Van den proprieteyten der dinghen

(2009)–Bartholomeus Engelsman– rechtenstatus


Boek 14
[Folio 245v]
[houtsnede]
[Folio 246r]
Hier beghint het xiiij. bouc ende spreect vander aerden ende haer deelen. ende ist eerste capittel NA dien mitter hul-Ga naar eindnoot37379 37380[regelnummer] pen ende gracien gods dat vervult is die tractaet van- den proprietey- ten des ouersten 37385[regelnummer] luchtende lichaems als des hemels ende oeck des lichaems datter midzen geset is datter claer luchtich ende doer- schinich is ende des vierichs ende des waterichs So is te lesten te segghen 37390[regelnummer] vanden proprieteyten des nedersten ende des donkeren lichaems. ende dat al- so wel int generael dat is int gemeyn als int speciael Item dat nederste ende dat vterste lichaem is die aerde na- 37395[regelnummer] den hemel te sien van wes ghemeynen proprieteyten men desen wercsken som- mighe dingen in sayen sal ende in bren- ghen ende dat als na haerre substancien ghedaenten ende syerheyt Item die 37400[regelnummer] aerde houdt in haer binnen voer hair syericheit ende schoenheit alle mineren ghesteynten metallen menschen beesten alle bomen ende cruden bosschen ende gheberchten kerken ende clusen steden 37405[regelnummer] ende sloten \| vanden welcken men hier wat af segghen sal in desen tractaet na dien dat die heylighe scrift daer af schijnt gewach te maken Ende wi en willen hier vanden onsen niet toe doen. maer slecht 37410[regelnummer] autente dinghen der heylighen ende sommigher philosophen als wi inden voerscreuen dinghen ghedaen hebben willen wi daer mede in brenghen bi- der ordinancien ghelijc alsmen mit een- 37415[regelnummer] re leder op climt Dat ij. capittel vande aerde. TErra dat is aerde. ende is mid-Ga naar eindnoot37417 zen vander werelt gescict van allen den deelen des hemels ter ma- 37420[regelnummer] nieren van enen centrum die welc ghe- deilt ende af ghesceiden is mit enen ge- liken tusschen settinge ende die alle die werelt beteikent in singulari numero mair in plurali numero alle die delen 37425[regelnummer] des sins Item terra is gheseit als hi dair seit vanden ouersten deel dair si getreden ende gewreuen wort ende also coemt terra van terere dat is van vriuen Ende die aerde heyt oec humus van 37430[regelnummer] humido mari dat is vander vuchter zee dair die aerde mede vergadert wort die aerde hyet oec tellus want wi bue- ren die vrucht vander aerden. Item die aerde heyt oec ops daer om dat si 37435[regelnummer] den coern hulp geeft Item die aerde heyt oec arida want si bequaem is ter ploech dat menze eren mach Ende dat si vucht is dat wort gheuoelt om dat si den water alsoe na is. als ysidorus 37440[regelnummer] daer seit Item die proprieteiten der aerden bescrijft Basilius in exameron al- dus. die aerde is dat laechste lichaem ende dat middel mit geliken spacien ver- re vanden hemel ende daer om wort die 37445[regelnummer] aerde center des hemels vanden wij- sen gheheyten Ende vanden gemey- nen lichamen is die aerde dat grofste lichaem. ende heeft dat alre minste van- der subtilicheit ende vander simpelheit 37450[regelnummer] ende is cout ende druge van natueren. ende nader groetheit des hemels. te sien is si dat alre minste al ist dat si in haer seluen alte groot is ende inder ghe-
[Folio 246v]
daenten duuster ende doncker ront in-Ga naar eindnoot37454 37455[regelnummer] der figueren als een spera ende niet dan mit eenrehande limicheit der waters bliuende te samen ende hangende gelijc enen clote ouer al staende ende rustende al ist dat si in sommigen delen onderwi- 37460[regelnummer] len rueren ontfaet ende si is een woeninge alre lichamen die leuende sijn ende is oec genoemt een banc dair gods voeten op rusten want inder eerden openbaert die werckinge der godliken machten \| ende al 37465[regelnummer] is dat sake dat si tleechste deel is naden hemelschen lichaem te sien nochtans is si machtelijc ontfangende die influen- cie dat is die invloynghe der hemel- scher lichten ende daer om is si vrucht- 37470[regelnummer] bairste ende als een moeder die alle din- gen ende veel contrarier specien ende ghe- daenten voert brengende is \| ende want die aerde aldus center des hemels is nochtans ontfaet si vanden hemel in al- 37475[regelnummer] len siden die influenci ende hair wercken want dat si minste schijnt te hebben van edelheyden in haerre substancien dat ver- haelt si weder inden werck ende in haere virtuten \| want si brengt edelre specien 37480[regelnummer] voert nader simpelheit te verstaen dan die hemel doet al ist dat hem vanden he- mel die macht gecomen is Item die aer- de brengt ons voirt voir grote sierheit alle groylike ende sinlike dingen ende oec 37485[regelnummer] redelike creatueren \| als basilius seyt die aerde is mit gheliken gewichten aen allen siden geliken zwaer geweghen ende wort onberuerlic gehouden \| als dair ge- screuen is. du die de aerde gefondeert 37490[regelnummer] hebste op sijn stantafticheit dair om als ysidorus seit libro xij. soe heet die aerde solum: want die aerde is solidum elimentumGa naar eindnoot37492 dat is een dicht ende een vast element dat alle dinc dragen mach \| want alle dinc 37495[regelnummer] dat inder luchten vliecht of is ende ber- uerlic als dat vpter aerden coemt dair wordet onthouden ende daer rustet Ende alle dinc dat opter aerden ziel heeft moet sijn notroft vander aerden nemen 37500[regelnummer] Item die heiden plagen die aerde te heiligen om dat si also edele proprietey- ten in haer hadde \| ende plagense aen te beden ende te oeffenen \| als ysidorus ruert libro viij. inden tractaet vanden goden ende vanden 37505[regelnummer] duuelen des volcs int xiij. capittel dair hieten die oude de aerde te wesen ce-Ga naar eindnoot37506 reres moeder der goeden \| ende hietense daer om alsoe want die aerde ons die vruchte sciep \| ende om dat si alle dingen 37510[regelnummer] spijst ende voedt die des voedsels te doen hebben \| want die aerde is moeder der vruchtbairheit ende gheen groyende dinc en mach wassen ten si dattet ghe- wortelt werde in eerdiger substancien. 37515[regelnummer] ende dair om is die aerde oec ops gehe- ten \| want van haer crijcht elc leuende dinc hulp ende voedsel inder aerden Item die aerde is oec gecleet mit cruden mit bomen ende mit bloemen \| als die selue 37520[regelnummer] seit ende daer om is si dea vesta genoemt Item die aerde ontfaet haer verwe in- den winter vander luchten als die za- de dorren Ende in die leynten ende inden somer wort die aerde gecleet ende versiert 37525[regelnummer] mit cruden ende mit bloemen vanden wel- ken si weder beroeft wort inden herft ende inden winter Ende in enen teyken der groter vruchtbairheit ende virtuten so is si een swart wijflic beelt gemaect ende 37530[regelnummer] heet die heylige moeder mit eenre lo- pender cronen op enen waghen geset daer getemde lewen onder geset wa- ren \| ende droech in die een hant enen slue-
[Folio 247r]
tel ende in die ander hant een tamboer ende 37535[regelnummer] die wagemans hadden blancke geto- gen swaerde inden handen Ende si visier- den datter des hanen moeder op die eyer sat inden wagen ende volchde na etcetera Ende was dair om moeder geheten dair om 37540[regelnummer] dat si veel dingen baerde ende voert bracht ende allen starfliken dingen teten wan \| of brengen soude Ende wort daer om heilige moeder geheten \| want si alle dieren voedt \| ende men seit dat si een lopen- 37545[regelnummer] de croen opt hoeft heeft want om des wil datter alle steden ende sloten op geset sijn so wort die eerde geedelt ende versiert ende si wort gevuert in enen wagen mit raden want si hanct inder luchten diemen 37550[regelnummer] weynden ende keren mach daer si in ont- houden wort ende si sit in enen wagen die keerlic is \| want als alle dinghen beruert werden so en wort die eerde niet beruert ende datmen dair die getemde lewen on- 37555[regelnummer] der schict dat beteikent datter gheen geslecht alsoe wilt of also wreet en is ten moet vander eerden verwonnen wer- den \| ende datmen hair enen sluetel in die hant visierde beteikent dat die eerde in- 37560[regelnummer] den winter gesloten wort \| ende in die len- ten op geloken wort \| ende datmen seit dat die hanen der eerden dienen beteykent dattet gevoghelt des saets der eerden behoeft \| ende daer om volgen die vogele 37565[regelnummer] der eerden ende comen ter eerden om sa- deken ende coernken te sueken daer sy hair notrooft of nemen Ende tgeluijt van- der tamboeren beteykent dat geruft ende die clinckinge vander ploech alsmen 37570[regelnummer] te eren plach want men plach al mit me- talen ploegen te eren eer dat yser ge- uonden wert \| als ysidorus seit \| ende dat die wagemans blancke sweerden inde hant hadden dat beteikent want men dicwijl 37575[regelnummer] die sweerde wt trecken moet ende vech- ten om tlant ende die eerde te bescermen In deser manieren ende in menigen an- deren werden die proprieteyten vander eer- den bescreuen onder decsele der fabulen. 37580[regelnummer] als dair vertelt wort van ysidorus. ende al is dat sake dat si al te sonderlinge vast ende fix is nader geleghentheit nochtans is si veel lidende onder die elementen naden werke Item al is si cout nader substancien 37585[regelnummer] nochtans houtse in haer sommighe vieri- ge wazemen die si wt sent. alst openbairt in ethna ende vulcano inden tween bergen Item al is dat sake dat die eerde bouen swart is nochtans heeft si binnen me- 37590[regelnummer] nich dierbair gesteente ende ander coste- like scoen dingen als gout ende siluer ende menige ander dingen twelc mede toe coemt vander hemelscher invloynghe waer af dat die duechdelicheit der eer- 37595[regelnummer] den verborgen wort mit eenre lelicheit van buyten Item die eerde wort al om ende om gegordt mitter zee ende mitten strancken vander zee ende wort oec dair af geslagen ende also coemt die vuchticheit inder eer- 37600[regelnummer] den ouermits heimeliken holen. daer die eerde mede te samen ghehouden wert dat si te puluer niet wech en valle als beda seit Item al is dat sake dat die eerde al te mael dicht ende vast is noch- 37605[regelnummer] tans is si in sommigen landen open ende ga- tich om dat dair tfuer ende de lucht mitter eerden wat gemenct sijn ende als die wint dan in genen holen en coemt so suect hy vaste voert waer hi yet hoels vint ende 37610[regelnummer] die lucht coemt hem altoes mede vast toe datter een eerdbeuinge of een gro- te scoringe comen moet Item aristotulesGa naar eindnoot37612 seit dat in dien steden inden welken een
[Folio 247v]
