Van den proprieteyten der dinghen

(2009)–Bartholomeus Engelsman– rechtenstatus


Boek 13
[Folio 232v]
[houtsnede]
[Folio 233r]
Hier beghint het xiij. boeck ende spreectGa naar eindnoot35493 vanden watere ende haer scierheyt 35495[regelnummer] NV die proprieteytenGa naar eindnoot35495 des viers ende der luch- ten geseyt ende geeyndt sijn soe willen wi noch sommighe dingen seg- 35500[regelnummer] ghen vanden werken der wateren also veel als tot desen wercsken behoert Item men seyt aqua oft waer e- qua dat is ghelijc want dat water en rust nymmermeer ten moet ten lesten ghe- 35505[regelnummer] lijct werden bouen ende effen wesen als ysi- dorus seyt libro xij. Item constantinus seyt dat- tet water een cout ende een vucht element is ende subtijl ende doerschinich dat in sinen properen eynde niet ghehouden en is 35510[regelnummer] want twater soude te niet vloyen en wor- det mit enen vreemden eynde niet ghe- keert Item basilius bescrijft die proprie- teyt des waters int ghemeyn segghen- de aldus Twater is dat nutste element 35515[regelnummer] onder alle die ander elementen. want het tempert den hemel ende maect die aerde vruchtbaer ende incorporeert die lucht ende maectse dicke mit sinen wasemen het clim- met in dat hoge ende maect den hemel hem 35520[regelnummer] tot sinen wil Item die wateren sijn die sa- ke alre dinghen die wassende sijn. want si winnen tcoern opten velde si brenghen bomen ende doen planten voert comen ende groyen si afwisschen die onreynicheden 35525[regelnummer] ende si wasschen die sonden af si geuen al- len leuenden dyeren drincken Item twa- ter doet die aerde te samen houden het is doergaende ende vervullende ende is die hemelsche hetten voedende. ende is 35530[regelnummer] alle dese nederste dingen temperende want waer dat sake dat alle dese nederste din- ghen mitten water niet ghetempert en worden si souden alle verbarnt werden ouermits cracht der sonnen \| ende dit wa- 35535[regelnummer] ter gedroncken gheeft den dyeren voet- sel dat si vleysch crijghen moghen het gheeft den visschen ademtocht ghelijc dat die lucht den gesielden dingen leuen gheeft ende het hout die binnenste delen 35540[regelnummer] te samen ouermits sijnre ghietinge want die aerde soude van een scheyden en de- de twater Item dit water ouergaende bijden binnensten toe weghen der aer- den neemt wandelinghe vanden steden 35545[regelnummer] inder verwen ende inden smake bi welken ste- den dattet ouerloept. ende daer om ist nv sout nv zoet nv claer nv doncker nv dic- ke ende nv dun Item twater en heeft ge- ne gesette gedaente of verwe of smake 35550[regelnummer] op dattet alsoe te lichteliker alle verwe ende alle smake ontfenghe ende daer om hoe dattet water in hem seluen puerre is also veel schinet donckerre wanneer dat die radie der sonnen int water niet en ghin- 35555[regelnummer] ghe tot sijnre verwinge Dit water wort beroert vanden gronde al om ende om besiden ende bouen \| noch het en wort niet wederstaen ten si dattet bouen effen ghelijc gemaect wort al om Item dit water wederbuycht 35560[regelnummer] dat licht dattet ontfangen heeft vander radien der sonnen ende stortse weder inden he- melschen dinghen wantet water bouen is als een spiegel daermen beelden ende alre- hande formen in siet wanneer dat die zon 35565[regelnummer] claer daer in schijnt \| ende dan gheuet sijn claerheyt weder van hem ten hemelwaert mit groter blinckinge ter manieren van enen spiegel die claer is Item twater doet oec die dinghen meerre schinen dan si sijn 35570[regelnummer] Item dese ende veel ander proprieteyten die gemeyn sijn moechdi vinden in exame- ron dat onderscheyt der wateren is me-
[Folio 233v]
