect mit re- 51945[regelnummer] ghenwater maken thaer zwart ende si ghenesen steecten van spynnen ende si saf- tighen den tantzweer ende zuueren dat stinckende tantvleysch. Item dye on- rijpe moerbessen zijn cout ende stiptick en- 51950[regelnummer] de starcken die maghe ende si zijn stop- pende. ende hoe dat si riper worden hoe dat si heter worden ende oeck mede zue- ter ende vuchter. Ende ist datmender veel eet nae den eten soe worden si in cor- 51955[regelnummer] rupcien verkeert. ende dan soe hinderen si den hoefde ende der maghen harde zeer. Mer ist dat si nuchteren ghegheten wer- den soe werden si wel verduwet mer si voeden zeer luttel ende die bladeren van 51960[regelnummer] desen boem zijn breet ende groet ende die rupsen ende die wormen etense zeer ghaern Want die wurmen dye de zyden spynnen worden daer wel af gheuoedet Ende alle dye boem is medicinael en- 51965[regelnummer] de sonderlinghe die basten dye bladeren dye vruchten ende die wortelen. want ist dat zijn wortelen ghesneden worden soe loepter een ghomme wt die ghoet is tot veel passien want si morwet deuGa naar eindnoot51969 51970[regelnummer] buuck ende beneemt die zericheyt vanden tanden Hier toe heeft dyascorides gheseyt ende plathearius Item vanden moeren maect men fijn water ende edel den wij moraet heyten int ghemeyn. den welken als die elephan- 51975[regelnummer] ten desen dranc drincken soe werde si veel te koenre als rabanus seyt ouer dat ander boec machabeorum capitulo v. ende men maecter een electuari of dat dyameron heyt dat goet is tegen squinancie vander kelen ende teghens 51980[regelnummer] die passie vanden kynnebacken als platea- rius seyt etcetera Dat Ciij. capitel van mirten MIrtus als ysidorus seyt is alsoeGa naar eindnoot51983 ghenoemt daer om dattet dicwil 51985[regelnummer] an die kanten vander zee wast ende opgaet dye medici scriuen dat dese boem den vrouwen zeer nut is hier toe heeft ysidorus geseyt Item plinius ende dyascorides seggen Mirtus is een spruut die zeer gairn by der zeen wast 51990[regelnummer] wes vrucht bloemen ende loueren goet zijn ter medicinen. ende die vruchten zijn beter dan die blomen ende men machse langer hou- den mer best inder hetten der zonnen ende die blader salmen houden inden schyem buten der zon- 51995[regelnummer] nen. ende hoe dat die vruchten verscher zijn hoe dat si beter zijn. Ende alle dat de- ser stammen toe behoert dat is byndende ende dwinghende ende conforterende Want het is goet teghens die lopinghe vanden reu- 52000[regelnummer] me die totten gheestelijcken leden loept ist dattet in reghenwater ghecoect werdt ende datmen daer ouer stouet ende bayet die borst ende beneemt coringhe vander maghen ist datmen dye cleyne gharde-Ga naar eindnoot52004 52005[regelnummer] dekens in edick siedet ende leytse op der maghen ende puluer daer of ghema- ket consolideert binnen wonden Item pli- nius seyt dat dit boemken zommige wit is zommighe zwart is ende beyde zijn si
[Folio 338r]
52010[regelnummer] stiptike mer die zwarte meest. want hy is goet ghegheuen teghens dat bloeden ende beruert die vrijn ende is goet teghens tvenijn ende teghens steecten van scorpio- nen. Ende zijn kokinghe is goet teghens 52015[regelnummer] allopiciam dat is teghens dat haer te ontuallen want het doetse vast staen als ghemenghet is mit weyten meel Twa- ter daer mirtus in ghesoden is ende is oeck ghoet teghens zwellinghe der oghen 52020[regelnummer] Item men maecter olye af dyemen ole- um mirtinum heyt die saftende consoli- derende ende zuuerende is. ende hi is goet teghens alle die voerscreuen dingen. ende hy zuuert dye oren dye etterich 52025[regelnummer] zijn ist datmen den olye daer laeuwe in drupet Hier toe heuet plynius gheseit ouer ysaya Capitulo xli. Item iheronimus seyt dat dit boemken mirtus is wel ru- kende ende onuervulende ende consoli- 52030[regelnummer] deert ende brenghet die moede leden weder tot hem seluen ende daer omme beteykent dit boemken troesters der hei- ligher kercken als die selue seyt ouer ysayas lx. capitulo etcetera 52035[regelnummer] Dat Ciiij. capitel van mirra. MYrra is een boem in arabien vanGa naar eindnoot52036 vijf cubitus hoech ende is ghelijck den doern die wel rukende is wes drop- pe groen is ende zeer wel rukende ende 52040[regelnummer] bitter waer of dattet den naem heuet. Myrra als ysidorus seyt libro xvi. wes drope by hem seluen drupende is dye is beter ende precioser dan dyemen doet drupen mit snyden. Ende die van arabien ple- 52045[regelnummer] ghen haer vyer te maken vanden snoyelin- ghen des boems wes roke zeet hinderlijcGa naar eindnoot52046 is ten si datmen storax weder int vier leyt ende datmen die lucht weder ontfaet want onder- wilen crighen die luden daer zuucten af 52050[regelnummer] die ongheneselijck zijn van dyen fume dat is roke Item die beste ende die edel- ste mirre werdt ghegadert bij den troga- diten in arabien als ysidorus ende plynius segghen libro xij. capitulo xvij. daer gheseyt 52055[regelnummer] wordt dat myrra een boem is van vijf cubitus hoech wassende inden bvsschen van arabyen wes blader zijn ghescapen als olyuen blader mer si zijn meer gecru- uet ende doernich ende stekelich ende he- 52060[regelnummer] uet telgheren als die geneuer dyemen iuniperus hiet Item men pleecht zijn telgheren tweeweruen in te sniden. mer eerstweruen eer datmense snijt soe zweten si bij hem seluen ende datter dan wt drupet 52065[regelnummer] dat heyt stacten ende dit is die beste van allen gheslachten der myrren ende ve- le luden heyten die myrre myrra electa dat is vercoren myrre. Item daer zijn seuen gheslachten van myrren als die 52070[regelnummer] selue seyt aldaer capitulo decimo octauo als die in trogoditen wasset. ende dat is dye beste dye ander daer naest Die beste is gelbanitica die derde deantrides dye vyerde collaticla dye vijfste pucena dat 52075[regelnummer] is salbada ende dat is die dunste. dye seste heyt dinracim of odoraria. ende dese is witter dan alle die ander Ende de- se wordt gheualsht mit ghommen endeGa naar eindnoot52078 mit cley van lentiscus dats een boem daer 52080[regelnummer] galbanum wt loept Die seuende wast in yndien ende dat is die quaetste ende mit dier werden die ander species geualscht hier toe heuet plynius gheseyt Item dyascorides seit dat mirre is een drope 52085[regelnummer] van enen boem die daer verhaert wort an- den boem ouermits der hetten der zonnen ende men salse kyesen die gheel is ende roet bynnen ende een luttel luchtende. ende zommighe van deser is cleyn ende zommi-
[Folio 338v]
52090[regelnummer] ghe grof dyemen trogodita heyt nae den eylande daer si in wast. ende si is heet ende droeghe ende heeft macht te conforteren te ontbynden ende te verteren. ende dat middelbaerlijck ende effen ghelijcke 52095[regelnummer] van sinen qualiteyten want si bescermt dye dode lichamen van verrottinghe ist dat si daer mede ghebalsemt werden Ende men mach die myrre hondert iaer houden in goeder virtuten ende si is goet teghens 52100[regelnummer] alle reumatike saken ende teghens onghe- ordineerde lopinghe ende si starckt die verduwinghe ende zuuert die taye sly- mighe humoren inden gheestelijcken le- den als inder longhen ende inder borsten 52105[regelnummer] ende beneemt den stanck des mondes ende gheneest alle ghebreken vanden tant- vleysch ende maectse droeghe. ende consoli- deert die vuyle vlceren vanden lippen ende verteertse ende starcket die hersen ende con- 52110[regelnummer] forteert die moeder vanden vrouwen zeer ende verteert ende droecht alle die ouer- tallicheyt vander moeder ende helpet totter ontfanghenissen. ende doot dye wormen inden oren ende wreckt onuer- 52115[regelnummer] duwelijck vleysch ende verwintet ende maect goet leuende vleysch. Dat Cv. capitel van myrtum MYrtnm is een salue die vander mir-Ga naar eindnoot52118 ren ende van andere specien ge- 52120[regelnummer] maect is Ouermits wes virtuut die ze- nen ende die ander ghevuelijcke leden ghestarct werden. ende die humoren die inden iuncturen legghen verteert werden. ende ouermits haers goets rokes werden 52125[regelnummer] dye sielijcke gheesten ghestarct ende we- der ghebracht. ende die luzen ende die ne- ten werden ghedoot ouermits hare bit- terheyt ende en laetse niet groyen. ende dye stinckende zweten werden daer mede ghe- 52130[regelnummer] dwonghen. etcetera. Dat Cvi. capitel vanden appelen van araengen. MAndragora is also ghenoemt daerGa naar eindnoot52132 om dat hi rnuct als appelen dye-Ga naar eindnoot52133 men heyt mala maciana dat zijn appelen 52135[regelnummer] van araengen ende die latijnsche heytent ma- lum terre dat is een appel der aerden. Ende die poeten heytens antropoynos daer om dat zijn wortel ghescaept is bynae als die form des menschen Wes wortele 52140[regelnummer] in wijn gheleyt ende die wijn ghegeuen te drincken luden diemen een lit of sniden wyl beneemt hem tvoelen alsoe vast werden si slapende Ende hier of zijn twee specien ende die een is een wijf ende inden bladeren ge- 52145[regelnummer] lijck der latuwen ende draecht appelen. ende die ander is een man wes bladeren zijn ghelijck der beten als ysidorus seyt libro xvij. Item dyascorides seyt dat mandra- gora een cruut is dat zeer doet slapen. 52150[regelnummer] wes blader op die aerde gesprayt zijn ende heeft twee of drye wortelen aen een han- ghende ende zijn buten zwart ende bynnen wyt mit eenre grouer huut. ende tmanneken he- uet witte bladeren ende dunne ende heeft die 52155[regelnummer] wortelen als die ander ende die appelen was- sen opten bladeren als die gal wast opten eyken bladeren ende si zijn ind verwen soffra-Ga naar eindnoot52157 nich ende soet inden roke nochtan mit eenre- hande zwaricheit ende inden smake zijn si on- 52160[regelnummer] smakelic ende daer om en dogen si niet te- ten mer si zijn goet inder medicinen. want ha- re scorssen in wijn ghesoden doet vast sla- pen alsmen den wijn drinct. ende dwingt alle zericheyt want si voelen dan nauwe zerich- 52165[regelnummer] heit nochtan moetmen wel toe sien datmen den wizelijc neme want neemtmens te ve- le soe doodt hij den mensche als die selue seyt. want als in platheario geseyt wert soe heeft mandragora macht te vercou-
[Folio 339r]
52170[regelnummer] den ende wat te doden ende slape te maken. ende daer omme dat zap daer of ghemen- ghet mit vrouwen socke ende daer mede die slapende besiden den hoefde ghesme- ret doet wel slapen ende oeck mede in heten 52175[regelnummer] siecten want dat cruut is substancialijcken coudt Men seyt dattet sap lesschct datGa naar eindnoot52176 heylighe vyer ende dwinghet dat buuck- euel ende die colera. hier toe heuet plate- arius gheseyt. Mer daer wordet voer 52180[regelnummer] gheseyt dat nae der naturen die ghelijc- kenis des mans of des wijfs inder wor- telen in gheenderwijs gheuonden en wordt. mer die mannen vanden lande dye snydense alsoe ende stekense weder inder 52185[regelnummer] aerden ende latense wassen Men seyt dat si den wech wisen om te ontfanghen nochtan seyt augustinus ouer genesi ij. capitulo xxx. dat hij inder scriften mandragora in dyen tiden niet ghescreuen en vant. want hy soch- 52190[regelnummer] ter doe nae om rachaels wille diese be- gheerde te hebben nochtans seggen zom- mighe auctoers dat dit cruut dese vir- tuten heeft als constantinus dyascorides plynius ende plathearius seggen dat 52195[regelnummer] mandragora te punt genomen schict dye moeder ter ontfanghenis daert die groe- te hetten ende droechte benomen hadde ende die vrouwen die heet ende vucht zijn van naturen die maectet mit kynde want dit 52200[regelnummer] cruut is coudt ende droeghe als gheseyt wordt in platheario Mer het hyndert den vrouwen die cout van complexien zijn ende droeghe ende nae dyen dat si oec ghe- stelt zijn van iaren ende van anderen dinghen. 52205[regelnummer] noch heeft mandragora veel meer virtu- ten want het wederslaet dryntinghe dyes lichames bouen ende beneden ende stempet al- le lopinghe des lichaems bouen ende beneden ende ghemuet venijnde beten 52210[regelnummer] Ende alle dese voerscreuen punten seyt plynius oeck mede in sinen boecken. Mer die grauers die dye mandraghora pleghen te grauen pleghen den contraxienGa naar eindnoot52213 wyndt te wachten ende scryuen mit enen 52215[regelnummer] zwaerde eerstweruen drye circnlen ommeGa naar eindnoot52215 dat cruut ende dan beyden si te grauen thent die zonne onder ghat: ende dan meynen si dat die wortel haer gherechte virtuut be- houdet ende haer zap wort verghadert 52220[regelnummer] ende inder zonnen ghedroecht ende zijn appe- len werden inden schyem ghedroecht als si rijp zijn ende die roke daer af is zwaer ende maect slapinghe. etcetera Dat Cvij. capitel van milium 52225[regelnummer] MIlium is een cruut hebbende enenGa naar eindnoot52225 langheu sieel ende knoepich als eenGa naar eindnoot52226 ryet wes saet zeer cleyn is ende coudt ende droeghe als gheseyt wordt in dietis ende dat bewijst zijn luchticheyt ende zijn ho- 52230[regelnummer] licheyt ende dattet luttel vetticheden he- uet ende luttel voetsels. ende nochtans con- forteertet die maghe om zijnder droech- heden wille ende stoppet den buucke Ende dyascorides seyt dattet ghebraden steec- 52235[regelnummer] ten vanden buucke beneemt ende maket oec quaet bloet ende droecht die mage ende vercoutse. Dat Cviij. capitel van mente MEnta is een luchtich cruut waelGa naar eindnoot52239 52240[regelnummer] rukende ende is heet ennde droge ende star-Ga naar eindnoot52240 ket die maghe Ende daer zijn twee speci- es of als tamme ende wilde die inden ghe-Ga naar eindnoot52242 berchten wast dat is die beste ende heuet die meeste macht ende verwarmt meer dan 52245[regelnummer] die eerste ende hyet in gryex colocosya ende dye latijnsche heytense nepte of cala- ment als ysidorus seyt libro xij. int laeste capittel sonder een ende het is zeer medi- cinael. Item het zijn ander specien
[Folio 339v]
52250[regelnummer] van menten die inden broecken wassen ende inden weyden mer die en zijn van alsoe groter craften niet ende si ruyken oeck qualijcker ende smaken mede nae dye hofmente die welcke wel wasset ende 52255[regelnummer] menichuoudicht haer seluen. Ende ist dat- men enich van sinen stelen of tecken in die aerde duwet hi sal in eenre wortelen ver- keert werden ende sal dan nuwe cruut bren- ghen Ende dese hofmente is van groter 52260[regelnummer] virtuten is si groen of verdroecht. want si heuet macht te ontbynden ende te verteren van haren qualiteyten. ende in edick gheso- den soe verdrijft die edick den stanck des mondes ende purgeert dat tantvleysch dat 52265[regelnummer] verrot is ende vevuult. ende beneemt corin-Ga naar eindnoot52265 ghe dat van cranckicheden der maghen co- met. ende si is goet teghens cranckicheyt der gheesten ende zuuert die moeder van ouer- uloedighen humoren ende starctse mede. 52270[regelnummer] ende wijn daer mente in ghesoden is bene- met die zericheyt vanden darmen ende van- den nyeren. ende ghecoect in olye ende in wijn ende gheleyt op vrouwen borsten die hardt zijn van melck gheneest si ende scheydet. 52275[regelnummer] Tsap is goet teghens tvenijn ende gedronc- ken dodet die pyeren ende inden oren laeuwe ghedropen dodet die wormen. ende in olye ende in wijn ghesoden sceydet coude apos- temen ende safticht den hoeft Hier toe soe 52280[regelnummer] hebbent dyascorides ende plynius gheseit ende soe doet ysaac oeck libro ij. in dyetis ende seyt alle dat selue ende een zarpe tonge daer mede ghewreuen maectse saft ende dickwijl ghenut in spijsen verwect dye 52285[regelnummer] mynne etcetera Dat c. capitel van malus.Ga naar eindnoot52286 MAlua dat is een morwe cruutGa naar eindnoot52287 ende is gheseyt van molliendo dat is van morwende want het morwet den bu- 52290[regelnummer] ke als ysidorus seyt libro xvij. ende als die selue seyt te ghader plinius waert dat yemant bestreken waer mitten sape van de- sen crude daer olye toe ghemenget wa- re die en soude van byen nyet ghebeten 52295[regelnummer] worden noch oeck mede vanden spinnen noch van scorpionen als plynius seyt Ende van hem zijn twee specien als die minre dyemen pappel heyt ende dien meerre dye- men huenius heyt. ende beyde die cruden 52300[regelnummer] zijn vucht tusschen couden ende hetten ghe- tempert als gheseyt wordt in dietis ende dat openbaert ouermits haerder virtuten ende werckinghe want dit cruut verduwet apostemen ende rijptse ende sonderlinge dye 52305[regelnummer] wortel ende tsaet wes decoctie dats daer si in ghesoden is. die wortel is goet tegen lopinghe van bloede ende si heuet wat wyndicheden in. ende gheeftmense mit wyne te drincken soe scheydet si groue 52310[regelnummer] humoren ende breect den steen ende mor- wet die hardicheden der mylten. ende dat sap daer huenis in ghesoden werdt dat doet slapen ist dattet aensicht ende oec mede dye vterste leden des lichames 52315[regelnummer] mede ghedwonghen worden. Ende tsapGa naar eindnoot52315 daer dat saet in ghesoden wert is ghoet den ghenen die in theringhe zijn ende tegen den hoest. Ende dat saet in olien ghecoect ontbyndt alle hardicheyt ende morwetse 52320[regelnummer] ende maectse rijp ende zuuertse als plathearius seyt etcetera Dat Ci. capitel vanden noetboem.Ga naar eindnoot52322 NVx is een noetboem of een no-Ga naar eindnoot52323 te ende is daer omme also ghe- 52325[regelnummer] heyten want die schyem ende dye droppe- len van sinen bladeren hynderen alle andere bomen die daer onder staen. en- de veel latijnsche heytenen vigilenden ofte iugilanden dat is te seggen iupiters
[Folio 340r]
52330[regelnummer] lof. Dese boem was wijleneer iupiter gheconsacreert wes craft alsoe groet is vander vruchten ist sake dat die vrucht vanden boem gheleyt wordt onder pad- den hoeden ende onder spijse. soe wat venijnt- 52335[regelnummer] heden daer in is dat sal die vrucht wt ghyeten grijpen ende lesschen als ysidorus seyt libro xvij. Wes vrucht heuet enen harden bitteren bast mer een zuete korle. want die bast is harder dan enich anderen 52340[regelnummer] bast der vruchten als die selue seyt. Item die noetboem is hoech ende draecht veel vruchten ende heeft telgheren ende knopen ge- sprayt ende breede bladeren dyemen tellen mach ende scarp wtghaende van zwaren ro- 52345[regelnummer] ke ende smake. wes schyem schadelick is den ghenen die daer onder slaept. ende ma- ket menigherhande zuucten inden mensch Wes wortel bast vrucht ende blader goet totter medicinen zijn want als dyascorides 52350[regelnummer] seyt. Tsap vander wortelen ende vandan bastGa naar eindnoot52350 des meerren noetboems wtghetoghen ende drincken ghegheuen ter groetheden van enen exagium dat een ghewichte is van alsoe veel zwaers alsmen hier opten 52355[regelnummer] kant setten sal is goet teghens die zwa- richeyt orijn te maken Ende ghedroncken mit edic verderuet den coertsen die mit couden ende mit heesicken comen ende het gor- det ende maket dat haer reyn ende zuuer ende 52360[regelnummer] verbiedet dat vallen vanden haere ende is van menigerhande virtuten ende wercken Sijn vrucht is oeck mede goet te eten ende totter medicinen. Ende want meni- gerhande noetboem gheuonden wordt 52365[regelnummer] nochtans so spreken wij meest vanden wal- schen noten ende oeck mede vanden ha- zelnoten als totter spijsen ende totter medicinen. Item die ghemeyn noten dye wij daghelicxs eten dyemen wal- 52370[regelnummer] sche noten hieten die wordet verwan- delt inder substancien ende oeck inder vir- tuten ende oeck inder figuren. Want alsoe als ysaac seyt in dyetis anter si wert ge- mercket recht als si groen is oft als si 52375[regelnummer] versch is of rijp inder disposicien. als wanneer dat si groen is heeft si buyten enen bast ende inder verwen groen mer in- den smake damper ende bitter ende si smet- tet der luden handen diese handelen ende byn- 52380[regelnummer] nen heuet si een schale die harder is dan die buytenste ende daer bynnen heeft si een smerighe korle die wel smakende is en- de oeck mede zeer zuet Ende dese kor- le die bynnen is die is mit enen rocskens 52385[regelnummer] ouer ghetoghen al omme op dat dye dunne substancie der korlen van dyer coutheden dyer schalen nyet ghequet- set en sal werden. ende dat vluus dat is morwer dan die scale ende die korle of 52390[regelnummer] dat morch vander korlen wordt harder gheuonden dan dat vluus. Ende hoe dat die note rijper wordet hoe dat dye bast meer ghesceyden wordt van dyer substancien der schalen. ende hoe dat- 52395[regelnummer] tet morch vander korlen grouer werdt hoe datmen dan dye schale qualijcker vander korlen breken ofte of ghecrigen mach ende oeck mede dye bolster van- den bast ten si dat sake datmense inden 52400[regelnummer] warmen water worpet ofte legghet so dat die bast daer buyten af weycke. of mit enigher anderen consten of abel- heden. Item dye groen note dye is mynste heet ende droeghe natnerlijckGa naar eindnoot52404 52405[regelnummer] ende veel myn dan die oude. ende si sca- det der maghen myn: ende ist datmen- se nuchteren mit wijnruten eet soe is si allen den venijn vyandt. Item dye ri- pe noten zommige isser versch ende zom-
[Folio 340v]
52410[regelnummer] mighe oudt ende zommighe zijn daer mid- delbaer ende die versche zijn vuchtichste ende die middelbaer zijn droechste. Mer die oude als die vuchticheytden ver-Ga naar eindnoot52413 teert zijn ouermits die hetten die de 52415[regelnummer] vuchticheyt verduwet zijn natuerlijke meer smerich ende daer omme die der veel eet die vergadert lichtelijcken coleriken humoren die heet ende droeghe zijn ende sonderlinghe als si ghenomen werden 52420[regelnummer] van luden die van heter ende droegher com- plexien zijn want in alsulcken luden maken si verbarninghe ende hoeftzweer. ende die- se te maten eet die van ghetemperder com- plexien is den voeden si. Item int ghe- 52425[regelnummer] meyn zijn si den luden goet teghen dat ve- nijn Item die noten ghestoten mit soute ende mit rute ende mit loeck ende honich daer toe ghedaen is goet gheleyt op beten van verwoeden honden Item noten ghestoten 52430[regelnummer] mit honich ontbynden wonderlijcke zeer apostemen die van fleumen comen ende van melancolien Item noten ghewreuen en- de gheplaestert opten nauel verdryuen die apostemen die bynnen inden lyue wer- 52435[regelnummer] den als ysaac seyt in dyetis. Item dye figure vander noten is menigerhande want die een is ront die ander is lancgworp- pelt ende zommighe anders als dye ha- zelnote ende aldus vastelijcken van me- 52440[regelnummer] nigerhanden figuren nae dyen dat si wassen. etcetera Dat C. capitel xi. vanden haselnoet boem. NVx auellana dat is een hazelnoteGa naar eindnoot52443 ende is een wilde note bi dat die wal- 52445[regelnummer] sche note is want si wast sonder potinghe ende si wast gaern inden bosschen als ysidorus seyt. ende want si int openbaer wast daer om wert si af ghepluct ende dese zijn couder dan die ander ende grouer inder substancien ende 52450[regelnummer] myn smerich ende daer omme zijn si hart te verduwen ende ghaen traechlic wt den lichaem mer als si verdenwet werdenGa naar eindnoot52452 soe voeden si wel. Mer men sal hem den bast die om tmorch is af doen. want hij is 52455[regelnummer] zeer opblasende ende dan zijn si zeer hulpe- lic tot veel dinghen wes huut mit hoe- nich ghemencgt is goet teghen tvallen vanden hare als ysaac ende constantinus segghen Item het zijn noch ander gheslachten 52460[regelnummer] van noten die goet zijn ter medicinen. als notenmuscaten ende nux indica ende nux vo- mica ende deser ghelijck Ende die muscaet is een vrucht in yndien die op enen boem wast ende bynnen eenre harder scalen mit 52465[regelnummer] eenre huut bedect of mit enen ballighe als die hazelnote wes bast macis hiet ende is zeer medicinael want macis confor- teert die maghe zeer ende puert den siec- kelijcken gheest ende die bast is al roede- 52470[regelnummer] lachtich hebbende enen scarpen smake ende die is wat bitter ende die zwart is doncker ende die gheen scarpen smake en heuet den salmen wech werpen. Item die muscaet hoe dat si zwaerder is ende zueter lucht 52475[regelnummer] heuet ende scarpelijcker smaect hoe dat si beter is. Men salse kyesen die zwaer is ende bynnen dicht ende als si ghebroe- ken werdt dat si niet en puluere ende dye roet bynnen is mit enen starcken zueten 52480[regelnummer] roke. si heuet macht die maghe ende dat hoeft te starcken ende oeck mede te ver- warmen dat van couden coemt: ende voer dyer nasen gehouden starct si die hersen ende die gheestelike leden als plynius plathearius 52485[regelnummer] ende dyascorides segghen Dat Cxij. capitel van nardus NArdus is een cleyn cruut endeGa naar eindnoot52487 doernich heet ende wel ruken- de. Item dye wylde spikenardi heyt-
[Folio 341r]
52490[regelnummer] men nardostates als ysidorus seyt libro xvij. ende zijn specie is dryerhande als yn- dica syrica ende celtica nochtans en wasset in syrien nyet mer in een berchachtich lant dat syrien mitter eender siden raect 52495[regelnummer] ende mitter ander siden yndien. Ende dat is die beste die licht ende doncker is ende die cleyn is ende wel rukende. ende alsment kaeu- wet dattet dan die tonge droeghe maect Nardus celtica is ghenoemt nae den 52500[regelnummer] lande daer si wast ende is spicanardo ghe- lijck mer si is witter. Item dyascorides ende plathearius segghen dat si virtuut he- uet te starcken ende is goet teghens zwimin- ghe ende teghens cranckicheyt des herten. 52505[regelnummer] ende der magen Ende voer de nazen gehou- den starct die maghe ende dwingt den cou- den reume ende quaden lucht vanden monde. ende is goet teghens doefheyt ende teghens apostemen van oren. ende zuuert dat vervuul- 52510[regelnummer] de tantvleysch ende ontbynt die bestoptheit der mylten ende der leueren ende doet men- strua voert comen ende zuuert die moeder ende helpt ter ontfanghenis ende breect den steen inden nyeren ende inder blasen ende 52515[regelnummer] is goet teghens die gicht der tonghen ende starct die zeenen ende verteert die humoren der tonghen die de sprake beneemt Men seyt oeck dattet goet is teghens tgroet euel ist datment den siecken te punte ghe- 52520[regelnummer] uet. ende is goet tot veel ander passien. esiGa naar eindnoot52520 men maecter af een olye dyemen olium nardinum heyt dye goet is tot allen voer- screuen dinghen Dat Cxiij. capitel vanden oliuen boem. 52525[regelnummer] OLea is een boem als ysidorus seytGa naar eindnoot52525 wes vrucht olyue heyt ende dat zap olye als ysidorus seyt libro rvij. endeGa naar eindnoot52527 nochtans werdt die boem dicwijl olyua gheheyten. Het is een edel boem ende 52530[regelnummer] een boem des vreden als die selue seyt. want als die hystorie van romen seyt soe en plachmen gheen legaten wt te seynden om enighen vrede te behouden sonder tel- gheren van olyuen bomen. Want als remigi- 52535[regelnummer] us seyt soe is dese boem bouen anderen bomen alsmen vrede of gheloue doen sal Want noe doe hij die duue wt den scepe lyet vlyeghen doe bracht si een rijs van desen boem ende van ghenen anderen. Item 52540[regelnummer] plinius seyt libro xv. dat die ghene die vic- torie plaghen te hebben by athenen dye plachmen te cronen mit alsulcken rijsen. ende die griecken lyeten hem cronen mit oleas- ter dat is mitten eglentier als dye selue 52545[regelnummer] seyt. Item olea is een zeer schoen groen boem hebbende wittachtighe morwe rancken ende houdt zijn groenicheyt also wel des winters als des zomers ende heeft oeck cleyne bloemen ende veel. zuet 52550[regelnummer] ruuckende ende harden bast ende een bitter wortel ende vette vrucht smakelick ende zuet want als ysidorus seyt dat van der bitterheit der wortelen coemt die vrucht in voeder des lichts ende in ghesontheyt der 52555[regelnummer] wonden ende in een voetsel des gheens dye daer hongerich zijn ende hi wert inden lam- pen ghedaen om dat vier te voeden ende men gheneester siecke leden mede. Item men doet den oly in spise op dat si beter wesen 52560[regelnummer] sal als die selue seyt. Item dese oliueboem is zeer vruchtbaer ende medicinael wes blader basten ende vruchten dyenen inder medi- cinen wes hout zeer dicht ende vast is ende also meer als onuerrottelic Ende al ist dat 52565[regelnummer] hi hart is inder binnenster substancien nochtan heeft hi veel smericheden binnen inden mor- ge Item vanden olien ende vanden oliue bomen seyt plinius libro xv. datter veel gheslchtenGa naar eindnoot52568 zijn des boems vanden olyuen boem