grote verraderinge ende stotinge der zeeGa naar eindnoot37614 37615[regelnummer] coemt ende daer veel gateren ende holen sijn moet een grote eerdbeuinge wer- den gelikerwijs alst geuiel bi hercules tiden in sommigen eylanden inden wel- ken die eerde bestont te heffen oft een 37620[regelnummer] berch gheweest had \| daer na scoerde die stat ende daer ghinc een starc wint wt ende verderfde die steden ende die castelen datmen noch huden sien mach et cetera Item die selue seit aldaer dat een donc- 37625[regelnummer] kerheit die de son deckende is sonder wolke volcht die eerdbeuinghe nae thent die eerdbeuinge al gedaen is om die groue wazen ende daer gaet een tey- ken voer die eerdbeuinge dat sijn we- 37630[regelnummer] sen beteikenende is als datter een lan- ge wolke inden hemel gesien wort als een rechte lijne voer den onderganc der sonnen \| Ende daer volcht nae aldus ende daer valt onderwilen een eerdbeuinge 37635[regelnummer] als eclipsis der manen is of daer by want dan en coemt die hetten der sonnen ter luchte niet dat si dien wasem versub- tilen ende verteren mach die welc die sa- ke is der eerdbeuinge. Item aristotiles 37640[regelnummer] seit dat die eerdbeuinge niet en geualt in sandigen landen mar in landen dye vol holen sijn ende spongioes dats open ende die buten hart sijn als die steden der geberchten want waert eertrijc bouen 37645[regelnummer] hol ende open so soude die wint wt wa- semen ende die vergaderinge der wasmenGa naar eindnoot37646 en mocht so groot niet wesen datter een berueringhe der eerden af comen mocht mar als die aerde binnen open 37650[regelnummer] ende holachtich is ende buten hard ende dicht so moeter een starcke berueringe geuallen dair die bergen af spliten ende schoren. Item aristotiles heeft alle dese voerscreuen dingen geseit \| ende voer soeGa naar eindnoot37654 37655[regelnummer] scelet dat een eertrijc voer dat ander want in sommigen steden ist berch ende dal ende in sommighen broekich ende moerich. ende in sommigen sandich ende cleijch na dat si gelegen is. dat een is vruchtbair ende 37660[regelnummer] ander onvruchtbaer Item dat lant daer die oesten wint dicwijl doir waeyt die getempert is dat is warm ende is mid- del tusschen natten ende drogen \| als con- stantinus seyt ende daer om wassen daer 37665[regelnummer] bloemen ende vruchten ende daer ist den men- schen bequamelic te woenen. Ende die westen wint hanct meer aen der cout- heit ende ander vuchticheit ende en maecGa naar eindnoot37668 dat lant niet also getempert \| ende daer 37670[regelnummer] om is dat west lant min vruchtbaer. Ende die noerden wint verdroget lant ende vercoudet nochtans om dat hi die lucht puer maect so subtijlt hi die eerde ende maectse suuer ende dair om ist tvolc noert- 37675[regelnummer] waert vroem van liue ende van scoenre vormen want ouermits die coutheit der butenster luchten werden die sweet ga- ten gesloten ende die natuerlicke hetten wort binnen gehouden van wes virtuut 37680[regelnummer] ende cracht die figuer des lichaems ge- breedt wort ende die sceppenis worter af versiert Item die zuden wint want hy warm ende vucht is \| die eerde die hi al- le den dach doirwaeyt bedroeft hi ende 37685[regelnummer] maketse warm ende vet ende oec grof Ende daer om is dat volke dat zuden waert woent contrari den volc dat in noerden woent. ende daer om en is dat volc oec also koen noch also stout niet als dat 37690[regelnummer] noerden waert woent \| als constantinus seit Item die proprieteit der eerden wort oec verwandelt nae dat si der zuder zee na of ver gelegen is \| want dat lant dat
[Folio 248r]
bi hair leit is heter ende vochter dan dat- 37695[regelnummer] ter verre af is als dat int noerden leyt want daer is die lucht cout ende droghe om die noerden zee Item hoe datmen een lant meer bouwet ende arbeydet ende gra- uet hoe dattet vruchtbaerre wort \| ende 37700[regelnummer] hoe dattet min ghebouwet wort hoe dattet min doecht Item een goet lant dat mit douwe ouergoten wort ende bere- gent inder maten dat wort gemorwet ende vette ende seer verbetert mar ist zan- 37705[regelnummer] dich ende stenich so wordet also veel te quader want het wort al so veel meer te harder ende te dichter Dat iij. capitel vanden berghen MOns dat is een berch ende is eenGa naar eindnoot37709 37710[regelnummer] heffinghe der eerden reckende hem int hoge rakende die ander eer- de alleen mitten voeten \| ende heten daer om bergen daer om dat si bouen die an- der eerde schijnende sijn \| als ysidorus seyt 37715[regelnummer] Item aristotiles seit oec int boeke van- den proprieteyten der elementen Sommige segghen dat die aerde int beghin haer- re makinge dat is doe si eerst gescapen was ront was ende slecht. in die welke 37720[regelnummer] geen bergen en waren noch valleyen want si was altoes in sulker figueren als die ouerste lichamen \| waer af dat die sake der bergen ende der valleyen niet en is dan berueringe der wateren want 37725[regelnummer] si hebben die open eerde ende morwe en wech gehuelt ende die harde hebben si la- ten leggen diemen niet huelen en mocht Ende die hole steden dat sijn die steden der zee ende der ryuieren Item dat selue 37730[regelnummer] seyt hi in libero metherororum dat dieGa naar eindnoot37730 berge werden van groter berueringhe der eerden \| waer af die eerde op gelicht wort ende wert een berch als wt eenre water leydinge coemt ende geualt een 37735[regelnummer] diepe holinge ende wort een valleye Item men seit daer oec dat van die zee op ende neder loept coemt oec een holin- ge des zands ende der eerden \| ende som- mels heft die zee dat sant in hoghen 37740[regelnummer] houelen oft bergen waren Ende onder wij- len loepter die zee mit allen ouer. ende dat morwe is dat loept mede en wech ende datter hardt is dat blijfter \| ende dat sijn dvnen. Item die berge sijn hardt 37745[regelnummer] dicht ende wel gepact op gherecht van-Ga naar eindnoot37745 der eerden ten hemel waert Ende noch- tans sijn si mitter eerden ten hemel wairt op gericht ende van gronde te samen ver- gadert \| mar onderwilen sijn si binnen 37750[regelnummer] spongioes dat is gaterich ende bol ende hol \| ende dair om trecken si dat zee wa- ter na hem Ende als si dan also vol ghe- soken sijn so seynden sijt weder wt ouer- mits eenre fonteine die si dan wt wer- 37755[regelnummer] pen aen die een side daert openste is Ende si sijn die sake des ewichs lopens ende tbeghin der ryuieren. als aristoti- les seit Item die berhen houden in hemGa naar eindnoot37758 die metallen \| want vanden diepsten der 37760[regelnummer] bergen werden die edele metallen wt getoghen Item bergen doen oec die wel rukende vruchten ende crude voert co- men om die puerheit der luchten die bouen puerre ende soeter is dan beneden 37765[regelnummer] Ende die bergen crigen veel eer die ra- dien vander sonnen dan die valleyen. Item si maken oec wasemen vanden wel- ken die wolken comen inder luchten noch- tans int alre hoechste vanden berghen 37770[regelnummer] comen selden reghenen. als aristotiles seit Ende dat is anter omder subtijlicheit der luchten ende om die luttelheit der wa- zemen. want die wasem wort eerst ont-
[Folio 248v]
bonden ende verteert eer dat si totten ouer- 37775[regelnummer] sten vanden berge gecomen can Item die bergen hebben meer wints ende meer stod- dinge dan die valleyen \| ende daer om ouer- mits der coutheit die bouen inden bergen is so is dair meer snees dant anderswairt 37780[regelnummer] is \| want dat snee wort inden bergen be- vroeren omder couder winden wil \| alst open- baert inden goddaert ende inden aernts- berch ende tot veel steden ende caucaso ende inden berch van libaen die welke altoes 37785[regelnummer] mit witten snee bedect leggen Item ysidorus seit dat die bergen dicwyl meer donres ende blixemen liden dan die valleyen Item die bergen becomen wel der bescouwingen want die mensch mach daer bouen op 37790[regelnummer] staen ende sien verre al om ende wairnen ende bescermen hem seluen voir die viande Item die bergen sijn gemeynlic van natueren starc ende vast ende daer om isser goet cas- telen op te tymmeren want wat woningen 37795[regelnummer] men daer maect die sijn starc ende si sijn oec veel sekere ende sonderlinge alsmense van binnen niet ondergrauen en mach ende om hore hoecheit wil niet an comen en mach Item want die bergen veel goeder 37800[regelnummer] cruden grases ende ander weijnge hebben daer om sijn si den scapen ende den geyten seer oerbaerlic haer nootorft af te ne- men want die crude die daer inden ber- gen wassen sijn veel gesonder dan die int 37805[regelnummer] lage wassen \| al ist dat si beneden vetter sijn want die voedelike vuchticheit die inden bergen wast is veel subtijlre ende puere dan die inden valleyen wasset \| ende dair om sijn die wilde beesten ende die vo- 37810[regelnummer] gelen liefste inden geberchten Ende als die wilde beesten inden valleyen geia- get werden vanden iaghers soe pinen si hem al bouen opten bergen te comen want daer sijn si seker ende vry 37815[regelnummer] Dat iiij. capitel vanden berch van armenyen ARatat is een ongeoirloeft berchGa naar eindnoot37816 van armenyen dair die arke ruste- de na den diluuie daer noe in was \| als ysidorus seit ende noch huden daechs mach- 37820[regelnummer] men die voetstappen of tlicteiken sien int ouerste vanden berge daert hout gele- gen heeft vander arken. Dese berch wort mit menigerhande namen genoemt iose- phus heytem egressorium. ende dair plecht- 37825[regelnummer] men noch die reliquien te tonen \| die selue seit aldus dat dat scip daer noe mede in armenien quam biden berch noch een deel vanden scepe wesen soude ende dat dair af eenrehande lijm valt dat die lude oirba- 37830[regelnummer] ren hem mede te reynigen. van dien scriuen ioronimus egipcius ende manasses dama-Ga naar eindnoot37831 scenus in ecclesiasticis int vi. bouc vander hystorien aldus Het is een hoech berch in armenyen die baris hiet daer veel vo- 37835[regelnummer] lcs in liep doe die diluuie quam ende wor- den daer in verlost ende dair wert een op ge- uoert int ouerste vanden berge. ende hilt dair menich tijt die reliquen vanden hou- te Item die bergen van armenien wer- 37840[regelnummer] den oec geheten cerannei om der hoech- eit wil des berchs om des wil dattet daer altoes also seer wederlicht want ce- rannos in griex is blixem in duutsch. als ysidorus seit Dese bergen beghinnen tus- 37845[regelnummer] schen armenien ende hyberiam vanden poerten caspijs totter fonteynen toe dair die ryu- ier tigris sinen opganc heeft \| als ysidorus seit Dat v. capitel vanden bergen van bethel MOntes bethel dat sijn bergen inGa naar eindnoot37849 37850[regelnummer] iudeen bi iherusalem daer thuus ons heren getymmert was onder salo- mon Item die bergen van bethel die sijn vol bosschen ende mit bomen beset drach- tich ende vruchbaer mit grasen ende mit 37855[regelnummer] wel rukende cruden al vol ende daer om
[Folio 249r]