nigherhande als die selue seyt anter si nemen haer beginsel inder luchten als is 35575[regelnummer] reghen water ende dat wantet vanden he- mel coemt so ist allen dinghen der aer- den goet of het water schoert of springt vten aderen der aerden als fonteyn wa- ter ende putwater of het loept verby der 35580[regelnummer] aerden als riuieren of het gaet al om die aerde als die zee die welke moeder is van allen wateren als constantinus seyt Item dat regen water is van hem seluen luchtende ende claer subtijl licht ende smakelic wes 35585[regelnummer] claricheyt toent dat hem anders niet toe ge- mengt en is Item sijn lichticheyt ende sijn smakelicheyt bewijst sijn subtijl sub- stanci Item onder alle die wateren is dat regen water tbeste dat mitten donre ne- 35590[regelnummer] der coemt om tlant vruchtbaer te ma- ken want die donre slaet den wasem ghens ende herwaert ende scheytten ouermits sijn beroeren waer af dattet water also ghe- subtijlt ende gepuert wert ende dat water dat 35595[regelnummer] mitten snee gemengt is of dat vanden snee ghesmolten is dat is tquaetste ende dat is den genen alte quaet gedroncken die nuchteren sijn want het slaet ende trect die maghe te samen ende wint hoestinge 35600[regelnummer] ende maect die tanden doef als constantinus seyt Wildi weten vanden onderscheyde der wateren welc dattet gesontste gedronc- ken is so soect bouen int vijfte boeke van- den dranc des waters Item naest den re- 35605[regelnummer] ghen water ist fonteyn water tbeste en- de sonderlinge die van eenre leuender leye of steenroetse loept of die van een- re hogher fonteynen nederspringhelt Item die fonteyn is thoeft ende beghinGa naar eindnoot35609 35610[regelnummer] des leuenden waters die altoes ende ewe- lic wt loept van heymeliken aderen der aerden Item die fonteyn is nut ende oer- baerlic den pelegrims ende den armen wan- delaers dat si te drincken mogen crijgen 35615[regelnummer] inden weghen als hem dorst \| ende als hem te heet is dat si hem daer vercoelen mo- ghen ende altoes vernuwet hi hem seluen ende suuert die ander wateren die bi hem gelegen sijn Item die fonteyn werpt al- 35620[regelnummer] le vulnissen ende zant ende ander onreyniche- den van hem inder stede daer si begint te springhen Item die fonteyn is een ma- nier van enen spieghel want ouermits sijnre claricheyt wil so sietmen des men- 35625[regelnummer] schen schiem daer in ende alle ander dingen die daer bouen gehouden werden \| want hi doerschinich claer is ende die fonteyn verwandelt oec naden tiden vanden iaer want als macrobius seyt so beghint die fon- 35630[regelnummer] teyn des winters te warmen ende des zo- mers te vercoelen waer af dit die reden is want inden winter die hetten vliende die heerlicheyt of den bouenganck sijns con- trarien eyscht ende begeert die binnenste 35635[regelnummer] vanden fonteynen van wes teghenwoer- dicheyt ende van welker stedeliker wriuin- ghe die monden der fonteynen warme werden ende inden zomer vallet verkeert want als die hetten bouen gaet inder luchten so 35640[regelnummer] vliet die contheyt totten binnensten derGa naar eindnoot35640 aderen vanden fonteynen ende daer om wer- den die wtdriuende wateren des somers couder gheuonden Item al is dat sake dat die fonteyn in sinen beghinsel cleyn is 35645[regelnummer] nochtans om sijnre stedeliker lopinghe wil so mach hi wel grote riuieren maken want het en is gheen riuier hi en moet van eniger heymeliker fonteynen comen of van eenre openbaere als ysidorus seyt Item 35650[regelnummer] die fonteyn verbetert alle poelen ende stil staende wateren die daer omtrent staen ende hi doet die bloemkens spruten ende dat
[Folio 234r]
graesken wassen waer dat hi bi loept ende sijn daer visschen in enigen staende wa- 35655[regelnummer] teren daer die fonteyn in loept soe wer- den die visschen leuendiger ende groyen te bat ende si sijn te gesonder Item die fon- teyn ontfaet den smake vanden aderen der aerden daer si ouerloept als ysido- 35660[regelnummer] rus seyt ende dair om sijn si nv warm nv cout nv sulfurich etcetera na dien dat die aer- de is daer die fonteyn ouerloept als ysi- dorus seyt libro xij. In ytalien is een fon- teyn die wonden der oghen geneest Item 35665[regelnummer] in affrica is een fonteyn wes water enen mensch wel doet singen. Item daer is in boecia een dubbelde of twierhande fon- teyn die een gheeft memori ende die ander doet vergheten dat is dat si die memorie 35670[regelnummer] doet verliesen In ethiopen daer die moren wonen is een fonteyn van roder verwen ende als daer yemant wt drinct die laedt vluchs twater Item in cecilien sijn twe fonteynen die een maket tlant onurucht- 35675[regelnummer] baer daer si ouerloept ende die ander maket vruchtbaer Item in