[Folio 341v]
52570[regelnummer] die vruchten draecht in landen daert zeer heet is of in landen daert al te coudt is daer en wassen si niet Mer in landen die ghetempert zijn ende die meer gheney- ghet zijn ter hetten dan ter coutheden 52575[regelnummer] Ende daer omme ghebiedet catho als die selue plinius seyt Men sal die oliuen saeyen in warmer aerden die niet te vet en is noch niet te magher die teghens den radien der zonnen leyt want dye he- 52580[regelnummer] mel is hem zeer goet Ende die olyuen be- mynnen den douwe des hemels ende dye claricheyt der luchten. ende ist dat sake dattet veel donckers weders is ende nat als si bestaen te rijpen soe werdt die olie 52585[regelnummer] verderft ten si datter een claerheyt nae coemt die de vuchticheit weder dunne maket Item plinius seyt Capitulo iij. datmen den oliue boem niet en derf sniden noch bynden alsmen den wijngaert doet mer 52590[regelnummer] die zon ende die douwe volbrenghen zijn wercken. Ende hy verblijt hem des leyn- tens tijts ende dan beghint si te bloyen ende nochtans werden zijn vruchten bij den win- ter eerst vergadert Ende als tcoern al in 52595[regelnummer] is soe pleechmen die aerde vanden oliuen boem te openen byder wortelen ende die spruutkens die daer bider wortelen wt lopen pleechmen af te sniden ouer al. ende die oude ytaliaens plaghen die ouer- 52600[regelnummer] vloedicheyt vander wortelen podagra te heyten. want als die af zijn ghesneden so draecht die boem veel te bat. Ende dese boem en wil niet zeer gheslaghen wesen alsmen die vrucht ghaderen sal want zom- 52605[regelnummer] mighe luden quetsen in dyen tiden mit slaen ende mit scudden waer of dat hij des anderen iaers veel te myn draecht als plinius seyt. Item het zijn veel spe- cien des boems die welcke onderkendt 52610[regelnummer] byder menigherhandicheyt der vruchten Item ysidorus seyt dat olyua beteykent die vrucht des olyuen boems wes on- derscheyt menigerhande gheuonden wordt als ysidorus seyt Item van den 52615[regelnummer] olyuen zijn zommighe tamme ende zom- mighe wilde. die tamme makense onder- wijlen rijp ende onderwilen onrijp. ende onder- wilen zijn si onder dese middelbaer Item die eerste onder dese zijn aerdich dam- 52620[regelnummer] per ende groen die ander zijn roedelach- tich. of als dyascorides seyt so zijn si ge- scapen als iacincten ende die laetste schinen zwart te wesen ende hoe dat si buten zwar- ter zijn hoe dat si bynnen ryper zijn ende 52625[regelnummer] smexigher ende bequamelicste wt te pors-Ga naar eindnoot52625 sen. ende ghelikerwijs dat aristotiles seyt Die vruchten vanden oliueboem en werden nymmermeer volcomelijcken rijp al ble- uen si opten boem menich iaer Mer is dat 52630[regelnummer] sake datmense ter volcomender ripich- heyt hebben sal soe moetmen ghaen toe als die bessen al ghelesen zijn ende vergade- rense al ouer enen hoep ende also al duwen- de die een den anderen ende na dyen dat die het- 52635[regelnummer] ten starck wort van bynnen comen si totter volcomender rijpicheyt. Item die bessen vanden olyuen boem als si rodelachtich worden ende noch niet wel rijp en zijn con- forteren die maghe harde zeer ende dwin- 52640[regelnummer] ghense. ende si maken goeden appetijt ist datmense mit edick ende mit soute wa- ter bereydet uochtans zijn si hardt endeGa naar eindnoot52642 quaet te verduwen ende voeden myn dan die ander doen Mer si maken die mage 52645[regelnummer] morwe Ende si zijn zeer hardt te verdu- wen want ouermits haerder smericheyts wille soe dryuen si bouen inder maghen ende en comen niet totten gronde vander maghen. ende daer omme werden si haest
[Folio 342r]
52650[regelnummer] in een corrumpeerde humoer verkeert ende zijn quader teten dan die ander noch- tans zijn si nut inder medicinen want ist dat si ghewreuen werden ende op een stede ghe- leyt die verbarnt is of versoden soe byten 52655[regelnummer] si die bladerkens ontween ende openense ende doen den roken wt vlieghen die daer onder die huut besloten is hier toe heeft ysaac gheset in dietis. Item plinius seyt dat alsoe langhe als die bessen vanden oliue 52660[regelnummer] boem blyuen soe en moghen si niet verder- uen. ende hoe dat si daer langher dueren hoe dat si beter werden want si altoes ghecrighen nyeuwe craften ende val- len te noder. Item die selue seyt dat die 52665[regelnummer] olyue besse is mit eenre korlen mit vley- sche mit olyen ende mit heffen welcke heffen bitter is mer nut ter medicinen Mer die korlen mitten ballichskens als die olie wt ghedropen is zijn goet voer 52670[regelnummer] mede te voeden Ende men seyt oeck datmen verken daer mede vet maect etcetera Dat Cxiiij. capitel van tsap vanden olijfboem. OLeum dat is tsap vanden olyuenGa naar eindnoot52673 als ysidorus seyt Ende hoe dat 52675[regelnummer] dese verscher is hoe dat si edelre is ende lichtelijcker van sinen ballichskens druy- pet als plinius seyt libro xvij. Capitulo ij. daer gheseyt wordt dat dye olye verderuet wordt ouermits zijnre outheyt. Item 52680[regelnummer] ist sake datmen die bessen eerst wel on- tween stoet ende ouerghietense mit wa- ter siedende soe zijn si veel beter te per- sen want ouermits den heten water soe scheydet die olye alte veel te bet vander 52685[regelnummer] heffen ende vanden korlen ende dye olye vlyet int ouerste ront omme opten wa- ter ende wert daer of ghesceyden ten laetsten Ende als die selue seyt hoe dat dye olye rasscher wt loept als hy gheperst wort 52690[regelnummer] hoe dat hi beter is. Item papias seyt dat yemant olie van oliuen inden mont naem ende sloten vast toe hi soude alle dinck te bat onder water sien die opte gront viel ende wanderen daer sonder grote pijn. Item men 52695[regelnummer] pleecht mit deser olyen spyse te reyden ende inden lampen te barnen ende hi safticht moede leden ende starctse. ende hi morwet ze- nen die verhardt zijn ende vercrompen Item die olye morwet ende rijpt harde aposte- 52700[regelnummer] men ende sonderlinghe lijnzaet olie Item men vint menigerhande olyen ende men perster wt menigerhande dinghen zom- mighe is slecht ende simpel als olye van oliuen ende noot olye mancop oly oly 52705[regelnummer] van amandelen olye van peperwort dye- men rafanus heyt lijnzaet olye hennep olye ende deser ghelijcke: zommige is coudt ende zommighe heet zommighe stoppende zommighe dwinghende ende 52710[regelnummer] zummighe laxerende. Want alsmen daer hete dinghen toe doet soe worden si he- te ende van couden dinghen cout. van stoppen- de dinghen wordt hy stoppende ende alsoe van anderen. ende daer om nae dyen dat dye 52715[regelnummer] siecten zijn daer na salmen die olie nemen Als aldus in couden saken salmen nemen olye van bayen dat is oleum laurinum ende oleum nardinum ende olye van pol- leye mer in heten saken salmen nemen oli 52720[regelnummer] van rosen olye van vyolen ende deser ghelijck Item men mocht die olie wel alsoe heet van naturen maken dat hi den coerts in bringhen soude waert sake dat- men dye polzen daer mede besmeerde 52725[regelnummer] of dye slape vanden hoefde ende thol van- den voeten ende dye palmen vanden han- den. Waer dat sake datmen leeuwen vleysch inden olyen zoden. ende men mochte den olye oeck alsoe cout maken
[Folio 342v]
52730[regelnummer] dat hi tlit verdouen soude worttet daer mede ghesmeert alst openbaert inden olie van mandragora die welcke wordt alsmen daer appelen van mandragora in coeckt of langhe leyt. Mer onder alle 52735[regelnummer] dese ghecomponeerde olien soe zijn dat die beste die ghetempert zijn ende die beste olye slecht ter medicinen ende oec te eten. Dat is die boem olye daer naest noot olye ende amandel oly daer naest man- 52740[regelnummer] cop olye die welcke die coutste is vanden voerseyden want hi is meest cout ende droe- ghe ende zonderlinghe die vanden zwarten zade ghemaect wordt. ende heeft macht te doen slapen ende hi is goet tegen aposte- 52745[regelnummer] men int beghin ende teghen verhettinghe vander leuer als plathearius seyt. Dye ander olyen sonder daer thants of ghe- seyt is zijn mynste nut inder spijsen om des roecx wille ende oeck omme den qua- 52750[regelnummer] den smake. nochtans zijn goet inder me- dicinen als ysaac seyt in dyetis Ende alle olyen hebben wat scarpicheden ende wat luchtigher luchticheden ende daer omme drijft hi al bouen ende en wil onder gheen 52755[regelnummer] natticheyt wesen. ende hi is doerghaende ende vloyende ende daer wordt hi in glasen vaten ghehouden ende hi besmet die cleder die hi raect ende altoes blijft die lucht vanden olye int cleet Item als die olie 52760[regelnummer] mit zijnre heffen ghemenghet is so en is hi niet bequamelic teten ende hi ma- ket oeck walghinghe ende coringhe. Item dye olyen doden die byen ende die an- der dyeren die der byen ghelijck zijn is 52765[regelnummer] dat sake dat si daer mede beghoten ende bestort worden als aristotiles seyt. Mer doetmense weder in edick soe worden si weder leuende Item die olye hout een yser dat puer is ende wel ghepollijst son- 52770[regelnummer] der roesten: Mer is die olye waterich of mitter heffen ghemenghet soe cor- rumpeert hi dat yser ende verroestet als pli- nius seyt libro xv. Dat Cxv. capitel vander wilder oliuenboem 52775[regelnummer] OLeaster is een wilde oliuenboemGa naar eindnoot52775 ende is alsoe gheheyten daer omme dat hi den oliuenboem ghelijck is inden bladeren. mer die bladeren zijn breeder ende is een ongheoeffent boem onvruchtbaer ende 52780[regelnummer] bitter ende ist datmen daer een telch vanden oliuenboem in endt so wordt zijn nature verkeert als ysidorus seyt libro xvij. Wes traen is tweerhande. zommige is als een gom- me die niet en bijt ende die ander is biten- 52785[regelnummer] de ende is ghelijc der drope van armeniacum als ysidorus seyt Ende al ist dat oleaster een wilt boem is nochtan zijn zijn basten zijn gomme ende zijn spruten of telgheren goet ter medicinen want zijn blader stiptick zijn 52790[regelnummer] ende bitter. Alsmen daer honich toe doet soe ghenesen si die vlceren vanden hoefde ende vanden monde als dyascorides seit. tsap vanden bast ende vanden telgheren is stiptick ende constrictijf dat is dwinghende Waer 52795[regelnummer] by dat si bloet stempet ende ander humo- ren als die selue seyt. Die ghomme is goet tot veel dinghen ende sonderlinghe die daer bytende is want si zuuert wonden ende gheneestse ende starct die tanden dat si 52800[regelnummer] vast staen. Item si verdruct ende gheneest erispulam dat is theylige vier dat been ende vleysch vreet. welc vier van colera co- met. ende is oec goet tegen tvallen vanden ha- re ende verwet thaer ende vertraecht die graeu- 52805[regelnummer] heyt als die selue seyt. Dat Cxvi. capitel vant warmoes OLus dat is warmoes YsldorusGa naar eindnoot52807 seyt datmen die luden eerst voe- den sal mit warmoes eer datmense mit
[Folio 343r]
52810[regelnummer] vleysch of mit anderen dinghen voeden sal. Men plach die luden mit appelen ende mit warmoes te voeden voer die dilu- uie dats voer dat grote water doe noe inder archen was ghelikerwijs dat dye 52815[regelnummer] beesten nu gras eten als ysidorus seyt libro xiij. Ende alle grasighe dinghen die inder aerden wassen diemen coken mach ende eten die heyten olera dat zijn warmoezen. Nochtans int ghemeyn so 52820[regelnummer] heytmen colen warmoes ende is een cout cruut ende droeghe ende winnet bedroeft bluet ende melancoliose dat een quade lucht gheuet als ysaac seyt in dyetis. Ende daer zijn zommighe coelen dyemen 52825[regelnummer] zomer coelen heyt ende zommighe heyt- men winter coelen der welcker substan- cien ghemaect zijn van contrarien dinghen. want zijn substancie is grof ende hardt te ver- duwen ende tsap is seyghende of colatijf ende 52830[regelnummer] daer na droghende ende den buuck vuch- tende ende laxerende. Mer die substancie sonder tsap is stoppende ende zijn gebreck word hem ghenomen alsmen den coel sie- det in water ende datmen dat eerste water 52835[regelnummer] wt ghyete ende siedent nae in een ander water ende wat vets daer mede in ghe- daen als gheseyt wordt in dyetis. Ende het is een cruut dat zomwilen verplant wil wesen want alsmen den koele op een 52840[regelnummer] stat sayt ende datter planten af comen so sal- men die planten voert versetten in een ander lant ende dan wassen si wel indexGa naar eindnoot52842 groetheyt ende oeck inder virtuten. En- de des zomers als die bladeren teeder 52845[regelnummer] zijn soe etense die rupsen ende ander wor- men. ende des winters werden si vanden hi- sel ende vorst ghedwonghen ende dan werden si beter te koken ende te eten. want als dye hetten weder bynnen gheropen is soe wordt 52850[regelnummer] die substancie vanden bladeren te bet verduut ende alsoe werden si te bet smakende ende mor- wer Item plinius prijst den koel mit ve- le louen int twintichste boec ende int thyen- de capittel als ter medicinen ende seyt dat- 52855[regelnummer] ter dryerhande species zijn vanden koel de een is cruust ende is goet ter maghen ende morwet den buuck een luttel. die ander he- uet brede bladeren ende dicke. ende dese do- ghen myn inder medicinen. ende die dorde he- 52860[regelnummer] uet teder bladeren ende slecht ende is bit- terre dan die ander Mer dese is nutste ter medicinen want dese bladeren ghestoten ende ghewreuen ende des dages twewer- uen gheleyt op wonden van hontsbeten ghe- 52865[regelnummer] nesense ia zijn si oudt of versche die be- ten vanden honden want si ghenesense won- derlijcke wel. Item koel die luttel ghe- soden is laxeert. ende die veel ghesoden wordt stopt ende wederstaet der droncken- 52870[regelnummer] scap ende starct die zenen ende gheeft den voetsteren melck inden borsten. Tsap is goet teghens tvenijn ende hy seyt aldaer dat hij goet is teghens beten van verwoe- den honden. Item die serpenten scuwen 52875[regelnummer] dat koelsaet dat ghecoect is. Ende noch vertelt hy veel ander virtuten vanden koe- le die welcke ic after late om verdriets wil ende hi seyt dat bractica dat een wilt koel is die bi hem seluen wast starcker virtuten he- 52880[regelnummer] uet etcetera Dat Cxvij. capitel van gherstGa naar eindnoot52881 ORdeum dats gherst ende wert haeste-Ga naar eindnoot52882 lic dorre ende men vint zommige gher- ste die ses ordinen heeft inder aaren ende dese 52885[regelnummer] voedt die beesten best ende bet dan die weyt ende is den luden of menschen beter dan quaden weyte of snoden rogghe als ysidorus seyt ende daer om is een ander gheslacht van gherste wes aare heeft twe ordinen. dat derde ge- 52890[regelnummer] slacht wert geheiten termense daer om dat-
[Folio 343v]
ment in die aerde worpt des leyntens tijts soe wast si haestelijcken Item pli- nius seyt vander ghersten libro xviij. capitulo vij. dat die gherst onder alle coern eerst 52895[regelnummer] ghesayt wordt Ende in veel landen maect- men daer edel broet af ende die griecken maken bry vanden ghersten meel Item plinius seyt ende oeck ysaac in dyetis dat- tet ghersten coern coudt ende droeghe 52900[regelnummer] is ende is zuuerende ende droeghende en- de heuet een luttel windicheden als die boen doet. nochtans die boen myn dan die gherst. Item plinius seyt datter ve- le luden zijn die de gherst meer oerba- 52905[regelnummer] ren ter medicinen dan ter spysen nochtan maectmen daer spise of die de borst zu- uerende is ende tlichaem voedende. ende die de gheestelike leden alte wel vercoelt ende weder te punte brenghet 52910[regelnummer] Item die gherst zuuer ghemaect van haren bast ende in zuueren water ghe- coect wordt goet medicinael dranc den welcken men ptizeyn heyt die den dorst wel verslaet ende behout den menschen 52915[regelnummer] ghesont. ende veriaghet die hette die van- den coerts coemt mer vanden ptizeyn soecket nederwaert in die letter t. Dat Cxviij. capitel vanden palmboem. PAlma is een boem der victorienGa naar eindnoot52919 52920[regelnummer] alsoe ghenoemt als ysidorus seit libro xvij. dat palma is een cierheit des gheens die verwinnende is. ende heuet zijn telgeren of zijn bladeren ter manieren eenre hant der menschen Het is een edel scoen 52925[regelnummer] boem die altoes groen is winters ende zomers ende hi mach menich iaer dueren inder virtuten ende oeck inder groenich- heyt Ende daer omme is hi vanden grieken fenix gheheyten want hi langhe dueren 52930[regelnummer] mach als fenix die voghel doet. Ende want hij een vruchtbaer boem is so dra- ghet hij ghenoechlijcke vruchten ende zuete. ende nochtans en wordt die vrucht in allen steden daer hi wast nyet rijpe. 52935[regelnummer] mer in syrien ende in egipten is zijn vrucht dattele gheheyten vander ghelikenis der vinghoren der welcker namen ver-Ga naar eindnoot52937 wandelt werden Want zommighe heyten palmule die den myrabolanen ghelijc 52940[regelnummer] zijn inder sceppenisse vander formen. nochtans schelen si altemael inden sma- ke want die vruchten van desen boem zijn te mael zuete ende ghenoechliken. ende die mirabolanen zijn van quaden smaec ende 52945[regelnummer] bitter Ende zommighe ander heyten thebayci dyemen mebolani oeck heyt ende zommighe heiten mirales die de griecken cariachos heyten Hier toe he- uet ysidorus gheseyt. Item die glose 52950[regelnummer] seyt ouer den souter dat die palmboem is van groten drachten ende van groter hoech- ten nochtans is die cederboem veel meer- re Wes wortel zerp is ende ront die verre ende diep inder aerden steect. ende die stamme is 52955[regelnummer] dicht ende wel ghepact ende onueruulende. ende die bast vander stammen is hardt ende ruuch ende wat stekelich ende sonderlinghe byder aer- den ende daer om isser quaet op te clym- men totten vruchten. ende zijn bladeren zijn 52960[regelnummer] scarp op ghaende als een zwaert Ende al ist dat dese palmboem beneden scarp ende zerp is byder stammen nochtan is hi scoen ende ghenoechlicken bouen inden telgheren ende inden bladeren. Ende hi draghet zijn 52965[regelnummer] vruchten al bouen int ouerste vanden boem ende niet int middel vanden blade- ren als plynius seyt libro xiij. Ende want die vruchten den radien vander zonnen vluschs bi staen daer omme zijn si veel 52970[regelnummer] te smerigher te zueter ende te smake-
[Folio 344r]
lijcker hij wast in veel landen mer inden heetsten best daer hi die zonne steeds he- uet daer draecht hi best vrucht. Item plynius seyt libro xviij. capitulo v. datter twee spe- 52975[regelnummer] cien zijn als manneken ende wijfken. dat manneken bloyt eerst ende dat wijfken na: Mer twijfken draghet gheen vrucht ten si datse den manneken alsoe nae bi staet dat si die lucht mitten winde te mynsten 52980[regelnummer] ontfanghen mach Item dat selue seyt oeck aristotiles int boeck der groyelijc- ker dinghen. ende als si ghesaeyt sullen werden soe moeten tmanneken ende dat wijfken te samen ghesayt worden. ende 52985[regelnummer] wt elcken sade coemt een palme ende si ontvlechten malcanderen inder aerden ende bouen ghelijck enen net dat ghebreyt is Ende twijfken en mach sonder tmanne- ken niet wel wassen noch vruchten dra- 52990[regelnummer] ghen. want snijtmen tmanneken vanden wijfken soe sal twijfken twe iaren lancg ondrachtich wesen dan dat si scarpe blo- semen ende bladeren crighet. ende twijfken ontfaet haer cracht inden wortelen van- 52995[regelnummer] den manneken ghelijckerwijs of si te sa- men hilicten als man ende wijf ende si en willen in ghenen vetten lande dat nat is ende messich gheplandt zijn Mer in enen sandighen ende in enen souteghen lan- 53000[regelnummer] de. ende en is daer gheen soutich lant so moetmen daer sout werpen niet aen den wortel mer bij een luttel daer van op dat die droecheyt des souts verteren mach die vuchticheyt der aerden Item plini- 53005[regelnummer] us seyt datter een specie van palmen was- set int zuden vander werelt ende daer en is mer een ende daer en werter niet meer wt dyer palmen. ende wanneer dat si van outhe- den mit allen veruaert ende verghaet soe waster 53010[regelnummer] weder een ander wt der seluer palmen ende daer omme heiten si desen boem fenix dat een voghel is in arabien want dese boem steruet ende wt hem wast weder enen nyeuwen boem als fenix hem vernyeu- 53015[regelnummer] wet Ende als plinius seyt aldaer. in arabi- en zijn menigerhande specien van palmen onder welcke zijn zommighe dyemen cariace heyten van wes sap men goeden wijn maket Hier toe heuet plinius geseyt 53020[regelnummer] libro xviij. capitulo xv. Item palma is een sonderlin- ghe boem die gracelijck is inden stelen ende ruuch beneden by dat die blader zijn Item die vruchten vanden palmboem werden verwandelt nae dyen dat si staen 53025[regelnummer] heet of cout ende nae den landen daer si wassen ende nae dyen dat hem die zonne toe comet. Item ysaac seyt in dyetis dat die dattilen vanden palmboem zijn he- te ende vucht inden anderen graet ende 53030[regelnummer] si hebben onderscheyden werckinghe. nae dyen lande daer si in wassen. want zommighe wassen in enen lande dat cout- achtich is ende zommighe in heten ende zommighe in ghetemperden. ende daer 53035[regelnummer] dye zonne altoes heet is daer is dye vrucht alre zuetste van smake ende zijn wat smerich Mer eetmen deser te veel soe brenghen si quade siecten in als op- blasinghe ende heffinghe des lichaems 53040[regelnummer] ende des mondes vander maghen en- de maken hoeftzweer ende stoppen dye toe ghanghen vander milten ende vander leueren. wt welcken openbaert dattet quaet is altoes zuete dinghen te nutten 53045[regelnummer] ende die vruchten die wassen in couden lan- den en connen tot gheender ripicheden ghecomen. ende daer omme en voeden si ny- et veel. ende al ist dat si die maghe een luttel starcken nochtans zijn si quaet te 53050[regelnummer] verduwen ende blyuen langhe inder ma-
[Folio 344v]
ghen ende daer omme maken si dan torsi- oen ende steecten ende heffinghe. ende dye vruchten die in middelbaren landen was- sen daert niet te heet en is ofte niets te 53055[regelnummer] cout al ist dat si daer rijp werden nochtan is in hem een oueruloedighe waterige vuchticheyt. waer of datmense nyet te langhe houden en mach ende veruollen den lichaem mit veel raeuwe humoren daer 53060[regelnummer] die langhe coertse of comet als ysaac seyt in dyetis Item die vrucht vander pal- men is ghemaect van morwer substan- cien ende van vleyschachtigher mit eenre harder korlen oft een steen waer. in wes 53065[regelnummer] middel vanden steen tsaet ghehouden wordt Ende in syrien ende in egipten wor- den dattelen gheuonden die sonder kor- len zijn ende die heytmen spadones. ende hoe dat die palboem ouder is hoe datGa naar eindnoot53069 53070[regelnummer] zijn vrucht beter is. want hi en maect gheen vrucht voer dat hi hondert iaer out is ende dan heeft hi eerst zijn volcoe- men craften. ende zijn vruchten dye zijn oeck oerbaerlijcke inder medicinen als 53075[regelnummer] dyascorides seyt Want si hebben virtuten te zaftighen die hardicheyt vanden arte- rien ende die stemme te claren ende sonder- linghe die wel rijp zijn want die groene zijn stiptike als plinius seyt Datter zom- 53080[regelnummer] mighe ridders van alexanders ridderen ghewrocht waren van veel groenen dat- telen. want als si altemael groen zijn so en doghen si niet teten mer si dyenen al- leen totter medicinen. Item si zijn oeck 53085[regelnummer] ghoet teghens tbuuceuel datmen dissen- tiria heyt ende tot anderen lopinge alsmense te punte neemt. Dat Cxix. capitel van palmes PAlmes palmitis is een telch van-Ga naar eindnoot53089 53090[regelnummer] den wijnghaert Waer of dat ysi- dorus seyt libro xvij. dat palmes is een mor- we materie vanden wijnghaert die welc- ke ouermits ionghen armen die wtge- laten vruchten thoe brenghet Wes blat 53095[regelnummer] pampinus heyt Ende hij seyt noch dat hi alle zijn virtuten vander wortelen neemt Ende hoe dat die voedelijcke humoer in- der wortelen is alsulck is si oeck mede inden rancken. ende ist sake dat ghij inden 53100[regelnummer] maert eynt in dryen rancken die wt een- der stammen comen dryerhande verwen als inden enen ranck een roede verwe ende inden anderen een blaeuwe verwe. ende inden dorden een soffranighe ver- 53105[regelnummer] we soe sal een yghelijck zijn sonderlin- ghe verwen vanden bessem brenghen.Ga naar eindnoot53106 mer wantmen des hier inden landen ni- et en pleecht al ist datmen onderwilen wel een ranck vanden wijnghaert in enen bo- 53110[regelnummer] me eynt daer omme pleechmen een wan- delinghe der vruchten te maken in deser manieren als inden maert wanneer dat die vuchticheyt beghint neder te gaen vander wortelen soe werdt die bast vanden 53115[regelnummer] wijnghaert behendelijcken gheopent by- der wortelen. ende als dat gheopent is so doetmen die verwe daer in inden om- meghanck tusschen den houte ende den bast ende dan moetmen naeuwe verwaren 53120[regelnummer] dat die vuchticheyt die vander worte- len opclymmende is niet wt en ghanghe daer die snede is ghemaket. ende aldus soe mach een yghelijck plant verwan- delt werden mit consten inden smake ende 53125[regelnummer] inder verwen. ende alsoe worden die bomen mit consten laxerende die natuerlijck stop- pende waren ende alsoe verkeert als dye selue seyt. Item die rancken vanden wijn- ghaert werpen lootkens wt daer si hem 53130[regelnummer] seluen mede vestighen ende bynden aen bo-
[Folio 345r]
men ende aen staken dat die wint den wijn- ghaert niet neder wayen en mach ten waer dat die wyndt alte groet waer. Item men moetse alle iaer sniden ende zu- 53135[regelnummer] ueren van haerder oueruloedicheyt. want alsoe crighen si te meer vruchten ende mo- ghen hem te qualiker breyden Item pli- nius seyt libro xx. capitulo xxv. dat dye wijn- ghaert ranck hebbende knopen die ver- 53140[regelnummer] re van malcanderen staen is een teyken der onvruchtbaerheyt ende als si dicke by een staen dat is een teyken der drachticheyt Soeckt beneden vander naturen des wijn- ghaerts etcetera 53145[regelnummer] Dat Cxxx. capitel vanden iungen wijngaertGa naar eindnoot53145 PRopago propaginis is een ionckGa naar eindnoot53146 wijnghaert die eerst vter aerden coemt als hy wt laet die daer inder aer- den ghesteken was als ysidorus seyt. Wt 53150[regelnummer] welcken veel ander rancken spruten. ende alsmen dese nyeuwe rancken weder in de aerde crommet soe comen daer weder nu- we spruyten wt. Ende dit machmen altoes doen alle iaer vermerende ende vernuwen- 53155[regelnummer] de ende makens grote hopen. ende ten laetsten bestaen si te draghen ende ghecrighen vruch- ten nae dyen dat si die zonne hebben daer nae wassen si ende lopen op ende werpen an- der loten ende spruyten wt ende die wortelen 53160[regelnummer] bestaen te grouen. ende aldus voeden si voert als die moeder haer kynder. Ende dat eerst een ranck was dat werdt weder al potende ten letsten een wortel ende maect nuwe rancken weder ende al mit con- 53165[regelnummer] sten als gregorius seyt. Dat Cxxxi. capitel van platanus.Ga naar eindnoot53166 PLatanus is een boem mit hoech-Ga naar eindnoot53167 heyden van bladeren also ghenoemt daer omme dat hi wijt ende breet is ende 53170[regelnummer] hoghe want platos in griecx dat is effen of slecht in duutsch als ysidorus seyt libro xvij. Van wes schoenheyt die scriftuer seyt Ic ben verheuen als die boem platanus in- der epistolen van onser vrouwen ecclesiastico 53175[regelnummer] xiiij. ende heuet morwe bladeren ende cranc. ende ghelijken wel den wijnghaert bladeren Dyascorides seyt dat platanus is een boem die coudt ende droeghe is Wes bla- deren goet zijn in heten ende in vuchten saken 53180[regelnummer] Want als gheseyt wordt si dwinghen den reume ende die hete drintinghe vanden ogen ende tsap daer zijn bast ende bladeren in geso- den werden gheneest den tantzweer. ende die bladeren zijn goet op verbarntheyt 53185[regelnummer] alsmen daer ander satticheyt by brencgt of toe doet Item die wijn daer si in ghe- soden werden is goet teghens tvenijn Item plynius prijst desen boem zeer libro xij. capitulo iij. etcetera 53190[regelnummer] Dat Cxxxij. capitel vanden popelboem.Ga naar eindnoot53190 POpulus is een popelboem Wes ge-Ga naar eindnoot53191 slacht tweerhande is als ysidorus seyt libro xvij. want die een is wit ende dander zwert ende die witte popelboem heeft blader die 53195[regelnummer] an die een side wit zijn ende aen die ander side groen ende dese is van tween verwen Want hij heeft also meer die mercken vanden dage ende vander nacht Want hi verwandelt zijn verwen want inden opghanck vander zonnen 53200[regelnummer] heuet hy ander verwe dan inden onder- ghanck als dye selue seyt. Ende van de- sen boem loept hersse ende wast in ytalien by eender riuieren dyemen eridianus heyt. ende oeck mede wast hij in sirien 53205[regelnummer] Dyascorides seyt dat dese hars medici- nael is want si stempt bloet ende dwincgt zwetinghe ende ander deerlijcke lopin- ghe ende men pleecht van sinen knop- pen salue te maken die cout is ende stop- 53210[regelnummer] pende ende dye grote hetten die doet