plegen daer herten hinden gheiten ende deser gelijc bouen opten bergen daer te lopen ende nemen haer vuedsel Cau- casus is een berch int oesten streckende 37860[regelnummer] van indien tot taurus toe \| ende tvolc dat daer wandert ende woent geuen desen berch menigen naem \| als ysidorus seit ende dese heet caucasus om sijn grote wit- ticheit \| want caucasus in hoerre talen is 37865[regelnummer] witticheit \| ende die scite heten desen berch croachasim acasim heten si snee of wit- ticheit Dat vi. capitel vanden berch ebal Mons ebal is een berch ouer die ior-Ga naar eindnoot37869 37870[regelnummer] daen daer die vi. geslachten in ston- den na den ouerganc der iordanen om die te vermaledien die de x. geboden niet en hilden \| alst openbaert deutronomij xxvi. ende is een hollechtich berch binnen. ende 37875[regelnummer] daer om isser dicwil eertbeuinge. Item hi was die berch der maledictien \| want dair plachmen die ouer traden inden ge- boden te vermaledien ende men hieten die berch der vuylheit ende der versmaetheyt. 37880[regelnummer] want die ses onedestle geslachten dieGa naar eindnoot37880 welke der deernen zonen waren die wa- ren op desen berch gheset om dat volc te vermaledien die daer misdaen hadden. Dat vij. capitel vanden berch hermon 37885[regelnummer] HErmon is een cleyn berch gele-Ga naar eindnoot37885 ghen opter iordanen die welc cru- den ende scoen weyden in heeft ende is van al sulcken dingen seer vruchtbair \| want hi wort biden voete der iordanen begon- 37890[regelnummer] nen. ende bouen wort hy mit douwe al ouer goten ende daer om moet hi vrucht- bair sijn ende groen ende dair om plachmen daer beesten te weyden die men den here offeren soude inden tempel Ende daer 37895[regelnummer] om seitmen naden hebreuschen dat dye douwe van hermon ghinc neder inden berch van syon. want die vetticheit der die- ren ende der beesten die daer gheweydt worden die worden te iherusalem inden 37900[regelnummer] outaer gheoffert totten vuedsel des viers wair om dat hermon een verheuen licht geheten wert \| als die glose seyt ouer den salm doet tlicht inden outaer gemeeret wert ende doe tfuer der offer- 37905[regelnummer] hande gevunct wert mit alsulken voetsel Dat viij. capitel vanden berch ebron MOns ebron is een berch in iudeenGa naar eindnoot37907 alsmen seit in iosue. dair een beken- de stat leit genoemt mitten naem des sel- 37910[regelnummer] uen berchs ebron \| als beda seit wes val- leye heet die valleye van mambra die van ouden tiden beseten is van abnerum ende van escols vrienden. als staet in genisi. dese berch is altemael hoechlic ende eersam 37915[regelnummer] omder heiliger patriarchen wil der welker lichamen aldaer also meer van beghin der werelt rusten alsmen seit genesi i. die mee- ste adam. die alre machtichste mannen be- saten desen berch van rechter erfnissen 37920[regelnummer] wegen alst schijnt in iosue xvi. daermen seyt Calef heeft af gewischt daer wt die sonen van enach. sysar. achnnon ende to- lomai. Item in desen berch als in die se- kerste stede heuet die here tbeghin van 37925[regelnummer] dauids rijc geset ende op dat hi darwairt op clymmen soude na sauls doot. ende hem dan godlic gebieden soude daer hi vij. iaer regneerde Ende te lesten was hi an genomen een tijt tot alle den rijcke van 37930[regelnummer] ysrahel te regeren. desen berch was van- den ouden eerst genoemt callatabe dat is te seggen stat van haerre vier. want die lichamen der vier genoemster namen rus- ten daer. als ieronimus seyt als adam 37935[regelnummer] abraham ysac ende iacop. Dat ix. capitel vanden bergen geleghen in ethiopien
[Folio 249v]
MOntes ethiopie dat sijn bergen inGa naar eindnoot37938 moerlant dair die moren wonen ende 37940[regelnummer] dair isser vij. onder den welken te voersten adlas is. Ethiopia als ysidorus seit libro xiiij. capitulo iiij. bi westen ist berchachtich ende zan- dich ende int middel ten oesten wairt ist woest \| wes geleghentheit strect van wes- 37945[regelnummer] ten des berchs van adlas totten eynde van egipten toe ende vander zuder zee ende vanden riuier nylus noerdelic wort e- thyopia gesloten Item die geberchten ende die pleynen van desen lande hebben 37950[regelnummer] veel volcs mit wonderlike aensichten ende leliken Ende daer siju veel wilder bees-Ga naar eindnoot37951 ten ende quader serpenten inden lande. ende daer is dese eenhoorn camelen lu- paerden baselisken ende grote draken wt 37955[regelnummer] welker herssen costelike gemmen geto- gen werden \| als iacincten ende crisopas- tus ende daer wort caneel gewonnen \| ende daer sijn die strusen apen ende elephanten ende deser gelijc Hier toe heuet ysidorus 37960[regelnummer] geseit \| men seit dair oec dat tusschen cy- renen ende ethiopien een fonteyn is die cout wort vander hetten des daechs ende des nachts warm werdt vander cou- den des nachts tegen die natuer der 37965[regelnummer] wateren ende der ander fonteynen Dat x. capitel vande sulpher berch in cicilien EThna is een berch int eylant vanGa naar eindnoot37967 cycilien daer viere mit sulfer wt breect alst in die helle doet. als ysidorus 37970[regelnummer] seit libro xiiij. capitulo vij. Dese berch van die side dat die oestten wint inden berch waeyt heeft hi holen die vol sulfurs sijn \| ende sijn geleyt totter zee toe \| welke holen als si in hem die vloede ontfangen. soe 37975[regelnummer] barnen si den wint \| welc wint als hy ge- ruert wort vanden sulfer maect dan vie- re \| wair af dat een grote roke plecht tot- ter eerden te comen ende wt te breken. als ysidorus seit Ende oec seitmen dat in desen 37980[regelnummer] berge figuren openbaren ende daer werden dicwil vanden lantluden die daer bi wonen ende wanderen iammerlike stem- men gehoort die carmen ende criemen el- lendelic \| waer af dat veel lude wanen 37985[regelnummer] ende oec voirwair meynen dat die berch een stede is daer die sielen gepijnt wer- den twelc ic nochtans niet en volghe noch en geloue \| mar sinte gregorius maec- ter een gewach af van desen in dyalogo. 37990[regelnummer] Dat xi. capitel vanden berch esau MOns esau ende mons seyr is een dincGa naar eindnoot37991 in desen berch is die berch ydu- mea van edom genoemt dat is van esau ysacs soen \| die de stat eerste maecte als 37995[regelnummer] ieronimus seit ouer abdyam \| want esau is se- yr ende edom genoemt. dair af seit die glo- se ouer deutronomij ij. seyr is een berchGa naar eindnoot37997 int lant van edom dair esau in woende int lant van gebalonna daer torrens 38000[regelnummer] eerst woende \| den welken codorla ho- mor doot sloech genesi xiiij. Ende dese berch nam den naem vanden harigen ende den rugen esau In desen berch plagen vreselike ende lelike lude te wonen oft gi- 38005[regelnummer] ganten geweest hadden \| als die glose seyt ouer deutronomij ij. Ende doe die verdreuen waren doe woenden daer esaus kinder alsme seit deutronomijGa naar eindnoot38008 ij. Item die geberchten van edom sijn al- 38010[regelnummer] te sonderlinge hoech dat si schinen die wolken te raken in sommighen steden. Het sijn gegroefde ende holle berghen die volle heymeliker hollen sijn \| als de glose seyt ouer abdyam daer die lude 38015[regelnummer] des somers in wonen omder hetten wil. Dat xij. capitel vanden berch effraym. MOns effraym wert specialicGa naar eindnoot38017 gheheyten die berch int ghe- slacht van effraym \| inden welken iosue
[Folio 250r]
38020[regelnummer] nums soen die possessi dat is die besit- tinge nam. alst openbaert iosue xix. in welker possessien hi een stat tymmerde ende woende daer in \| dese berch was die vruchtbaerste ende die edelste van cruden 38025[regelnummer] ende van allen dingen in alle dat lant ende was die hoechste ende die gesondste van puurre luchten \| ende daer om wast een bequaem stede om datter ihesus die iosue genoemt was in woenen woude Item 38030[regelnummer] inden seluen berge aen die noert zijde des berchs leit iosue begrauen \| als ge- seit wort iosue xxiiij. Het was oec een berch die na bi lach sichem twelc een stat des toeverlaets was mit sinen ondersa- 38035[regelnummer] ten inden berch van \| effraym alst open- baert iosue xx. daer ioseps benen ge- grauen sijn alsmen seit iosue vltimo Item inden seluen berch leyde iosue die cul- tren ende die materasthen van steen of van 38040[regelnummer] leyen daer hi die kinder van ysrahel in- der woestinen mede besneet. als Adamancius seit ouer iosue capitulo xx. Item inden berch van effraym woende delbora die pro- phetisse ende sat onder een palme die welc 38045[regelnummer] was tusschen bethel ende cama \| alst open- baert iudicum iiij. capitulo Dese berch effraym. had veel zijdel bergen ende dallen: want alle sijn geselscap was seer berchatichGa naar eindnoot38048 ende in veel steden boschich \| alst openbairt 38050[regelnummer] iosue xvij. capitulo Item inden seluen berch sijn doot geslagen die princen madyan. oreb ende zeb. Der welker hoefden tot gedeon ouer die iordanen die vloet ge- haelt sijn. alst openbaert iudicum vij. capitulo 38055[regelnummer] Item in ramatha des berchs van ef- fraim was samuel die propheet ghebo- ren. i. regum i. ende aldaer bekeert \| want van hem inden seluen berch was saul eerst in enen coninc in vngeert of gewiet \| alst 38060[regelnummer] scijnt in ix. et x. capitulo i. inden seluen berge was samuel doot ende begrauen. i. regum xxv. regumGa naar eindnoot38061 Dat xiij. capitel vanden berch phasga. Phasga is alte groten berch endeGa naar eindnoot38063 heeft veel zijdel bergen als su- 38065[regelnummer] balimem ende velu die welc cleyn berghe sijn daer moyses op clam op dat hi die eynden des lants van beloften sien soude eer dat hi storue ende op dat hi in die val- leye des seluen berchs inder wildernissen 38070[regelnummer] gegheuen mocht werden den graue mo- abs. alst openbaert numeri xxvij. ende deu- tronomij ultimo. Item dese berch was in- den eynden vanden moabiten ende vanden amoniten ende sceyt hair lant vanden lan- 38075[regelnummer] de amorreorum twelc na bezaten ruben ende gad ende half tgeslacht van manasse alst openbaert deutronomij iij. Item die wortelen van desen berge raken die rode zee dat die soutste zee is. alst ge- 38080[regelnummer] seit wort deutronomij xiij. alsoe wel in- den texte als inder glozen. want dese bergen deylen tlant daer die moabiten in woenden ende die amoniten vanden lan- de twelc die ysraheliten namen inder be- 38085[regelnummer] sittinge want al totten hoefde des berchs was moyses gecomen. ende also wt dien bescouwede hi al tlant van beloften ende aldair is hi doot ende indie valleye des seluen berchs daer die campen ende wil- 38090[regelnummer] dernisse van moab waren daer is hi be- grauen. ende noch huden verborgen. Item op desen berge phasga clam balaam ariolus op mit balaac den coninc der moabiten om dat hi tvolc van ysrahel sou- 38095[regelnummer] de vermaledien. wes maledicti die here verkeerde in eenre benedictien. alst ghe- seit wort numeri xxiij. vten welken open- bairt dat. dat die berch der sceydinge was: want hi sceyt die eynden der goe- 38100[regelnummer] der vanden eynden ende vanden palen der quader Item het is die berch der be-