ydumea is een fon- teyn die vierweruen des iaers hair ver- we verwandelt want drie maenden is si als puluer of si mit puluer ghemengt 35680[regelnummer] waer ende die ander drie maenden is si bloe- dich of si mit bloede gemengt waer die derde drie maenden groen ende die vier- de drie maenden claer dese fonteyn hiet vanden luden die daer omtrent wonen 35685[regelnummer] iobs fonteyn Item daer is een fonteyn in syloe totten voet vanden berghe syon die vloyende is mer niet altoes dan in se- keren dagen ende in sekeren vren Item in sardinia sijn warme fonteynen die den o- 35690[regelnummer] gen goet sijn si berispen die dieuen want ouermits hore blintheyt wert haer mis- daet bedect Item men seyt dat in egip- ten een fonteyn is daermen een barnen- de vackel in steect gelesschet wert ende 35695[regelnummer] als si ghelesschet is so machmense daer weder in ontsteken. Item bijden volc dat- men garramantes hiet is een fonteyn die des daechs alsoe cout is datmense niet drincken en mach ende si is des nachts al- 35700[regelnummer] so heet datmen der niet raken en mach Hier toe heuet ysidorus gheseyt vten wel- ken openbaert dat die fonteyn altoes ga- ren smaect die natuer sijns bodems want is die bodem soet ende puer soe is twater 35705[regelnummer] soet ende claer ende also verkeert ende is die bo- dem sweuelich soe is dat water sweue- lich ende is die fonteyn in sinen beghin ghe- corrumpeert soe wertet al ghecorrum- peert dat wt hem loept 35710[regelnummer] Dat ij. capitel van een put of ghegrauen poel PVteus is een gegrauen poel die-Ga naar eindnoot35711 men int ghemeyn een put hiet ende dese coemt vanden sweten ende vander brob- belinge der aerden want als die aderkijns 35715[regelnummer] der aerden geschoert sijn inden gront be- neden so wasemet twater wt al rokende van welker wtwaseminge dat putwater gewonnen wort als die selue seyt Item constantinus seyt dattet putwater grouer ende 35720[regelnummer] onuerduweliker is dan die ander wateren Onderwilen om der soutiger humoren wil ende onderwilen om dattet stil staet ende oec om dattet alsoe verre vander luchten is Item biden riuieren machmen lich- 35725[regelnummer] teliken putwater crijgen \| ende die substan- ci dies waters wort ghelijct der complex- ien des regen waters ende die put die ge- maect is biden put soe trect dye diepste put twater na hem vanden put die daer 35730[regelnummer] ondiepste is ende twater crijcht enen sma- ke naden aertrijck datter omtrent leyt. Item tputwater wort dicwile verderft
[Folio 234v]
wanneer dattet niet geroert en wert \| en- de daer om moet dat water dicwile ge- 35735[regelnummer] put ende geroert werden salt subtijl wesen ende hoe dattet putwater der leuender aer- den naerre is hoe dattet couder ende soe- ter is ende des winters beurieset selden of nemmermeer Item men en mach tput- 35740[regelnummer] water niet crijgen sonder groten arbeyt van putten Dat derde capitel vander vloet FLuuius is geseyt van fluendo datGa naar eindnoot35743 is van driuen of vloyen als ysidorus seyt 35745[regelnummer] Fluuius is ewelic lopende als die riuie- ren sijn ten waer dat die oerspronck der riuieren onderuat worde ende ghestopt Item men sal merken inden riuieren hoer ewicheyt haer dyepicheyt ende hoer ron- 35750[regelnummer] dicheyt want men sal haer ewicheyt mer- ken bijder lopinge dat si eweliken lopen Ende men sal haer diepicheyt merken na- der gelegentheyt des riuiers \| ende die rondicheyt na dat sijn loep is want si ple- 35755[regelnummer] gen veel spacien ouer te lopen vanden aertrijck want alle riuier neemt sijn be- ghin eerst bi heymeliken toepaden inden hoefden der fonteynen ende coemt vander zee ende keert weder inder zee bi wegen dye 35760[regelnummer] openbaer sijn doer menighen landen als die glose seyt ouer ecclesiastes i. daer men seyt Dat alle lopende wateren gaen in dye zee etcetera daer seyt iheronimus dat die phi- losophen seggen dat alle die zoete wa- 35765[regelnummer] teren die inder zee lopen dat die vander sonnen verteert werden of si sijn voeder der soutiger humoren vander zee mer ander lu- den seggen dat si weder comen doer hey- meliken aderen der aerden totten hoef- 35770[regelnummer] den der fonteynen