[Folio 345v]
si ghaen sitten ende oeck zwellinghe en- de doet slapen ende dese salue wordet vanden meysters populeon gheheyten ende si is in veel saken nut Item ysido- 53215[regelnummer] rus seyt oeck dat die populeer ende pla- tanus ende die wilghe van morwer mate- rien zijn ende bequaem in te sniden. Dat Cxxiij. capitel vanden pijnboem. PInus is een pijnboem ende hyGa naar eindnoot53219 53220[regelnummer] zweet pec ende daer omme heyt hij een pecboem als ysidorus seyt libro xvij. Item dye pijnboem inden eylan- de van germanien gheeft eenrehande tranen wt of dropen die daer an verhar- 53225[regelnummer] den van couden of van hetten ende die hyet- men electrum als ysidorus seyt. Item men seyt watmen houdt onder den pijn- boem dat wordt te beter ghelikerwijs dat alle dinck verderft onder den vighe- 53230[regelnummer] boem Item het is een zeer recht boem saeft ende open ende nochtan is hy zeer starck want hi vol konsten is. Ende hier of maect- men masten inden scepen ende si zijn goet mede te tymmeren mer lichtelijcken worGa naar eindnoot53234 53235[regelnummer] si ontsteken wanneer datmense byden vyer brenghet. ende dat is daer omme want si in hebben veel vetticheden Dese boem he- uet enen harden bast buyten ende enen ruwen. mer bynnen heeft hi een vette humoer 53240[regelnummer] ende taye Welcke humoer vander zonnen van bynnen wtwaert ghetoghen wordt ende werdt des zomers in herssen verkeert. die welcke van haer seluen eerst wittach- tich is ende ouermits cokinghe werdt si 53245[regelnummer] ten laetsten zwart als peck. en dan heyt si peck als si zwart gheworden is. Item dye boem heuet ghoeden lucht ende maect den roke wael rukende ende alsoe doet dat peck oeck mede. mer alsmen 53250[regelnummer] dat peck langhe coecket soe verghaet hem die goede lucht. Ende dese boem heuet veel bladeren mer cleyne ende schrp ende is groen des winters ende desGa naar eindnoot53253 zomers Ende al ist dat hy in berchachti- 53255[regelnummer] ghen lande wast nochtans is hi zeer vet van bynnen ende wast meer inder lencg- ten dan inder breeden. Item als hi ghe- houwen is soe doetmen hem dye bast of omme dyer wormen willen dye tus- 53260[regelnummer] schen den bast ende dat hout legghen dye dat hout vreten souden. Item pli- nius seyt dat desen boem oeck een me- dicijn is. ende ist dat hy onder dye aer- de ghedecket wordt soe mach hy son- 53265[regelnummer] derlinghe langhe dueren. ende daer omme een ghote ghemaeckt van desen houte onder dye aerde duert menich iaer. Mer opter aerden ende inden re- ghen soe wordt hy schier verderft. on- 53270[regelnummer] der den daken daert droeghe is mach hy langhe dueren. ende onder den wa- ter inder aerden wordt hy hardt. Dit seyt plinius in dat xxi. boeck in thyende capittel. etcetera 53275[regelnummer] Dat Cxxiiij. capitel vander vrucht vanden pijnboem PInea dat is dye vrucht vandenGa naar eindnoot53276 pijnboem als plynius seyt. ende is in tlaeste grof ende ront ende in dat ouerste scharp ende is eerst groen mer 53280[regelnummer] als si wel rype is soe wordt si drach- tich ende wordet van verwen als een karstaenge Ende dese pinea is een gro- te note of een appel ende heeft veel kor- len bynnen dat dye vrucht is dye har- 53285[regelnummer] de doppen hebben daer si in legghen. Ende nae dyen dat dese appel grof is daer nae heuet hy die korlen daert gro- ueste is ende alsoe vast opwaert mynre nae dyen dat hy bouen myndert ende 53290[regelnummer] smaelt. Item dyascorides ende pla-
[Folio 346r]
thearius segghen dat wanneermen die korlen oerbaren wil soe moetmen den ghehelen appel in colen leggen die heet zijn ende latenen zaftelijcken barnen. ende 53295[regelnummer] alsoe wordt die bynnenste bast ende dye butenste af ghedaen. ende dan zijn dese coernen harde medicinael want si hebben virtuut te zaftighen ende een luttel te vuchtighen ende te openen ende te zu- 53300[regelnummer] ueren die gheestelijcke leden. ende be- tert den hoest ende helpt den ghenen die verteert zijn ende meerret in hem dat bloet Ende die basten zijn oeck medi- cinael want si stempen dat menstrualige 53305[regelnummer] bloet ende dat buuckeuel dissentiria ghe- noemt etcetera Dat Cxxv. capitel vanden peck. PIx pini dat is peck vanden pijnbo-Ga naar eindnoot53308 me datter wtghelopen is. Item 53310[regelnummer] ysidorus seyt datter twee species zijn. als peck daermen die scepen meden peec-Ga naar eindnoot53311 ket datter gheen water in lopen en sal ende daer is peck datmen pix liquida hiet ende dat is teer ende si zijn beyde heet 53315[regelnummer] ende droeghe ende het wordt onder- wijlen hardt ghemaect ende onderwij- len vloyende. dat harde heytmen pix greca dat is griex peck. of colofonia. want in griecken vyntmens veel Ende si 53320[regelnummer] zijn beyde medicinael. ende het heuet macht te ontbinden ende te verteren waer omme dattet goet is teghens ghebre- ken vander milten. als teghens haer be- stoptheyt. ende men doettet dicwijl in sal- 53325[regelnummer] uen ende in plaesteren. Item dyascori- des seyt oeck dattet goet is teghen tve- nijn ende teghens venijnde beten mit soute ghewreuen. Item tpeck doettet vier barnen ende besmet die handen dyet 53330[regelnummer] raken alst warm is ende ontreynt cleder dye wit ende zuuer zijn Wes smet ende lucht selden verghaet hoe veel datment cleet wascht etcetera Dat Cxxvi. capitel vanden peerboem 53335[regelnummer] PIrus is een peerboem die vruch-Ga naar eindnoot53335 ten draghet ende is alsoe ghenoemt naden viere want die vrucht beghint bene- den breet ende opwaert scarper als die vlam- me vanden vyere doet als ysidorus seyt 53340[regelnummer] want pyr dat is vier ende daer coemt pyrus af Ende pyrus dat is die boem ende pyrum dats die vrucht ende is zwaerre dan enige ander vrucht als die selue seyt want men siet dat een cleyn hoep peren zwaerre 53345[regelnummer] weecht dan een hoep appelen die meer- re is. twelck men besien mach al weghen- de of datmen een beest daer mede laedt Item vanden peren seyt ysaac in dietis aldus datter twee species zijn van peren. 53350[regelnummer] Die een is wilt ende die ander tamme. ende die loueren ende die telgeren van hem bey- den zijn stiptike mer si stoppen. ende dye vruchten schelen zeer onder malcander. want die wilde zijn meer pontick ende aer- 53355[regelnummer] dich ende meer cout ende droeghe dan die tamme. ende si zijn oeck harder ende ont- smakelijcker want si zijn myn verduut. ende wat pontijcke of stiptike te seggen is dat leert hij hier nae after int boeck 53360[regelnummer] Ende het en is niet ghoet te verduut- schen telcken. want het soude te veel vallen ende ten soude niet in brenghen. Ende dese dinghen zijn int meeste deel in dat voerste van desen tractaet alle 53365[regelnummer] gheexponeert ende verclaert int gene- rael dat is int ghemeyn. ende men sal weten dat dese wilde peren niet en do- ghen te eten. mer si dyenen ter medici- nen. want si stempen dat buuckeuel star- 53370[regelnummer] kelijck ende benemen coringhen dye
[Folio 346v]
van colera coemt ist dat si ghecoect wor- den in reghenwater ende geplaestert op der magen Ende die tamme peren die on- rijp zijn die zijn pontike grof ende hard 53375[regelnummer] ontsmakelijck te eten ende quaet. mer ist datmense in zueten water siedet ende dat- men daer dan honich toe doet soe zijn si goet of anders enighe soeticheyt. mer die tamme peren die rijpe zijn dye zijn 53380[regelnummer] cout ende droghe. die welcke beter zijn na- den eten dan voer ghegeten. want nae der spijsen ghegeten soe duwen si die spise ne- der ende laxeren ende voer ghegheten stop- pen si Ende ist datmen dese veel nuchter 53385[regelnummer] eet ende dicwijl soe maken si wormen in- den buuck ende maken een siecte dyemen niet ghenesen en mach. ende die zuete peren zijn ghetemperder van complexi- en ende myn coudt dan die ander ende 53390[regelnummer] daer omme becomen si best den couden ende den droeghen van complexien. Item die peren hebben dat van naturen ist dat si ghedect werden mit quaden ve- nijnden padden stoelen soe halen si den pe- 53395[regelnummer] ren alle haer quaetheyt of ende alle quet- singhe als ysaac seyt. Item die assche vanden wilden peren ghedroncken is goet teghens d:e venijntheyt vanden pad-Ga naar eindnoot53398 den stoelen als die selue seyt. Ende men sal 53400[regelnummer] altoes wijn drincken op die peren alsmen ghegheten heeft Want als een meyster seyt dat dye peren venijn zijn sonder den wijn etcetera Dat Cxxvij. capitel vanden pruumboem 53405[regelnummer] PRumus dat is een pruumboemGa naar eindnoot53405 ende hier of zijn veel gheslachten. ende die van damasch is die best ende die quam eerst vander poerten diemen damasch heyt als ysidorus seyt Wes vrucht dyer 53410[regelnummer] maghen goet is Dese boem druupt ghom- me dye taye is ende dicht die de mey- sters ende dye schriuers besighen als ysidorus seyt libro xvij. Item die vruchten vanden pruumboem zijn zommighe wit 53415[regelnummer] zommighe soet ende zommighe roet ende zommighe zwart. ende die zwart zijn ende een luttel hardt ende zuet die zijn der maghen nutste als die prumen van da- masch want si zijn coudt ende vucht. Ende 53420[regelnummer] als dese wel rijp zijn soe vuchten si ende vercoelen ende men gheeftse teghens die barnende hetten als die coertse ende teghen verstoptheyt des buucx Nochtans seyt papyas dat lentiscus ende die pruumboem 53425[regelnummer] een dinck zijn. Mer die gloze seyt ouer daniel dat die pruumboem ende lentiscus een boem zijn ende die een beteykent dat die ander beteykent Mer want vanden lentiscus gheen pruumboem en wort 53430[regelnummer] so en sal lentiscus ende die pruumboem nyet een boem wesen. Dat Cxxviij. capitel vander byesen PApyrium is eenderhande byeseGa naar eindnoot53433 ende als si gedroecht is so is si goet 53435[regelnummer] in lampen ende is groen cruut ende ront en- de buyten zeer slecht ende effen ende bin-Ga naar eindnoot53436 nen wit ende droghe ende morwe ende drinc- kende ist datter nat of vet aen raect Item papirus wordt verciert al totten mor- 53440[regelnummer] ghe ende alsoe ghedroecht dat hi seyt verciert daer meynt hij mede datmen die huut buyten goelijcken af doen sal. Mer men sal aen die een side al langhes een luttel basts laten daer dat morch- 53445[regelnummer] put aen blyuet hangden. ende hoe datterGa naar eindnoot53445 myn vanden bast blijft aen hoe dattet claerder barnen sal inder lampen. ende het pleech te wassen in laeghen landenGa naar eindnoot53448 als in broecken ende oeck aen den kan- 53450[regelnummer] ten vanden sloten. Ende van desen papier
[Folio 347r]
maectmen papieren vaten als ysidorus seyt Want papirus mach alle dinck hey- ten datmen van papirus maect Also gro- ten papyrus dat is byesen vindtmen in 53455[regelnummer] yndien ende in anderen landen datmen daer scepen of maket als die glose seyt ouer ysaac Capitulo xviij. Ende dat tughet plinius ende dat selue tughen die historien van alexander. Item vanden papier maect- 53460[regelnummer] men oeck carten ende bryeuen daermen seyn- de bryeuen in scrijft bijden legaten Item men maecter of doesen kistkens ende an- der laden daermen bryeuen ende ander cley- noden in legghen mach als die gloze 53465[regelnummer] daer seyt. Item plynius seyt dat dit pit alte goet is die vuchticheyt wt den oren te winnen want dat loept al int papyer datmen pit heyt ende alsoe scheitmen twa- ter vanden wyne mitten pitte. Item plini- 53470[regelnummer] us seyt int derthyende boeck dat dese byesen wassen in egipten inden broken ende in anderen stillen wateren die van ny- li comen daer twater niet bouen twee cu- bitus dyep en is ende haer wortelen zijn 53475[regelnummer] een arm dicke ende si zijn dryekant inden siden daer si wt wassen. ende si en wassen bouen thyen cubitus niet hoech. ende tlant- volc pleech die wortelen te barnen. Ende van dyen byesen maectmen menighen 53480[regelnummer] huusraet ende si makender schepen af ende zeylen repen cleder ende bryeuen. Dit seyt plinius etcetera Dat Cxxix. capitel van palmtus PAlmtus is een alte scherpen caer-Ga naar eindnoot53484 53485[regelnummer] de oft distel ende doernich ende wast int lant dat onghebouwet ende onghe- hauent is als ysidorus seyt ende heeft een- rehande scarpe hoefdekens die qvaet an te tasten zijn want si steken vlusch een in die 53490[regelnummer] hant diese aen tast. ende in dyen hoefdekens is saet dat goet is als dyascorides seyt tot venijnden beten ende den steen te breken Ende dese distel is so scarp ouer al dats die ezel niet eten en kan 53495[regelnummer] Dac Cxxx. capitel van mancopGa naar eindnoot53495 PApauer dats mancop ende is eenGa naar eindnoot53496 cruut dat slapen doet dye ghene die quellende zijn ende is tweerhande als dat ghemeyn ende dat wylde wt den 53500[regelnummer] welcken een sap loept dat die meysters opium heyten. Ende dat ghemeyne is noch tweerhande of dryerhande. dat een is wit ende dat ander zwart ende dat wit is cout ende vucht ende dat zwarte is 53505[regelnummer] cout ende droeghe Ende daer is noch een- rehande twelc root is ende die specien wer- den bekent byden witten bloemen ende byden purpuren bloemen ende byden rosighen ende wittachtighen bloemen. ende 53510[regelnummer] si hebben bouen opten steel grote knoppen daer si tsaet mede verghaderen ende tsaet is smerich waer of datmen olie ma- ket tot menigher nutschap. ende vanden zape der bladeren maectmen opium ende 53515[regelnummer] des en machmen niet veel gheuen alsmen yemant die den coerts dat zijn febres he- uet wil doen slapen want het stopt dye zwetghateren ende ander weghen in- den lyue ende vercoutse ende dootse me- 53520[regelnummer] de. ende dat zwart mancop sonderlimgheGa naar eindnoot53520 ende het wort in veel medicinen ghedaen als plinius plathearius dyascorides ende ma- cer segghen. etcetera Dat Cxxxi. capitel van plantago. 53525[regelnummer] PLantago is een cruut dat cout endeGa naar eindnoot53525 droeghe is twelck vanden griec- ken arno glossa ghenoemt is. dat is lamstonghe als ysidorus seyt libro xvij. ende zijn bladeren zijn slethts ende watGa naar eindnoot53529 53530[regelnummer] zenich ende si zijn gheformt als een ton-
[Folio 347v]
ghe lancgworpelt mit rondicheyden in wes middel een steel opghaet dat stijf is daert saet in verghadert wert inder manieren van eender kusen die vol na- 53535[regelnummer] gelen steket. Ende inder manieren so was des paeus croen ghemaket als dye meyster vander historien seyt in exodo. ende is een cruut dat alte goet inder me- dicinen is want het gheneest wonden ende 53540[regelnummer] beten van verwoeden honden. ende doet die zwellinge gaen sitten ende helpt twater la- den ende wederstaet den venijn ende sonderlin- ghe vanden spynnen. Tsap doot pyeren ende safticht die grote weeten des buucks. 53545[regelnummer] ende het zuuert ende heelt etteringhen won-Ga naar eindnoot53545 den ende stempt dat lopen vanden bloede ende vanden menstruo ende wederslaet int begin die apostemen als si eerst bestaen te heffen Dyascorides seyt dattet goet ghekaeu- 53550[regelnummer] wet is inden mont teghens tboetighe tant-Ga naar eindnoot53550 vleysch die heffen ende zwellen ende heuet noch veel ander virtuten want tsap ghe- streken twee of drye reysen op tspringhen- de vier dat enen mensche dunct dat hem 53555[regelnummer] een lit of barnen wil dat lesschet vluschs dit heb ic dicwijl gheproeft Dat Cxxxij. capitel van petercelie. PEtrocilinum is een hofcruut datGa naar eindnoot53558 petercelie heyt dat een ghoede 53560[regelnummer] lucht heeft ende het wast dicwijl in steni- ghen steden Ende daer om zijn veel specien van petercelien mer dat beste is macedo- nicum dat wij petercelie van alexandryen heyten ende is zuet inden smake ende mit 53565[regelnummer] goeder luchten als ysidorus seyt. ende is goet teten ende oeck mede ter medicinen. ende is een cruut dat heet ende droge is ende is openende ende scheydende verterende ende die groue humoren sub-Ga naar eindnoot53569 53570[regelnummer] tijlende. dye maghe starckende enen ghoeden appetijt makende. ende daer omme soe breect si den steen ende doet menstrua voert comen. ende is den ghe- nen goet die twater laden. ende opent 53575[regelnummer] die verstoptheyt der leueren der mylten ende anderen passien. als plynius pla- thearius ende dyascorides in haren boe- ken scriuen etcetera Dat Cxxxiij. capitel van peper 53580[regelnummer] PIper is een saet ofte een vruchtGa naar eindnoot53580 van eender stammen dye wast int zuden by enen berch dyemen cancasis heyt teghens die barnende hetten der zonnen als ysidorus seyt libro decimo- 53585[regelnummer] septimo Wes blader ghelijck zijn den bladeren vanden iuniper diemen gene- uer heyt of ghorsboem Welcke stam- men dye serpenten hoeden mar als de- se bosschen van desen crude of vruchten 53590[regelnummer] rijpe zijn soe comen dye lant luden en- de ontstekense ende veriaghen alle die serpenten. Ende ouermits deser verbarnin- gher willen so werden dese peper coer- nen zwardt die te voer wyt waren. Ende 53595[regelnummer] die specie van deser is dryerhande Want daer is lancgpeper die onrijp is. ende wit peper dye vanden vyere niet ghe- raeckt en is. ende zwart peper die van- den vyere verbrant is ende berumpelt. ende 53600[regelnummer] Die zwarte peper is die best ende men machen lancst houden ende hoe dat hi zwar- ter is hoe hi verscher is ende beter als dye selue seyt nochtans wort hi gheualschet mitter loescheyt des marsmans want si 53605[regelnummer] ghaen toe ende nemen den outsten peper die si vinden ende maken den nat ende si ghyeten daer ouer schuum van siluer of van loe- de op dat hij te versscher schynen sal om dyes wille dat hi zwaer is. hier toe 53610[regelnummer] heuet ysidorus gheseyt. Item ply-
[Folio 348r]
nius seyt libro xiij. capitulo viij. dat peper zwart wert die langhe inder zonnen barnt ende dat coemt van groter onghetempertheit des hemels. Item ander luden seggen 53615[regelnummer] datten die heyden inden ouenen alsoe barnen op dat hi anders waer niet was- sen en sal Item die peper is heet ende droeghe inden vierden grade als gheseit wordt in platheario ende hi heeft cracht 53620[regelnummer] te ontbinden te verteren ende te trecken. wyes puluer in die naze ghedaen maect nye- singhe ende pruustinghe ende zuuert die herssen van fleumatigher vuchticheyt ende die puluer verteert onuerduwelijcke 53625[regelnummer] vleysch ende verteert den doeke int oge. ende zuuert die borst ende die gheestelijcke leden van tayen slimighen humoren ende ma- ket enen appetijt Mer die peper en is den sangwijns noch den colerijns niet nut 53630[regelnummer] dicwijl ghenomen want hy sceyt dat bloet ende verdorret ende verbrant ende maect ten laet- sten malaetscap ende veel quader passien. als inden platheario gheseyt wordt. Item die peper scijnt van buten een vuyl 53635[regelnummer] choern te wesen ende zwart berompelt. Mer bynnen is hi wit ende scarp van smake ende heeft goede lucht hy is cleyn inder groetheyt inden ghesicht. mer hy is sonderlinghe groet inder virtuten ende hij 53640[regelnummer] schynt cout mer hi is inder machten son- derlinghe heet wes cracht men nyet en voelt alsoe langhe als hi gheheel is. Mer als hij ghekant wordt of ghewre- uen soe is hi sonderlinghe heet. ende al ist 53645[regelnummer] dat hi costelijck al hier by ons gheheyten is alsoe mens hier luttel vint nochtans tellen si desen peper in yndien onnutter dan polleye want si der polleyen niet ve- le en hebben als iheronimus ende ysi- 53650[regelnummer] dorus segghen. Dat Cxxxiiij. capitel van pulegium. PVlegium is een cruut dat wel ru-Ga naar eindnoot53652 ket ende is in yndien dyerbaerder dan dye peper ende heyt polley in duutssche 53655[regelnummer] als ysidorus seyt Item plathearius seyt dat polleye is heet ende droghe inden derden graet Wes virtuut steect inden bladeren ende inden blomen ende is tweer- hande als tamme diemen zizimbrium heyt 53660[regelnummer] ende daer is een wilde die int velt wast. ende si zijn beyde oerbaerlijck ende medicinael want het heeft cracht te ontbynden te ver- teren ende te confortereu die coude reumeGa naar eindnoot53663 te dwinghen te bynden ende mede te dro- 53665[regelnummer] ghen den couden hoest te verdryuen. dye moeder te zuueren die lopinghe des bu- kes te dwinghen ende te sluyten. die men- strua wt te leyden die maghe te confor- teren enen appetijt te maken den wint 53670[regelnummer] te verdriuen vanden darmen ende dye te zaftighen alst van couden coemt. Ende die polleye breect oock mede den steen ende helpt totter ontfanghenis Alle de- se dinghen seyt plinius. 53675[regelnummer] Dat Czxxv. capitel van porrum.Ga naar eindnoot53675 POrrum is een nomen ethroclitum.Ga naar eindnoot53676 want men seyt in singulari nume- ro hoc porrum porri ende men seit in plu- rali porri porrorum als inden doctrinael 53680[regelnummer] staet Dic rastrum rastros porrumque fa- cit tibi porros. etcetera Ende in libro numerorum xij. Capitulo wordet gheseyt In memoria ve- nerunt nobis Porri cepeque et allia. Dat is te segghen Inder memorien quamen 53685[regelnummer] ons porreyden eywns ende loeck etcetera dat seyt hy hier omme omme des wil- len datmen porri segghet in plurali nu- mero in masculino genere ende niet por- ra al ist dattet porrum in singulari he-Ga naar eindnoot53689 53690[regelnummer] uet ende neutri generis is. Item
[Folio 348v]
porrum heeft twe geslachten als capitatum ende sectile capitatum dats soe veel geseit als gehoeft ende sectile dats die verplant is ende heeft een cleyn knoepken. ende 53695[regelnummer] die ghehoeft is die is meerre die vander eender stede totter ander gheuoert wert als ysidorus seyt libro xxij. Ende porrum sec- tile is beter ter medicinen dan totten eten. ende die ghehoefde is beter totten eten 53700[regelnummer] dan totter medicinen: Item dyascorides macrobius ende ypocras segghen dat por- rum nut is in veel medicinen want si pla- gen slechs tsap vander porreyden te ghe- uen drincken teghens die coringhen des 53705[regelnummer] bloets ende is goet teghens ondrachtich- heyt ist dattet die maechden of die ghe- ne die gheen kinderen en winnen dicwijl eten. Ende tsap mit wijn ghedroncken is goet teghens beten van serpenten ende van 53710[regelnummer] allen venijnden dyeren. ende ghewre- uen mit honich gheneset wonden alsment daer op plaestert Ende tsap mit melck ge- menghet gheneest den ouden hoest ende gheneest die ghebreken der longhen. ende 53715[regelnummer] tsap mitter gallen vander gheyten ghe- menget ende dat derdendeel daer honich toe ghedaen ende laeuwe inden oren ghe- goten gheneest die zericheyt ende helpt te- ghens die doefheit. ende mit wijn ghedronc- 53720[regelnummer] ken verlost die zericheyt der pyeren. Ende porrum mit soute ghemengt sluut rasch versche wonden ende gheneestse ende maect rasch harde dinghen slap ende consolideert rasch ghebroken zenen Item raeuwe por- 53725[regelnummer] reyde loeck ghegheten is goet teghens dronckenscap ende verweckt die minne ende morwet den harden buyck. Alle dese din- ghen set plynius libro xx. Capitulo vij. Sijn lucht alleen veriaget scorpionen ende 53730[regelnummer] serpenten. ende ghemenghet mit hoe- nich gheneset hi beten van honden ende is goet teghens den tantzweer ende do- det die wormen in die tanden ende maeckt slaep ende gheneest dat grote euel en- 53735[regelnummer] de die watersucht nochtans heeft hi zom- mighe ghebreke want hy plompet dat scarp vanden gesichte ende maect opblasin- ghe ende bezwaert die maghe ende maket dorst ende ontsteket bloet ende maectet he- 53740[regelnummer] te ist dat hijt dicwijle ende vele ghege- ten wordt. Hyer toe soe heuet plinius gheseyt etcetera Dat Cxxxvi. capitel vanden eyken boem QVercus dat is een boem die eyke-Ga naar eindnoot53744 53745[regelnummer] len draecht ende werdt menich iaer oudt ende is dicht ende vast van houte ende van dicken harden baste ende heeft luttel pits of gheen ende crijcht op sinen bladeren eenrehande cleyn appelkens die zomwij- 53750[regelnummer] le acht of neghen meer of myn die een an dander cleuen opten bladeren. die welcke die medici gallen heyten ende die vercken eten die eykelen ende werden daer vet me- de: ende heeft een starcke wortel ende een 53755[regelnummer] crom dyep inder aerden gheuestighet wes basten vruchten ende telgheren nut zijn ter medicinen ende die goden plegen antwoer- de te gheuen in desen bomen als ysidorus seyt libro xvij. Van desen boem is voer af geseit ende 53760[regelnummer] daer hiet hi desen boem ylex in die letter i. int self tractaet ende dat selue dat hi daer seyt by nae seyt hi hier oeck ende daer om- me laten wij ons hier mede ghenueghen Ende dat die eykelen coudt ende droeghe 53765[regelnummer] zijn ende daer omme zijn si goet te ver- duwen ende si maken hoeftzweer ende si zijn goet ghebraden of ghesoden teghens tvenijn want si bestoppen die zweetgate- ren dat die windicheyt ter herten niet co- 53770[regelnummer] men en can. ende dye eykelen verdrogen
[Folio 349r]
die verrotte humoren ende dye lopin- ghe vanden menstruo als ysaac seyt in dietis etcetera Dat Cxxxvij. capitel vanden zemelen 53775[regelnummer] OVisquilie dat zijn zemelen of after-Ga naar eindnoot53775 linghen vanden coern als gheseyt wordt amos capitulo viij. die vallen alsment coern schoen maket oft meel. die welke al ist dat si den menschen niet nut en zijn 53780[regelnummer] nochtans zijn si goet den varcken ende anderen beesten. ende werden si mitten ghoeden meel ghemenghet soe schey- dent zijdt ende en baet hem niet dan dat- tet alsoe veel te meer weghet Dye ze- 53785[regelnummer] melen zijn licht ende vlieghen daer heen mit lichten winde etcetera Dat Cxxxviij. capitel vanden rosenboem ROsa als plinius seyt is een cleynGa naar eindnoot53788 doernich boem Wes virtuut in- 53790[regelnummer] den blomen is te vorsten ende daer naest in- den sade. want het is een medicinael boem ende hi is tweerhande Want zommi- ghe is tamme ende zommighe is wilt. Die tamme wordt gheplant ende gheoef- 53795[regelnummer] fent ghelijck den wijnghaert. ende ist dat hij niet ghehauent en wordt van zijnder oueruloedicheyt soe wort hi onedel ende wilt. ende ouermits verplantighe ende oef-Ga naar eindnoot53798 feninghe wort die wilde tamme Item 53800[regelnummer] die tamme scheelt vanden wilede indenGa naar eindnoot53800 bladeren want die tamme heefter veel meer ende heuet beter lucht ende si zijn veel beter inder medicinen ende si spruten van enen harden scarpen doern nochtans en volghen 53805[regelnummer] si die natuer vanden doern niet Item de- se rosenboem wast onderwylen van sayen onderwile van planten onderwile mit eyntinge Ende si wassen veel te bet datmense verzet ende datmense snijt Hier toe heeft plinius 53810[regelnummer] gheseyt libro xx. capitulo vij. Die bloom hout die principaetscap ende daer om pleechmen die luden daer mede te cronen ende settense hem opt hoeft ende dat is om hare scoenheyt ende om der luchten ende om haer duecht Ende 53815[regelnummer] si is goet tot veel siecten als die selue seit want si is goet groen ende dorre mede. ende vanden groenen maectmen veel medicinen als gheseyt wort in plateario want die rosen cleyn ghesneden ende gecoect in gescwmt 53820[regelnummer] honich maket thonich wel rukende ende medicinael Ende dese honich conforteert ende zuuert ende al zuuerende ontbintet ende ver- duut die taye fleumatighe humoren. ende mit couden water stoppet ende mit warmen 53825[regelnummer] water laxeret Item van rosen die wel ge- wreuen zijn ende mit zuket rosaet wel ver-Ga naar eindnoot53826 gadert wert zuker rosaet die macht he- uet te conforteren ende te bynden. ende is oec goet teghen dissentiriam ende teghen coringhe 53830[regelnummer] die van colera coemt ende teghen zwiminge ende teghen den hertuanck. Item rosen ghe- leyt in olie van oliuen ende in die zonne ghe- set ende dicwijl gheroert wort goet roes olie die nut is in veel saken want hy goet 53835[regelnummer] is teghen hetten der leueren ist dattet ghe- smeert wort omtrent der leueren ende is goet teghens den hoeftzweer die van hetten comet ist dattet voerhoeft ende oeck dat dunne vanden hoefde daer 53840[regelnummer] mede ghesmeert werde. Ende is oeck ghoet teghens onghetemperde het- ten dye in zuucten legghen ende doet alsulcken luden slapen. Ende men ma- ket vanden groenen rosen rosenwater 53845[regelnummer] ouermits cokinghe des vyers of dyer zonnen Ende dit water is goet totten voerscreuen dinghen ende het is oeck ghoet inden oghen ende in saluen der vrouwen want het maket hemluden die 53850[regelnummer] huut schoen ende claer. ende vanden dro-