[Folio 250v]
nedictien \| want daer af gaf die here den volc van israhel die benedixi ouermits balaam den propheet. Item het is die 38105[regelnummer] berch der bescouwinge \| want moyses daer af sach die eynden des lants der be- loften van desen berge seit ieronius intGa naar eindnoot38107 bouc vanden namen der steden \| Abyrim is een berch inden welken moyses doot 38110[regelnummer] is int lant van moab tegen ihericho int ouerste van phasga \| vanden welken alle tlant al om phasga genoemt wort ende wort getoent den toenres van libidia. van mesebon dat also veel is als nebo 38115[regelnummer] Dat xiiij. capitel vanden berch segor SEgor is een berch van moabiten endeGa naar eindnoot38116 is een deel des berchs phasga. opten welken balaac nam balaam dat hi ysrahel vermaledien soude numeri xxiij. 38120[regelnummer] also seit ieronimus int voirscreuen boec. Dat xv. capitel vanden berch galaad. GAlaad is een berch dair iacop toeGa naar eindnoot38122 quam des seuenden dachs van cha- naam doe laban vloe Item die selue seit 38125[regelnummer] dat hi gecoppelt is after anden rugge phenicis ende van arabyen mitten bergen van lybaen ende strect ouer die iordaen int lant dat wilneer was seon des conincs amorreorum. Ende daer na vielt int lot van 38130[regelnummer] ruben ende van gad ende vanden haluen ge- slachte van manasse in welken berge is een stat getymmert die oec also hiet van galaad machius soen filio manasse Item dese berch is die edelste van hem allen 38135[regelnummer] want het is een berch dairmen beesten op weyden mach ende vet te maken \| ende draecht veel coerns ende heeft goede fonteynen \| het is een berch der medici- nen want daer wassen veel goeder cru- 38140[regelnummer] de alrehande zeren ende siecten mede te genesen \| als gheseit wort ieremie ix. wat wonders en is in galaad niet \| Het is een berch der sekerheit ende der soenin- ge \| want iacop is daer versekert ende ver- 38145[regelnummer] soent mit laban. alst openbaert genesis xxxi. het is een berch der tuychenis alst daer openbaert \| het is een berch des ge- wins ende der comenscap \| want die coep- lude plagen dair haer comanscappen te 38150[regelnummer] soeken om alrehande goede specien \| alst openbaert genisi xxxvij. si saghen die coeplude comen van galaad draghende welrukende specien tot op egipten waert Dat xvi. capitel vanden berch garizim 38155[regelnummer] GArizim als ieronimus seyt is eenGa naar eindnoot38155 berch bi iherecho daer die ber- ch ebal bi leyt \| ende siet garisim ouer- dwers an In desen tween bergen plach- men die benedixien ende die maledixien 38160[regelnummer] den volc te geuen dat int lant van belof- ten ghinc op dat die minres der ewen gebrocht mochten werden totten goden ouermits der benedixen \| ende dat die ghe-Ga naar eindnoot38163 ne die de x. gebode niet en hilden ver- 38165[regelnummer] uert souden werden ouermits die male- dixie Item in garisim vi. die edelste ghe- slachten mitten priesters plagen die be- nedixien te beroepen \| ende dair om en doet- mens nv niet om dat die berch in wer- 38170[regelnummer] dicheiden gehouden soude werden van- den nacomelingen ende dat hi geoeffent soude werden om offerhande dair te doen ende dat wair ongeloue wair af dat tusschen den ioden ende den samaritanen was 38175[regelnummer] een sceldinge vander stede der aenbe- dinge want die samaritanen meynden dat galaad die bequaemste stat was om an te beden ende bequamer dan iherusalem die io- den meynden contrari alst openbaert in iohannis 38180[regelnummer] iiij. also wel inden text als inder glosen Dat xvij. capitel vanden berch gelboe GElboe sijn geberchten als ieroni-Ga naar eindnoot38182 mus seit der vremder lude vij. milen
[Folio 251r]
inden welken een grote stege leit diemen 38185[regelnummer] gelbotes noemt In desen berge vervoer saul mit ionathas sinen soen ende viel voir den philistien van ysrahel alst openbairt i. regum vltimo Tegen die welke dauid gram was ende vermaleditse omden val sijns 38190[regelnummer] volcs ende also hise vermaledide verkeerde hise in droecheyden ende in onvruchtbair- heiden \| als die glose seit opt eerst bouc ij. regum capitulo i. Item die bergen van gelboe waren erst vruchtbair voir die malediccie dieGa naar eindnoot38194 38195[regelnummer] welc na mit allen verderft sijn want het en reghent daer nymmermeer. Dat xviij. capitel vanden berch golgata. GOlgata als ieronimus seit is eenGa naar eindnoot38198 berch van caluarien inden welken on- 38200[regelnummer] se behouder gecruust was om die salich- heit der menschen ende tot huden toe wor- det getoent in helyas ten noerden lande des berchs van syon \| ende hi wort geheiten die stede van caluarien \| als ysidorus seit 38205[regelnummer] want daer plachmen die hoefde der ver- doemder lude te setten ende te brengen. Dat xix. capitel vanden berch gaas. GAas is een berch inden berch vanGa naar eindnoot38208 effraym inder possessien van iosue 38210[regelnummer] nums soen daer hi doot was iosue endeGa naar eindnoot38210 begrauen an die noert side des seluen berchs alst openbaert int boeke van io- sue int leste capittel wes graft geopen- baert wort in die voirscreuen stede tot 38215[regelnummer] desen daghe toe. als ieronimus seit int voerscreuen boeke vanden namen Dat xx. capitel vanden berch elpheton MOns elpheton is een cleyn berch-Ga naar eindnoot38218 ken int geslacht van iuda teghen 38220[regelnummer] tnoerden in xx. milen van helyas dair een groot dorp is datmen effrata heet als ieronimns seitGa naar eindnoot38222 Dat xxi. capitel vanden berch van ysrahel MOntes ysrahel dat heeten gemeyn-Ga naar eindnoot38224 38225[regelnummer] liken berge van alle den lande der beloften sijn si ouer der iordanen of dair binnen ende dicwil werden si ghenomen voer tlant der x. geslachten dat berch- achtich was sonderlinge int lant van dan 38230[regelnummer] ende van effraym ende regneerde eerst in samarien ouer x. geslachten als die sel- ue ieronimus seit libro iij. regum xij. Dese ghe- berchten waren seer weydelic vrucht- baer ende vol vruchten als van oliuen van 38235[regelnummer] amandelen ende van goeden cruden die ter medecinen nut sijn ende vol van specien ende van wel rukende cruden als ysidorus seit libro xiiij. capitulo iij. Samaria is een lant van pa- lestinen ende heeft sinen naem genomen 38240[regelnummer] van eenrehande poerten of stedeken twelc wilneer een coninclike stat was in ysrahel die nv van augusto sebastia gehieten wort dit lant is vast by iudeen ende is hem ghelijc inder natueren want het is rijc 38245[regelnummer] van minigerhande rijcheyden si heb- ben goet coerenlant goede fonteynen ende ander wateren ende veel balsams wair af dat die ioden nader gracien der ele- menten dit lant ordelde dattet vloyede 38250[regelnummer] van honich ende van melke om des wil dat in dien geberchten scapen beesten ende an- der quicke sonder getal waren ende wor- den daer geweydt ende daer waren oec byen die honich maecten sonder getal 38255[regelnummer] want si worden daer ghevuedt vander groter sueticheit der goeder cruden ende der bloemen ende alle coerne ende alle vruch- ten om die grote getemperheit der luchten worden haesteliken ripe in dien geberch- 38260[regelnummer] ten Item men groef dair oec gout ende sul- uer ende alle ander geslechten van metallen deutromij viij. Item daer quamen fontey-Ga naar eindnoot38262 nen ende riuieren van bouen vten aderen der
[Folio 251v]
berghen Ende men maecte inden geber- 38265[regelnummer] chten die vaste slote diemen visieren mocht om tlant mede te bescudden \| ende dair waren wilde beesten als tygris \| le- wen beren van alre manieren in dien bosschen Dat xxij. capitel vanden bergen yperborey 38270[regelnummer] Yperborey montes dat sijn ber-Ga naar eindnoot38270 gen van sychya dair om datter die noerden wint ouer blaest ende waeyt als ysidorus seit \| die landen van sychien sijn veel rijc \| ende nochtans so sijn dair meer 38275[regelnummer] diemen niet en bewoent Item die geberch- ten hebben veel gesteints ende gouds in hem \| ende daer in dien geberchten sijn veel griffoens ende selden comen die menschen daer omder griffoenen wil daer vint- 38280[regelnummer] men marauden die best diemen vint ende cristal dat puerste datmen weet \| ende die bosschen sijn daer zeer zerp ende scerp doer te comen vanden quaden wilden bees- ten \| als vanden pantheren \| lupaerden ende 38285[regelnummer] vanden dieren diemen tygris noemt \| ende men vinter honde die also groot ende al- so starc sijn dat si stieren ende lewen verwin- nen ende sonderlinghen in albania ende in hircania die alle onder sychyen horen. 38290[regelnummer] die welke berchachtich sijn ende venijn Dat xxiij. capitel vanden berch van carmelen CArmelus is een berch in iudeenGa naar eindnoot38292 lant in die welc is een stat diemen carmela noemt \| ende dair is tweerhande 38295[regelnummer] carmelus die een is int ouerste deel te- gen tsuden inden welken dat nabal die cudden gevreest soude hebben. i. Regum xxi. die ander carmelus is int laechste deel der aerden ende siet die zee aen \| ende beyde 38300[regelnummer] sijn si vruchtbaer ende drachtich van coer- ne ende van anderen vruchten Dat xxiiij. capitel vanden berch van libani. MOns libani is die berch phe-Ga naar eindnoot38303 nicis ende is alte sonderlingen hoech wes 38305[regelnummer] berchs die propheten gedacht hebben. hi is libanus gheheten vanden wieroec als ysidorus seyt. die welc daer vergadert wordt \| wes vorste deel dat ten oesten waert siet \| libanus heyt als ysidorus seit liba- 38310[regelnummer] nus dat is also veel te seggen als wit- ticheit want altoes is die berch dair wit want hi is winters ende des somers vol snees ende het en sal nymmermeer so seer smelten men sal ymmer altoes wat vinden 38315[regelnummer] Item libanus is tbegin ende opganc der fonteynen ende der riuieren van sijnre wor- tel. als ieronimus seit \| daer gaen op twe fonteynen. als ior. ende dan \| ende als die twe te samen vergadert sijn maken iordan 38320[regelnummer] libanus is een berch van alte goeden rue- ke want daer wassen crude op van goeden roeke \| ende daer wassen bomen dair die wieroec wt loept ende die medici noe- ment olibanum \| als ieronimus seit Item 38325[regelnummer] in desen berghe sijn veel goeder wey- den van graze ende van cruden daermen die beesten vet in maect ende diemen inden tem- pel te offeren plach Item rabanus sey- de dat dese berch ghinc bouen allen ande- 38330[regelnummer] ren berghen \| ende plach den scipluden een tei- ken te wesen dat si wisten in wat hauen dat si royen souden Item het is een berch dair gheen ghebrec van water wesen en mach om dat hi also veel aderen heeft 38335[regelnummer] daer die fonteynen wt comen Item het is een berch der sekerheit \| want wat daer op rust daer en mach gheen venijn op comen om sijnre goeder cruden wil. want die ceder bomen die dair wassen veriagen 38340[regelnummer] alle venijn mit horen roke. als ieronimus seit Item het is een berch der scoenheit ende der sueticheit. want die suete lucht der bomen ende der cruden ende oec de