ende dat si also weder op brubbelen tot horen eersten beghinse- len etcetera Item het is te merken naden mid- delen voertganck des riuiers als tus- schen sinen eynde ende sinen beghin den 35775[regelnummer] smake der soeticheden want dat riuier water wort gecleynst inden aderen der fon- teynen daert ouerloept ende daer crijget enen drinckeliken smake want het verliest daer sinen soutigen smake ende wort dair 35780[regelnummer] in soeticheden verwandelt als ysidorus seyt Item het is doerschinich claer datmenGa naar eindnoot35781 daer in spieghelen mach ter manieren van enen spiegel Item die riuier neemt al mit hem wat in hem gheworpen wort 35785[regelnummer] dat hi gheuatten kan of hi brenghet te minsten aen den enen oeuer of aen den anderen om sijnre snellicheyt wil ende die een loept snelre dan die ander doet \| ende dats nae dien dat dye oerspronck eerst 35790[regelnummer] groot of cleyn is wijt of enge is ende oeck na dien dat die landen gelegen sijn hoech of lage ende daer na lopen die riuieren snellic of traechlic want die riuier neemt alle die vuylnisse mit hem dye daer in ge- 35795[regelnummer] worpen wert ende vernuwet ende veruerscht alle wateren daer hi in coemt ende verdrijft den stanck Item die riuier heeft meni- ghe oerbaerlicheyt in hem die den men- schen nut is want hi en weyghert nye- 35800[regelnummer] mant sinen dienst mer hi deylt hem allen mede also wel den beesten als den men- schen ende alsoe wel den cleynen als den groten ende den armen als den riken ende wascht ende suuert dat lichaem ende die cle- 35805[regelnummer] der ende hi vercoelt die ghene den welken te heet is ende gheeft drincken den ghe- nen die dorst hebben ende hi maect die stede die bi hem legghen nat ende maect- se vruchtbaer als die cruden ende die bo- 35810[regelnummer] men ende maectse grof ende vet alst open- baert in egipten daer tsaet inden houen geworpen was ende alle die ackeren wor-
[Folio 235r]
den nat gemaect vanden riuier die nylus hiet als rabonus seyt ouer dat elfte capitel 35815[regelnummer] deutronomij Dat dijn lant of aerde niet en is als tlant van egipten etcetera want die riuieren maken lantscappen sloten ste- den ende borghen vast Item constantinus seyt vanden riuier water dat dat beste water 35820[regelnummer] is dat loept tegen den opganck der son- nen ende dat vanden hoechsten berghen sijn beghinsel neemt ende dat ten westen loept dat is myn te prijsen dit is voer al geseyt Item men seyt hoe dat die riuie- 35825[regelnummer] ren verder vander steden sijn of legghen hoe dat si puerre sijn ende hoe dat si bequa- mer sijn visschen in te voeden Inden ri- vieren lopen oec onderwilen vulnissen ende wasschingen der baden ende deser gelike 35830[regelnummer] vanden welken dat riuier water priselic is wes lopinge snel is ende starck lopen- de ouer cleyne steenkens ende op enen san- dighen gront of cleyighen dichten sma- kende ende zuueren bodem want vander ge- 35835[regelnummer] daenten der aerden dair die riuier ouer loept nemet dat water sijn verwe ende si- nen smake ende daer na werden also wel die namen der riuieren verwandelt als die proprieteyten als die glose seyt ouer ge- 35840[regelnummer] nesi ij. Al is dat sake dat die riuieren den gemeynen opganck ende oerspronck ne- men vander zee nochtans nemen si haer verwe vanden steden inden welken si op gaen ende daer si ouerlopen ende oec nemen si dair 35845[regelnummer] horen smake ende daer af oeck den naem ende al ist sake dat die riuier veel wateren in hem neemt die in hem lopen nochtans en verliest hi sinen eersten naem niet lichte- lic ende die wateren die hi inuloyende onf-Ga naar eindnoot35849 35850[regelnummer] faet ende vergadert hem den naem in een ende al ist dat die riuier cleyn is als hi eerst vander fonteynen beghint te vloyen noch- tans hoe dat hi verder is van sinen be- ghinsel ouermits inuloyinghe der wa- 35855[regelnummer] teren hoe dat dye riuier meer gheoect wort \| alst openbaert inder tonouwe in duytschlant vanden welken ysidorus seyt libro xiiij. capitulo vltimo Dat die tonouwe van- den geberchten van germanien begint 35860[regelnummer] in die westzide ende ontfaet lx. riuieren in haer ende vloyet voert mit vij. doren