[Folio 349v]
ghen rosen maectmen veel medicinen want haer lucht conforteert die hersen ende in reghen water ghesoden benemen si alle lopinghe die van hetten coemt. 53855[regelnummer] ende haer puluer stempet tbluet dat van- der nazen loept. ende droecht ende ver- teert die verrotte humoren inden tant- vleysch die de wortelen corrumperen ende doet die tanden vast staen. Item zijn pul- 53860[regelnummer] uer mit soffraen ghemengt mitten witten vanden eye gheneest die zericheyt vanden oghen ende stempt die humoren ende dat bloet die totten aderen der oghen lopen Ende verdriuet die heffinghe vander 53865[regelnummer] wijflicheyt ende heftse weder op dye neder ghescoten is Dese virtuten ende veel andere heeft die rose. Dit seyt plynius libro xx. capitulo xix. etcetera Dat Cxxxix. capitel vanden wortelen. 53870[regelnummer] RAdix dat is een wortel ende si isGa naar eindnoot53870 als een beghinsel des cruuts en- de des boems. ende si is morwe inder substancien ende open vlimich ende cromGa naar eindnoot53873 ende is morwe ende vet van substanci- 53875[regelnummer] en om dat si lichtelijcken versament is vander aenghehaelder vuchticheyt. Ende si is open om dat si lichtelicken die humoren seyndt tot enen voetsel der bla- deren ende dier telgheren. Ende si is 53880[regelnummer] vlimich om dye oueruloedighe aenha-Ga naar eindnoot53880 linghe des voetsels. ende dattet been doet int lichaem eens dyers dat doet die wortel inden lichaem eens boems of des cruuts. Item die wortel wordt 53885[regelnummer] verwandelt inder figuren ende inder disposicien nae diueerser werckinghen der herten die daer werckende is inderGa naar eindnoot53887 substancialigher materien der wortele. die welcke onderwijlen subtijl is onder- 53890[regelnummer] wilen grof ende onderwilen middel- baer. Want is dat sake dat die materie waterich is luchtich ende subtijl ende die hetten starck soe sal die wortel lancgwor- pelt wesen ende recht inder figuren ende 53895[regelnummer] scarp Ende ist dat die voedelijcke vuchtic- heyt grof is ende aerdich soe sal die wor- tel hardt zijn ende droghe. want alsulcke vuchticheit wort starckelic ghecoagu- leert ouermits craft der hetten. ende is die 53900[regelnummer] materie middelbaer ende die hetten starck so wortse van allen siden ghelijc aenghe- haelt vander hetten Ende om die versame- ninghe der gheliker delen wort si ront ende die wortel werdt ront inder figuren ende 53905[regelnummer] is dat sake dat die hette cranck is ende die materi viscoese dat is slimich of taye so en machse die materie veel op heffen noch breet maken. Item die wortel coemt vander humoren der anerden ouermits werc-Ga naar eindnoot53909 53910[regelnummer] kinghe der hetten ende wordt doerschoten vander hemelscher hetten ende mit craften trect si dat bequaem voetsel nae haer. ende wertter versaemt na die gelegent- heyt ende nae der sceppenisse der aer- 53915[regelnummer] den daer nae veruolghet die wortel de complexie Want die ghene die wassen in zueter aerden die te maten droeghe is ende dye mit reghen water gheuoet werden zijn veel beter ende meer te pri- 53920[regelnummer] sen dan dye ander. Ende dye ghene die gheuoedt worden in morwer aer- den ende in broekigher aerden daer een staende water is ende stinckende daer si haer voedtsel af trerken dat zijn dyeGa naar eindnoot53924 53925[regelnummer] quaetste om dye corrupcie ende om die quaetheyden des waters. alsoe wel in- der spisen als inder medicinen. als ysaac seyt. Item dye wortel schuult onder die aerde ende is aldaer verborghen 53930[regelnummer] datmense nyet syen en mach. ende si
[Folio 350r]
openbaert haer duecht ende haer craft inden telgheren blomen ende inder vruch- ten. ende si leeft inder verborghen aer- de ende vordert ende wort verbetert. Ende 53935[regelnummer] als die wortel en wech ghehaelt wort soe verdorret dat ouerste vanden boem ende sterft. ende dat alre versmaetste dat an- den boem blijft of in dat is die wortel nochtans is si voetster ende beghin van 53940[regelnummer] alle den boem. Ende al ist dat die wortel morwe is van substancien nochtan ghaet si doer harde stenen al wassende ende al meerende ouermits die subtilicheit van- der ingheborender hetten Item aristoti- 53945[regelnummer] les seyt dat die bomen wanneer si siec zijn ende gheen vrucht en maken soe pleech- mense te meysteren inder wortelen. want men pleecht die wortel in te snyden ende legghen enen steen in die snede ende alsoe 53950[regelnummer] loept die groue humoer wt die ghecor- rumpeert is ende dan wort die eerste hu- moer weder aenghehaelt ende die lucht mede ende alsoe werdt dan die boem ver- nuwet ende ghenesen. Item ysaac ende 53955[regelnummer] galienus segghen dat die keerle athe-Ga naar eindnoot53955 mensis gheseyt heuet dat alle cruut wes wortel van veel voetsels is des saet en is niet voedende alst openbaert inden pasternaken ende inden eywn der welker 53960[regelnummer] saet die wortelen voedt ende si en zijn nyet voedende. Item het is eenrehande cruut dat den naem van radix heeft ende is heet ende droeghe ende is raphanus ghe- lijck ende die ouerlander heytet peperwor- 53965[regelnummer] te ende heeft craft in te sniden ende te ontbyn- den te verteren ende die zweetgaten te ope- nen Waer by dattet goet is teghens dye coertsen die van couden ghecomen zijn. ende ontbyndet die hardicheyt der myl- 53970[regelnummer] ten ende helpt den ghenen die twater laden ende heuet enen bitteren wederspan- nighen smake ende daer omme ist be- ter inder medicinen dan inder spysen als die rape verkeert is want si is beter ter 53975[regelnummer] spysen dan ter medicinen want si is heet ende vucht ende voedet meer dan ander wortelen ende dan ander cruden als ysaac seyt in dyetis Die rape maect een zuete morwe vleysch ende opgheblasen om ha- 53980[regelnummer] re wyndicheyt ende ghecoect voedet si best. mer raeuwe of qualiken ghecoect is si quaet te verduwen ende maect in- den aderen ende inden zweetghateren een bestoppinghe ende si is oeck goet 53985[regelnummer] ter medicinen want die voeten der gheen- re die dat voeteuel hebben zijn ghoet ghebaeyt in tsop vanden rapen die ghe- soden zijn Ende men maect vanden zade van raphanus goede olye die tot veel 53990[regelnummer] dinghen goet is ende sonderlinghe in lam- pen ende nochtan en wast niet gheoerloeft alsulcken oly in lampen te barnen in sheren huys alst openbaert exodi xxvij. daer ge- seyt wordt. mit onderscheyt wert ghe- 53995[regelnummer] boden te offeren mer gheen olye van rapen noch van gaghel mer den alre puersten als vanden oliuen houte Want het en was nyet gheoerloeft anders wat te offe- ren noch anders gheen vier te ontsteken dan 54000[regelnummer] dat vanden hemel neder quam Dat Cxl. capitel van rampnus RAmpnus is een boem zeer hardtGa naar eindnoot54002 knopich telgich ende doernich want zijn blader zijn zeer stekelich mit scarpen 54005[regelnummer] doernen an den canten geset ende cleijn ende diese antast mitter hant rokeloes die wort ge- steken Int begin als dese boem eerst wast so heeft hi zafte blader ende licht mer hoe dat hi langer wast hoe dat de blader scarper 54010[regelnummer] werden Item die meyster inder historien
[Folio 350v]
ouer iudith xx. seyt dat iosephus tuget van rampnus dat hi dese virtuut sonder- linghe heuet datmen vier wt hem cri- ghet Want wanneer dat zijn bladeren 54015[regelnummer] vallen ende verdorren soe zijn si zeer dro- ghe ende van tragher smericheyt ende daer omme in heten lande als die zonne heet schijnt mit enen cleynen windeken werden die blader ontsteken van wes ont- 54020[regelnummer] stekinghe dicwijl grote bosschen varbar-Ga naar eindnoot54020 nen Ende dese boem heeft eenrehande roede ballichskens inden bladeren daer saet in is dat macht heeft te trecken. ende het trect die secundine inden buycke ende 54025[regelnummer] is een boem van groter bitterheyt alsoe wel inden wortelen als inden bladeren ende inden telgheren ende is nochtans nut inder medicinen Want vanden sape zijnre wortelen ende vanden middel des boems 54030[regelnummer] ouermits cokinghe wort een medicijn die de meysters licium heyten. ende is goet den oghen want het maectse claer ende het wisschet die materi des oechs af ende is goet teghens leepicheyt vanden 54035[regelnummer] oghen ende teghen ander ghebreken vanden leden der oghen ende tot ioecki- ghe oren ende teghen verrotte tantvleysch ende teghens bluet spuwinghe ende teghens oueruloyende menstruum inder moeder 54040[regelnummer] dyet fijnlijcken zuuert ende ydelt als plinius seyt ende gheneest vlceren van lippen ende tenghen clouinge der tonghen alsGa naar eindnoot54042 die selue seyt ende ic meyn dat dit een hulsboem is etcetera 54045[regelnummer] Dat Cxli. capitel van resina REsina als ysidorus seit libro xxvi. is eenGa naar eindnoot54046 traen die wt enen boem ghelopen is als vten balsem boem van sericus van lu- pinus ende van lentescus ende van anderen 54050[regelnummer] bomen die te zweten pleghen Item resin in griexs dat is wtvloyen in duytsche of zweten als die lustighe houten int oeste als die drope vanden balsem of der feru- len der welcker drope hart wert in eenre 54055[regelnummer] gemmen als in electrum Die eerste resi- na of hars dats terbentijn ende gaet voer die ander ende wort gebracht van arabien van yndien van sirien van cipers ende van affrica ende van eylanden der zee Die ander is mas- 54060[regelnummer] tic dese coemt van enen eylande datmen chyo heyt Die derde is ghemeyn hars van pijnboem ende nu is si weeck ende als nu is si hard Hier toe heuet ysidorus geseyt Item resina dat mach een yghelijcke 54065[regelnummer] ghomme heyten is si weec of hard die morwe is vander balsem of terbentijn ende die harde als mastic wijroeck ende myrre ende deser gelijc Item alle resina is eerst morwe ende weeck of taye als si eerst wt 54070[regelnummer] loeept ende ouermits coude of hettenGa naar eindnoot54070 soe verharter zommighe ende zommighe blijft weeck Ende alle resinen of ghommen zijn nut ter medicinen want men doetse in edelen elec- tuarien ende zaluen Die virtuten ende die na- 54075[regelnummer] turen van hem allen soecket in haren steden etcetera Dat Cxlij. capitel van rubus RVbus dats een dichtichticheyt vanGa naar eindnoot54078 doernen ende is een haechdoern 54080[regelnummer] ende streuellen die scarpe tacken hebben wanneer dat si in een stede te ghader wassen als ysidorus seyt Ende men seyt dat zijn vruchten roet zijn dyemen wil- de moerbessen heyt daer dye harder- 54085[regelnummer] kens haren hongher mede verweren ende heyten hier inden laude braembesieGa naar eindnoot54086 Wes vrucht eerst hardt is ende stipticke daer nae werdt si roet ende wat zuerach- tich daer nae wordt si zwartachtich ende 54090[regelnummer] soet als si rijpe is wes sap dat roet is.
[Folio 351r]
ende smet als bluet ende die vrucht is buten mit enen alte dunnen velleken omme ghe- gort of omme ghecleet mit eender ron- dicheyt een luttel verheuen. Mer si is 54095[regelnummer] vol mit eenrehande vleysachticheden bin- nen mit coernen ende die boem is medici- nael mit zijnre vruchten. Item dese boem is cout ende droeghe als plathearius seyt Item constantinus seyt dat zijn ouerste 54100[regelnummer] wtlaten stiptike zijn ende dat si goet zijn te- ghens hete apostemen die ghebrant zijn ende teghens roetheyt der oghen ist dat si ghe- stoeten worden ende ghemenghet mitten witte vanden eye ende dat si op die oghen 54105[regelnummer] gheleyt worden. Ende tsap van desen mit gharsten water is goet teghens dissen- tiriam Hier toe heuet plathearius ghe- seyt vander vruchten ende van zijnre nut- scap soecket bouen in die letter m. van mo- 54110[regelnummer] rus Ende dese haechdoern wasset in enen onghebouden lande dat ondrachtich is. ende hy is goet houen ende wijngaerden me- de te heynden ende te vestighen om dat hy scarpe anghelen heeft Ende in hem scu- 54115[regelnummer] len hazen ende coninen ende die voghelen nes- telen daer in. Die haghedoern is oeck doncker ende dicke datmen daer in scu- len mach alsoe wel moerders ende qua- dyen als serpenten ende ander crupende 54120[regelnummer] dyeren. ende van rubus coemt rubera ende is een venijnt vorssche die daer in pleech te wonen. Waer omme dattet bij desen haghedoern quaet slapen ende rusten is om alrehande quaetheyt als die mey- 54125[regelnummer] ster inder historien seyt ouer exodi. Dat Cxliij. capitel van rutha. RVtha is een medicinael cruut endeGa naar eindnoot54127 is van tween specien als wilt ende tamme ende si zijn beyde heet mer dye 54130[regelnummer] wilde is die heetste als ysidorus seyt li- bro xvij. capitulo vltimo Sij segghen dat dit cruut den venijnden contrarie is ende dye wesel plach hem te wapenen mit desen crude want wanneer dat hy striden wille 54135[regelnummer] mit enighen serpent soe eet hi wijnrute ende mit dyer lusten veriaghet hyse als die selue seyt. Ia die weezel kendt dye craft der ruten want als hyse ghegheten heeft soe dar hi wel den baselisken be- 54140[regelnummer] stryden ende hy doodten als plinius dias- corides ende constantinus segghen: Ende plinius sonderlinghe seydter alte veel duechden af int twintichste boeck ende int seuen ende twintichste capittel ende 54145[regelnummer] hi seyt dat die wijnrute heet ende droe- ghe is ende die maghe starckende isset datmense dicwijl drincket Item si doet dode dracht wt comen ende die onrey- nicheyt die inder moeder is ende si min- 54150[regelnummer] dert die sperma inden mannen ende meer- ret inden wyuen. Item die cokinghen daer rute in ghesoden is beneemt dye grote pijn des buucx ist datmense drinc- ket ende men dat cruut warm opten buuc 54155[regelnummer] leydt ende si zuuert ende helpet die lon- ghen ende die borst vander couder vuch- ter fleumen ende gecoect in olye doot si dye wormen inden buyc ende raeuwe gegeten scar- petse dat gesicht ende geneest die doncker- 54160[regelnummer] heyt ende haer sap in die naze gedropen stem- pet dat bloeden. ende gegeten of gedroncken is zeer goet tegen alle venijn. ende mit soute ende mit loke ende mit noten ghestoeten is si goet tegen alle venijnde beten ende tsap ter 54165[regelnummer] nazen in gegoten zuuert thoeft wonderlike ze- re van fleumen ende helpt den ghenen die siec zijn vanden vallenden euel ende die wijn gedron- ken daer si in gesoden is verlicht zeer die ver- gichte leden ende brengtse ter geuoelicheyt 54170[regelnummer] ende ontstopt die zweetgaten die eerst geslo-
[Folio 351v]
ten waren ende scheydt machtelijcken die wynden inden darmen ende helpet tot allen weetten van bynnen Item teghen die leepheyt ende roetheyt vanden oghen 54175[regelnummer] salmen nemen rute comijn ende roeswa- ter te samen ghestoten ende ghewreuen ende legghent daer op want het zuuert ende gheneest wonderlijcke zeer. Item dye lucht vander wijnrute veriaget alle ve- 54180[regelnummer] nijntheyt vanden houen. ende daer omme wordt si gheplant teghen die selue daer si staet inden houen welcke selue die serpen- ten ende die padden beminnen Item plinius seyt vander ruthen libro xix. capitulo ix. dat die ru- 54185[regelnummer] the wil ghesayt zijn als die dach ende die nacht al euen lang zijn inden herfst want si haet den winter ende die messen ende dye vuchticheyt ende si heuet ghenoechte in droegher aerden daert steynich ende as- 54190[regelnummer] schich is ende si wil mitter asscen gheuoe- det worden want alsmen die rute sayet soe salmen daer asschen onder menghen. Item die oude romeynen plaghen most van ruten te drincken teghens tvenijn ende 54195[regelnummer] teghens anderen passien Item die ru- te en wast nerghent bat dan by vighe- bomen of daer onder Item die selue seit libro xx. dat pytagoras dwaelde ende hy meende dat die ruthe den oghen quaet 54200[regelnummer] gheweest hadde. mer die maelres dye scriuers ende die beelde grauers eten ruthe op dat hem tghesichte goet bly- uen sal. Item si sullen hem voerhoeden die zwaer mit kinde ghaen dat si gheen 54205[regelnummer] ruthe en ethen want die dracht wortter mede ghedoot Men gheuetse oeck te- ghens dat enen man zijn natuer ontgaet ende men smeert hem ziju leynden mit-Ga naar eindnoot54208 ten zape Ende als een mitten zape besme- 54210[regelnummer] ret is an zijn handen of benen soe en wordt hi vanden scorpionen noch vanden byen noch vanden wespen gebeten. ende dat selue doettet sap van cycuta dyemen bothol of schar- nien heyt 54215[regelnummer] Dat Cxliiij. capitel van saltus SAltus of vastus dat is een wildeGa naar eindnoot54216 stede daer die bomen hoghe was- sen als ysidorus seyt libro xiiij. dat selue seyt hy oec int xvij. boec Saltus is een 54220[regelnummer] dickicheyt der bomen ende is daer om een spronc gheheyten of hoech want dye bo- men daer hoghe springhen ende wassen. Ende scheelt vanden bosschen want inden bos- schen wassen veel corter bomen die vaste 54225[regelnummer] ende dicht by malcander staen mer inden we- ghe staen si veel hogher wider ende meere Ende silua dat is een bosch daer die bomen cort ende dicht in een staen. ende silua wort ge- seyt van sylen in griexs dat is hout in duut- 54230[regelnummer] sche want daer wort veel houts ghehou- den ende verderft. Item nemus ende lucus zijn oeck bosschen ende beteykenen een dinck ende hoe dattet is ist silua ist nemus ist lucus ist saltus het zijn alle bosschen die een is 54235[regelnummer] een dick bosch. die ander doncker. een bosch is een bosch etcetera In desen bosschen pleghen die voghelen te singhen ende te nestelen ende die wilde dyeren te wande- ren daer si eykelen wilde appelen ende 54240[regelnummer] boecke pleghen te eten. ende daer was- sen in medicinael cruden ende sonderlin- ghe daer die bosschen berchgich zijn. ende des zomers zijn si groen van grase ende van loueren ende daer is groete ghe- 54245[regelnummer] nuechte van iaghen ende van die voge- len te vanghen mit netten ende mit stric- ken. Item die bossche is een verborgen stede want dye roeuers ende oeck dye moerders schuylen daer in ende wachten 54250[regelnummer] die coepluden ende ander luden die daer
[Folio 352r]
verby liden ende inden busschen plegen die luden te verdwalen want daer luttel wan- deringhe is ende daer omme pleechmen daer knopen te knopen aen den bomen of 54255[regelnummer] ander teyken te setten byden welcken men die zeker weghen kennen sal. Item die byen pleghen honich inden bosschen te maken ende nestelen daer inden bomen Item de bosschen zijn oeck den wandelaers daert 54260[regelnummer] veylich is ghenoechlijcken onder te rus- ten ende te vercoelen als si moede zijn. ende oeck zijn si goet in te schuylen voer die vyanden etcetera Dat Cxlv. capitel vanden wilghen 54265[regelnummer] CAlix dat is een wilghe diemen teGa naar eindnoot54265 poten pleecht ende is een mor- we boem ende wast in leghen landen ende in cleynighen als ysidorus seyt libro xvij. daermen die wijnghaerts mede staen- 54270[regelnummer] de hout al byndende. Dese boem en he- uet gheen vrucht mer hi heeft alleen saet of bloemen van welcken sade men seyt soe wye dattet dronck die en souden gheen zonen winnen ende het maeckt den 54275[regelnummer] wyuen ondrachtich mede Hier toe he- uet ysidorus gheseyt Item plinius seyt vander wilghen libro xvi. capitulo xxxvi. datter menigerhande gheslachten van wilghen zijn Want zommighe laten grote tacken 54280[regelnummer] wt ende wassen hoghe. ende crighen goede stammen daermen den wijnghaert me- de op byndt ende hebben langhe basten dick starck bynnen wit buyten groen daermen banden of maect Ende al ist dat die wilgen 54285[regelnummer] starck zijn nochtan en zijn si alsoe buech- saem niet als die mynre wilge ende daer om worden si eer te broken Het zijn ander wilghen die mynre ende graceliker zijn dan die ander dyemen bueghen mach ende al wor- 54290[regelnummer] den si gheboghen si en breken niet mer men maecter banden af den wijngaert mede te bynden ende die hoepen mede te belegghen ende mitten groueren bintmen tonnen ende ander vaten mede. Ende daer is noch een dorde 54295[regelnummer] speci die tusschen desen tween is middel- baer ende die alremeeste is onbuechsom- ste ende van desen wilgen houte maect- men stoelen bancken ende ander tymmeringe. ende het is saft in te sniden ende het dra- 54300[regelnummer] ghet inden maert blomen ende ist datmen de wilghen dan snoyt ende cort soe wassen si ve- le te bat. Item die blomen ghebarnt ende mit starcken edick ghemengt verdriuen lijc- doernen Item ist datmen die wilge twee 54305[regelnummer] voeten bouen die aerde knoet soe worden si veel te breder van riseren ende dan mach- mense altoes knoten sonder leren of sonder opclymmen want hoe dat die telgeren naer- der der aerden staen hoe dat die wilghen 54310[regelnummer] meer ryseren draghen. Ende als dan dye boem oudt wordt soe verghaet hy haestelijcken ende hy wordet oeck byn- nen al hol. ende nochtans soe schijnt hi van buyten schoen zuuerlijck ende oec 54315[regelnummer] groen te wesen. in welcker hollicheyt dicwijl ende menichworuen venijnde serpenten padden ende ander vuyle venijnde dyeren schulen ende wonen. ende daer omme en salmen daer ymmer 54320[regelnummer] niet ghaerne onder slapen noch leg- ghen rusten. Item al ist dat dese sel- ue boem onnutte is om vruchten te bren- ghen of te draghen nochtans so is hy oeck mede nut ende oerbaerlijcken tot- 54325[regelnummer] ter medicinen. Ende hy is coudt ende droeghe alsoe als gheseyt wordt inden platheario. ende hy heuet machten te dwinghen ende te consolideren ende die coertsen te zaftighen ist datmen zijn 54330[regelnummer] sap te drincken gheeft Ende is oeck goet
[Folio 352v]
teghens dissentyriam Sijn bast te pul- uer ghebarnt ende dien in drancke ghe- gheuen ende dat selue puluer consoli- deert wonden die vol vlceren zijn. En- 54335[regelnummer] de die puluer in dranck ghenomen van bynnen gheneest wratten ende van bu- ten daer op gheplaestert mit edic ghe- menghet. Item die wilghen ryseren mitten bladeren zijn ghoet gheleyt by 54340[regelnummer] siecken luden des zomers die van het- ten leggen ende mit water dicwijl ouer- ghoten want si vercoelen die luchtGa naar eindnoot54342 ende starcken die siecken ende doen slapen als plathearius seyt etcetera 54345[regelnummer] Dat Cxlvi. capitel van sambucus. SAmbucus is een cleyn morwe boemGa naar eindnoot54346 daermen fluyten ende dyes ghe- lijck of maket Dese boem is buyten ef- fen ende ront ende bynnen hol ende vol 54350[regelnummer] morwes pits wes bladeren slecht zijn vet ende van zwaren roke ende heuet witte blomen wel rukende ende cleyn. ende heuet enen dubbelden bast die bu- tenste bast is vaelachtich graeuwe ende 54355[regelnummer] bynnen groen Ende die bast is zeer vucht ende is goet totter medicinen. ende hy maeckt meer dan eens vruchten ende bloe- men mer die vrucht is van zwarter ver- wen ende van quader luchten ende van 54360[regelnummer] quaden smake ende daer omme is si on- nut te eten. Ende het is een boem wes basten bladeren ende bloemen dyenen ter medicinen alsmen seyt in plathea- rio. ende purgeert fleuma ende daer om- 54365[regelnummer] me is hi goet tegen den cotidiaen corts die van fleuma ghecomen is Item tsap van desen vlieder alleen of mit hoenich ghenomen doot pyeren Item die mid- delste bast ghesoden in wijn ende dyen wijn 54370[regelnummer] ghedroncken doet sceyden die hardicheyt vander milten ende vander leueren Item dat selue doen die bladeren in olie ghesoden ende daer op van buyten gheplaestert. Item zijn bladeren ende die basten ende die vruchten 54375[regelnummer] in water ghecoect dat sout is doen scey- den die zwellinghe vanden voeten ist dat- men die voeten daer ouer stoeft ende mede bayet Item tsap is goet ghedroncken te- ghen die watersucht die van couden coemt 54380[regelnummer] Item die wijn die sonderlinghe starck is daer die blader ende die vruchten in ge- soden zijn is goet dicwijl ghedroncken tegen malaetscap die van fleumen coemt want hi zuuert die fleumatighe humoren won- 54385[regelnummer] derlijcke zeer die ghecorrumpeert zijn. Item ist datmen die middel scorsse van- den vlieder opwaert scrapt ende neemt dat sap daer of soe doettet spuwen ten monde ende scraepment nederwaert ende nemet dat 54390[regelnummer] sap soe laxeret nederwaert als plinius dy- ascorides ende plathearius seggen Dat Cxlvij. capitel van saliunca SAliunca is een cleyn doernich cru-Ga naar eindnoot54393 deken ende is gheseyt van saliendo dat 54395[regelnummer] is van springhen want het doet die luden die baruoet ghaen ende die daer in treden springhen ende heyt in walsche chatetra- pe Dit seyt virgilius Ende zijn wortel is groet ende lancg vet ende morwe en- 54400[regelnummer] de vleyschachtich ais die pasternake.Ga naar eindnoot54400 ende men pleghet in electuarien te doen Ende ander luden heytent ytingus. ende laet wt sommighe stelen die scharp zijn ende int ouerste wassen hoefdekens die oec 54405[regelnummer] ouer al scarp zijn als sporen ende wast in enen droeghen lande dat onvruchtbaer is ende zandich Ende zommige luden heytent scor- pio want het steect als die scorpioen dyet raect Item plinius seyt libro xx. capitulo vij. dat sali- 54410[regelnummer] unca is cleyn ende cort vol bladeren ende vol
[Folio 353r]