[Folio 252r]
fonteynen ende der vogelen Item het is 38345[regelnummer] een berch der gesontheit want daer was- sen alrehande crude van medicinen op tegen alle siechten Item het is een berch der bliscappen ende der vrolicheit. want dair wassen die beste wijn diemen drinc- 38350[regelnummer] ken mach ende sonderlinghe wijne die den mensch blide maken Item hy is een berch der eren ende der waerdicheden. want onder alle die ander berghen van arabien. phenicis ende van siryen hout. 38355[regelnummer] libanus die principaetscap. als inder hoecheit inder vruchtbaerheit. inder sueticheit inder lusticheit ende oec inder ghesontheit der luchten. dit seit iero- nimus iosephus ende oec iohannicius 38360[regelnummer] Dat xxv. capitel vanden berch moria. MOria is een berch in iherusalemGa naar eindnoot38361 daer salomons tempel getymmert is als gheseit wordt. n. paralipomenon m. desenGa naar eindnoot38363 berch coft dauid oec van ortina iebuseo 38365[regelnummer] om ses hondert syclen van finen goude. op dat hi dair in den here een outaer tymme- ren soude In desen berch offerde da- uid den here ende hi bat ende die here hoor- de hem vanden hemel int viere opten ou- 38370[regelnummer] taer der offerhande Item in desen berch offerde abraham een offerhande voir ysaac den welken die here geboet al- daer geoffert te werden. genesy xxiij. dair die glose seit op dat woert ganc int 38375[regelnummer] lant des visioens ende offer dinen soen op een vanden bergen. die hebreusche seg- ghen desen berch die berch te wesen in- den welken na die tempel gemaect is in iebuseus hofstat inden berch van muria 38380[regelnummer] die welc daer om verlichten die geheitenGa naar eindnoot38380 wort \| want dair in is tbedehuus gods ende die ewe ende die gheest die den prophe- ten in blaest ende leert die lude de waer- heit \| hier toe heuet geseit ieronimus 38385[regelnummer] men geloeft dat iacob in die selue stede sliepe ende sach in sinen visioen hoe dat die enghelen die lederen neder clommen: alst openbaert genisi xxviij. dair die glo- se seit ouer dat dit en is anders niet dan 38390[regelnummer] thuus gods etcetera Hier wort geseit dat hi den tempel voirsach ende die oefeninge gods aldaer toecomende was \| dese ste- de was een berchsken ter siden af vanden berch van syon daer dauids toern nae 38395[regelnummer] getymmert \| was wair af dat vten voirscreuen openbaert dat die berch moria was een berch des visioens ende der vertellinge ende was een berch des offers ende der be- dinge ende was een berch der prophecien 38400[regelnummer] ende der leringe ende een berch der verlich- tinge \| ende een berch dair die enghelen wanderden \| ende een berch der godliker openbaringe ende was oec een berch der ontfermherticheit ende der suueringe 38405[regelnummer] Dat xxvi. capitel vanden berch mebo MEbo is een berch int lant van mo-Ga naar eindnoot38406 ab int vorste van phasga tegen ie- richo \| van desen berch sach moyses dat lant van beloften ende daer is hi doot nae 38410[regelnummer] dien dat hi tlant bescouwet had als ieronimus seyt ende het openbaert inder historien numeri xxvij. et cetera Dat xxvij. capitel vanden berch hermon. MOns hermon is een berch indenGa naar eindnoot38414 38415[regelnummer] vtersten eynden des lands van edom in welken berch aaron doot is als die here geboet int tsestichste iaer nadien dat hi van egipten ghegaen is doe hi oudt was c. ende xxxiij. iaer en was die 38420[regelnummer] dertichste woningge daer die kinder van ysrahel bleuen na dien dat si van egipten ghinghen. als gheseit wort libro iiij. exodi x. die si die castelen van cadesGa naar eindnoot38423
[Folio 252v]
ruerden vonden si den berch hermon 38425[regelnummer] die welc is in die vterste eynden des lants In desen berch ontfinc elyazar aarons soen \| eerst die principaetscap vander priesterscap Dat xxviij. capitel vanden berch van oli- 38430[regelnummer] ueten. MOns oliueti is een berch in iu-Ga naar eindnoot38431 deen bi iherusalem alsoe ge- heeten om datter also veel oliuen was- sen \| die welc in dien berch oueruloeyen 38435[regelnummer] ende daer om wort hi van sinte augustijn ouer iohanne geheeten berch des cris- men \| ende des olisels \| ende berch des luchs \| ende berch der vetticheit ende derGa naar eindnoot38438 vuedinge ende berch der meysterien ende 38440[regelnummer] der genesinghe Ende dit is daer om wanter alsoe veel oliuen wassen wes vrucht smerich ende genuechlic is \| want als ysidorus seit die olye van oliuen staet op vter bitterheit der wortelen in voe- 38445[regelnummer] der des lichts in medicijn der wonden ende in zadinghe des gheens die hon- gherich is Inden voete van desen ber- ghe vloyt een ryuier diemen heet tor- res edron tusschen wes oeuer ende berch 38450[regelnummer] was een hof daer die here dicwijl in ghinc om sijn ghebet te doen \| ende om dat hi daer rusten woude want hi dair in dien hof eerst gheuangen was welc hof gessemani genoemt was \| als ge- 38455[regelnummer] seyt wort iohannis xix. want daer als inden voete des berchs bi torrens ce- dron was wylneer een dorpken dat ges- semani hiet \| wes houen in dien tiden noch daer waren \| als augustinus seyt. 38460[regelnummer] Ende die stede der houen plach die here te oeffenen van ghewoenten Item de- se berch stont aen die oest zijde des tem- pels Ende daer om wort hi vroech ver- licht als die son op ghinc \| ende des 38465[regelnummer] auonds \| ende des nachts wort hy ver- licht vander clairheit die weder blinc- kende was vanden lichten des tem- pels Ende dair om hiet hi billiken berch des lichts want hi wert verlicht van- 38470[regelnummer] den hemel ende vanden tempel ende oec daer om dat hi alsoe veel olien in hem had \| als augustinus seit In desen berch was eenrehande dorpken dat bethfa- ge hiet dat der priesteren was \| in wes 38475[regelnummer] side des berchs was een stat die be- thania hiet \| welke stadt marthen toe behoerde ende lazarus ende marien als die glose seit ouer matheo xxi. capitulo van desen berghe clam die here totten he- 38480[regelnummer] melen \| ende opten seluen berch sal hi open- baren ten oerdel alst openbaert actuum primo also wel inder letteren als inder glosen In desen berch tymmerde sa- lomon kerken ende bedehusen. alst open- 38485[regelnummer] baert ij. regum x. Ende dair om hiet hi berch der olinen ende berch der suueringe endeGa naar eindnoot38486 berch des toerns iiij. regum xxiij. capitulo want in dien afgoden vertoernde salomon si- nen god et cetera 38490[regelnummer] Dat xxix. capitel vanden berch olimpus. OLimpus is een berch van ma-Ga naar eindnoot38491 cedonien ende is alte hoghe al- so datmen die wolken daer onder siet als virgilius seit Olimpus ghinc bo- 38495[regelnummer] uen den wolken \| dese berch sceydt ma- cedonien van trachia \| want dese berch is also hoech dat hi alle onweder der luchten bouen gaet Item die phi- losophen plaghen daer op te climmen 38500[regelnummer] om dat si die lopen ende die gheleghent- heit der sterren weten souden ende sien Ende si en mochten daer niet leuen ten waer dat si spongien vol waters mit
[Folio 253r]
hem namen ende also ouermits die aen- 38505[regelnummer] treckinghe des waters macten sy die lucht bequamer ende dicker als die meis- ter vander hystorien seyt Dat xxx. capitel vanden berch van orebGa naar eindnoot38508 OReb is een berch int lant madyanGa naar eindnoot38509 38510[regelnummer] als Ieronimus seyt by arabien in- der woestinen den welken toe gevoehtGa naar eindnoot38511 wordt die woestijn der heyden twelc pha- ran hyet. Ende oreb ende sy sijn een dinck. als ieronimus seyt In desen berch sach moy- 38515[regelnummer] ses veel visioenen alst openbaert Exodi iij. daer hy sach den haghe doeren bar- nen ende niet verbernen ende daer hoerde hi god tegen hem sprekende ende veel ghebie- dende alsmen na segghen sal vanden berch 38520[regelnummer] van synay Dat xxxi. capitel vanden berch paruasus.Ga naar eindnoot38521 MOns paruasus is in thessalien alsGa naar eindnoot38522 ysydorus seyt by boecia welcke berch twe sceydelen heeft of sy inden 38525[regelnummer] hemel gheheuen waren inden welken wijlneer appollo ende liber bacus gheoe- fent worden Ende dat was by auentueren om die lusticheit wil vander stat ende om der winen wil ende om datter also sonderlin- 38530[regelnummer] ghe veel wijns wiesse Dat xxxij. capitel vanden berghe van rijpen RIphei montes dat sijn hoghe clip-Ga naar eindnoot38532 pen int hoeft van germanien als ysidorus seit die welc daer om also hye- 38535[regelnummer] ten om dattet daer altoes also seer stormt ende wayt \| in desen clippen is veel snees ende grote wolken ende beginselen van fon- teynen ende van grote ryuieren. Ende daer sijn veel wilder beesten ende menigherhan- 38540[regelnummer] de voghelen want daer is eenrehande ghe- slacht van voghelen der welker vluege- len des nachs schoen lichten als ysidorus seit Dat xxxiij. capitel van hoghe steenroetsen RVpes dat sijn hoghe steenroetsenGa naar eindnoot38544 38545[regelnummer] dicht ende starck van ghebercht die bouen die hoecheit der ander berghen ghaen die altoes ontfaen die hortinghe der tempeesten ende des onweders van reghen ende van snee waer af dat die steenroetsen van 38550[regelnummer] node dicht ende starc wesen moeten ende hart werden Ende al is dat sake dat die steen- roetsen seer starcke ende vast van buten sijn nochtans hebben si van binnen wat opens ende morwes waer af dat die humoren ende 38555[regelnummer] die natticheiden die daer vergadert sijn breken onderwilen wt totten hoefden der fonteynen. Item die winden gaen dic- wijl totten holen van dien berghen in ende maken eertbeuinge waer af dat die steen- 38560[regelnummer] roetsen somwilen scoeren ende vallen In de- sen steenroetsen pleghen die aernen ende ghieren te wonen Ende sy wederstaen oec die classinghe vander zee Ende men maecter vaste sloten ende borghen op \| ende ander holen 38565[regelnummer] daermen die enghe repassen of verwaert die neuelen ende die wolken lopen om dese roetsen ende des morghens als die sonne op trect so gaen die radien der sonnen eerst in hem. Ende menigherhande wilde beesten 38570[regelnummer] wanderen in desen roetsen ende men trecter dicwijl gout ende ziluer wt ende ander me- talen Ende oec menigherley duerbar ghesteenten Dat xxxiiij. capitel vanden berch sephora 38575[regelnummer] Sephora is een berch van orientenGa naar eindnoot38575 in iudeen als ieronimus seit biden welken woenden lethans sonen ende hembresGa naar eindnoot38577 kinder of sonen die welke iosephus cof- te daer na binnen drie iaren quam hyer- 38580[regelnummer] cora tot een stede die classes salomonis hiet mit veel maersserien van desen lande bider zee daer plaghen si gout ende siluer gulden laken ende andre laken ende tanden van-