in die zee alle riuiere is nut also lange als si die canten ende boerden niet ouer en loept mer waneeer dat si van oueruloediche-Ga naar eindnoot35864 35865[regelnummer] den des regens ende des snees ouerloept so verdrenct si alle die slechte landen aen beyden siden ende doeter groten scade Item het sijn twe geslachten van riuieren als ysidorus seyt libro xiij. int leste capitel son- 35870[regelnummer] der een Dat een hiet een leuende riuier vanden welken virgilius seyt thent ic mi ghewasschen heb in die leuende riuier etcetera Dat ander is een lopende water dat mit gewelt comende is ende en wech gaen- 35875[regelnummer] de twelc alle cleyne dingen als stroe caf hoye ende ander vulnis mit hem neemt en- de hoelt ende vret die aerde ende tsant en wech ende loept in die zee Dat iiij. capitel van eender beken 35880[regelnummer] AMpnis dat is een beke die indenGa naar eindnoot35880 bosschen loept daer die crudekens ende die ander boemkens omtrint wassen ende daer die nachtegalen ende die an- der ghenoechlike voghelkijns nestelen 35885[regelnummer] ende drincken ende vercoelen hem alst heet is ende daer bi pleghen die weyden te wesen daer die beestkens in gaen wey- den ende eten \| ende het sijn sommighe speciael riuieren daermen ghewach af 35890[regelnummer] maect inder scriften \| als physon. geon. tigris. dores. eufrates. iordanis etcetera Het is een riuier phison ganges als ysi-
[Folio 235v]
dorus seyt libro xij. ende is gheseyt van gan- gatus den coninc dese phison nemet in 35895[regelnummer] hem x. riuieren \| hi hiet oeck verwande- linghe des monds want hi wort vanden aensicht verwandelt die hi int paradijs heeft Ende dat in drien manieren als die meyster vander hystorien seyt inder verwen 35900[regelnummer] want anderswaert claer anderswaert donc- ker anderswaert modderich Item inder grootheyt want anderswaert cleyn ende anderswaert groot ghesprayt ende inden sin want anderswaert cout anderswaert 35905[regelnummer] warm dese riuier oueruloyet mit gulden sande ende mit duerbaer ghesteynte ende in sinen oeuer wassen welrukende bomen ende oec cruden die goet ter medecinen sijn Dat v. capitel van een riuier genoemt gyon 35910[regelnummer] GYon is een riuier die nylus hiet endeGa naar eindnoot35910 coemt vanden paradise ende is mod- derich ende seer slickich ende coemt eerst van adlas mit sinen eersten opganc ende loept om tlant van ethyopien ende gaet neder 35915[regelnummer] doer egipten ende net die pleynen vanden lande \| als iheronimus seyt ouer amos viij. daer hi neder loept als die riuier van egipten ouermits die hulpe ende der or- dinancien gods want alle die gaten wer- 35920[regelnummer] den ghestopt mit hoeuelen van zande also dattet water nergent lopen en mach tlant en is eerst wel nat gemaect \| ende alst al wel genet is so ruymt dat sant we- der aen deen side. ende twater loept weder 35925[regelnummer] sijnre straten daert gewoenlic was te lo- pen ende so slorpet die zee weder in haer Dese riuier voedt crupende wormen die seer scadelic ende venijn sijn als cocodril- lus ende beestkens diemen embros hiet. 35930[regelnummer] ende dit beestken weyntelt hem seluen int slike ende want hem die cocodrille geneert inden slike so slijnt hi dat beestken en- de crijghet inden liue. ende alst in hem is so loeptet hem alle gheen lijf doer en- 35935[regelnummer] de vret hem leuer ende longen ende die dar- men ontween ende also doot dat cleyn beestken dat grote dyer. Ende want dese riuier also veel vet slijchs in haer heeft als si dan ouerloept int lant so maect si 35940[regelnummer] alle tlant vet ende vruchtbaer Dat vi. capitel van tigris een riuier vanden paradise TYgris fluuius is een riuier van me-Ga naar eindnoot35943 sopotamien ende coemt vanden pa- 35945[regelnummer] radise ende loept teghen assyrien als ysi- dorus seyt die welke ouermits veel om- lopen loeptse in die rode zee. ende heeft die naem nae enen dyer dat tigris hiet twelc alte seer snelliken loept oft een vo- 35950[regelnummer] ghel waer. want dit water slacht dyen dyere om dattet also snelliken loept Item iosephus set \| dat tigris op gaet of be- ghint in armenien vter seluer fonteynen daer eufrates wt coemt ende si hiet dyglas 