telgheren ende wel dicht oft mitten handen toe ghedruct waer ende is wel rukende ende ruuct byna als spikenardy ende cleeft an- der aerden mit cleynen wortelkens. ende het 54415[regelnummer] wordt gheuonden in pannonia ende int lant ayci ende wast in harden stenighen steden. ende is een cruut dat heet ende droghe is ende subtijl inder substancien Wes wortele in wijn ghesoden is goet ghedroncken tegen 54420[regelnummer] dat coren ende starct die mage sonderlinge zeer als plinius seyr libro xxi. capitulo ix.Ga naar eindnoot54421 Dat Cxlviij. capitel van stacten. STacten is een drope van enen boemGa naar eindnoot54423 daer die myrre wt loept ende stacten 54425[regelnummer] dat is mirre Mer het is dat claerste ende dat beste ende loept by hem selnen wt denGa naar eindnoot54426 boem Dit seyt die gloze ouer genesi tri- cesimoseptimo Ende men seyt hoc stacte huius stactes ende men seyt oeck stacten in- 54430[regelnummer] declinabile dat is datmens niet en decli- neert als ysidorus seyt libro iij. daer hi spre- ket vanden rueken daer seyt stacten was ont- steken dat wt den bomen loept ende is een griexs naem Soect bouen vander mirren 54435[regelnummer] in die letter m. etcetera Dat Cxlix. capitel van storax. STorax als ysidorus seyt libro xvij. isGa naar eindnoot54437 een boem in arabien ende is den appel ci- donie ghelijc Wes telgherkens tranen 54440[regelnummer] wt gheuen bi den opghanc der sterren diemen canicula heyt als die hontsdaghen aen comen Wes drupinghe als si in die aer- de valt en is niet reyn mer men houtse mitten bast ende die ghene die mitten ghar- 54445[regelnummer] dekens ghehouden wert die is wit ende zu- uer mer eerst wort si gheelachtich vander zonnen Ende zommige species van storax heyt calamites die vet is ende harsich ende vuch- tich ende heeft enen genuechriken honich-Ga naar eindnoot54449 54450[regelnummer] achtigen roke Wes drope als si te samen ghewrongelt is heyt oec also die grieken heytent stirax ende die latijnsche storax als ysidorus seyt Item dyascorides ende plathearius seggen dat storax dryerhande is als storax cala- 54455[regelnummer] mita ende is die eerst druupt vanden boem. ende dat ander is die roede storax dye daer naest druupt die puere is. ende die dorde is rodelachtich morwe ende zuet inden ru- ken ende damper inden smake ende groet inder 54460[regelnummer] substancien ende men machse mitten handen walken Ende die enen zueten smake heeft machmen valschen ende aldus wordtse ghekent die gheualscht is want als si out is ende mense dan wrijft mitten handen soe 54465[regelnummer] wordt si puluer ende valt in stucken ende is si versch soe wordtse ghevuchticht ende drijft altezeer ende en wort niet tay ghe- noech ende is zueter dan si van recht wesen soude Ende die morwe en wert niet ghe- 54470[regelnummer] valscht Ende onder dese drye specien soe is storax calamita die best Si starct die herssen sonderlinghe zeer zijn roeke ende beneemt alle lopinghe vanden reume des hoefts ende doet die tanden vast staen 54475[regelnummer] ende doet menstruum comen ende helpt den ghenen die hoesten ende die heesch zijn ende si is goet in emplaestren ende is goet tegen scorftheyt ende puusten des hoefts ende te- ghen anders veel passien Item ysidorus 54480[regelnummer] seyt dat die fumigaci dat is die rokinge van storax zuuert die gecorrumpeerde lucht ende verdryuet die wazemen inder sterften etcetera Dat Cl. capitel vanden dwasen vigeboem 54485[regelnummer] SYtomorus is een dwase vigeboemGa naar eindnoot54485 als hij inden latijn seyt want hy noemtse ficus fatua ende is den moer- boem ghelijck inden bladeren ende inden anderen delen soe hout hi die ghedaente 54490[regelnummer] vanden vigheboem als die meester inder
[Folio 353v]
hystorien seyt libro xxvij. sicomorus ende mo- rus zijn griexs namen ende is daer omme siromorus gheheyten want hy den moer-Ga naar eindnoot54493 boem inden bladeren ghelijck is ende 54495[regelnummer] die latijnsche heytenen celsa want hy is hogher ende langher dan dye moer- boem Item dyascorides seyt dat sycomorus een wilt vigheboem is ende draecht soete- lachtighe vruchten mer si en comen nem- 54500[regelnummer] mermeer ter ripicheyt als plinius seyt van caprificus libro xv. capitulo xix. ende die wilde vigheboem en wort nemmermeer rijp nochtans eten zommighe luden alsulke vruchten Item dyaseorides seyt oec datGa naar eindnoot54504 54505[regelnummer] sicomorus ghestoten mit enen steen gheeft tranen wt als gomme ende die zijn me- dicinael want si zijn medicinael ende si zijn goet op venijnde beten worden si ghedroncken ende verdryuen die heffin- 54510[regelnummer] ghe vander milten ende die zericheyt vander maghen. Dat Cli. capitel vanden doern boem SPina is een doernich boem ende ysidorusGa naar eindnoot54513 seyt datter die rugknoken na ghe- 54515[regelnummer] noemt zijn Ende vander scepnis des boems suldi vinden int generael boec daer hij spreect vanden bomen daer hi seyt dattet vander meyninghe der naturen niet en is dat die bomen doernich wesen sou- 54520[regelnummer] den mer het gheualt vander openich- heyt der stammen of der planten bider welc- ker die coude humoer aengehaelt wort die luttel ghecoect is die welcke ouer- mits den zweetgaten totten buytensten 54525[regelnummer] toe ghehaelt is vander hetten der zon- nen ende wordt bewronghelt tot enen doern ende om die luttelheyt der natu- ren die aenghehaelt wordt ende wordt int eynde ghescarpt ende wordt scharp 54530[regelnummer] ghefigureert ende dat gheschiet onder- wijlen mit eender afneyghinghe als- men sien mach inden haghedoern ende in- den roseboem onderwilen staen si recht als een pijl Ende daer dese wast dat is 54535[regelnummer] een onvruchtbaer lant dat onghebou- wet is ende dese doern vlechten hem zeer naeuwe onderlinghe die een in dan- der ende bescermen malcanderen ende won- den die handen dyese an tasten ende si en 54540[regelnummer] quetzen die een dander niet ende si staen al- soe dicke ende alsoe dichte dat die he- melsche douwe en canse niet doergaen Ende dese doernen quetsen dicwijl die men- schen an handen ende voeten ende dat en ghe- 54545[regelnummer] neest die welcke die ongheuoelicheyt in brenghen. Dese ende menighe andere virtuten heeft dit cruut ende nochtans is die meerre virtuut in sinen sade ende het is zeer verwarmende ende verterende ende 54550[regelnummer] van enen coern wassen veel coernen of een grote plante daer veel saden wt comen. Ende dit saet verghaert in langen dopkens ende die bloemen zijn zeer soffranich ende wel rukende ende is mit alder substan- 54555[regelnummer] cien heet ende wreet ende die bloemen worden zeer vanden byen ghemint als plinius seyt libro xx. capitulo xi. ende hi wast zeer. Want waer dat hi eens ghesayt wordt daer is hi quaet te verdriuen ende daer tsaet 54560[regelnummer] valt daer wort hi vluchs groen als die selue seyt libro xix. capitulo ix. Dat Clij. capitel vanden sade SEmen dat is saet ende is dat men in-Ga naar eindnoot54563 den acker sprayt ende worpet op 54565[regelnummer] datter vrucht af comen sal als dat saet ghesayet wordt daer een dyer af coemt als ysidorus seyt Tsaet des coerns hoert den sayer toe wanneer dattet tijt is te sayen. Ende vele luden plaghent wylen 54570[regelnummer] eer goddinnen of vrouwe der saijnghe
[Folio 354r]
te heyten seminarium dat is tvat daer- men tsaet in doet mer seminium dat is datter mitten zade ghewonnen is. Item plinius seit libro xviij. capitulo xxiiij. hets goet saet van 54575[regelnummer] enen iaer of van twee of van dryen mer daer ouer en doechtet niet veel. Item dat saet isser best dat zwaerste is ende byn- nen witste nae dyen dat die aerde is ende daer nae salment dick of dunne sayen ende 54580[regelnummer] oeck rasscher of tragher Want in vuchten steden wasset haestelixste op dattet vanden reghen niet en verrotte ende inden droegen lanssemste Item men sals myn sayen in vetten vuchten lande dan inden magheren 54585[regelnummer] ende dorren lande Want in enen vetten lande wasset int beghin alte zeer ende int eynde verderuet hem onderlinghe om dats al- soe veel wast ende verderft die saden. ende dat snelste ghesayt wordt dat sal dicste we- 54590[regelnummer] sen dan datmen late ter aerden brenget Want dat late ghesayt word dat sal dun wesen dattet niet gedoot en wort ouer- mits zijnre groter dickicheit wille. het is const een saet ghelijck te sayen. want 54595[regelnummer] die hant sal altoes veruolghen mitten trede want mitten rechteren voete sal die worp volghen. noch men sal tsaet vanden couden steden voeren noch draghen tot- ten warmen noch oeck verkeert weder 54600[regelnummer] omme Item een saet dat in enen maghe- ren lande ghesayt is maect enen dunnen stoppel ende een cleyn aere ende ydele. mer in enen vetten lande comen veel zaden van enen zade Item inden herfst als die dach 54605[regelnummer] ende die nacht al euen lancg is salmen twin- ter coern sayen ende in die lenten tsomer coern. Item tsaet is een cleyn koernken ende ront hebbende in hem die virtuut zijns selfs ghedaente te menichuoudi- 54610[regelnummer] ghen ende dat te bewaren Want wan- neer dat een saet dat inder aerden ghe- worpen is beghint te rotten ende te ont- laten ende dattet ouermits die hetten dye inder aerden besloten is die humoren van- 54615[regelnummer] der aerden nae hem trect so beghinnet te kenen ende wt te laten ende is eerst morwe. ende bestaet te meerren. Ende als dat hudeken vanden zade alsoe ghesneden is inder aer- den van zwellinghe soe laettet zijn stam- 54620[regelnummer] me alleynsken wt ende vesticht zyn wor- telen stijf in die aerde den welcken het steeds voetsel gheeft ende alsoe ten laet- sten ouermits craft der hetten openet die aerde onvoelijcken ende breectse op 54625[regelnummer] ende maect een stoppel telgheren ende bloe- men zaet ende vrucht ende al ist cleyn dat- ter ghesayt wordt nochtans ist groet dat vanden zade coemt Die dwaese meynen dattet saet verloren is alst ghesayt wort 54630[regelnummer] ende men machs nemmermeer bet verwa- ren dan mit sayen. Item vanden zade ouermits den stroe coemt een aere die vol saeds is ende al van enen zade gheco- men. ende die natuer heefter scarpicheit 54635[regelnummer] inden aeren ghemaect op dat die cley- ne voghelkens ende die wormen die korlen niet vluschs verderuen en sullen als die selue seyt. Ende nae der naturen dyes saets daer nae is die aere ghemaeckt. 54640[regelnummer] Want onderwilen is si breet als in der ghersten onderwilen dryekant als inder spelten onderwilen vierkant als inden weyte ende onderwilen ront ende dun- ne als plynius seyt. Item die aere is 54645[regelnummer] int ouerste vanden stroe mit veel dop- kens ommebeuanghen daer dye greyn- kens als inder moeder gheuoet wor- den ende worden daer behouden ende beschermt tent si rijp zijn. Welcke dop- 54650[regelnummer] kens als si wt breken soe blyuen si eerst
[Folio 354v]
ghesloten mitter corlen ende daer na als die korlen bestaen te heffen ende sonder- linghe inden weyte soe worden si gesne- den die dopkens als gheseit wordt ouer 54655[regelnummer] aristotiles boecken vanden planten dat dye hoefden vanden aren ghemeynlijck int beghin werden op ghelicht ouermits der hetten diese heft mer wanneer dat si rijp werden soe werden die dopkens wat neder- 54660[regelnummer] waert ghebuucht Item wanneer dat die aren noch groen zijn soe werden si haes- telick verderft van onreinen ende venijnder luchten mer als si sueten hemelschen dou- we hebben ende claer zonne so werden si 54665[regelnummer] haest rijp ende alst wel douwet al ist coern rijp soe houtet die douwe nochtans in- den doppen ouermits der vuchticheyt als plinius seyt libro xvij. Dat selue seg- ghen constantinus ende ysaac Men kendt 54670[regelnummer] die goede are nae der groetheyt der aer- den Want in goeder vetter aerden wast een goede are ende dyer een groet deel. ende alsoe ist verkeert in enen magheren lande als plynius seyt etcetera 54675[regelnummer] Dat Cliij. capitel vanden stoppelen. STipula dat is een stoppel. DeseGa naar eindnoot54676 wordt verbarnt opten acker als de bouwe ghedaen is om den acker te bat te eeren ende te hauenen als ysidorus seyt 54680[regelnummer] libro xvij. Item stipula is dat dinc dat- ter ghebleuen is vanden stroe mitter wor- telen in die aerde staende alst coern mit zekelen of ghesneden is of mit zichten af ghemayt ende dese stoppel wordt niet 54685[regelnummer] yser vanden doern yet in ghebleuen dyeGa naar eindnoot54685 doern en moet eerst wt. Item salmen dese doernen op roden so moetmen daer toe yseren zekelen of messen hebben ende als si op ghehouwen zijn soe byntmen- 54690[regelnummer] se aen bondekens ende barntse inden ouen. Item daer openbaren dicwijl bloemen onder den doern ende oeck vele vruchten mer om die morwicheyt der blomen en worden die doernen niet gemorwet mer 54695[regelnummer] ymmer als die blader vallen soe bliuen de doernen nochtan ende werden dan voert aen harder ende om hare natuerlike droech- heyt soe barnen si veel te lichtelijcker en- de si maken grote barstinge Mer daer 54700[regelnummer] nae werden si vlusch verderft als die glose seyt ouer tseuende capittel ecclesiastes. ende nochtans en zijn die doernen niet al onnut mer si zijn tot veel dinghen nut. want men maecter thunen af daer hem die 54705[regelnummer] luden ende haer goet mede bescermen ende brengen menigerhande oerbaerlike vruch- ten in die si beschermen Soect bouen van ru- bus in die lettenr r. etceteraGa naar eindnoot54708 Dat Cliiij. capitel van ligna sethim 54710[regelnummer] LIgna sethym dat zijn eenderhan-Ga naar eindnoot54710 de houter of bomen die onuerrotte- lic zijn ende gheliken den witten doernen die welcke in griecx achantis heyt als ghe- seyt wordt ouer exodi xxv. daer gheseit 54715[regelnummer] wort Sethim is een naem van enen ber- ghe ende van enen lande ende van enen boem dye den witten doern gelijc is inden bladeren ende is alte lichten hout dat onueruuylende is ende onoerbaerlic waer of dat geseyt wort 54720[regelnummer] in aurora Die houten van sethim en ver- ghaen niet van enighe verrottinge Item dyascorides ende plinius segghen dat zijn virtuut stiptike is ende byndende ende bloet stempende ende heeft zerpe bladeren ende 54725[regelnummer] doernich ende wittachtich ende heeft een purpur bloem ende langhe gardekens ter groetheyt van enen vingher daer int hoechste doernighe hoefdekens staen dye vol zijn vanden ronden zade. ende is 54730[regelnummer] goet teghens tvenijn ende die serpenten
[Folio 355r]
schuwen zijn lucht ende gedroncken voedet ende vunct also mere stinckende ende veruuyl- de leden ende helptse etcetera Dat Clv. capitel van sentix. 54735[regelnummer] SEntix senticis is een gheslachteGa naar eindnoot54735 van enen crude of van eenre vrucht die zarpe bladeren heeft ende vette ende ge- sceyden als die eruke ende heeft tacken van tween cubitus hoech ende wast in enen onge- 54740[regelnummer] bouden lande als die doern doet als ysidorus seyt ende heeft hoefden als carduus doet Wes wortel lanck is ende roet vet ende me- dicinael ende is goet op ghebarnde zeren als dyascorides seyt ende is goet tegen pas- 54745[regelnummer] sien van bynnen der aderen etcetera Dat Clvi. capitel vanden thunen. SEpes is een thuun dat is een ghe-Ga naar eindnoot54747 slachte van heydinghen die ghe-Ga naar eindnoot54748 maect is van ryseren ende van doernen 54750[regelnummer] ende deser ghelijc Want men steeckt eerst staken in die aerde ende daer vlechtmen gharden omme ende ander ruwen. ende aldus worden die huysen dat choern ende die houen bescermt voer die beesten ende 54755[regelnummer] voer die quade menschen Ende bi den thunen pleghen oeck quade venijnde wormen te schuylen als vorschen adderen slanghen ende ander dyeren. ende daer om isser quaet by slapen Ende dese thunen veruaren schier ende 54760[regelnummer] daer om moetmense dicwijl vernuwen ende al ist dat si vremde dinghen bewaren als si inder zonnen staen nochtans veruaren si schier ende als si dorre zijn soe leytmen- se int vier etcetera 54765[regelnummer] Dat Clvij. capitel van sudes. SVdes sudis is een stake die aenGa naar eindnoot54766 beyden eynden scharp is ende wor- den daer omme ghescarpt op dat si te dyeper in die aerde ghaen sullen ende te sty- 54770[regelnummer] uer staen op datmen daer enen styuen thuun an maken mach. ende men seyt hec su- des huius sudis in feminino genere. als huguci- us seyt ende ouidius etcetera Dat Clviij. capitel van siliqua 54775[regelnummer] SIliqua is een gheslacht van legu-Ga naar eindnoot54775 men mit ballichskens die ydel zijn ende een gheluut gheuen ende bezwaert meer dant voedt of saedt als die glose seyt ouer lucas xv. Item hugucius of 54780[regelnummer] hugucio seyt dat siliqua is een dop van enen ygheliken choern als van weyte oft van rogghe ende van deser ghelike ende be- teykent alsoe veel als quisquilie daer vo- re af gheseyt is in die letter q. ende men ple- 54785[regelnummer] gher varcken mede te voeden Item ysidorus seyt libro xvij. siliquem dat die corrupte la- tijnsche siliquam noemen ende daer om- me heuet den naem vanden grieken ghe- nomen want het is een boem wes vrucht 54790[regelnummer] soet is ende si segghen dat xilon een hout is ende dat liquon soet is. ende mit deser senten- cien ouerdraecht plinius libro xv. capitulo xxiiij. daer hij seyt dat die vruchten van siliqua alte soet zijn ende zijn eens vinghers lanck 54795[regelnummer] ende eens duums breet Vanden welcken men die scorse eet als die selue seyt libro xiij. capitulo ix. ende zommige luden seggen dattet was ficus egipciaca mer dat is een openbaer dwalinghe want hi en wast in egipten ni- 54800[regelnummer] et mer in syrien Dat Clix. capitel vanden mostaert cruut SYnapis is een morstaert cruut endeGa naar eindnoot54802 ysidorus seyt libro xvij. dattet een cruut is ende is heet ende droeghe inden vier- 54805[regelnummer] den grade: ende dunnet die groue taye humoren ende zuuertse oeck mede. en- de gheneest steken van scorpionen ende van serpenten alsmen daer edick toe doet ende verwinnet die venijntheden 54810[regelnummer] vanden padden stoelen ende zafticht den
[Folio 355v]
tantzweer ende schiet totter herssen ende zu- uert wonderlijcke zeer ende breect den steen ende doet menstrua comen ende maket enen appetijt ende starct die ma- 54815[regelnummer] ghe ende helpt die vallen vanden groten euel ende gheneest die twater laden ende verwecket lytargicos dat zijn die ghe- ne die enen aposteme after int hoeft hebben die ymmer slapen willen. ende 54820[regelnummer] helpet den luden zeer ende zuuert dat haer ende beneemt hem dat vallen en- de bernemt die tutinghe vanden oren endeGa naar eindnoot54822 wisschet af die donckerheyt vanden oghen ende zaftighet die scarpicheyt der oghe- 54825[regelnummer] braeuwen ende is goet totter gichten. want het opent die zweetghaten ende ont- bynt ende verteert die humoren die de zeenen gheslapt hebben van vele luden verghadert tot menigerhande oerbaer 54830[regelnummer] want zommighe decken daer husen me- de ander luden legghent onder haren bedden ander luden gheuent haren bees- ten ende aldus vaste voert ende koken ha- re spyse daer mede als plinius seyt libro 54835[regelnummer] xviij. capitulo xxx. soect bouen van palea in dye letter p. Stipula is een licht dinck byn- nen hol ende droghe ende is den winde on- derdanich ende werdt vanden vyer lichte- lijcken ontsteken 54840[regelnummer] Dat Clx. capitel vanden bloem vanden meel SYmila dat is die bloem vanden me-Ga naar eindnoot54841 le ende is dat alre puerste ende dat lec- kerste datter is ende maecter schoen broot af dat dat die edele luden eten ende heytGa naar eindnoot54844 54845[regelnummer] properlick siligo ende is die alre cleynste bloeme diemen maken mach. Mer wij pleghen siligo int ghemeyn voer rog- ghe te nemen ende dat en doet hi hier ni- et ende men pleechter vladen ende pasteyden 54850[regelnummer] mede te maken ende ander dinghen ende pap ende men oerbaert oeck in medicinen soec- ket bouen van farina in die letter f. ende van polenta in die letter p. etcetera Dat Clxi. capitel vanden bessemen 54855[regelnummer] SCoba is een boem ende is gheseytGa naar eindnoot54855 van scopo scopas scopare dats rey- nighen of veghen daer omme datmen mit scopa dat is mitten besem die huysen ende die daken veecht ende scoen maect als ysi- 54860[regelnummer] dorus seyt libro xvij. ende veel luden heytenen brith ende heeft lichte bladeren als die es- pen boem doet die altoes beeft mitten bladeren vanden lichten wynde ende heeft veel ghardekens die hardt zijn ende kno- 54865[regelnummer] pich daermen die kynder dicwijl mede om haren aers slaet ende van dyen gharden maectmen bezemen daermen dye huysen mede veecht ende zuuertse vander onreynich- heyt Ende dese boem maect eenxehandeGa naar eindnoot54869 54870[regelnummer] zaden die ydel zijn als zemelen daermen in zommighe landen broet of maect ende bact ende dat zijn wilde luden die inden bos- schen wonen. ende dese boem heuet veel zuers saeps dat een luttel prekelende is 54875[regelnummer] ende die luden pleghen hem in den herfst ende in die leynte den bast in te sniden ende verga- deren die humoren die daer wt lopen Welc- ke humoren si drincken voer den wijn en- de die dranck dwinghet den dorst en- 54880[regelnummer] de beneemten ende doet dye maeghe ende den buycke zeer heffen Mer hy en sadet noch en voedet niet: ende dat selue sap ghehouden in enen vate on- der die messen ende daer langhen tijt 54885[regelnummer] ghecoecket van dyer hetten der zonnen wordt ghecorrumpeert ende oeck ver- vuylt ende werdt vererkeert in eenre vet-Ga naar eindnoot54887 ticheyt ende wordt als salue ende veel trecken wt desen boem ouermits den 54890[regelnummer] viere oft pec waer. ende al ist sake dattet
[Folio 356r]
lelic zwart ende stinckende is nochtans ist in veel dinghen nut ende daer omme oer- baren die wilde luden die inder wilder- nissen wonen dit sap ende saet ende dat zwart 54895[regelnummer] dinck dat si onder die messe coken voer haer broet voer haren wijn ende voer haer olye. etcetera als plinius roert als hi seyt van- den zape der bomen libro xv. Dat Clxij. capitel van werck. 54900[regelnummer] STuppa dat is werck of vulnis datGa naar eindnoot54900 vanden vlas of vanden hennep valt. ende die oude meysters plaghent stipa te heyten daer omme datmen die reten ende spleten vanden schepen daer me- 54905[regelnummer] de plach te stoppen Want si heyten stipa- tores die dat werck plaghen te berey- den inden valeyen als ysidorus seyt libro xix. Item men moet veel zwinghens ende bokens ende hekelens maken eermen dat 54910[regelnummer] werck vten vlas ghecrighen kan. ende alst daer of ghesceyden is soe ist grouer sche- nigher ende corter dan dat vlas. ende daer omme en ist niets veel waert te vercopen ende nochtans spintmen daer grof gaern 54915[regelnummer] of daermen leenmenten of maect inden kaersen. want alst wel ghedroeghet ende ghereynighet is soe ist haest ontsteken ende wordt lichtelijcken barnende dat werck ende het wordt schier in asschen 54920[regelnummer] verkeert ende wordet ghelesschet. so ghe- uet enen bitteren roke die den oghen hin- derlijc is. Item werck is nut ter medi- cinen alst wel ghezuuert is van sinen sche- uen want het is goet wyeken of te ma- 54925[regelnummer] ken ende wonden mede te droeghen ende verbarntheyt mede te zaftighen. Ende is ghoet op ghezwollen oghen seyt plinius libro xix. capitulo x. Dat Clxiij. capitel van taxus 54930[regelnummer] TAxus is een boem die gevenijntGa naar eindnoot54930 is wt wes sap men venijnde verghiffe- nisse trecket ende perset Ende het is een starck boem die groue telgheren heeft die buechsom zijn ende lang Vanden wel- 54935[regelnummer] ken parthi dat zijn eenrehande luden dye soe heyten boghen maken als ysidorus seit libro xvij. Sijn schiem is quaet onder te sla- pen want hi doot die luden ende zijn sap lax- eert alte zeer. wes vleysch griex vyer 54940[regelnummer] houdt datmens niet lesschen en mach als dyascorides seyt etcetera Dat Clxiiij. capitel vander tafelen. TAbula dats een tafel ende is ghe-Ga naar eindnoot54943 seyt van teneo tenes tenere dat is 54945[regelnummer] houden. ende in eenre beteykenis ist mensa diuitum dats een tafel der rijcker luden of men seyt tenabula daer omme dat si die bolos dat zijn brocken ende sneden hout ende die vaten ende soutvaten ende dwalen ende dat 54950[regelnummer] broet mitter spisen die daer op gheset worden. ende si wort op scraghen gerecht ende is oec tabula ghenoemt in eender ander manie- ren als alea dats een wortafelbort daer- men in speelt. ende dese wordt ghebonden ende 54955[regelnummer] is binnen gheverwet mit menigerhande vexwen Inder dorder manieren soe wortGa naar eindnoot54956 tabula gheyten een effen slecht dun houtGa naar eindnoot54957 daermen letteren in scrijft als die kynder inder scholen hebben Noch isser een an- 54960[regelnummer] der maniere dyemen tafel heyt als dye- men aen den ryemen draecht mit wasse bynnen gheghoten mit veel cleyne dun- ne bladeren. ende si zijn aen beyden siden ghegroeft ende mit was gheuolt zommi- 54965[regelnummer] ghe mit roeden was zommige mit groe- nen daermen in scriuet alrehande dingen Noch isser een ander manier van tafelen ende dat zijn langhe barderen die mit zagen ghedeylt zijn ende mit bylen ghehouwen ende 54970[regelnummer] dese pleechmen op die huyse te leghen
[Folio 356v]
dyemen mit leyden dect ende dese ple- ghetmen vast deen byden anderen te voe- ghen dat si vast sluyten sullen. ende men be- hoeuet oeck tafelen diemen aen die een 54975[regelnummer] side leyt wt den weghe. ende wanneer dat- men die te doen heuet datmense dan oer- baren mach als nu sitten af te maken kis- ten stoelen bancken trysoren ende watmen wille etcetera 54980[regelnummer] Dat Clxv. capitel vanden balcken TRabs dat is een balcke dye ouer-Ga naar eindnoot54981 dwers in een huus leyt ende dye mit beyden eynden an den wanden reyct ende doet dat huys stijf staen Het is noet 54985[regelnummer] dat die balck lancg si starck ende grof en- de sonderlinghe by den middel op dat hi niet ghecromt en sal werden. want men moet dicwijl een pylaern of enen stijl onder een balck voeghen alsmen twy- 54990[regelnummer] uelt dat enich balc te cranc is Dat Clxvi. capitel van theberintusGa naar eindnoot54991 THeberintus als ysidorus seyt libroGa naar eindnoot54992 xvij. is een boem die hars zweet die beter is dan ander hars die wij int 54995[regelnummer] ghemeyn hebben. wes hersse therbenti- na hiet ende is zeer medicinael Want dyas- corides seyt dat zijn bladeren vruchten ende basten ende saden stiptick zijn ende si zijn goet teghens venijnde beten Ende dye 55000[regelnummer] terbentijn is ghoet die welcke zuuer is ende blinckende ende wel rukende ende roet in- der verwen. ende heeft virtuut te sceyden te morwen ende te rypen. ende daer omme is si goet teghens harde apostemen ende 55005[regelnummer] teghens ander verghaderinghen alsoe wel inden hoefde als inden leden Item plinius seyt libro xij. capitulo vij. datter twee speci- es zijn van therebintus als tmanneken ende die ander die sonder vrucht is alst wijfken. 55010[regelnummer] Ende dese is tweerhande deen heuet een roede vrucht vander groetten dat rijs is ende die ander heuet een bleecke vrucht vander groetten eenre boenen ende is een vrucht die ghenoechlijck is inden roeke 55015[regelnummer] ende vet inden tasten. ende is al hersich. ende is een groet boem in syrien ende zijn bladeren staen dicke in malcanderen ende hi heuet eenrehande balchskens daer wormkens wt comen of vlieghen oft 55020[regelnummer] mugghen waren Welcke wormen dye basten duerboren daer die terbentijn co- met wt lopen. Item plinius seyt libro xxiiij. dat die wortel ende die bladeren in wijne ghesoden starcken die maghen 55025[regelnummer] ende helpen teghens den hoeftzweer ende therebintus zuuert wonden ende heyltse etcetera Dat Clxvij. capitel van thima. THima dat zijn houteren die dierba-Ga naar eindnoot55029 55030[regelnummer] re zijn als habenus daer voer af gheseyt is Vanden welken salomon trappen maecte ende ander ghemacken inden huse go- des waer of die glose seyt iij. regum capitulo i. op die stat wt affir die houtere thyma 55035[regelnummer] etcetera Ende dese houteren en moghen niet ver- rotten ende si zijn doernich ghelijc dat die witte doern is. ende is ront ende wit ende zeer blinckende ende gepollijst als een spieghel of een naghel want men macher beelden in sien 55040[regelnummer] ende het en mach inden vier niet verbarnt werden noch inden water vergaen als si oeck en mogen die houteren van sethim ende vele luden meynden dattet houten van sethim gheweest hadden 55045[regelnummer] Dat Clrviij. capitel van een spruteGa naar eindnoot55045 TYrsus dats een spruyt also wel vanGa naar eindnoot55046 bomen als van cruden. ende het is dat ouerste deel vander planten of van eender stam- men datter tot allen tacken wt loept dat 55050[regelnummer] groenste ende dat morweste ende dat
[Folio 357r]