[Folio 253v]
den olifant te brengen alst openbaert iij. 38585[regelnummer] regum x. capitulo Dat xxxv. capitel vanden berch segor Segor is een cleyn berch die welckGa naar eindnoot38587 bala heet als ieronimus seyt Inden welc- ken een stat getimmert was die verlost 38590[regelnummer] was om loths bede daer wijn van balsem wast in een teyken der eerster drachtelic- heyt ende daer wassen appelen van pal- men ende cleeft an die dode zee Ende daer na was daer ingeset die hulpe der romey- 38595[regelnummer] nen daer of seyt ysidorus xv. capitulo als die glose seyt Ende wardt vitula genoemt die dwingende is of bijndende om die lustelicheyt want vitula wart tweewarf gheslagen van wes aerdbeuinge si viel 38600[regelnummer] die starc gebleuen soude hebben hadt sa- ke geweest dat si nader verlossinge niet ge- sondicht en had Dat xxxvi. capitel vanden berch synay. SYnay is een berch wes deel is o-Ga naar eindnoot38604 38605[regelnummer] reb ende is in arabyen in die prouin- cie van madiam van desen berch seyt io- sephus iij. libro ij. der outheyden Syna is hoge ende totter voedinge edel ende draecht alte veel goeder cruyden want 38610[regelnummer] het was een meyninge vanden luyden dat god daer woende ende daer om en placher int eerst niement scapen te hoe- den want die harderen en dochten niet eens daerwaerts te wanderen mit hoerGa naar eindnoot38614 38615[regelnummer] scapen Ende doe moyses desen berch maec- te doe sach hij den hagedoern barnen ende dat hij alle sijn groenicheyt ende sijn bloe- men noch hadde ende dat sijn telgen die noch vruchtbaer waren al wast dattet 38620[regelnummer] die vlamme also starck ouerliep waer om dat die here van dien viere tot moyses sprack Item aldaer libro iij. \| Moyses clam op in sina twelc een seer hoge berch is die hoechste in die lande ende om die 38625[regelnummer] hoechte sijnre groetheit ende om de lanc- heyt der hueuelen ende der roetzen so en mochten die lviden daer niet op comen ende daer om meynden si datter god op woende Item die hebreuschee settenGa naar eindnoot38629 38630[regelnummer] hoer tabernaculen biden wortelen van desen berch Ende daer verdienden sij god int viere te sien ende inder wolcken ende hoerden hem selue spreken Item hy wort geheyten berch van syna berch der god- 38635[regelnummer] licker woninge berch der engelicker oe- feninge berch des lichts ende dar onste-Ga naar eindnoot38636 kinge berch der wolcken ende der duyster- heit berch des regens ende des douwes berch der weyden ende der zadingen berch 38640[regelnummer] der wijsheyt ende der leringe \| want die heer leerde moyses den propheet in dien berch ende gaf hem de wet ende ewe Ende hy is een berch der rechtuaerdicheit ende der dreyghinge want hij brenct den ge- 38645[regelnummer] nen vrese ende anxt in dien aensien Ende hy is een berch des blixems ende des we- derlichtens ende is een berch der bazuy- nen ende des tuytens ende is een berch der vrienscappen ende der sekerheyt want 38650[regelnummer] ouermits der ewen so bracht hy tuolck aldaer te samen mit eenre ewyger seke- ringe ende is een berch der zuyuerheytGa naar eindnoot38652 ende der puerheit ende hy is een berch der blijscap ende der vrolicheyt want daer en 38655[regelnummer] mocht nyemant totten berghe comen of gaen dan die gene die zuyuer ende reyn waren van lichaem ende van gedach- ten Ende die gene die oec zuyuer waren die aten ende droncken mit blijsappen voer denGa naar eindnoot38659 38660[regelnummer] heer ende het is een berch der ontfarmhar- ticheyt ende der goedertierenheit Ende hy is een berch der offerhande ende der bedinge want daer offerden si den heer
[Folio 254r]
ende ouermits bedinghe \| ende biddinge van 38665[regelnummer] moyses so hoerden die lude dat hem god ghenadich was ende dede horen wil Dat xxxvij. capitel vanden berch van syon SIon is een berch in iherusalem opGa naar eindnoot38668 wes scheydel of ouerste was da- 38670[regelnummer] uids toern geset om die versieringhe ende beschermenis vander stadt Ende in die een zijde des berchs van syon was die tempel also maer als midden tuss- chen den toern ende de nederste stadt 38675[regelnummer] om dat hij den tempel mitten toern sou- de die stadt bescudden Ende daer om heyt die scrift ierusalem dicwijle doch- ter van syon want ghelijckerwijs dat die dochter bescudt wordt van der moe- 38680[regelnummer] der ende wordt der moeder onderge- daen also was die nederste stat den tem- pel ende den toern onder ghedaen Item die berch syon was so edel ende alsoe groet van naem onder die ander bergen 38685[regelnummer] dat niet alleen de stadt van ierusalem noch oec die stadt van iudeen maer oec alle die ghemene kerck also wel van- den ioden als vanden heyden ende van anderen volck datter vergadert was 38690[regelnummer] inden propheten dicwijl van den berch syon ghenoemt was Item die berch van syon was een berch van groter hoech- ten ende van groter starcten ende vas- ticheden Ende was een berch van vol- 38695[regelnummer] heyden ende der drachtelicheyt van gro- ter schoenheyt ende van ghenoechlic- heyt ende van groter betrouwingeGa naar eindnoot38697 ende sekerheyt ende van goter rijcheytGa naar eindnoot38698 ende was een berch der blijschappen 38700[regelnummer] ende der rechtuaerdicheyt ende was een berch der leringhe ende der wijsinge als gescreuen is van syon die ewe sal wt gaen die berch der prophecien ende der vertellinge Dat xxxviij. capitel vanden berch selmon 38705[regelnummer] SElmon is een berch inden geslachtGa naar eindnoot38705 van effraym bider buerten des ghe- slachts van manasses inden welken abime- lach clam doe hi scermde tegen die sicatu- miten als ieronimus seit. Et is een bereh dieGa naar eindnoot38709 38710[regelnummer] dicht van bomen staet ende zeer vol dat hi al doncker is waer om dat selmon schim of donckerheit genoemt wordt Ende is oec een berch die nat is van wateren ende vet \| ende goet van weyden als gheseyt wordt inden 38715[regelnummer] souter Et nix de albata in selmon. Dat xxxix. capitel vanden berch van sophin SOphin is een berch int gheslacht vanGa naar eindnoot38717 effraijm in een stede van annathen daer samuel af geboren was als ieronimus seit Et 38720[regelnummer] was een stede int hoge ghelegen drach- tich ende grasich mit wateren genet ende scoen ende ghenochelic van bomen Item saron vanden welken gheseit wort ysaie xxxvi. is een berch tuschen den berch thabor ende 38725[regelnummer] twater van tiberiadis waer om dat noch huden des daechs alle dat lant sarona hiet als yeronimus seit \| ende alle dat lant van cesaria palestina. totten poortken van ioppa hiet sarona bi desen berch sijn die 38730[regelnummer] campen int velt alte sonderlinghe vast als die glose seyt ouer ysaias xxxiij. ende si sijn zeer hequaem ende genoechelic van corenGa naar eindnoot38732 ende van bomen Dat xl. capitel van den berch seron 38735[regelnummer] MOns seron vanden welcken geseitGa naar eindnoot38735 wort deutronomij iiij. capitulo ende is een deel des berchs galaad. die wt ghe- strect wort byder wildernissen al tot o- uer de iordaen daer seon de coninc van 38740[regelnummer] amorrren woende ende viel int lot van ru- ben ende van gad ende van half den geslacht van manasses als ieronimus seyt ouer ieremias xlv. aldaer ende galaad op climmen etcetera soe-
[Folio 254v]
ke bouen vanden berch van galaad 38745[regelnummer] Dat xli. capitel vanden berch semoron. SEmoron is een berch vanden wel-Ga naar eindnoot38746 ken gheseit wordt ij. paralis xiij.Ga naar eindnoot38747 ende is een berch inden welken nv sebaste is daer die reliquien dat sijn die heylichdom- 38750[regelnummer] men van sinte iohan baptist rusten als ieronimus seyt inden welken berge eerst samaria ge- tymmert is ende alle tlant is na samaria ghehieten Item dese stat was alte sonder- linghe starck om des berchs wil ende die 38755[regelnummer] quaet te winnen was want die coninghen van assirien haddense drie iaer lanc belegen ende deden daer grote cost ende menich vechten ende si waren doe na van hongher ge- storuen die daer buten waren als ieronimus seit 38760[regelnummer] ende iosue en hadder oec niet gewonnen ghe- hadt hadden die ghene die daer in woen- den god van ysrahel niet toernich gemaect ende dat si vast betrouwen in hem gehad had- den ende en hadden sijn ewe in geenre wijs 38765[regelnummer] achter gelaten Item die proprieteiten van desen berge soecke bouen vanden bergen van ysrahel Dat xlij. capitel vanden berch seirGa naar eindnoot38768 MOns seir is een berch vanden welc-Ga naar eindnoot38769 38770[regelnummer] ken dicwijl inder scrifturen mency ghemaect werdt ende is dat selfde datGa naar eindnoot38771 die berch edom is daer bouen ghenoech af gheseit is soect vanden berch edom of esau ende was een derdendeel mynre dan esau 38775[regelnummer] Dat xliij. capitel vanden berch van thabor THabor is een berch midzen indenGa naar eindnoot38776 camp als ieronimus seyt ouer ieremie capitulo xxvi. Ende is een berch van wonderliker rontheit ende hoecht ende is x. milen verre van dyoce- 38780[regelnummer] sarea ten oesten waert Ende was in die ghebu- erte van sabulon ysacar ende van neptulim Item dit is den ghemeensten berch van allen ber- ghen int lant van beloften ouermits sijnre zueticheit ende der drachticheit ende om sijn- 38785[regelnummer] re starcheit ende vasticheit Item tcleye van dien berge is seer drachtich van wyngaer- den \| ende daer wassen veel oliuen ende ander goede bomen Ende die lucht is daer goet ende ghesont ende het douwet daer altoes 38790[regelnummer] ende daer valt soete reghen ende ghetempert ende die bomen bliuen daer winters ende des zomers groen ende vruchtbaer ende daer is alte soeten gheluut van voghelen ende van menigherhande stemmen Ende daer 38795[regelnummer] sijn veel vogelaers die haer netten daer spreyen om die voghelen te vanghen als ieronimus seyt op die stede Osee iiij. Item die teghenwoerdicheit des ghesontma- kers. die desen berch dicwijl plach te 38800[regelnummer] eren maect desen berch bouen alle dinghen priselic want in desen berch plach hi te leren \| ende in desen berch vernachtede hi om sijn ghebet te doen in desen berch spijs- de hy twolc \| also wel mit gheestelikenGa naar eindnoot38804 38805[regelnummer] voeder als mit lichameliken voeder of spisen Item int ouerste van desen berghe transfigureerde hy hem seluen voer si- nen iongheren dat is dat hy een ander vorm an nam Ende hi vertelde sinen ionge- 38810[regelnummer] ren in sinen lichaem die gracie der toeco- mender claerheyt Dar xliiij. capitel vanden berch zyph of donc-Ga naar eindnoot38812 kere berch Zyph is een berch ongedaen ende eenGa naar eindnoot38814 38815[regelnummer] doncker berch inden welken dauid scoel doe hij vloe van sauls aensicht Ende is by carmela inden berch carmely inden welcken nabal de carmelie wilneer woen- de de welcke was van calefs geslacht 38820[regelnummer] als ieronimus seit die berch is zeer boscach-Ga naar eindnoot38820 tih mit veel onuruchtbaer bomen ende stre- uelen beset ende vol van wilde dieren ende ser- penten die daer inden holen leghen ende daer om is hi goet in te sculen ende is sorgelic ver-