35955[regelnummer] dat alsoe veel luudt als scarp of enghe want si is bouen enghe ende scarp ende loept als een pijl waer om dat tygris int lant van persen snel of ghescutte ghe- noemt is 35960[regelnummer] Dat vij. capitel van eufrates een riuier dat oec coemt vanden paradise EVfrates is een riuier van meso-Ga naar eindnoot35962 potamien comende vten paradi- se oueruloyende van costeliken gesteen- 35965[regelnummer] ten ende loept midzen doer babilonien de- se riuier heeft sinen naem vander vrucht- baerheyt want eufrata in ebreeusch hiet vruchtbaer in duytsche. Mesopotamia vloyet in sommigen steden ende maket 35970[regelnummer] lant nat als nylus in egipten doet Item salustius die auctoer seyt dat tigris en- de eufrates zekerlic wt eenre fonteynen
[Folio 236r]
vloyen vten velde van armenien die wel- ke tot menigen steden wt comen inder 35975[regelnummer] spacien van menigher mylen ende tlant dat si omlopen dat hiet mesopotamia. hier toe heuet ysidorus gheseyt libro xiij. int leste capitel sonder een etcetera Dat viij. capitel van een riuier genoemt do- 35980[regelnummer] rix DOrix is een riuier nader glosen o-Ga naar eindnoot35981 uer ecclesiastici die welke in enen anderen naem hiet araxis of arapsos ende is een beke van armenien ende coemt vten seluen berghe 35985[regelnummer] mit eufrates alsoe genoemt om dat sijt al mit haer grijpt datter in coemt als ysi- dorus seyt libro xiij. want doe alexander dair o- uer liden woude ende dat die brugghe ge- timmert was doe liepse soe seer dat die 35990[regelnummer] brugghe vallen woude Mit corten woer- den dese riuier neemt haer beghin van- den opganck des riuiers van eufrates ende daer na loept si in die zee capsius \| als ysidorus daer seyt Ende tlant dair dorix loept 35995[regelnummer] dat hiet dorica naden water dit seyt die glose ouer ecclesiastici xiiij. Dese riuier schijnt een arme of een stranck te wesen van ti- gris of van eufrates of van hem beyden want si vter seluer fonteynen in armeni- 36000[regelnummer] en op gaet daer om seytmen dat si o- ueruloyet van duerbaren gesteynte en- de van wel rukende cruden die goet ter medecinen sijn want dorix wort gehieten medecijn der winninghen ende ouermits ti- 36005[regelnummer] gris ende eufrates so coemt si vten paradise. Dat ix. capitel vander iordaen. IOrdanis is een riuier van iudeenGa naar eindnoot36007 also ghehieten van tween fonteynen van- den welken die een ior hiet die ander dan 36010[regelnummer] als ysidorus seyt libro xiij. Item dese riuier wast onder den berch lybano ende scheyd- tet lant van arabien ende van iudeen welc- ke riuier bi veel omganghen neffen ihe- rico in die rode zee loept diet al in haer 36015[regelnummer] slorpt ende verteert Item dese riuier inden bouwe als die weyte rijp is die welcke in die leynten tijt pleecht bestaen te ri- pen soe pleecht dese riuier hoechste te wesen dat coemt vanden groten regen 36020[regelnummer] ende dat die zee dan seer smeltet als ghe- seyt wort inder hystorien ende inder glosen ouer iosue iij. daer geseyt wort dat dye iordaen die oeueren vullende is des bou- we tijts mit veel waters etcetera Ende in ec- 36025[regelnummer] clesiastici seytmen by na dat selue Dese ri- uier is gepriuilegieert in veel dinghen Inden eersten want si tlant der gheloui- ger menschen als tlant der ioden geschey- den heeft vanden lande der ongeloui- 36030[regelnummer] gher heyden ende tlant van iudeen van- den lande van arabien Inden anderen dat si haer op loke voer die kinderen van ysrahel ende leydese int lant van beloften. ende deylde haer inder tegenwoerdich- 36035[regelnummer] eyt der arken ons heren ende des volcs van iosue alsmen seyt iosue iij. Inden derden want si die malaetscap van namaa syri af- wiessche ende suuerdese iij. regum i. Inden vierden mael want ouermits hare wtstor- 36040[regelnummer] tinghe ende ghietinghe gaf si der heylich- eyt van helyas ende van helizeus getuych- nis alst openbaert iiij. regum ij. Inden vijften want dese riuier en huudt gheen yser in haren bodem twelc teghen dye 36045[regelnummer] natuer is alre andere wateren mer si bren- ghet bouen driuende ende gaft den pro- pheet weder diet verloren had alsmen leest iiij. regum vi. Inden sesten want si ver- diende gheheylicht te werden van dien 36050[regelnummer] raken des alre suuersten vleyschs ons heren ouermits den welken onsen here den wateren gaf craft weder gewonnen