schoenste ende is den hemel naeste en- de vertste vander aerden ende is mitten douwe des hemels meest ouerghoten ende effenste ende saefste inden blade- 55055[regelnummer] ren ende is nutste inder medicinen want in cirsis is dye meeste crafte vanden cru-Ga naar eindnoot55056 den etcetera Dat Clxix. capitel van sparren TIgna dat zijn houtere dyemenGa naar eindnoot55059 55060[regelnummer] sparren heyt ende dese pleecht- men op die mueren of wanden te setten ende rechtense voert int ouerste vanden hu- se ende daer pleechmen ouerdwers lat- ten of barderen op te nagelen daermen 55065[regelnummer] dat huys op decken sal ist mit riede of mit anderen dinghen Item die sparren zijn viercant ende starck ende behouwen ende daer si opter mueren mede staen dye eynden zijn grouer ende starckerre dan dye 55070[regelnummer] ouerste staen etcetera Dat Clxx. capitel vander tarwen. TRiticum dat is weyte ende is ghe-Ga naar eindnoot55072 seyt van trituro dat is van darschen want men pleecht den weyte te derscen 55075[regelnummer] Of hij wordt gheseyt van tritura dats wriuinghe want zijn korle wordt inder molen ghewreuen ende ghemalen op dat- ment eten sal als ysidorus seyt libro xvij. Item die weyte is tweerhande als roet 55080[regelnummer] buyteu in beyden eynden scarp ende inder si-Ga naar eindnoot55080 den ghesneden ende bynnen wit zwaer en- de wichtich ende dat gheslacht ist best als plinius seyt Die ander is soffranich buyten inder verwen ende bynnen wit ende int ouerste 55085[regelnummer] al om luchtende ende saefte ende is quaet te breken Ende van sinen proprieteyten soect bo- uen van frumento in die letter f. als ysaac seit in dietis. Item die weyte wordt goet of quaet naden lande daer hi in gesayt wordt 55090[regelnummer] want die in enen vetten lande ende in enen verrotteli- ken ghesayt wort die is vetter ende wichti- ger dan die in enen magheren ende in enen dor- ren lande wast Want is die aerde goet soe wort die weyt goet ende alsoe verkeert. Ende 55095[regelnummer] die weyt wert oeck verwandelt na der tijt. want die wast in enen getemperden tide ende tlant bequaem is ende die korl vanden weit aer- dich is so wort die vrucht volcomen ende ghecrighet veel meels ende luttel bas- 55100[regelnummer] tes ende crijcht zijn voetsel Ende is de tijt verkeert soe sal die vrucht daer nae wesen Item die weyte scheelt oec na der outheyt nyeuheyt ende middelbaer- heyt Want als hy alte out is soe wordt 55105[regelnummer] hy alte droeghe ende oeck alte hardt te verduwen ende voedt luttel want dan werdt zijn substaucialighe vuchtichedeGa naar eindnoot55107 ghemindert ende alte zeer gedroecht. Ende die weyt die alte nuwe is ende die 55110[regelnummer] onlanghe gheleghen heeft die is alte slimich ende alte taye te verduwen ende maect wint ende rommelinghe inden bu- ke. Mer die middelbaer weyte dye is tusschen den alte nuwen ende den alten ouden 55115[regelnummer] ende die getempert is als tusschen veel vuchticheden ende luttel vuchticheden die is te prysen ende goet te verduwen want wanneer dat die vuchticheyt dye hem van buyten aen gheuallen was dye 55120[regelnummer] hem niet thoe en behoerde verteert is soe wordt die weyte ghetempert inder substancialigher vuchticheyt ouermits der luchten Item ysaac seyt dat die wey- te heet is tusschen vucht ende droege 55125[regelnummer] ghetempert. Mer tbroet datter af ghe- maect is ende wordt dat is heeter om die hetten des vyers. Item die weyte heuet dese proprietheyt voer allen an- deren coern dat hy bat voedet dan alle 55130[regelnummer] andere coernen ende dat is daer om want
[Folio 357v]
hy der complexien des menschen bestGa naar eindnoot55131 becoemt als die selue seit Item die wei- te is zuuerende ende ghenesende ende daer om tsap van sinen meel is zuuerende die 55135[regelnummer] borst ende die longhen Item dat selue doet ptiseyn die daer of ghemaeckt is alsmen vander gersten maect ende zuuert meer dan dyemen van ghersten maect ende hy is goet teghen den hoest ende tegen die lo- 55140[regelnummer] pinghe vanden bloede Item weyte ghe- coect ende mit olien gheleyt op enen har- den aposteem ontbinten ende scheytten Item weyte ghecoect mitten sape van ruthen scheydet die wronghelinge vanden melc 55145[regelnummer] ist datmen die mammen daer mede bestri- ket Item die ghecoecte weyte getem- pert mit billen sap ende gheleyt op zenen verbyet die quade humoren dat si nyet neder ghanghen en moghen Item wey- 55150[regelnummer] te coernen ghekauwet zijn goet op beten van verwoeden honden want si trecken tve- nijn wt als die selue seyt. Item men ma- ket vanden weyte olie die goet is tot veel dinghen ende sonderlinghe tegen ioecte ende 55155[regelnummer] teghens serpigo ende inpetigo ist datment die twee zeeren hardelijcken wriuet mit enen zerpen wollen doecke op datter die olie te bat in sal moghen lopen Item zijn zemele is meer znuerende dan dyeGa naar eindnoot55159 55160[regelnummer] blome mer si gheeft luttel voetsels of ne gheen Item die selue seyt dat die ver- sche nyeuwe weete van cleynen voetsel is ende wanneer hi ghegheten wordt so ma- ket hi heffinghe ende rommelinghe inden 55165[regelnummer] buke ende zericheyt inden siden ende hi wordt schier verkeert in verrottinghe ende daer omme comen daer venijnde pyeren af Ende ghebraden voet hi meest ende ma-Ga naar eindnoot55168 minst windes ende stoppet zeer mer in 55170[regelnummer] water ghecoeckt is hy zwaer ende heffen- de ende windt taye humoren Hier toe he- uet ysaac gheseyt in dietis Dat Clxxi. capitel van tysana TYsana als die gloze seyt ouer se-Ga naar eindnoot55174 55175[regelnummer] cnndo regum primo heyt ghedro- ghede gharste mit enen stoter ghestoe- ten ende dyen bast af ghedaen ende daer maectmen een bequaem spyse af dyen ghenen die quade tanden hebben ende 55180[regelnummer] men maecter oeck ghoeden dranck of den ghenen die den corts hebben ende ander hete passien Soecket bouen van- den seluen in die letter o. Hy verwan- delt die hetten ende zaftichtse ende be- 55185[regelnummer] neemt den dorst Ende dien dranc die daer af ghemaect wort die heyt ptiseyn. dit seyt ysaac in dietis Dat Clxxij. capitel vanden distelen TRibulus is distel ende is een doer-Ga naar eindnoot55189 55190[regelnummer] nich scharp cruut dat morwer is dan dye boem ende harder dan een cruut ende daer omme seyt hy dattet een stamme is ende gheen cruut ende van desen zijn twee specien als die gro- 55195[regelnummer] te distel die biden thunen wast als ply- nius seyt libro xxi. capitulo xvi. Tribulus is een hardt dinck ende wast hoghe mit veel scarpicheden ende heeft hoefdekens mit blomen die gheneighet zijn totter 55200[regelnummer] roetheyt mit blaeuwer verwen ghemen- ghet ende wordt ghecromt ende nijcht weder ter aerden waert Ende die ander spe- cie van distel is mynre ende wast in bro- kighen steden ende inden velden ende 55205[regelnummer] dese en is soe lancg noch soe grof niet ende heeft cleyne blader ende ront ende werept langhe tacken wt dye morwe zijn ende roet ende strecken op die aer- de ende zijn zeer scharp ende doernich ende 55210[regelnummer] heeft een witte bloem ende maect eerst
[Folio 358r]
ene groene vrucht daer nae roede ten laetsten zwart. ende dese vrucht beminnen die serpenten die adderen ende die padden ende daer om en sullense die luden niet eten 55215[regelnummer] ende waer daer yemant diese eten woude soe salmense hem gheuen die hoechst vander aerden staen ende die niet alste rijpe en zijn ende die vanden vliegen ende vanden wormen niet gheraect en zijn Item plinius seyt dat 55220[regelnummer] distel viant is der ploech ende den coern. want hi is zeer groyende ende waer dat hy wast daer is hi quaet verdriuen ende hi quetst die hande ende die voeten dien raken ende hi schuert der luder cleder als si daer aen 55225[regelnummer] comen ende neemt den scapen haer wolle die daer in weyden. Dat Clxxiij. capitel van thyme THymus is een zeer wel rukendeGa naar eindnoot55228 cruut wes bloem heyt epytimisia 55230[regelnummer] ende is sonderlinghe medicinael ende dese purgeert melancolie ende fleume ende daer om is hi goet teghen den quar- taen ende teghen ander melancoliose siecten etcetera 55235[regelnummer] Dat Clxxiiij. capitel van thymiane THimiana is eenrehande confectieGa naar eindnoot55236 die bereit is van onica van stacte van galbano ende van wyeroeck als gheseyt wort exodi in dat dertichste capittel ende 55240[regelnummer] heeft den naem van thymus der blomen die soe zuetelijcken ruuckt als ysidorus seyt libro iij. daer hi tracteert vanden roeke ende alsulcke confectie en plachmen onder die luden niet te maken want die heer ge- 55245[regelnummer] boet datmen die thymiana opten ou- taer offeren soude ende daer om en sal de bruut noch die brudeghomme inder kerc- ken niet bewieroect werden of beroeckt mitten roecke des wyroecs ende daer 55250[regelnummer] om ist als die ghewide wyroeck ghe- haelt is opten outaer ende dat beroect wordt is dan dat sake dattet wyroecx vat vanden outaer ghebracht wordt omme die luden te suffumigeren so salmen 55255[regelnummer] daer onghewide wieroec int vat doen ende beroken die luden daer mede. Dat Clxxv. capitel vanden wyroeck. VHus is enen naem van enen boemGa naar eindnoot55258 ende van eenre ghommen die daer 55260[regelnummer] wt loept waer of ysidorus seyt libro xvij. dat thus een groet boem is in arabyen mit veel telgheren ende mit zaften bast ende wt hem loept een wel rukende gomme ende wit ende is bynnen vet Ende alsmen dese 55265[regelnummer] ghomme in leuende colen werpt so wor- det si schier ontfengt ende wij heyten die gom- me mascillus daer om dat si van naturen ront is ter manieren van cullen ende dat an- der is slecht ende plat ende onreyn ende en is 55270[regelnummer] niet alsoe goet als mascillus of mascu-Ga naar eindnoot55270 lus is. Item dese wyroeck wordt ghe- valscht mit water herssen of mit witter ghommen Mer dat is goet te kennen want alsmen die wyroeck int vyer leyt 55275[regelnummer] soe barnt hy mer die hars roect. Item dyr boem daer dye wyeroeck wt loeptGa naar eindnoot55276 heyt lybanus ende dye ghomme daer of olybanum ende is alsoe gheheyten vanden berch van arabyen als ysidorus 55280[regelnummer] seyt. Item lybanus is een boem in ara- bien als si segghen ende is den lauwer bla- deren ghelijc ende draecht tweeweruen vruchten tsiaers als in die leynten ende inden herfst Mer dat van hem seluen 55285[regelnummer] vloyet als inden beghinne des zomers dat is die beste ende daer naest dye in- den zomer wt loept alsmen den bast of die scorsse ghequetst heuet. ende dat quaet- ste loept inden herfst wt ende dick pleech- 55290[regelnummer] ment mit enen yser te ghaderen al om
[Folio 358v]
den boem alst verhardt is vander zonnen Item die beste wyroeck is wit claer ende zuuer wel rukende ende rondt als culle- kens ende langwerpelt ende daer om heit 55295[regelnummer] die wyeroeck masculus. Ende die inden herfst ende int beghin vanden winter wtlo- pet mit sniden en is soe goet niet Item ysidorus seyt dattet lant daer die wye- roeck wasset is berchachtich daermen 55300[regelnummer] niet wel toe comen en can om der groe- ter hoecheyt als die glose oeck seyt. ende plinius seyt dit oec int vijftiende boeck Item dese boem wast sonder enighe plan- tinghe ende bemint cleylant Item si seg- 55305[regelnummer] ghen datmen den wyeroec niet verga- deren en sal noch datmen den boem niet in sniden en sal noch verghadert en sal werden dan van heylighen gheoerden luden die niet besmet en zijn van vrouwen en- 55310[regelnummer] de dan heeft hi zijn rechte craft. Item die selue seyt aldaer capitulo xvi. dat zijn eer- ste natuerlike winninghe is recht inden opghanc vanden honsdagen want dan so is zijn bast dunste ende soe bruust die wyeroeck 55315[regelnummer] wt eerst als schuum ende wort nae verhart ende dat die nature selue wt sendt dat is tbest ende edelste. ende die ander winninge is bi den winter als die basten in ghe- sneden zijn soe coemt dan die wyroeck 55320[regelnummer] root wt. Noch dese en is den anderen niet te ghelijcken men seyt dat die gom- me van enen iongen boem die witste is mer vanden ouden boem die best. Ende wanneer dat dese wyroeck opten keme- 55325[regelnummer] len gheladen is soe wert hi ghebrocht in een stat diemen porta patens heyt ende in anders gheen stat al ist dat hi ouer al verthient wert vanden priesters al om sonder mate Noch men moets niet ver- 55330[regelnummer] copen noch copen god en moet eersten zijn deel hebben Hi wort gheproeft op eender colen ende ist dat hi vluschs ont- fengt werdt soe is hi goet ende dat hy in- den tanden niet en blijft cleuen mer dat hy 55335[regelnummer] rasch ghebroken wert in puluer. Item dyascorides ende plathearius segghen dat thus een ghomme van enen boem is in alexandryen ende wordt gheheyten olibanum alexandrinum dat die best ende 55340[regelnummer] die puerste is Een ander wordt by da- masch gheuonden ende die heyt damasce- num ende dese en is soe goet niet noch al- soe puer als die eerste Item hi is heet ende droeghe ende wel rukende ende is zeer 55345[regelnummer] vet ende tay ende heeft macht te conforte- ren te consolideren te verteren ende te bewron- ghelen ende dwingt starckelic lopinge van tranen ende die lopinghe der humoren dye vanden hoefde neder lopen ende sonderlinghe 55350[regelnummer] die lopen by den vtersten aderen vanden aensicht ist dat zijn puluer mit witren wi-Ga naar eindnoot55351 ne ende mitten witte vanden eye ghemengt werdt ende plaesteren daer af ghema- ket inden slapen vanden hoefde ende 55355[regelnummer] alsoe gheneestet oeck den tantzweer. ende ghekaeuwet verbiet hi die lopin- ghe vanden hoefde totter borsten ende totter longhen. Item wijn daer wye- roeck in ghesoden is die is ghoet ghe- 55360[regelnummer] droncken teghens vetticheyt ende teghen zuere ruspinghe die wt der maghen co- met ende starct die moeder ende zuuertse ende helpt totter ontfanghenis als hi ghesuf- fumigeert wert. Item die puluer van- 55365[regelnummer] den wyeroeck ghemengt mit edick is goet geplaestert opter maechden mam- men die te groet zijn ende te lelick. ende is oec goet mit peck ghemengt teghen sto- tinghe of quetsinghe ende zafticht ze- 55370[regelnummer] richeyt vanden oren ende ghemenget
[Folio 359r]
mit wijne is hi goet teghens heffinghe vanden darmen ist dat hi mitten wijn ghe- droncken wert hier toe hebben gheseyt dyascorides ende plathearius. Item ysidorus 55375[regelnummer] seyt dat thus gheseyt wordt van theos in griecx dat is god in latij want hy wordtGa naar eindnoot55376 inden offer der goden ghebesicht Item als die wyroec ontsteken wert so coemter enen zueten roke af die goet is der herssen 55380[regelnummer] tegen vuylen stanck van beesten die doot zijn ende teghen anderen stanck die wt dyer luchten coemt. ende oeck tot veel ande- ren saken etcetera Dat Clxxvi. capitel van een telchsken. 55385[regelnummer] VImen viminis dat is een zwackGa naar eindnoot55385 morwe ghardeken daermen mede byndt ende zijn natner is alsulck al waertGa naar eindnoot55387 dattet al dorre waer ende leytment weder int water het soude weder taye werden 55390[regelnummer] ende leuende als ysidorus seyt libro xvij. Ende bandekens pleechmen te oerbaren aen den wijngharden ende an cupen diemen bynt alst bouen openbaert in die letter s. van sa- lix dat is vander wilghen 55395[regelnummer] Dat Clxxvij. capitel vander roeden. VIrga dat is een roede die op denGa naar eindnoot55396 bomen wast ende is gheseyt van vir- tute dats vander duecht daer om dat de roede veel duechden in heeft. want dye 55400[regelnummer] craft die inden wortelen is loept op inder roeden Item die magi dat zijn dye go- kelaers oerbaren die roede om die serpen- ten te saftmoedigen ende daer om houden sise inden hof aen den roeden gebonden. Item 55405[regelnummer] die philozophen die coninghen ende dye meysters pleghen die roede te oerbaren als ysidorus seyt libro xvij. Item die lantme- ters ende die wandelaers die legaten die bo- den ende die herderen pleghense te bru- 55410[regelnummer] ken Item die roede wort van drierhande substancien gemaect als van enen bast van enen houte ende vanden pit ende ouermits den pit wort die roede geuoet ende ouermits den houte wort si opghericht ende mitten 55415[regelnummer] bast wert si ghedect ende vanden butenster luchten beschermt Want als commentator seyt ouer tboeck vanden planten. Die boem heeft een bast voer zijn vel ende heeft dat hout voer tbeen ende tpit voer die ader. 55420[regelnummer] want die natuerlike hetten die sterckeliken inden morge der roeden is trect die vuchtic- heyt nae haer vander stammen ende vander worte- len ouermits den telch daer die roede af bloyt ende dattex groefste ende aerdichst isGa naar eindnoot55424 55425[regelnummer] dat wort int hout verkeert ende datter wa- terichste is dat wort in menichuoudich- heyt der telgheren verkeert ende datter sme- richste is ende puerste dat wordt verkeert totten bast ende dat daer voert wt den bloe- 55430[regelnummer] semen comen moghen ende ten letsten vrucht ende zaet Item alsoe wel coemt die bloem als die vrucht vander substancien der roeden sonder haer verderffenisse ende ghewelt. Want die bloem wtcomende vander roeden 55435[regelnummer] onghevoelichlijc is dye roede openende ende en besmetse niet mer maectse vrucht- baer ende volmaectse. Item die roede is buyten dorre zerp ende knopich mer byn- nen soe is si morwe inden morghe. 55440[regelnummer] Item dye roede sal wesen recht van haer seluen Mer is dat sake dat si mit enighen gheualle ghecrommet werden in hare yoncheyt ende dat een wijl duert soe machmense qualijcken weder rech- 55445[regelnummer] ten daer si verhardt was inder cram- men. Ende onderwijlen soe werdt een roede crom gheuonden ende als si int vier gesteken wort te maten so wort de crom- me weder recht gemaect Item men mach 55450[regelnummer] die honden ende die cleyne kinderen daer
[Folio 359v]
mede dwinghen mitter roeden. Dat Clxxviij. capitel van virgultum VIrgultum coemt van virga alsGa naar eindnoot55453 hugucius seyt ende het is een stede 55455[regelnummer] daer veel roeden wassen ende zommi- ghe luden heytent een grient of een ry- zweert ende ysidorus seyt dat virgultum is een telch die vander craften des bo- mes wtghelopen is mer virga is dat 55460[regelnummer] daer voert af spruyt Item virgultum is dat wt coemt sonder medemenghinge der zade ende des winters vuylt hi. in dye leynten is hi behaghelick want dan wort hi groen ende loept wt. Ende als hi gesne- 55465[regelnummer] den is soe loept hy weder wt ende wordt weder leuende ende hoe dat hi meer wast hoe dat hi den hemel naerre is. Daer omme seyt hi dat virgultum is een ste- de die groen is ende soet mit boemkens ende 55470[regelnummer] crudekens omme gheset alst bouen ghe- seyt is in die letter o. van ortus Men macht nemen voer pryeel of voer enen hof dye mit zuuerlijcken riseren omghesteken is of voer enen grient 55475[regelnummer] Dat Clxxix. capitel vanden wijngaert. VItis dats een wijnghaert ende zijnGa naar eindnoot55476 natuer is buechsam ende buecht hem wech ende weder ende vlecht hem seluen deen in dander als arm in arme. ende daer zijn 55480[regelnummer] cleyn dradekens aen die hem cronckelen ende vlechten anden bomen daer si an comen konnen alsoe vast dat die wijngaert niet vallen en mach Ende dese ranxkens heyten cornubi want si lopen omme een hout als 55485[regelnummer] vingherlijns ende bynden den wijnghaert Desen wijngaert pleechmen te openen bi- der wortelen ende brenghen hem voetsel ende men pleechten te versetten ende versniden op dat hi te bat wassen sal Item men pleech 55490[regelnummer] hem staken by te steken daer hi aen op ghericht wert dat hy op die aerde niet legghen en sal. Item men pleecht hem messe by te legghen op dat hi te vuch- ter blyuen sal oft vette aerde dat hy te 55495[regelnummer] bat vrucht dragen sal. Item men pleech hem zijn oueruloedighe bladeren af te doen op dat die vrucht die lucht te bat crighen mach ende te eer ripen mach ende die natuer gheeft den wijnghaert veel 55500[regelnummer] bladeren op dat die vrucht vander cou- den beschut sal werden als die tijt coudt is ende oeck dat si vander bernender hetten bescermt sal werden. Item men moet die vrucht oec sniden als si rijp is. Item 55505[regelnummer] plynius seyt vanden wijnghaert libro xviij. capitulo xxij. dat wanneermen den wijnghaert besnijt in bequaem tiden so neemt hi zijn craften ende ontfaet een materi daer de blo- men ende die vruchten nae wt comen ende 55510[regelnummer] waert dat hem zijn oueruloedicheyt niet af ghenomen en werde soe soude hy on- vruchtbaer werden. ende hoe datmen den wijngaert eer cort hoe dat hi meer van zijnre materien wtstort ende dat hi later 55515[regelnummer] ghesneden wort hoe dat hi beter vrucht draecht ia alsoe dattet ymmers niet te laet en is te sniden suldi verstaen want den ionghen crancken wijnghaert salmen vroech sniden ende den ouden starcken laet 55520[regelnummer] sniden Ende men sal ymmers den sne- de vander wijnghaerden dwers sniden tusschen tween knoppen op dat dye droeppelen te lichtelijcker neder val- len moghen vanden reghen Item die 55525[regelnummer] selue seyt capitulo xxiiij. dat den wijnghaert een gheestelijcke zuucte toe coemt als wanneer die drachten den telgheren al- te vroech af ghehaelt worden. of wan- neer dat si oeck alte leghe af ghesne- 55530[regelnummer] den werden ofte dat si mit enen qua-
[Folio 360r]
den neuel ouer ghegoten werden als si vloyen of wanneer datse die wijngaerts luden tonrecht wonden of quetsen. of wanneer dat hem bast alleen of ghedaen 55535[regelnummer] wordt Ende sonderlinghe wert hy ghe- quetset van vuylen neuel als hy bloyet Want die vrucht veruaert mede Want vanden neuel wassen eenrehande wormen ende rupsen ende slecken die de bladeren en- 55540[regelnummer] de die dracht al af ethen ende dit cooemtGa naar eindnoot55540 als die tijt alte vucht is ende traech Item hem gheualt een ander zuuct dyemen arameus hiet ende die comt hem van qua- den winde ende van venijnden reghen ende 55545[regelnummer] daer comen op ouer al oft zwart spin- web waer daer si mede ouerdect werden die vruchten ende verteert. Item die rape quetst den wijnghaert ende die coele ende alle warmoes ende die haselboem want 55550[regelnummer] wanneer dat dese daer by staen soe werden si droue ende sieck ende soe zijn dese oec als nitram alium zee water ende bonen. hier toe heuet plinius gheseyt libro xiiij. capitulo ij. ende men seyt dat die wijnghaert ghere- 55555[regelnummer] kent was onder die groten boem onder tvolck datmen priscos heyt Item in som- mighen landen vindtmen den wijngaert alsoe groet datmen van sinen stammen zulen maeckt ende colummen alst in iupi- 55560[regelnummer] ters graft openbaert in die stede populo- nia Ende dese colummen moghen alte lan- ghe dueren ende in luttel houten is die na- ture langher dan inden wijnghaert ende si en wassen mit ghenen eynde ende men 55565[regelnummer] machse om die dorpen ende om die husen leyden. ende men machse in zommighen landen opclymmen alsoe hoge als popel- boem Item het is een nut boem ende me- dicinael alsoe wel inden telgheren ende in- 55570[regelnummer] den rancken als inder vruchten ende gheeft dat beste sap wt dat inder werlt is ende als hy ghesneden werdt soe loepter alte claren traen wt welke traen goet inden oghen is Ende van dyer wtlopinghe wort die sub- 55575[regelnummer] stancialighe vuchticheyt vander wortelen ve- le te edelre ende te zueter Item die blade- ren vanden wijngaert die zijn bynnen slecht groen ende morwe ende buten zijn si wat on- effen gherimpelt ende aen den kanten 55580[regelnummer] ondersneden die een kant hoghe ende die ander leghe ende scharp int hoechste ende si maken veel schiems ende is des zomers goet voer die hetten onder te schuylen die rusten wille ende die blader zijn zeer medici- 55585[regelnummer] nael want si zuueren wonden ende ghenesen reynlic Ende in water ghesoden vercoelen si ende zaftighen die hetten des coertsen ende dye heffinge der magen als si daer op geplaes- tert werden ende si helpen die kinder draghen 55590[regelnummer] ende si doen slapen ende stercken die herssen wes dropen dicwijl ghedroncken breect den steen als dyascorides seyt ende scarpt dat ghe- sichte ende beneemt die leepicheyt dyer oghen ende is goet op venijnde beten ende 55595[regelnummer] stopt tbuuceuel ende zijn assche is ghoet totten voerscreuen dinghen ende als si gemen- get is mitten zape vanden wijnghaert mit wyeroec ende mit olien ende plaesteren hier af ghemaect verdrijft die heffinge vander mil- 55600[regelnummer] ten als die selue seyt ende plinius libro xxiiij. daer hi seyt dat dye bladeren vanden wijnghaert ghenesen den hoeftzweer Ende mit ghersten meel ghemenghet gheneset si die hete artike ende helpen 55605[regelnummer] die dat buuceuel hebben datmen dissen- tiria heyt ist datmen dat sap drincket. Ende die traen vanden groenen wijn- ghaert doet thaer afghaen ende die basten doet die wratten af gaen ende de dorre wijn- 55610[regelnummer] gaert bladeren stempen bloet ende sluten die
[Folio 360v]
wonden Item die huut of velle vanden wijngaert zuuert ende gheneest vluschs een fistel ende zafticht die steken ende die cram- pen der zeenen ende mit olien ghemenghet 55615[regelnummer] gheneest si wonden van scorpionen ende van hon- den Item die assche vanden bast alleen doet dat haer weder om wassen als plinius seyt etcetera Dat Clxxx. capitel vanden zueren wijngaert 55620[regelnummer] VItis agrestis is labrusca also ghe-Ga naar eindnoot55620 noemt want hi wast aen den kanten der aerden als ysidorus seyt libro xxiiij. Hy is den wijngaert die wijn draecht ghelijc in- den bladeren mer niet inden vruchten Want 55625[regelnummer] hi maect luttel vruchten of en gheen ende maect hi enich die is hart ende bitter. ende die gherechte wijngaert verkeert dyc- wijl in aldus sulcken wanneer dat hi niet ghesneden noch ghehauent en werdt ende 55630[regelnummer] men mach van desen wilden enen ghoeden maken ende al mit haueninghe Ende al ist dat dese labrusca niet goet teten en is. nochtan is hi goet ter medicinen want zijn wortel ghesoden in reghenwater ende mit 55635[regelnummer] wijn ghemenghet gheneest die vanden water sieck zijn ende doet alle smetten af ende dwinghet den hoest. Ende die puluer vander wortelen is goet teghen cranckich- heyt der maghen als dyascorides ende 55640[regelnummer] plinius segghen libro xiiij. capitulo ij. ende si seggen dat labrusca in griexs ampeloesargya heyt mit dicken bladeren ende heeft enen bast als die wijngaert mit roden drunenGa naar eindnoot55643 ende mitten zape van den drunen maken die wi-Ga naar eindnoot55644 55645[regelnummer] uen haer huut claer ende schoen vanden aen- sicht Item dat sap vanden druuen ghe- wreuen mitten bladeren ende mit edick zijn goet op rudicheyt vanden dyen ende vanden leynden des menschen ende oec zijn si goet 55650[regelnummer] teghens rudicheyt der paerden Hier toe heuet plynius gheseyt etcetera Dat Clxxxi. capitel van vitulamen. VItulamen coemt van vitis endeGa naar eindnoot55653 is die bastaert plant die onvrucht- 55655[regelnummer] baer is die byder wortelen wast die ghe- ne vrucht en brenghet Mer si belast ende bezwaert den wijngaert want si trect dye vuchticheyt vander wortelen die totten wijngaert lopen soude daer die vrucht 55660[regelnummer] af gheuoet soude werden. ende hier om- me salmen alsulcken plant ter stont op grauen op dat die vrucht des wijngaer- des niet ghemindert en werde ende daer omme werden dese planten bastaerde 55665[regelnummer] gheheyten ende niet natuerlijcken als daer staet sapiencie quarto ende is raba- nus Ende der ouder meyster letter al ist dat augustinus seyt int boeck vander kerstelijcker leringhe dat alsulcke plan- 55670[regelnummer] ten ouerspeellers heyten twelck waer is nae den verstande der onnoselre Mer die letter is waer ende goet bastaerde als totten ghenen diet verstaen Dat Clxxxij. capitel vanden steden der wijnghaer- 55675[regelnummer] den etcetera VInea is die stede daermen den wijn-Ga naar eindnoot55676 gaert plant ende zommige luden heytent vinetum Die wijngaert wsrt naernste-Ga naar eindnoot55678 lijc gheoeffent ende ghezuuert ende dicwijle 55680[regelnummer] vanden wijngaerts luden gheuandt Ende op dat hi vanden beesten bescermt sal wesen so wert hi wel betuunt ende beheynt ende men pleechter een huusken te setten daer de men- sche in schuylen mach voer den reghen dye 55685[regelnummer] den wijnghaert huet datmen die druuen niet en steelt ende des winters en huetmen- se niet mer des herfts wertter naeuwe toe ghesien ende des winters is hi bleeck ende in die leynten ende inden zomer is hi groen 55690[regelnummer] ende bloyet mer des herfts is hy vol
[Folio 361r]