[Folio 255r]
38825[regelnummer] bi te lijden om der moerdenaers wille Dat xlv. capitel van de heffinge der aerden COllis is een heffinge der aerdenGa naar eindnoot38827 ouergaende de slechticheyt eenre corter aerden ende en is niet reykende totter ho- 38830[regelnummer] echeyt enichs berchs ende is langer dan een berch ende hoger dan die pleyn aerde ende men macht hieten een hueuel of een berchskijn als duynen sijn ende men heet collis oec tumultus dat is aerde die ge- 38835[regelnummer] heuen is of gedronten als ysidorus seyt want colles dat plaghen voeten vanden ber- ghen te hyeten \| want alsmen opten berghen ghaen wil so moetmen eerst op die colles dat is op die hoeuelen te gaen eer dat- 38840[regelnummer] men op die berghen comen can Ende sy wer- den colles ghehieten van collendo dat is van oeffenen want sy mit minre arbeit ge- oeffent werden dan die berghen Ende sy sijn bat ter luchten gheset ende ter sonnen dan 38845[regelnummer] die slechte aerde \| ende daer om werden die vruchten eer rijp in dien hueuelen \| dan int pleyn ende sy werden oec bat bedouwet ende mit nat vanden hemel ouergoten dan dat pleyn lant Ende daer om sijn die vruchtenGa naar eindnoot38849 38850[regelnummer] die daer in wassen sijn soeter ende smake- liker dan die inden slechten lande wassen Item colles houdent middel tusschen tpleyn lant ende den ghebercht. Ende daer om is die lucht daer dicker ende vetter dan inden 38855[regelnummer] berghen \| ende ysser puerre ende subtijlre dan sy is inden valleyen Ende sy ontfanghen puerre ende edelre influencien \| ende inpren- tinghe vanden ouersten planeten dan die valleyen doen Ende daer om so sijn 38860[regelnummer] also wel die vruchten als die ander cru- den inden berchskijns ghesonder dan in- den valleyen Ende inden anderen de- len des lands \| als Constantinus seyt Item die hueuelen ende die cleyne berchskijns 38865[regelnummer] ontfangen eer die verlichtinhe der radi-Ga naar eindnoot38865 en vander sonnen dan die valleyen doen ende warden snelre genet ende vucht van den wol- ken dan die valleyen ende vanden berghen vallen oec die fonteynen ende beken op deseGa naar eindnoot38869 38870[regelnummer] hueuelen ende vanden hueuelen voert tot den pleynen landen Dat xlvi. capitel van daelen VAllis is een dalle ende is ofsighendeGa naar eindnoot38873 aerde neder ghedruct ende ghe- 38875[regelnummer] leghen midden tusschen den bergen als ysydorus seyt Item een valleye is een ont- fanc der wateren ende der fonteynen die neder comen vanden ryuierkijns waer of dat openbaert dat die valleyen natGa naar eindnoot38879 38880[regelnummer] ghemaect werden vanden beecskijns die vten berghen lopen ende werden daer af drachtich ende draghen menigherhan- de cruden graze ende boemkijns \| ende werden daer groen ende scoen af Ende de- 38885[regelnummer] se valeyen worden verdonkert vander op heffinghe der hogher berghen die daer om staen Item inden valeyen wordt meerre brekinghe ende toe lopinghe der radien vander sonnen dan inden berghen 38890[regelnummer] ende daer is meerre hetten. Ende daer om smelt dat snee eer inden valeyen dan inden berghen want daer en mach die wint niet vorderen als hi bouen doet van welker wtstortinghe die steden omtrent 38895[regelnummer] nat ghemaect werden \| als macrobius seyt waer af dat die valeyen warm donc- ker grof ende wazemich gheoerdelt wer- den ouermits experiencien dats bi prouin- ghen want die luden die inden valeyen wonen 38900[regelnummer] hebben dicwijl zuucten die heet ende vucht sijn als constantinus seyt. Item die husen ende die tymmeringhe die inden valeyen staen werden min ghequetst \| dan die hoech int ghebercht staen \| vanden winden ende
[Folio 255v]
38905[regelnummer] van anderen tempeesten want die valleyen werden vanden berghen bescermt Item aristotiles seit dat totten valleyen oec vele vulnissen loept ende werden dar lan- gher ghehouden om die grofheit der 38910[regelnummer] luchten. Item die valleyen werden eer doncker van grouen ende rokighen wazemen dan die berghen want die valleyen gaen dieper totten center der aerden ende sy sijn veel verder vanden hemel ende vander 38915[regelnummer] luchten dan die berghen Item inden val- leyen van menigherhande toe loep der wateren ende sliken ende oec vuilnissen wer-Ga naar eindnoot38917 den die vule broken die men niet gaen en mach dicwijl vergadert ende men mach 38920[regelnummer] het qualiken over comen Item van overuloedic- heit der humoren ende der vuchticheit wassen daer dicwijl grasen liesen ende me- nigherhande onvruchtbaer bomen als wylghen ende deser ghelijc inden valleyen 38925[regelnummer] twelc inden gheberchten niet en ghesciet Dat xlvij. capitel van een pleyn CAmpus dat is een camp of eenGa naar eindnoot38927 pleyn slecht velt dat hoghe noch lage en is Ende want onder den voeten ghe- 38930[regelnummer] lijc is ende effen so hyetet campus want canos in griex is gelijc of effen in duit- sche Ende campus is een slecht pleyn stede die onghebouwet is ende ongheeert mit- ter ploech ende dat niet vet ghemaect en 38935[regelnummer] is mit stront of mit messe mar twelc een slechte wanderinghe is van volc te peer- de of te voete by enigher stat geleghen ende ghepast. Ende is een ghemeen stede ende openbaer daer alle man gaen mach die 38940[regelnummer] der ghemeenten toe gewijst is ende die nie- mans eyghen en is mer der oirbaerlic- heyt alle menschen toe gheordineert Dat xlviij. capitel van den acker AGer dat is een acker ende hyetGa naar eindnoot38944 38945[regelnummer] daer om ager van agendo dat is van doen of van arbeyden want inden acker wordt ghearbeydt ende wat ghedaen als ysy- dorus seyt libro xv. Item alle acker als varro seyt anter het is een zaetlant of 38950[regelnummer] mit bomen gheplant of het is een wey- de daer beesten in gaen of een hof daer warmoes ende ander cruden in staen want die oude meysters plaghen te segghen dat ager een ghebouwet aerde was \| ende 38955[regelnummer] rus was een onghebouwede aerde als bosch ende weyden daer beesten gaen die melc gheuen van welken woerde rusticus coemt want twelc hoert den volc toe dat inden velde woent Item ysydorus seyt dat 38960[regelnummer] ager is een stede daer men arbeit ende swe- tet want die acker sal hy ghebouwet sijn daer moet groten arbeyt toe \| hy wort eerst gheeert na ghesayt na gheegt ende na gemayt ende veel ander dinghen die men 38965[regelnummer] hem doet hy wordt mit douwe ende mit re- ghen ouergoten ende hy wordt om tvijnt mit risen ende mit doernen des winters wordt hi beuroren des leintes wordt hi mitten couter te broken \| ende des somers 38970[regelnummer] alst coren af is so wert hy gebernt ende in- den herfst wordt hi anderweruen ghesneden ende ghebroken mitter ploech waer af dat- men in hem altoes arbeyden moet sal daer wat ghewins of ghelucs of comen 38975[regelnummer] Dat xlix. capitel van een hofstede PRedium dat is een gehuft endeGa naar eindnoot38976 is properlic een stede daer een vader van- den ghesin woent ende alle dinc besorcht van datten acker nut ende oirberlic is 38980[regelnummer] of wesen mach. Dat l. capitel van woeste steden. PRatum dat is een beemdinghe daerGa naar eindnoot38982 veel hoys ende grass wast ende daer- men niet veel arbeyts doen en darf dit
[Folio 256r]
38985[regelnummer] seyt ysidorus dese beemden hebben beken ende ander waterganghen by hem die- se altoes vucht ende groen houden ende is verchiert mit veel blomen ende mit me- nigher ley cruden ende daer om plecht- 38990[regelnummer] men te segghen prata rident dat is die beemden of die weyden lachen want die bloemkens staen alte ghenoechli- ken int aensien sy gheuen goeden roke si hebben enen goeden smake want die 38995[regelnummer] bykens zukender die zueticheit wt ende sy doen den beesten wel melc gheuen sy ghenesen wonden. Ende sy gheuen baet teghen menigherhande zyecten. Dat li. capitel van woeste steden 39000[regelnummer] DEsertum dat is een stede die ver-Ga naar eindnoot39000 woest is ende daer nyemant en woent noch en wandert als ysidorus seyt Ende dat gheualt onderwilen om dattet lant daer omtrent onvruchtbaer is of datter die 39005[regelnummer] lucht al te onghetempert is of datter ge- breck is van water ende van fonteynen of om datter die vianden al verderuen waer of dat desertum is een stede die men niet bouwen en mach ende die vol distels ende vol do- 39010[regelnummer] rens is ende vol serpenten ende ander venijns is ende is een woninghe van wilden dieren ende van quaden beesten \| ende der moerdenaers Ende is mit allen woest want die weghen en sijn daer niet betreden. 39015[regelnummer] Dat lij. capitel van een eenlicke plaetse der heremyten HEremus is een eenlike stede daerGa naar eindnoot39017 die heremiten pleghen te sitten daer gheen lude en wanderen dan wilde dieren als le- 39020[regelnummer] wen ende ander dieren want daer wonen sy sekerste vanden iaghers ende van anderen stricken Ende die wilde voghelkijns ma- ken daer zueten sanck om dattet daer ge- nuechlic ende dicht van bomen is. Ende noch- 39025[regelnummer] tans wonen daer sommels lude als van enen huse of van tween nv hier nv daer die groten arbeyt doen inden boschen mit houwen mit keruen mit menigherhande dinghen als mit netten die voghelen te 39030[regelnummer] vanghen ende mit stricken die wilde dieren te gripen ende mit deser ghelijc ende si liden daer oec dicwijl grote coude van haghel ende van snee ende van vorst Ende die daer wo- nen werden selden ghemoyet ten waer 39035[regelnummer] vanden moerdenaers of vanden iaghers ende daer om al ist verdrietelic alleen te wesen het en is nochtans een stede des ghemacs ende der rusten Dat liij. capitel van een hol 39040[regelnummer] ANtrum is gheseyt van atro dat isGa naar eindnoot39040 donker \| ende is properlic een hol daer wilde dieren in crupen als si enich ander dinc vanghen of gripen willen dese ho- len sijn des winters warm ende des somers 39045[regelnummer] coudt ende sijn bequaem hoer ionghen in te vueden ende in te huden ende si stinken ende ru- ken qualiken vanden zweten ende vanden pissen der dieren die daer in sijn Dat liiij. capitel van een cuyl 39050[regelnummer] FOssa is een cuyl ende is gheseyt vanGa naar eindnoot39050 fodiendo dat is van grauen daer om dattet eerde is die mit arbeyden ge- grauen is ende diep ghemaect ende hoe dat die aerde aen den canten hogher buten 39055[regelnummer] wt gheworpen wordt hoe dat die cuyl midzen dieper werdt Ende hoe dat hi dieper is hoe dat hi sorcheliker is daer een yeghelic lichtelijc al vallende ingaen mocht ende naden val en soude hy niet 39060[regelnummer] lichtelijc daer weder wt comen als gre- gorius seyt ende daer om seyt oec iero- nimus ouer ezechiel xix. die lewe wordt inden cuylen ghegrepen want als een cuyl ghemaect is so setmen daer een scaep in