[Folio 236v]
te werden ende ordineerde dattet sacra- ment des menscheliken salicheyt in hair 36055[regelnummer] als inder iordaen gheschien soude ende werden alst openbaert luce ij. Inden seuen- den want iohannes baptista inder iordanen verdiende die hemelen open te sien ende te horen die stemme des vaders doe hi 36060[regelnummer] als een knecht alder drieuoudicheyt den here verstont inden dopen. Dat x. capitel van ander riuieren comende van syrien HEt sijn ander riuieren die inder scrif-Ga naar eindnoot36064 36065[regelnummer] turen genoemt sijn als sijn albana ende pharphar twelc riuieren sijn van syrien lopende bi damasche vanden welken die houen van damasch genet werden en- de daer veel goeder cruden ende vruchten 36070[regelnummer] van menigerhande geslachten af was- sen alst openbaert iiij. regum v. Dat xi. capitel van een riuier van meden ge- noemt gazan GAzan is een riuier van meden \| en-Ga naar eindnoot36074 36075[regelnummer] de men hiet den seluen riuier oec ydaspes want si is also van enen coninc van meden gehieten ende si begint int oest ende wort in die rode zee ontfaen Item twe geslachten ende een half waren in banden 36080[regelnummer] op deser vloet of riuier vanden coninc van salmanasser die coninck van syrien was geuangen ende in assyrien geuoert ende ble- uen daer ellendich gedwongen \| alst o- penbaert iiij. regum xviij. gelikerwijs dat 36085[regelnummer] twe geslachten geuangen waren van na- bugodonosor opt riuier van chobar \| ende waren daer menich tijt geset alst open- baert in ezechieli i. Item chobar is een riuier van babilonien lopende doer die 36090[regelnummer] broeken van babilonien ende heeft sijn be- ghin van tigris of van eufrates ende valt weder int een of int ander van hem tween als iheronimus seyt ouer ezeetchieli en- de dese riuier heeft veel wilghen ende 36095[regelnummer] riets staen omtrint hem alsmen seyt op dye stat ysaye xviij. capitulo Hi leydese ouer twater der wilgen Dit water hietmen twa- ter van babilonien om dat daer veel wil- gen wassen op welke riuier tvolc gods 36100[regelnummer] sittende screyet als daer ghescreuen is Super flumina babilonis illic sedimus et fleuimus dum recordaremur syon \| ende is een psalm inden zouter etcetera Het sijn noch veel ander gemeyn riuieren vanden wel- 36105[regelnummer] ken wi hier zwigen want wi en hebben van hem inder bibelen gheen mencie ge- maect noch gewach Dat xij. capitel van een poel int gemeen LAcus dat is een poel die stil staetGa naar eindnoot36109 36110[regelnummer] daer ander heymelike wateren in dringhen ende en wort mitten lopenden wateren niet ghemengt als ysidorus seyt libro xiij. welken poel die grieken stagnum hieten want die fonteynen gliden inden 36115[regelnummer] rinieren ende die riuieren lopen doer tlantGa naar eindnoot36115 mer lacus dat is die poel ende staet in een stat ende men seyt lacus quasi aque locus dat is stede des waters als ysidorus seyt want die wateren die de poelen ontfaet 36120[regelnummer] die en seyndt hi niet weder wt ende die vis- schen die daer in groyen die sijn veel on- ghesonder dan ander visschen die inden riuieren geuanghen werden als constantinus seyt want in hem wast veel onreynicheden 36125[regelnummer] als van slike van grasen van vulen cruden ende van padden ende van vorschen mer ist datter een riuier onderwilen in lopen mach so is hi wat te beter Dit water is grouer ende veel ongesonder dan die an- 36130[regelnummer] der wateren want die daer veel af dronc- ke die soude menighe suucte crijghen in- den lichaem alst bouen openbaert int vijf-
[Folio 237r]