vruchten Item die roke eens bloyenden wijngaerts is contrari allen venijnde. ende daer om scuwen alle adderen ende slanghen den wijngaert als hi bloyende is want si en 55695[regelnummer] moghen die zuete luchten niet verdraghen Ende is dan oec den ghesichte ghenoechlic ende den roke ende als hi rijp is soe is hy be- quaem inden smake ende hi is saft inden tas- ten ende hi mint die puere clare lucht ende mint 55700[regelnummer] heet droech lant ende dat te maten vet is ende zuet Want wanneer dat een lant alte vet is of alte oueruloedich soe wert die wijn- gaert alte weeldich inden telgeren ende inden bladeren ende heueft luttel vruchten ende wan-Ga naar eindnoot55704 55705[regelnummer] neer die aerde of tlant alte mager is ende te zandich so vergaet die wijngaert schier want hi niet voetsels ghenoech en vynt Item also efter ist dat die wijngaert is in enen lande dat alte bitter is of te soute. 55710[regelnummer] so wert zijn wortel verderft om der quader hu- moren wil die inder wortelen gaet ende daer om mint hi zuet lant dat ghetempert is in allen stucken nae zijnre naturen. ende hier om die berghen die hoge ghelegen zijn ter zon- 55715[regelnummer] nen dat zijn die beste steden wijngaerde te planten want daer is die vuchticheit soet ende die hetten starck ende hoe dat hi bat terGa naar eindnoot55717 ter zonne staet hoe dat die vrucht zueter werdt. Inden eersten is die vrucht groen 55720[regelnummer] hart ende stiptic ende zuet mer na ouermits kokinge der zonnen wert si soet ende genoech- lic Item onder den bladeren vanden wijngaer- den schulen vossen ende eten die druuen ghier- lic ende verderuense ende sonderlinge daer die har- 55725[regelnummer] den vanden wijngaert versumende zijn. ende het waer meerre dwaesheyt dan wijssheyt datmen honden hielde inden wijnghaerden dan ofmen gheen en hyelden Want si souden den wijnghaert meer verderuen 55730[regelnummer] twee of drie honden dan ses vossen sou- den doen ouermits haers lopens wil- len Mer men mach den wijnghaerden niet beschermen voer die vlyeghen en- de oeck vanden wespen ende voer dat 55735[regelnummer] ander ghewormte dan alleen ouermits des gheens hant die alle dinghen he- uet in zijnre hant als ysidorus seyt die be- houwet alle dinghen gans Dat Clxxxiij. capitel vander wijndruuen 55740[regelnummer] VVa dat is een wijndruue dye volGa naar eindnoot55740 natheden is als ysidorus seyt li- bro tricesimoseptimo. Ende dye druue wordt van dryen dinghen ghemaket. als van dopkens ende van glorie datsGa naar eindnoot55744 55745[regelnummer] dat witte ende vanden steenkens inden dopkens is die glarie Welcke glarie een witte humoer is of dat zap vander druuen Daer is onderscheyt tusschen vua ende racemus ende botrus noch- 55750[regelnummer] tans heytmense alle drye druuen. mer aldus veel scheels soe isser onder. als dat vua is een ghemeynen naem totten anderen tween ende is een verghade- ringhe van veel beskens dye aen een 55755[regelnummer] staen Ende racemus en is mer een coorn endede botrns is een hoep daer veel dru-Ga naar eindnoot55756 uen ouer een legghen dyemen in walsche noemt moissime Papyas ende ysidorus segghen dat racemus is een telchsken 55760[regelnummer] dat mitten druuen af ghesneden is. want racemus coemt van ramus dats vanden telch als ysidorus seyt Item die druuen werden onderwylen sububane gheheyten daer omme datmense inden 55765[regelnummer] dorpen vercoept ende eet ende hi prijst- se sonderlinghe zeer want si van goeden smake zijn Vanden welcken veel speci- es zijn als zijn prequoque die alsoe ghe- noemt zijn want si haest ghecoect werden 55770[regelnummer] ende rijp voer alle die ander druuen ende dye
[Folio 361v]
grieken heyten dese lagro. Item daer zijn purpere want si den purpur gheliken inder verwen daer om heyten si purpure. Item daer zijn dyemen vernarie heyt 55775[regelnummer] om hare groetheyt wille ende lancheyt nae den dattelen Item daer zijn stepha- nite ende hebben den naem nae der ront- heyt Item daer zijn cetanee alsoe ghe- noemt daer omme dat si roeden als een 55780[regelnummer] vier Item daer zijn druuen dyemen heyt aminee die wit zijn ende mit gheender roetheyt ghemenghet. Item daer zijn apyane die zueten wijn maken die welc- ke ist datmense niet haestelick en snydet 55785[regelnummer] soe werden si vanden reghen ende vanden winde verderft ende daer omme hey- ten si apiane Item daer zijn dyemen by- tulbite heyt nae den lande ende dese mo- ghen wel wint ende reghen liden ende in enen 55790[regelnummer] magheren lande en veruaren si niet en- de dese wordt basilica gheheiten Item daer zijn druuen dyemen argice heyt ende ist alsoe datmense inden eersten tijt niet en verghadert soe vallen si opter aer- 55795[regelnummer] den of si veruuylen op den stock Item daer zijn druuen dyemen heyt elbolye dat is menigherhande die welcke niet purpur en zijn noch zwart want elbum is een middel verwe tusscen wit ende zwart. 55800[regelnummer] Item het zijn noch veel ander onderscey- den van druuen die van malcander schelen inden smake inder verwen inder groetheyt ende in- der doget mer dese voerseyde zijn best bekent als ysidorus seyt libro xiiij. Item ysaac 55805[regelnummer] in dietis dat die verwe vanden druuen wert verwandelt Want daer zijn druuen dye alte- mael wit zijn claer ende waterich ende dye luttel vleysch hebben ende dunne subtile bas- ten ende cleyn steenkens Ende daer zijn druuen 55810[regelnummer] die ouer al zwart zijn van grouen vleysch van grouen bast mit luttel nats ende mit groten stenen Item daer zijnse die gheel zijn die meer gelikenis hebben mitten wit- ten dan mitten zwarten Item daer zijn druuen 55815[regelnummer] die root zijn die meer geneycht zijn ter zwarticheyt dan ter witticheyt ende de wit- te vueden lichtelic ende zijn goet te verduwen ende si doergaen die aderen ende doen wel orijn maken ende de zwarte zijn quaet te verduwen 55820[regelnummer] nochtan stercken si dye maghe meer ende si voeden meer wanneer dat si wel verduut werden. Item die ghele ende rode zijn mid- del tusscen wit ende zwart ende ghelikerwijs dat ysaac seyt hoe dat die druuen riper 55825[regelnummer] zijn hoe dat si beter zijn ende beter bluet winnen ende die drunen die minste vleyschGa naar eindnoot55826 hebben hebben die beste humoren nochtans en voeden si niet also wel etcetera Dat Clxxxiiij. capitel vander onriper druuen 55830[regelnummer] VVa in natura dat is een onrypeGa naar eindnoot55830 druue ende is cout droeghe ende zuer ende slaet die zenen vanden tan- den ouermits haerder coutheyt ende maectse egghich ende plomp Dese dru- 55835[regelnummer] ue heuet macht te constringeren dat is te bynden ende te dwinghen ende dye coringhe te benemen die van colera co- met ende lesschet die hetteu der leue-Ga naar eindnoot55838 ren ende zaftichtse ende verdroecht de grote 55840[regelnummer] humoren inden oghen ende inden ogebraeu- wen ende beneemt die ioecten vanden ogen als ysaac seyt. etcetera Dat Clxxxv. capitel vanden rosinen. VVa passa dat is wijndruuen dyeGa naar eindnoot55844 55845[regelnummer] wy luden rosinen heyten ende men maectse menichsins. onderwilen wert dat gheperst Byden welcken dat dye druue hanghet aen den wijnghaert bin- nen welck dye humoer daer nae nyet 55850[regelnummer] meer nederclymmen en mach noch gaen
[Folio 362r]
totter druuen ende alsoe laetmense vander zonnen een wile hanghen droghen ende dese heyt vua passa ende dese is best te eten. ende onderwilen worden si ghewonden in doecken 55855[regelnummer] vanden wijnghaert ende die bladere wor- den te samen mit ghaern verghadert om- dat de druuen niet verstroyt en sullen wer- den Ende alst broot vten ouen ghetoghen is ende dat die hetten ghetempert is soe 55860[regelnummer] werden si alsoe bewonden inden ouen ghesteken ende ghedroecht Alsoe ghelijc- kerwijs werden dese gheperste druuen of rosinen gheheyten Want si liden eenrehan- de ghewelt vander hetten des ouens. 55865[regelnummer] ende also maectmense oeck mitten rokegaten Waer of die scalke alexander seit diemen alexander nequam heyt aldus. Dant vuas passas clybanus fumaria phebus. dat is alsoe veel te segghen dat die ouen 55870[regelnummer] die rokegaten ende die zonne maken dye rosinen. Item ysaac seyt in dietis van vua passa Dat vua passa die volmaect is in- der zueticheyt die is heter ende sonderlin- ge ist dat si zwart is ende niet te zeer mor- 55875[regelnummer] wende noch niet te zeer stoppende mer middelbaer tempert die quade humo- ren ende zaftighet bytinghe ende son- derlinghe als si vet is ende vleyschach- tich ende dun van bast ende dat dye steenkens 55880[regelnummer] cleyn zijn ende luttel. Dese vua passa is goet tegen zericheyt der borsten ende zu- uert die longhen ende beneemt den hoest. ende reynighet die blasen ende die nyeren ende si en is der milten ende der leueren niet goet 55885[regelnummer] ist dat si hardicheyt of grofheyt hebben Item vua passa die zuerheyt of serp- heyt heeft mit eenrehande damperich- heyt die is myn heet dan die zueten en- de myn vucht. ende sonderlinghe ist dat 55890[regelnummer] si wit is ende daer omme voedt si lut- tel ende slecht dye hetten ende stopt den buucke etcetera Dat Clxxxvi. capitel vanden wijn. VInum dats wijn ende is alsoe veelGa naar eindnoot55894 55895[regelnummer] gheseyt als inden wijngaert ghe- wassen. of is gheseyt van vena dats vander ader daer om dat dye wijn dye aderen haest ghevult heeft als ysidorus seyt libro xx. daer hi tracteert vanden dranc teme- 55900[regelnummer] tum dats starcken wijn daer omme dat hi thert hout ende doet dicwijl dwaseliken doen. Ende die wijn heyt oeck merum dat is puer wanneer datter gheen water toe ghemenghet is. Men heyt oeck den 55905[regelnummer] wijn bachus vanden vryen vader dye bachus heyt ende men seyt oeck dat hy alsoe hiet die den wijn eerst vant Of hi heyt bachus van sinen wercken. want hy maectse verwoedt dye den wijn drinc- 55910[regelnummer] ken. Men en mach die louen vanden wyne niet te vollen beschriuen ia al leef- de bachus noch seluen. Item dye wijn houdt principaetschap onder allen nat- ticheden Want hy conforteert dat lich- 55915[regelnummer] aem meer ist dat hy te maten gheno- men wordt dan alle die ander natheden ende verblijdt die herten ende ydelt die zuucten ende gheneestse ende wonden mede waer of dat ysaac seyt in dietis in 55920[regelnummer] dat laetste vanden dyeten Dye wijn ge- uet voetsel den lichaem ende gheuet dye ghesontheyt weder dye verloren was ende behoudt die natuerlicke het- ten ende conforteert meer dan enighe 55925[regelnummer] spyse of dranck ende wyndt puer bloet dat reyn is ende maect bedroeft bloedt zuuer ende opent dye monden vanden aderen ende hy ghaet doer totten byn- nensten vanden lyue ende zuuertse ende 55930[regelnummer] verblijt die ghene die droeue zijn ende
[Folio 362v]
starct alle die leden vanden lichaem ende men en kan zijn duecht dyen te maten neemt niet bescriuen ist dat hi ghoet is. Item den wijn becoemt allen menschen 55935[regelnummer] wel in allen landen zijn si ionc zijn si out ist dat si dyen te maten nemen. Item des winters in couden landen is starc- ken wijn ghoet ghedroncken ist dat hij puer is. ende inden zomer in heten lan- 55940[regelnummer] den is hi goet luttel ghedroncken en- de ghemenghet mit sconen water. Dye oude plaghen den wijn te heyten grote dryakel om des wille dat hi alsoe sub- tijl is ende lichtelijcken tot allen ledyn lo-Ga naar eindnoot55944 55945[regelnummer] pet. Hi verwarmt die coude lichamen ende vercoelt die te heet zijn hy vuchti- ghet die droeghe lichamen ende hi droe- ghet die vuchte: mer zijn verwarminge is natuerlic ende zijn vuchtinghe ende zijn 55950[regelnummer] vercoudinghe is accidentalijck dat is toevallich. ghij sult dit verstaen vanden wijn die ghewatert is. Want dye wijn voert dat water snellijcken totten vtersten leden als die selue seyt. Item inden wijn 55955[regelnummer] werden dese dinghen ghemerct Als die substanci. die liquoer dats die natheyt. die verwe. die smake ende die roke. Want nae der substancien des wijns wert ge- meert zijn subtijlheyt. zijn aerdicheyt. 55960[regelnummer] zijn grofheyt ende die middelbaerheyt. Item die wijn die substancialicken dunne is ende subtijl die is wit ende claer ende be- coemt der maghen wel want hy werdt haestelijck verduut ende doerschiet die 55965[regelnummer] aderen ende en slaet dat ghedachte of therte niet noch en quetset niet noch en doet den zenen noch der herssen gheen hinder. Item die groue aerdighe wijn is dyen subtilen contrari want dese bezwaert die 55970[regelnummer] maghe ende ghaetse zwaerlijcken doer Item die verwe vanden wijn is vierhan- de Als wit zwart gheel ende root Die witte ende zwarte zijn myn heet dan dye ander ende die witte meer vucht dan dye 55975[regelnummer] zwarte om zijnre subtilicheyt. ende die zwarte is meer droghe om zijnre grof- heyt ende aerdicheyt willen Mer die winen die middelbaer verwen hebben die zijn heter dan die ander nae dyen dat si veer 55980[regelnummer] gheverwet zijn vanden witten ende vanden zwarten ende hoe dat si dyen naerder zijn hoe dat si myn heet zijn etcetera Dat Clxxxvij. capitel vanden roeden wijn. VInum rubeum dats roet wijn endeGa naar eindnoot55984 55985[regelnummer] is zeer heet die welcke den bloe- de gheliket inder verwen ende is temael starc Dese quetset thoeft ende die reden ende maect starcke dronckenschap ende daer om salmen alsulcken wijn mit water menghen 55990[regelnummer] want ist dat hi ghemenghet werdt alst noet is ende dat hi ghedroncken werdt nae dyen dat hy der etaten becoemt ende den tiden ende den landen ende der ghewoenten soe is hi temael goet ende ghesont ende dan ontbint 55995[regelnummer] hi groue humoren ende zuuert die we- ghen der aderen vander verrottinghe ende reynighet tbloet ist dat hi wat puer is ende claer Want dan is hi inden ouden lu- den ghoet ende stercket haer hetten en- 56000[regelnummer] de scheyt die coude humoren dye inden ouden luden verghadert zijn Item het is noet dat die roede wijn hebbe een mid- delbaer vuchticheyt als tusschen grof ende subtijl ende dat hi hebbe enen roeke 56005[regelnummer] tusschen enen wel rukenden roeke en- de enen zwaren ende die is ghetemper- ste om tlichaem te voeden ende hy wordt lichtelixste verkeert in bloede om der ge- likenis wille die de wijn heeft mitten 56010[regelnummer] dloede inder natticheden inden smaekeGa naar eindnoot56010
[Folio 363r]
ende inder verwen. Item die roede wijn die zeer zuet is helpt te saeftighen dye ghebreken der borsten ende der loughen.Ga naar eindnoot56013 Want hi is zeer soluerende die taye hu- 56015[regelnummer] moren ende zaftighende ende die onreyniche- den af wisschende. Item men sal mercken den roke des wijns want zijn ghoede lucht beteykent dat zijn natticheyt sub- tijl is ende ghetempert ende van alle on- 56020[regelnummer] zuuerheyt ghezuuert ende wel verduut ende daer om wint hi claer bloet ende reyn ende verblijt dat hert ende verdrijft die groue doncker fumen dat zijn roe-Ga naar eindnoot56023 ken Waer of dat ypocras seyt dat wel 56025[regelnummer] rukende wijn subtijlre is dan die ander ende safter ende beter te verduwen. ende hy is voedelijcker want die natuer heeft in hem zijn wercken volbracht. Ende die wijn dye gheen lucht en heuet beteykent groef- 56030[regelnummer] heyt van winde ende daer omme voedt hy qualicken ende en maket tbloet niet claer noch en starct niet ende maect groue hu- moren ende vuylnessen ende soe wat wijn een quade lucht heeft ende enen damperen sma- 56035[regelnummer] ke die is onghesont den lichaem ist dat die wijn zeer zwardt is mer wijn die in- den voerscreuen qualiteyten ghetempert is ist sake dat hy te mate ende te punte ghedroncken wert soe helpt hi die natu- 56040[regelnummer] re ende maect goet bloet ende hi gheeft der spisen ende den dranc enen smake ende verwect den appetijt ende conforteert die leuendige ende die natuerlike craft ende hi verwandelt die passien der sielen vanden quade int 56045[regelnummer] goede ende hi keert die siele van quaet- heyden in duechden ende van ghierichey- den in miltheden van houaerdien in oet- moedicheden van bloetheden in koenich- heden Ende mit corten woerden wijn te ma- 56050[regelnummer] te ghenomen is ghesontheyt des licha- mes ende der sielen. Hier thoe heuet ysaac gheseyt in dietis ende plinius libro xiiij. capitulo ix. die nature des wijns enen dronc ghedroncken is dye darmen van byn- 56055[regelnummer] nen te verwarmen ende buyten op dat lichaem gegoten soe vercout hy die le- den daer hi op ghestort wordt. ende den crachten des lichaems en is gheen dinc nutter isser mate ende den lichaem en 56060[regelnummer] is gheen dinck quader noch argher ist dat hy sonder mate ghenomen werdt Waer omme dat andronides die wyse screef tot grote alexander dat hi mate houden soude inden wijn te drincken. 56065[regelnummer] Ende hi screef aldus. Heer coninc ghe- denck dy te drincken dat bloet der aer- den. Want dye wijn sonder maten te drincken is den menschen als scarling ofte venijn. ende als enich van dyen 56070[regelnummer] tween te veel ghenomen zijn soe ma- ken si veel quaets Want dye wynen te veel ghenomen verwandelt des mans moet in verwoetheden ende eer quaet te doen dan ghoet ende des droncken 56075[regelnummer] menschen aensichte wordt bleeck ende zijn wanghen werden hanghende en- de zijn oghen die werden leepich ende zijn handen beuende dye tonghe ghe- bonden Ende des anderen dages rus- 56080[regelnummer] pen si ende dat stincket oft vander doo- der luden graue waer. ende si hebben grote steecten int hoeft ende die roeke bouen inden mont is hem bitter ende dan so dorst hem meer dant daer te vo- 56085[regelnummer] ren dede. ende si slachten dyer ylen inden water. Want hoe dat si meer bloedes zughet hoe dat haer meer dor- stet Alsoe zijn die dranckers. Dit seyt plinius ende ysaac mit hem aldus. noch 56090[regelnummer] is dat sake datmen den wijn neemt ter
[Folio 363v]
dronckenschap toe dicwijl soe lescht hy tlicht der reden ende starct die beestelijcke craft waer of dat lichaem blijft als een scip inder zee dat ghenen stuerman en he- 56095[regelnummer] uet ende ghelijck enen heer dat gheynen leytsman en heeft Ende die dronckenscap maect oeck van een wijs man enen gheck ende van enen ghoedertiren man een ver- keert ezel ende is een sake alre sunden. 56100[regelnummer] want si vallen in dootslach in ouerspel in dieften Ende hier om ist sake dat yemant zijn huusghesinne verwaren wil ende be- schermen van scaden van scanden ende van sun- den die moetse hoeden van veel te drinc- 56105[regelnummer] ken ende dat si niet meer en drincken dan ha- re naturen wel becoemt. Dat Clxxxviij. capitel vanden most VInum nouum dat is nuwen wijnGa naar eindnoot56108 die nyelic vter cupen ghecomen is 56110[regelnummer] ende hy wordt most gheheiten als hi eerst vander pers comet Inden most zijn de- len der aerden ende der droesen die mit- ten waterighen ende luchtighen delen ghe- mengt zijn in die welcke als daer dye 56115[regelnummer] vierighe craft werckende is so maect si ene gxote opsiedinghe want die vierigeGa naar eindnoot56116 ende die luchtige deylen werden opwaert beroert ende van sulcker wedervechtinge wordt een starcke opsiedinge ter tijt toe 56120[regelnummer] dattet puer ghesceyden wordt vanden on- pueren ouermits der hetten ende dattet een volcomen verduwinge ghemaect word Item inden most is alsoe starcken craft waert sake dat een starck vat vol van 56125[regelnummer] moste gheuollet werde ende dattet vaste ghesloten ende ghestopt werde dat vat sou- de bersten en haddet gheen ademtocht als constantiuus ende gregorius seggenGa naar eindnoot56128 ouer iob Want die onreynicheyt dyes 56130[regelnummer] wijns moet tot enen ghate bouen wt gheworpen worden totter tijt toe dat die wijn puer ende claer is. Item inden eersten als die wijn noch most is. ende wordt hi ghedroncken soe clymmet hy 56135[regelnummer] ter herssen ende maect veel veruaerlijc- ker dromen ende quade humoren. ende maect rommelinghen ende opblasinge inden darmen. Item galienus seyt dat alle wijn alsoe langhe als hi nieuwe is 56140[regelnummer] ende versch soe en heuet hij ghenen macht die spyse ouer tlichaem te leyden ende daer omme hoe dat die wijn bat ge- soncken is ende ghepuert hoe dat hi der naturen vriendelijcker is want dan soe 56145[regelnummer] werdt zijn hetten ghestarct alle daghe alsoe wel inden roeke als inden smake Ende hy werdt oeck inder craften ghe- starcket ten waer dat hy verderft wer- de vanden vate of van quader venijnder 56150[regelnummer] luchten dat dicwijl gheualt. ende dan soe is is hy dyer naturen een venijn.Ga naar eindnoot56151 Item die wijn die sonderlinghe out is dye ghaet ter ghetempertheyt in dyer hetten bouen ende daer omme verwan- 56155[regelnummer] delt hi sinen smake ende zijn verwe. en- de dese wijn quetst de herssen ouermits zijnder scharpicheyt ende slaet die me- morie. ende ouermits zijnre droecheyt ende zijnder hetten ontsteect hi die sub- 56160[regelnummer] stancialighe vuchticheyt ende lescht dye natuerlijcke hetten ende daer om is hy te prijsen die wijn die niets te nuwe en is noch te oudt en is mer billiker die mid- delbaer is. want dese is getempert. hier 56165[regelnummer] toe seyt ysaac in dietis. Dat Clxxxix. capitel vanden gemaecten wijn. VInum conditum die wert costelicGa naar eindnoot56167 als mit spesien die wel ruken en- de mit ghoeden cruden alst openbaert 56170[regelnummer] inden wijn die mit dat seluen ghemaket
[Folio 364r]
is. ende inden clareyt inden moraet ende in deser ghelijck. ende alsulcke winen zijn goet te drincken ende si dyenen oec totter medicinen Want die cruden verwandelen 56175[regelnummer] die wijn zijn craft zijn smake ende zijn ver- we ende si zijn ghenoechliker te drincken dan slechte wynen want die goede specien behouden den wijn in zijnre craften ende die wijn starct die hersen ende maect goe- 56180[regelnummer] den appetijt ende zuuert dat bloet en- de ghaet bynnen den aderen ende den leden etcetera Dat Cxc. capitel die eerst zuet is VInum primo dulce wijn die eerstGa naar eindnoot56184 56185[regelnummer] zuet is ende ghetempert inden smake ouermits kokinghe der zonnen of der luchten ende ouermits langhe sie- dinghe wort die wijn verderft ende wort in zuericheden verkeert wanneer dat hy 56190[regelnummer] gheen craft en heuet daer hi mede be- waert wordt als ysaac seyt in dietis int capittel vanden edick. Want die wijn die eerst natuerlijcke warm was die wordt wesentlijcke cout ouermits hetten dyen 56195[regelnummer] verderuende is. ende hi wordt verkeert in edick ende is meer droeghe dan cout. Item die selue ysaac seyt aldaer dat alsulcke edick die vanden wijn ghecomen is ver- cout te maten als inden eersten grade 56200[regelnummer] Mer hi droecht sterckelijcken inden der- den grade want ouermits der subtilich- heyt zijnre substancien ende ouermits cranc- kicheyt zijnre coutheyt soe doerschyet hi tlichaem lichtelijck ende ghaet voert 56205[regelnummer] doer totten steden die verre staen ende daer en is gheen zuer natticheyt als is van appelen van garnaten of van ande- ren zueren die also verre doergaet als die wijnedic want die zuericheit vanden ap- 56210[regelnummer] pelen van garnaten en gaet niet verre als inder maghen ende inder leueren ende daer omtrent mer die edic schiet al verre totten vter- sten leden ende daer om als ghi die mage of die leuer of daer omtrent vercoelen wilt 56215[regelnummer] soe neemt dat sap vanden appelen van ghar- naten ende deser ghelijck. Mer wildy dye vterste leden vercoelen soe neemt edic want hi is ontbindende dunnende ende insniden- de ende daer om scheyt hi ende ontbint be- 56220[regelnummer] wronghelt bloet of melc inder maghen datter verwarmt of verhardt is ist datGa naar eindnoot56221 dat hi ghedroncken wort Item die edick starct die maghe ende maect enen appetijt ende verdruckt alle quaetheyt die totter 56225[regelnummer] maghen loept ende hi is goet teghens ve- nijntheyt die den doot inbrenghen als is opium billen saet ende euforbium ende de- ser ghelijc. hier toe heuet ysaac gheseit Item plinius ende dyascorides seggen dat 56230[regelnummer] starcken edick op een yser ghedaen of op coude aerde siedet ter stont op ende stempt dat buuckeuel ende bloet ende vindt hy den buuc vol hi ydelten ende vint hi den buuc idel hi stopten ende hi is goet den ghenen die in fre- 56235[regelnummer] nesien of in litargien leggen ende hi zuuert versche wonden ende maecse reyn ende en laet-Ga naar eindnoot56236 se niet drynten ende hi beneemt den stanc vanden tantvleysch ende quetst die zeenen vanden tanden ende hi dwinghet coringhe en- 56240[regelnummer] de walghinghe dyen gorghelt inder ke- len ende hi helpet den douen ende opent die weghen des horens ende scharpet dat ghesichte ende hi vreet metalle ende men maect menigherhande verwen wt hem. 56245[regelnummer] als cheruze van loede spaensgroen van coper ende lazuer van siluer. Dese wer- den al ouermits hulpen des edicks. Item een eye langhe in edick gheleyt wordt weke ende dye heffe vanden edic 56250[regelnummer] is goet teghens beten eens serpentes
[Folio 364v]
dat ghehoernt is datmen cerastes heit ende teghen beten van verwoeden honden ende van- den cocodrillen Hier toe heuet plinius ghe- seyt libro xxiij. capitulo x. etcetera 56255[regelnummer] Dat Cxci. capitel vanden laetsten wijn die vter perssen coemt VInacium ende vinarium dat is dyeGa naar eindnoot56257 laetste wijn die laetst vter persen loept ende is byna als heffe vanden wijn. 56260[regelnummer] Vinaria dat zijn die doppen ende bolsteren die daer inder perssen bliuen als de wijn al wt is gheperst diemen wech worpet. Ende dat scarp dat inden doppen leyt dat heyt acinum ende dese doppen ethen die zo- 56265[regelnummer] ghen ghaern al ist dat si luttel voetsels gheuen want si maken meer opblasinge dan voedinghe HEc vinaria rie dats een kelre of deGa naar eindnoot56268 stede daermen den wijn leyt ende hoe dat de 56270[regelnummer] stede couder is ende drogher hoe dat si be- quamer is den wijn te leggen ende daer om pleechtmen in die aerde of inde steenroet- sen te grauen op dat die winen daer te bat bescermt sullen wesen vander quader luch- 56275[regelnummer] ten dat si niet zuer en sullen worden of verderft etcetera Dat Cxcij. capitel van viola VYola dat is een vyole ende ysidorusGa naar eindnoot56278 seyt datter drie species of zijn als 56280[regelnummer] purpur wit ende melina Mer hare alre bladeren zijn van couder ende wateriger na- turen ende laxerende Want violen mit honich ende mit water ghecoect slappen den buuck ende soe mit zuker morwen si oeck in enen 56285[regelnummer] glase gheset ter zonnen ende si zaftighen dye opheffinghe des buucx ende si benemen die hetten vanden coerts ende den dorst Item tsaet vander violen verdrijft die dracht vanden vrouwen ende doot die pyeren en- 56290[regelnummer] de neemt af dye hetten van dyer leue- ren. Item dye vyole is een cleyn cru- deken inder substancien. ende die ver- sche is beter dan die oude Wes bloem van groter luchten is. Ende dese lucht zafti- 56295[regelnummer] ghet dye hetten vander harssen. ende starcket die sielijcke gheesten ende ma- ket slapinghe ende tempert die hersen ende hoe dye bloeme crachtigher is hoe dat si meer totter aerden neyghet 56300[regelnummer] Item die leynten bloemen ghaen eerst op als dyascorides seyt etcetera Dat Cxciij. capitel van vlmus. VLmus heeft sinen naem gheno-Ga naar eindnoot56303 men daer omme want hy best in 56305[regelnummer] vuchten steden wast Want in hoghen gheberchten of in anderen scharpen ste- den wast hi qualicste als ysidorus seyt libro xvij. hi druct zijn wortelen dyep in die aer- de ende hi zuuct die vuchticheit vanden die- 56310[regelnummer] pen darmen der aerden totten voetsel der louerenGa naar eindnoot56310 ende der telgeren ende hi seindt veel knopiger telgheren wt ende hi maect den wandelaers enen bequamen schiem ouermits die dic- kicheyt zijnre bladeren Item het is een 56315[regelnummer] onvruchtbaer boem ende hi wordt van ply- nius ghetelt onder den bomen die eyke- len draghen ende hi heuet wittachtighe blomen die wel rueckende zijn als die lyn- deboem ende zijn greynen zijn als cube- 56320[regelnummer] ben mer die vrucht is onnut ende die byen zijn ghaern op sinen blomen ende si vergha- deren daer honich wt Ende al ist dat hy onvruchbaer is in hem seluen nochtans is hi nut enen wijnghaert die vruchtba- 56325[regelnummer] re is Wes vruchten ende rancken hi staen- de hout ende hi heeft enen harden ruwen bast ende is een hout dat bynnen morwe is in te sniden ende ghenoechlijcken in te grauen als lyndebomen houte. alsGa naar eindnoot56329 56330[regelnummer] ysidorus seyt.