[Folio 256v]
39065[regelnummer] of een gheyte beneden inden bodem ende als die lewe of die wolf dat ruyct so coemt hy daer toe ende springt ghinder in naden sape so is daer besiden een val ghemaectGa naar eindnoot39068 mit aerden bedect die men daer lichteliken 39070[regelnummer] ouerwerpt mar si isser quaet weder of te doen ende beziden dien cuyl is noch een hol ghemaect dat een keuye is also datmen vanden enen cuyl inden anderen comen mach Ende als die lewe dan siet dat hi ten eersten 39075[regelnummer] niet veder wt en mach want die kuyl vluchsGa naar eindnoot39075 bouen ouerdect werdt so sorcht hy voer den iagher ende cruupt dan in dat ander hol ende daer coemt hi in die knip daer hi niet wt en mach ende so brenctmen minen lieuen 39080[regelnummer] heer ghinder voert getrost als ieronimus seit \| Item die culen ende die grauen sijn oec nut want men bescermter die steden ende die castelen mede datter die viande niet in en moegen comen Ende die landen werden 39085[regelnummer] daer mede gescheiden ende ghedeylt dat elc mensch weet wat hem toe hoert Ende men maect oec culen ende sloten daermen menigherhande visschen in vuedt in wel- ken culen men onderwilen versch water 39090[regelnummer] laet lopen op dat die visschen niet steruen en sullen Item die alre beste vestinge is een graue die lanc ende wyt is ende diep mit hogen canten daermen mit ghenen scepen in en mach ende daer maer een brugge ouer 39095[regelnummer] en gaet als iheronimus seit Dat lv. capitel van een spelnnckGa naar eindnoot39096 SPelunca dat is een diep gat onder dieGa naar eindnoot39097 eerde als die coelhouwers heb- ben ende maecken ende die de metallen win- 39100[regelnummer] nen ende dese sarcken alsmen daer eerst in coemt soe ist daer licht daer nae alsmen vorder coemt soe ist daer doncker te les- ten ist daer hardt ende enge ende rume Ende onderwilen isser een ander wtganc 39105[regelnummer] als damascenus seit. Item inden bergen daer- men metalle graeft ende ghesteynten. daer sijn veel speluncken Ende dese bliuen altoes ydel anders dan datmese mit pi-Ga naar eindnoot39108 leernen ende mit stipelen onderset dat hem 39110[regelnummer] die berch op thoeft niet vallen en sal Ende onderwylen geuallet wael dat die stipe- len den last niet draghen en moeghen om dat si veruaren van outheiden of van anderen saeken dat sy al verloren bliuen 39115[regelnummer] die daer in sijn ende dat die speluncken be- uallen werden waer af datter grote vre- se is in dien gaten te wesen want sy syn cout ende vucht sy syn onstedich ende onse- ker Item sy syn oeck bequaem draken ende 39120[regelnummer] anderen venijnden dieren in te woenen Dat lvi. capitel van een cauerne of holige aerde CAuerna is een ghehuelde eerdeGa naar eindnoot39123 ende is geseit van cauando dat is 39125[regelnummer] van huelen daer om dat die aerde wech ende weder doerboert ende ghehuelt werdt als die conijn bergen Item in de- sen gaten maken die crupende wormen ende ander beestkens haer woninghe 39130[regelnummer] end vueden haer iongen daer in Ende dat sy daer in sculen moghen voer die gheen die hem misdoen willen Item in- den boemen syn oec wael gate daer die voegelkius sculen voer die grote voge-Ga naar eindnoot39134 39135[regelnummer] len als voer die valcken ende voer die aernen Ende inden steenroetzen syn ga- teren daer die cleine wilde dieren n scu-Ga naar eindnoot39137 len voer die grote dieren ende alsoe van elcken anderen waer by dat elck syn hol 39140[regelnummer] weet waer dattet sculen sal alst noet heeft Item dicwijl coemter eerdbeuinge daer der hollen alsoe veel sijn om den wijnt die daer in cruupt als aristotiles seyt	eindnoot37379 N Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (06-11), zonder representant, met penwerk. eindnoot37417 T Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot37454 ende Het er-afkortingsteken representeert hier e. eindnoot37492 elimentum Lees: elementum. eindnoot37506 cereres Lees: ceres. eindnoot37612 aristotules Lees: aristotiles. eindnoot37614 verraderinge Lees: vergaderinge. eindnoot37646 wasmen Lees: wasemen. eindnoot37654 voer Lees: voert. eindnoot37668 maec Lees: maect. eindnoot37709 M Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot37730 libero metherororum Lees: libro metheororum. eindnoot37745 ende Het er-afkortingsteken representeert hier e. eindnoot37758 berhen Lees: berghen. eindnoot37816 A Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant. eindnoot37831 ioronimus Lees: ieronimus. eindnoot37849 M Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant. eindnoot37869 M Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot37880 onedestle Lees: onedelste. eindnoot37885 H Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot37907 M Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot37938 M Lombarde, 2 regels hoog (01-02), zonder representant. eindnoot37951 siju Lees: sijn. eindnoot37967 E Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant. eindnoot37991 M Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot37997 berch In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38008 alsme Lees: alsmen. eindnoot38017 M Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot38048 berchatich Lees: berchachtich. eindnoot38061 regum xxv. regum Lees: regum xxv. eindnoot38063 P Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot38107 ieronius Lees: ieronimus. eindnoot38116 S Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot38122 G Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot38155 G Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot38163 benedixen Lees: benedixien. eindnoot38182 ieroni- mus In druk een punt in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot38194 malediccie Lees: maledictie. eindnoot38198 G Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot38208 G Lombarde, 2 regels hoog (25-26), zonder representant. eindnoot38210 ende Het er-afkortingsteken representeert hier e. eindnoot38218 M Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant. eindnoot38222 ieronimns Lees: ieronimus. eindnoot38224 M Lombarde, 2 regels hoog (01-02), zonder representant. eindnoot38262 deutromij Lees: deutronomij. eindnoot38270 Y Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot38292 C Lombarde, 2 regels hoog (29-30), zonder representant. eindnoot38303 M Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant. eindnoot38361 M Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot38363 n. paralipomenon m. Lees: ij. paralipomenon iij. eindnoot38380 verlichten die Lees: verlichtende? eindnoot38406 M Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot38414 M Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot38423 die Lees: doe? eindnoot38431 M Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot38438 luchs Lees: luchts. eindnoot38486 olinen Lees: oliuen. eindnoot38491 O Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot38508 xxx. De punt staat superscript. eindnoot38509 O Lombarde, 2 regels hoog (06-07), met representant. eindnoot38511 gevoeht Lees: gevoecht. eindnoot38521 paruasus Lees: parnasus. Vergelijk index, 5va14. eindnoot38522 paruasus Lees: parnasus. Vergelijk index, 5va14. eindnoot38532 R Lombarde, 2 regels hoog (29-30), met representant. eindnoot38544 R Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot38575 S Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot38577 hembres Lees: hebres. eindnoot38587 S Lombarde, 2 regels hoog (04-05), met representant. eindnoot38604 S Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant. eindnoot38614 hoer In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38629 hebreuschee Lees: hebreuschen. eindnoot38636 dar Lees: der. eindnoot38652 zuyuerheyt In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38659 blijsappen Lees: blijscappen. eindnoot38668 S Lombarde, 2 regels hoog (05-06), met representant. eindnoot38697 betrouwinge In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38698 goter Lees: groter. eindnoot38705 S Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant. eindnoot38709 bereh Lees: berch. eindnoot38717 S Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant. eindnoot38732 hequaem Lees: bequaem. eindnoot38735 M Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot38746 S Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot38747 paralis Lees: paralipomenon. eindnoot38768 Dat xlij. capitel vanden berch seir In druk staat deze titel op de vorige regel (24), achter 'ysrahel'. eindnoot38769 M Lombarde, 2 regels hoog (25-26), met representant. eindnoot38771 dat In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38776 T Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot38804 twolc Lees: tvolc. eindnoot38812 Dar Lees: Dat. eindnoot38814 Z Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant. eindnoot38820 boscachtih Lees: boscachtich. eindnoot38827 C Lombarde, 1 regel hoog (03), met representant. eindnoot38849 sijn die vruchten die daer in wassen sijn Lees: sijn die vruchten die daer in wassen. eindnoot38865 verlichtinhe Lees: verlichtinghe. eindnoot38869 fonteynen De tweede n staat ondersteboven. eindnoot38873 V Lombarde, 2 regels hoog (09-10), met representant. eindnoot38879 nat In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot38917 vuilnissen De tweede n staat ondersteboven. eindnoot38927 C Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot38944 A Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant. eindnoot38976 P Lombarde, 2 regels hoog (31-32), met representant. eindnoot38982 P Lombarde, 2 regels hoog (38-39), met representant. eindnoot39000 D Lombarde, 2 regels hoog (16-17), met representant. eindnoot39017 H Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot39040 A Lombarde, 2 regels hoog (16-17), met representant. eindnoot39050 F Lombarde, 2 regels hoog (26-27), met representant. eindnoot39068 sape Lees: scape. eindnoot39075 veder Lees: weder. eindnoot39096 spelnnck Lees: spelunck. eindnoot39097 S Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot39108 datmese Lees: datmense. eindnoot39123 C Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot39134 voegelkius Lees: voegelkins. eindnoot39137 n Lees: in.

Vorige Volgende

Boek 14