[Folio 365r]
Dat Cxciiij. capitel vander netelen VRtica dat is een netel ende is van vie-Ga naar eindnoot56332 righer naturen als macrobius seyt. Want die den netel aentast dye verbarnt 56335[regelnummer] zijn hant Item die netel is tweerhande als barnende ende bitende ende maect blada-Ga naar eindnoot56336 ren ende ioecte ende heeft zarpe bladeren ende scharp ende roedelachtich groen. Ende heeft stelen die vol anghelen zijn die 56340[regelnummer] der luden handen verbarnen ende is van zwa- ren roke ende van bitteren smake Ende daer is een ander netel diemen heyt vrtica mor- tua dat is die dode netel ende zijn blader zijn witter ende ronder ende dese en barnt 56345[regelnummer] niet ende heeft een witte bloem ende is van zwaerder luchten ende van quaden sma- ke ende beyde die netelen zijn medicinael want haer sap ghedroncken mit wijn is goet teghens die gheelsucht ende te- 56350[regelnummer] ghen tlanceuel ende mit honich ghe- nomen gheneestet den ouden hoest ende zuuert die longhen ende beneemt dye heffinghe vanden buucke Item zijn bla- deren mit soute ghestoeten ghenesen ver- 56355[regelnummer] vuylde wonden ende zuuerense ende ghe- nesen beten van honden ende kanckers Ende zijn wortel ghestoten mit wijn ende in olien ghecoect is ghoet op ghehenenGa naar eindnoot56358 mylten Item zijn zap stempt bloet ter 56360[regelnummer] nasen ende mit mirra stoppet menstrua. Item tsaet vanden netelen mit honich ende mit peper ende dan mit wijn ghe- droncken beroert die myn ende doet vrijn comen Item tcruut versch ghecoect dat 56365[regelnummer] morwet den buuck ist datment eet: waer af dat plinius seyt ende ghebiet datmen versche netel nemen sal als hi eerst wast inden maert ende cokenen als warmoes ende etenen teghen veel passien nochtan is hi nut- 56370[regelnummer] ter in medicinen dan in spisen Dat Cxcv. capitel vanden oncrude. ZYsania is een cruut vanden welckenGa naar eindnoot56372 ysidorus seyt libro xiiij. Welc cruut die poeten heyten dat onsalighe lolium 56375[regelnummer] daer omme dattet onvruchtbaer is ende onnut ende is feminini generis in singulari ende neu- tri generis in plurali als die selue seyt. het wast onder den weijten in corrupten ende ve- nijnden tiden die droghe zijn ende alsoe lan- 56380[regelnummer] ghe alst cruut is soe ist den weyte ghe- lijck ende men en macht naeuwe vanden weyte onderkennen ende het verderuet den weyte waer dat hy wast ten si dat- men dyen behendelijcken wt wyede men 56385[regelnummer] sallen wt plocken als hi versch is op dat hi onder den weyte niet ghemenghet en werde ende ist datmen dese zyzania rijp laet werden soe werdt hi vlusch bekent ouermits sinen zade Item zizania heuet 56390[regelnummer] een scharpe craft ende alsoe meer een ve- nijnde craft opblasende ende windich en- de daer omme maect hi dronckenschap ende quetst die memorien ende verwandelt den smake des broets daer hi mede ge- 56395[regelnummer] menghet werdt ende ist datmens veel eet soe quetst hi zeer ia het doot die lu- den onderwylen ende al ist dat hi hinder- lick is van bynnen te eten hi is nochtans nut mede te meysteren van buyten want 56400[regelnummer] ist dat hi mit gharsten meel ende mitten puluer van wyeroeck ende mit soffraen ghemenghet werdt soe helpt hy totter ontfanghenis dyer vrouwen Ende wert hy ghemenghet mit lijnsade ende in wi- 56405[regelnummer] ne ghecoect soe scheydt hi harde apos- temen ende werdt hi ghecoect mitten za- de mitter wortelen ende mitten bast so ge- neset hy wonden ende zuuert dat ver- vuylt is ende is ghoet teghen fistelen ende 56410[regelnummer] tegen den kancker ende doet menstrua zeer co-
[Folio 365v]
men ende schicket dye moeder ter ont- fanghenis etcetera Dat Cxcvi. capitel vanden ghengebaer. ZInzibar is een wortel eens cruutsGa naar eindnoot56414 56415[regelnummer] ende is heet ende vucht als gheseyt wort in platheario ende dat een is tamme ende dat ander wilde. ende dat wilde heeft den scarpsten smake ende is dichter van verwen mer niet soe wit mer breect lich- 56420[regelnummer] teliker ende is goet tegen coude saken vander borsten ende der longhen ende hi scheydet die zericheyt der maghen ende der darmen die van wynde comet ist dat hi mit wijne ende mit comijn ghenomen wert soe starct 56425[regelnummer] hi die maghe ende maect een verduwinge ende scharpt dat ghesichte ende dunnet dat vluns opt oghe ende verteret. Ende datGa naar eindnoot56427 doet die tamme best ende bat dan die wil- de ghenghebaer. ende hoe dat hi wytter 56430[regelnummer] ende verscher is hoe dat hi scharper ende beter is. Men machen twe of drye iaer houden in goeder machten mer nae dor- ret hy ende wort vanden wormen doergatet ende om zijnre vuchticheit wille soe wert 56435[regelnummer] hy vervuult ende doerboert als ysaac seit Waer bi ist dat sake dat yemant desen ghenghebaer langhe houden wilde so ist noet dat hi dyen legghe onder den pe- per op dat die vuchticheyt des ghenge- 56440[regelnummer] baers getempert werde mitter droech- heyt des pepers als die selue seyt Dat Cxcvij. capitel vanden zedewaer ZEduarium is heet ende droghe endeGa naar eindnoot56443 die tamme is meest te kyesen ende 56445[regelnummer] die daer gheelste is ende die dun ende lang is ende scarp inden smake ende die niet doer- boert en is Die wilde is wittachtich ende stipticke mit een luttel scarpheyden ende is goet tot alle den dingen dat die ghengebar 56450[regelnummer] is mer hy starcket die maghe ende dat lichaem ende maect enen appetijt als pla- thearius seyt etcetera Dat Cxcviij. capitel vanden zuker. ZVcarum of zuccata dat is zuker.Ga naar eindnoot56454 56455[regelnummer] Dese maectmen van zommighen ryeden die wassen in staende wateren by- den ryuier dyemen nylus heyt ende dat zap van dyen ryeden heyt canna mellis daer- men zuker af maect ouermits cokinge 56460[regelnummer] alsmen sout van warter maect Men plachGa naar eindnoot56460 die ryeden ontween te stoten ende doense in enen ketel ende cokense mit enen cranc- ken vyere thent si dick werden. ende eerst- weruen schynen si al schuum te wesen. 56465[regelnummer] mer nae als si sincken soe werden si dyc- ker ende comen bat opten gront. ende datter ydel is dat blijft bouen ende dat is al- te zuet ende ghatich ende en kraect on- der den tanden niet alsment kaeuwet. 56470[regelnummer] mer het ghaet thans en wech ende smelt ende datter goet is ende dat inder zonnen gheset in enen ronden vate dat wordet hardt ende wit. Ende daer is een ander zuker die gheelre is ende dese is dye 56475[regelnummer] heetste ende desen en salmen altemael inden heten coerts niet gheuen ende dye goede zuker is ghetempert in sinen qua- liteyten ende daer om als ysaac seit in die- tis te scheyden ende te dunnen ende dyen 56480[regelnummer] buuck te vuchtighen ende die maghe te zuueren ende die scarpicheyt der borsten ende der longhen te zaftighen ende die stem- me te claren ende den hoest ende die hees- scheyt af te halen ende die verloren vuch- 56485[regelnummer] ticheyt weder te gheuen ende hy heuet die bitterheyt der cruden ende der spe- cien weder te temperen ende daer omme is hy goet inder medicinen als in elec- tuarien in pulueren ende in syropen als 56490[regelnummer] ysaac seyt nochtans blaest hy dyen bu-
[Folio 366r]
ke wat op ende sonderlinghe als hy den eten ghenomen wert Want alle zuet dinc is van naturen opblasende ende haesten werdt hy inder roder colera verwandelt 56495[regelnummer] ist dat hy den colerijns ghegheuen wert Want ghelijckerwijs dat die zueriche- de die scharpheyt vanden colera verdruc- ket ende lesschet alsoe verkeert verweckt die zueticheyt die colera ende voetse als 56500[regelnummer] ysaac seyt inden seluen capittel. Ga naar eindnoot+	eindnoot46170 boekc Lees: boeck. eindnoot46172 N Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (03-08), met representant (05), met penwerk. eindnoot46192 A Lombarde, 2 regels hoog (23-24), met representant. eindnoot46194 arius Lees: aruis. eindnoot46211 verden Lees: werden. eindnoot46216 arders Lees: anders. eindnoot46235 it Lees: is. eindnoot46274 tokinghen Lees: cokinghen. eindnoot46352 dettet Lees: dattet. eindnoot46378 damp Lees: damper. eindnoot46412 vuchtic- heyt In druk een verticaal streepje in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot46475 A Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot46490 toernen Lees: coernen. eindnoot46513 genonden Lees: geuonden. eindnoot46568 droefheyt Lees: droecheyt. eindnoot46656 grode Lees: gronde. eindnoot46716 meninge Lees: menginge. eindnoot46730 stenden Lees: steden. eindnoot46743 zwarter Lees: zwaerre? eindnoot46781 was die eerst verwarmt was Lees: die eerst verwarmt was. eindnoot46799 wassige Lees: wassinge. eindnoot46801 mauieren Lees: manieren. eindnoot46847 tijt De ij-ligatuur staat ondersteboven. eindnoot46858 plaute Lees: plante. eindnoot46878 vruchteu Lees: vruchten. eindnoot46881 die Lees: der. eindnoot46985 fi- gure In druk een verticaal streepje in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot47014 Iteem Lees: Item. eindnoot47023 ouderwijlen Lees: onderwijlen. eindnoot47052 wer Lees: wert. eindnoot47112 hnmoren Lees: humoren. eindnoot47121 trecket In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot47137 A Lombarde, 2 regels hoog (06-07), met representant. eindnoot47203 33 Handgeschreven tekst in rechtermarge (33): 'vieren hout'. eindnoot47204 A Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot47217 vuciticheit Lees: vuchticheit. eindnoot47226 retht Lees: recht. eindnoot47240 A Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant. eindnoot47278 mtt Lees: mit. eindnoot47310 A Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot47329 ende ende Lees: ende. eindnoot47330 eeurehande Lees: eenrehande. eindnoot47383 A Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot47387 hol In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot47388 kuopich eude Lees: knopich ende. eindnoot47397 A Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot47437 mediciuen Lees: medicinen. eindnoot47443 33 Handgeschreven tekst na de punt: 'dille'. eindnoot47444 A Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot47476 A Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot47483 wiuden ee Lees: winden te. eindnoot47488 byunen Lees: bynnen. eindnoot47493 A Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot47506 verdroechr Lees: verdroecht. eindnoot47523 ghemegt Lees: ghemengt. eindnoot47528 veuijn Lees: venijn. eindnoot47544 bescrmet Lees: bescermet. eindnoot47577 spiseu Lees: spisen. eindnoot47594 balschken Lees: balchsken. eindnoot47595 toerngens Lees: coerngens. eindnoot47634 A Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot47683 indeu Lees: inden. eindnoot47693 ziju Lees: zijn. eindnoot47706 16 Handgeschreven tekst in linkermarge (16): 'swart haer'. eindnoot47709 A Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot47757 tveuijn Lees: tvenijn. eindnoot47767 A Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot47788 18 Handgeschreven tekst in linkermarge (18): '[...]camen ende [...]'. eindnoot47798 A Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot47802 telgegheren Lees: telgeren. eindnoot47828 18 Handgeschreven tekst na 'arthemesia': 'biuoet'. eindnoot47829 A Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot47858 A Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot47870 B Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot47877 opobalsamnm Lees: opobalsamum. eindnoot47882 honich. De punt staat superscript. eindnoot47893 hii Lees: hi. eindnoot47953 B Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot48003 B Lombarde, 3 regels hoog (33-35), zonder representant. eindnoot48028 eude Lees: ende. eindnoot48049 B Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot48059 vnchtichheyt Lees: vuchtichheyt. eindnoot48063 tornighe Lees: coringhe. eindnoot48068 gheueest Lees: gheneest. eindnoot48077 B Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot48079 29 Handgeschreven tekst in rechtermarge (28-30): 'luzen ne[...] schoen. th[...]'. eindnoot48083 eude Lees: ende. eindnoot48097 C Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot48111 iuden Lees: inden. eindnoot48162 ziju Lees: zijn. eindnoot48163 iu Lees: in. eindnoot48169 C Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant. eindnoot48214 C Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot48257 C Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot48261 waerhyet Lees: waerheyt. eindnoot48288 vandeu Lees: vanden. eindnoot48294 eude Lees: ende. eindnoot48302 C Lombarde, 2 regels hoog (12-13), zonder representant. eindnoot48374 C Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot48404 aromaticns Lees: aromaticus. eindnoot48434 confortereu Lees: conforteren. eindnoot48448 C Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot48463 C Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot48472 iut Lees: int. eindnoot48503 C Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot48544 C Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot48560 C Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot48588 C Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot48611 Handgeschreven tekst na de punt: 'volres caerden'. eindnoot48612 C Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot48651 C Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot48661 bloees Lees: bloets. eindnoot48674 salmeu Lees: salmen. eindnoot48681 proprieyten Lees: proprieteyten. eindnoot48685 C Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot48713 plhnius Lees: plynius. eindnoot48721 32 Handgeschreven tekst in rechtermarge (32-33): 'nota'. eindnoot48731 Handgeschreven tekst na 'carabus': 'Coliander'. eindnoot48732 C Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot48741 ceriander Lees: coriander. eindnoot48750 C Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot48757 ysidorius Lees: ysidorus. eindnoot48766 tseat Lees: tsaet. eindnoot48789 C Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant. eindnoot48845 soffraeu Lees: soffraen. eindnoot48873 C Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot48878 eynun Lees: eyuun. eindnoot48922 nisnijt Lees: insnijt. eindnoot48942 dyascorldes Lees: dyascorides. eindnoot48944 C Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot48976 eude Lees: ende. eindnoot49003 C Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot49013 wondeu Lees: wonden. eindnoot49021 meeest Lees: meest. eindnoot49025 C Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot49037 coept Lees: cnoept. eindnoot49040 vrrrot Lees: verrot. eindnoot49100 ziju telghereu Lees: zijn telgheren. eindnoot49110 C Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot49130 tauden Lees: tanden. eindnoot49136 C Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot49162 33 Handgeschreven tekst in linkermarge (33-34): 'bakelar boem nota'. eindnoot49163 D Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot49263 D Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot49290 gheschoteu Lees: gheschoten. eindnoot49306 uaem Lees: naem. eindnoot49316 27 Handgeschreven tekst na de punt: 'serpentine \| nota'. eindnoot49317 D Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot49356 D Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot49387 E Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant. eindnoot49427 18 Handgeschreven tekst na de punt (17-18): 'wedewinde'. eindnoot49428 E Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot49490 Handgeschreven tekst in bovenmarge: 'nota'. eindnoot49506 17 Handgeschreven tekst na de punt, doorlopend in rechtermarge: 'sponsa solis of solsequium'. eindnoot49507 18 Handgeschreven tekst in rechtermarge (18-19): 'i. steen c[...] ende gelij[...]'. eindnoot49512 luucc Lees: luuct. eindnoot49529 E Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot49557 plathearus Lees: plathearius. eindnoot49582 E Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot49595 E Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot49604 35 Handgeschreven tekst na de punt: 'nota'. eindnoot49605 E Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot49634 E Lombarde, 2 regels hoog (25-26), zonder representant. eindnoot49641 melaucoliose Lees: melancoliose. eindnoot49643 qnartaen Lees: quartaen. eindnoot49649 E Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot49683 F Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot49782 13 Handgeschreven tekst na de punt: 'esschenboem'. eindnoot49783 14 Handgeschreven tekst in linkermarge (14-15): 'fenijn'. eindnoot49796 esscheu Lees: esschen. eindnoot49826 17 Handgeschreven tekst in rechtermarge (17): 'buceuel'. eindnoot49827 choern Lees: choren. eindnoot49832 F Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot49841 aldns Lees: aldus. eindnoot49882 F Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot49883 b. Oplossing van de afkorting onbekend. eindnoot49891 noch De n staat ondersteboven. eindnoot49923 opblasinhhe Lees: opblasinghe. eindnoot49942 mannen Lees: mammen? eindnoot49965 erweteu Lees: erweten. eindnoot50009 F Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot50037 zomwighe Lees: zommighe. eindnoot50059 onernloedighen Lees: oueruloedighen. eindnoot50070 grauen Lees: granen. eindnoot50105 bonen Lees: bouen. eindnoot50115 F Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot50125 F Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot50145 seggheu Lees: segghen. eindnoot50164 mediciuen Lees: medicinen. eindnoot50196 mannen Lees: mammen. eindnoot50209 F Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot50237 F Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot50262 F Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot50299 10 Handgeschreven tekst na de punt: 'galbanum'. eindnoot50300 F Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot50305 plinins Lees: plinius. eindnoot50327 F Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot50350 vnchticheyt Lees: vuchticheyt. eindnoot50367 ghehonden Lees: ghehouden. eindnoot50377 F Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot50401 boecke. In druk een afbrekingsteken in plaats van een punt. eindnoot50433 F Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot50450 byeen Lees: byen. eindnoot50462 Iten Lees: Item. eindnoot50478 eerst In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot50489 eude Lees: ende. eindnoot50513 F Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot50526 brenget In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot50527 esi Lees: ende. eindnoot50529 oeebaer Lees: oerbaer. eindnoot50584 scarpichett Lees: scarpicheit. eindnoot50616 G Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot50637 bynuenste Lees: bynnenste. eindnoot50653 bewronghetse Lees: bewrongheltse. eindnoot50685 G Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot50714 esi Lees: ende. eindnoot50748 G Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot50756 znuer Lees: zuuer. eindnoot50800 G Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot50808 puuerste Lees: puerste. eindnoot50820 onreunicheyt Lees: onreynicheyt. eindnoot50830 G Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot50846 lutten Lees: luttel. eindnoot50858 qnaliteyten Lees: qualiteyten. eindnoot50868 G Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot50888 G Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot50891 thoern Lees: choern. eindnoot50925 etctera Lees: etcetera. eindnoot50979 G Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot51022 I Lombarde, 2 regels hoog (13-14), met representant. eindnoot51052 iumperus Lees: iuniperus. Vergelijk index, 8ra25. eindnoot51053 IVmperus Lees: IVniperus. Vergelijk index, 8ra25. eindnoot51091 pla- thearius In druk een punt in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot51099 Y Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot51133 Handgeschreven tekst in linkermarge (04-05): '[...]n aldus hetende [...]ijc van werck'. eindnoot51147 lnchtich Lees: luchtich. eindnoot51150 INsqmamus Lees: INsquiamus. eindnoot51173 balskens Lees: balchskens. eindnoot51202 K Lombarde, 2 regels hoog (33-34), met representant. eindnoot51214 hont Lees: hout. eindnoot51247 mannen Lees: mammen. eindnoot51256 L Lombarde, 2 regels hoog (07-08), met representant. eindnoot51259 detmense Lees: datmense. eindnoot51265 16 Handgeschreven tekst na 'lentiscus' (15-16): 'mastijc'. eindnoot51266 L Lombarde, 2 regels hoog (17-18), zonder representant. eindnoot51270 ghe- gheclouen Lees: gheclouen. eindnoot51277 vydnt Lees: vyndt. eindnoot51320 MIlium Lees: LIlium. eindnoot51323 ghedaenre Lees: ghedaente. eindnoot51402 esi Lees: ende. eindnoot51411 za Lees: zade. eindnoot51431 coorneu tdaer ijsaet Lees: coornen daert saet. eindnoot51437 L Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot51462 hettende Lees: hette ende. eindnoot51465 vercoel Lees: vercoelt. eindnoot51473 ende In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot51502 theylilighe Lees: theylighe. eindnoot51504 corte De r staat ondersteboven. eindnoot51524 L Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant. eindnoot51536 phylantopos Lees: phylantropos. eindnoot51560 bunckeuel Lees: buuckeuel. eindnoot51570 cronselen Lees: crouselen. eindnoot51585 L Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot51621 L Lombarde, 2 regels hoog (12-13), zonder representant. eindnoot51635 ruet Lees: roet. eindnoot51664 L Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot51675 ondersfheyt Lees: onderscheyt. eindnoot51725 bemynneu Lees: bemynnen. eindnoot51727 xix. Lees: xcix. Vergelijk index, 8ra38. eindnoot51728 L Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot51732 capitulo De opgeloste afkortingspunt staat superscript. eindnoot51759 maecmen Lees: maectmen. eindnoot51764 tluas Lees: tulas. eindnoot51794 sey Lees: seyt. eindnoot51796 M Lombarde, 2 regels hoog (27-28), met representant. eindnoot51797 groer Lees: groet. eindnoot51823 die eerste eynde des eersten Lees: eynde des eersten? eindnoot51826 beghiune Lees: beghinne. eindnoot51834 telghereu Lees: telgheren. eindnoot51845 M Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot51851 appalen Lees: appelen. eindnoot51858 indenn Lees: inden. eindnoot51904 auderen Lees: anderen. eindnoot51913 legggen Lees: leggen. eindnoot51915 M Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot51969 deu Lees: den. eindnoot51983 M Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot52004 ghardedekens Lees: ghardekens. eindnoot52036 M Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot52046 zeet Lees: zeer. eindnoot52078 gheualsht Lees: gheualscht. eindnoot52118 MYrtnm Lees: MYrtum. eindnoot52132 M Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot52133 rnuct Lees: ruuct. eindnoot52157 ind Lees: inder. eindnoot52176 lesschct Lees: lesschet. eindnoot52213 contraxien Lees: contrarien. eindnoot52215 circnlen Lees: circulen. eindnoot52225 M Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot52226 langheu sieel Lees: langhen steel. eindnoot52239 M Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot52240 ennde Lees: ende. eindnoot52242 inden De eerste n staat ondersteboven. eindnoot52265 vevuult Lees: vervuult. eindnoot52286 van malus Zowel in het boek als in de index wordt abusievelijk de titel van capitel c. vermeld. Vergelijk index, 8ra40 en 8rb08. eindnoot52287 M Lombarde, 2 regels hoog (38-39), met representant. eindnoot52315 ghedwonghen Lees: ghedwoghen. eindnoot52322 Ci. Lees: Cx. Vergelijk index, 8rb09, maar ook daar is dit capitel foutief genummerd met ci. eindnoot52323 N Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot52350 vandan Lees: vanden. eindnoot52404 natnerlijck Lees: natuerlijck. eindnoot52413 vuchticheytden Lees: vuchticheyden. eindnoot52443 N Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot52452 verdenwet Lees: verdeuwet. eindnoot52487 N Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot52520 esi Lees: ende. eindnoot52525 O Lombarde, 2 regels hoog (36-37), met representant. eindnoot52527 rvij. Lees: xvij. eindnoot52568 gheslchten Lees: gheslachten. eindnoot52625 smexigher Lees: smerigher. eindnoot52642 uochtans Lees: nochtans. eindnoot52673 O Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot52775 O Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant. eindnoot52807 Ysldorus Lees: Ysidorus. eindnoot52842 index Lees: inder. eindnoot52881 Dat Cxvij. capitel van gherst In druk staat deze titel op de vorige regel (31), achter 'etcetera'. eindnoot52882 O Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot52919 P Lombarde, 2 regels hoog (29-30), met representant. eindnoot52937 vinghoren Lees: vingheren. eindnoot53069 palboem Lees: palmboem. eindnoot53089 P Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot53106 bessem Lees: bessen. eindnoot53145 Cxxx. Lees: Cxx. Vergelijk index, 8rb19, maar ook daar is dit capitel foutief genummerd met cxxxiij. eindnoot53146 P Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot53166 Cxxxi. Lees: Cxxi. Vergelijk index, 8rb20, maar ook daar is dit capitel foutief genummerd met cxxxi. eindnoot53167 P Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot53190 Cxxxij. Lees: Cxxij. Vergelijk index, 8rb21, maar ook daar is dit capitel foutief genummerd met cxxxij. eindnoot53191 P Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot53219 P Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot53234 wor Lees: wort. eindnoot53253 schrp Lees: scharp. eindnoot53276 P Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot53308 P Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot53311 meden Lees: mede. eindnoot53335 P Lombarde, 2 regels hoog (05-06), zonder representant. eindnoot53398 d:e Lees: die. eindnoot53405 P Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant. eindnoot53433 P Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot53436 ende De n staat ondersteboven. eindnoot53445 hangden Lees: hanghen. eindnoot53448 in De i staat ondersteboven. eindnoot53484 P Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot53495 Dac Lees: Dat. eindnoot53496 P Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant. eindnoot53520 sonderlimghe Lees: sonderlinghe. eindnoot53525 35 Handgeschreven tekst in rechtermarge (35): 'tegent 4. nota'. eindnoot53529 slethts Lees: slechts. eindnoot53545 etteringhen Lees: etterighen. eindnoot53550 tboetighe Lees: tbloetighe? eindnoot53558 P Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot53569 subtijlende De n staat ondersteboven. eindnoot53580 P Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot53652 P Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot53663 confortereu Lees: conforteren. eindnoot53675 Czxxv. Lees: Cxxxv. eindnoot53676 P Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot53689 singulari De l staat ondersteboven. eindnoot53744 Q Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant. eindnoot53775 O Lombarde, 2 regels hoog (05-06), zonder representant. eindnoot53788 R Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant. eindnoot53798 verplantighe Lees: verplantinghe. eindnoot53800 wilede Lees: wilde. eindnoot53826 zuket Lees: zuker. eindnoot53870 R Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant. eindnoot53873 vlimich Lees: vilmich? eindnoot53880 vlimich Lees: vilmich? eindnoot53887 herten Lees: hetten. eindnoot53909 anerden Lees: aerden. eindnoot53924 trerken Lees: trecken. eindnoot53955 athemensis Lees: atheniensis. eindnoot54002 R Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot54020 varbarnen Lees: verbarnen. eindnoot54042 tenghen Lees: teghen. eindnoot54046 36 Handgeschreven tekst in linkermarge (36-38): '[...]erpentijn [...] wieroec [...] etcetera omnes gom'. eindnoot54070 loeept Lees: loept. eindnoot54078 dichtichticheyt Lees: dichticheyt. eindnoot54086 laude Lees: lande. eindnoot54127 R Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot54208 ziju Lees: zijn. eindnoot54216 S Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant. eindnoot54265 CAlix Lees: SAlix. eindnoot54342 lucht In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot54346 S Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot54393 S Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot54400 ais Lees: als. eindnoot54421 seyr Lees: seyt. eindnoot54423 S Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot54426 selnen Lees: seluen. eindnoot54437 S Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot54449 genuechriken Lees: genuechliken. eindnoot54485 SYtomorus Lees: SYcomorus. eindnoot54493 siromorus Lees: sicomorus. eindnoot54504 dyaseorides Lees: dyascorides. eindnoot54513 S Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot54563 S Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot54676 S Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot54685 yser Lees: isser? eindnoot54708 lettenr Lees: letter. eindnoot54710 L Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant. eindnoot54735 S Lombarde, 2 regels hoog (05-06), zonder representant. eindnoot54747 S Lombarde, 2 regels hoog (17-18), zonder representant. eindnoot54748 heydinghen Lees: heyndinghen. eindnoot54766 S Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot54775 S Lombarde, 2 regels hoog (05-06), zonder representant. eindnoot54802 S Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot54822 bernemt Lees: benemt. eindnoot54841 S Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot54844 dat dat Lees: dat. eindnoot54855 S Lombarde, 2 regels hoog (05-06), zonder representant. eindnoot54869 eenxehande Lees: eenrehande. eindnoot54887 vererkeert Lees: verkeert. eindnoot54900 S Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot54930 T Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot54943 T Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot54956 vexwen Lees: verwen. eindnoot54957 gheyten Lees: geheyten. eindnoot54981 T Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot54991 theberintus Lees: therebintus? Vergelijk index, 8va25. eindnoot54992 THeberintus Lees: THerebintus? Vergelijk index, 8va25. eindnoot55029 T Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot55045 Clrviij. Lees: Clxviij. eindnoot55046 T Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot55056 cirsis Lees: tirsis. eindnoot55059 T Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot55072 T Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant. eindnoot55080 buyteu Lees: buyten. eindnoot55107 substaucialighe Lees: substancialighe. eindnoot55131 complexien De i staat ondersteboven. eindnoot55159 znuerende Lees: zuuerende. eindnoot55168 ma- Lees: maket. eindnoot55174 secnndo Lees: secundo. eindnoot55189 T Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot55228 T Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot55236 T Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot55258 VHus Lees: THus. eindnoot55270 niet De n staat ondersteboven. eindnoot55276 dyr Lees: dye. eindnoot55351 witren Lees: witten. eindnoot55376 latij Lees: latijn. eindnoot55385 V Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot55387 natner Lees: natuer. eindnoot55396 V Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot55424 dattex Lees: datter. eindnoot55453 V Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot55476 V Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot55540 cooemt Lees: coemt. eindnoot55620 V Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot55643 drunen Lees: druuen. eindnoot55644 drunen Lees: druuen. eindnoot55653 V Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot55676 V Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot55678 wsrt Lees: wert. eindnoot55704 heueft Lees: heuet. eindnoot55717 ter ter Lees: ter. eindnoot55740 V Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot55744 glorie Lees: glarie. eindnoot55756 botrns Lees: botrus. eindnoot55826 drunen Lees: druuen. eindnoot55830 VVa De lombarde Q is door de rubricator veranderd in V, met toevoeging van een handgeschreven representant v. eindnoot55838 hetteu Lees: hetten. eindnoot55844 V Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot55894 V Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot55944 ledyn Lees: leden. eindnoot55984 V Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot56010 dloede Lees: bloede. eindnoot56013 loughen Lees: longhen. eindnoot56023 roe- ken In druk een punt in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot56108 V Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot56116 gxote Lees: grote. eindnoot56128 constantiuus Lees: constantinus. eindnoot56151 is is Lees: is. eindnoot56167 V Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot56184 V Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot56221 dat dat Lees: dat. eindnoot56236 maecse Lees: maectse. eindnoot56257 V Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot56268 H Lombarde, 1 regel hoog (18), zonder representant. eindnoot56278 V Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot56303 V Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot56310 totten De tweede t staat ondersteboven. eindnoot56329 lyndebomen De tweede n staat ondersteboven. eindnoot56332 V Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot56336 bladaren Lees: bladeren. eindnoot56358 ghehenen Lees: gheheuen. eindnoot56372 Z Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant. eindnoot56414 Z Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot56427 vluns Lees: vluus. eindnoot56443 Z Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot56454 Z Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot56460 warter Lees: water. eindnoot+ Blanco kolom, met signatuur: 'Q ij'.

Vorige Volgende

Boek 17

Dat xxxvij. capitel van caricus