te boeke vanden dranck des waters noch- tans seyt ysidorus int xiij. boeke ende int 36135[regelnummer] derde capittel Dat wt den bodem der staen- der wateren veel virtuten wt comen als in ethyopien is een poel waert dat hem yemant daer mede wiessche het soude hem saeften of hi mit olyen besmeert waer 36140[regelnummer] Item in affrica is een poel die clare stem- men maect Item in ytalien is een poel die dat water drinct maect verdriet des wijns. inden broeken van reatinen is een poel waert dat daer claeuwen of voeten 36145[regelnummer] in quamen die hoeuen of claeuwen der beesten souden seer hart werden Item inden poel alfatico van iudeen lant en machmen niet leuens in steken dat een siel heeft Inden poel ysididen en mach- 36150[regelnummer] men niet steken dat driuen wil mer het sinct Item die poel in tracomtide is twa- ter dicwile des daechs bitter ende dic- wile zoet Dese dinghen vertelt ysidorus allegader ende dit coemt al toe van des 36155[regelnummer] gronds weghen daer dese watereu opGa naar eindnoot36155 staen Dat xiij. capitel vander doder zeeGa naar eindnoot36157 ITem lacus mach oec die dode zeeGa naar eindnoot36158 hieten ende hiet daer om zee want 36160[regelnummer] si groot is ende si hiet daer om doot want si niet leuens in haer en ontfaet noch oec en wint want si en heeft visch noch vo- ghel in mer ist datmen daer enighe le- uende dinghen in brengt vluchs verua- 36165[regelnummer] ren si of si werden weder wtgheslagen nochtans en wort si vanden winden niet beroert noch si en mach gheen scip liden want alle dinck dat leuen derft dat gaet vluchs te gronde noch si en lijdt gheen 36170[regelnummer] materi ten si dat die materi mit aspalto of mit lijm besmeert waer ende een lu- cerne die ghelescht waer die soude dair in te gronde gaen \| ende die ontsteken wa- re die soude driuen Die poel of dode zee 36175[regelnummer] hiet poel des lijms ende dese dode zee in iudeen tusschen iherico ende accon en- de hoer lengt strect al tot zozias van a- rabien toe seuen hondert stadien een sta- die dat is een thiendendeel van eenre 36180[regelnummer] milen ende sijn breetheyt is hondert en- de vijftich stadien al tot bi die van sodo- ma Hier toe heuet ysidorus gheseyt int derde boecke int capittel vanden poel ende vanden staenden water als die mey- 36185[regelnummer] ster inder hystorien seyt int capittel van- der verdrenckinghe dier van zodoma int eynde. Dese poel of zee spuut swart cleye des lijms wt. ende daer om hiet die poel alpalinces in wes oeuer appel 36190[regelnummer] die inden bomen wassen sijn groen van verwen totter ripicheyt toe ende als si rijp sijn sulstu daer in vinden witte vonc- ken of sprenckelen waer af iosephus seyt Die fabel des lands van zodoma heeft 36195[regelnummer] gheloue Ende also seytmen oeck inder glosen ij. petri ij. capitulo op die stede \| hi he- uet die steden van zodoma in asschen ver- keert etcetera Die here woude noch hou- den dye ghehoersaemheyt die gheset 36200[regelnummer] was teghen die speci der geleender pi- nen want daer wassen alte schoen appe- len die welke van hem winnen ende ge- uen den ghenen die daer na wachten- de sijn begheerlicheyt te eten die wel- 36205[regelnummer] ke als si in asschen verkeert werden soe verwecken si in hem enen roke of si noch barnden Dat xiiij. capitel van een staende water in ti- berien
[Folio 237v]
36210[regelnummer] LAcus tyberiadis dat is een staen-Ga naar eindnoot36210 de water van tyberien der poerten of steden die daer na genoemt is twelc wilneer philippus herodes broeder maec- te in die ere des keysers tyberius ende is 36215[regelnummer] een alte groten staende water ende het is tgesontste ende tsalichste van allen den staen- den wateren dat in iudeen is ende het gaet x. stadien om als ysidorus seyt libro xiij. Item stagnum dat is een staende water van ge- 36220[regelnummer] nesar als die selue seyt ende is een alte widen poel of water van lxviij. stadien lanck ende van viertigen breet ende het maect hem seluen mit cruufden wateren ende niet vanden winden want genesa in griecx is 36225[regelnummer] also veel in duytsche te seggen als wee- der winnende ende dat weeder wort also alle twater ouer beroert mit ademingen des weeders sonder wint waer af dat- tet soeter ende abelre te drincken is dan an- 36230[regelnummer] der wateren die daer int lant van iudeen sijn van sulken staenden wateren Hier toe heuet ysidorus geseyt om sijn groticheyt so wort si dicwile zee gehieten inder ewan- gelien niet want een zee is mer billiker 36235[regelnummer] wantet een grote wederuloyinge is van- der iordaen als die glose seyt ouer iohannis capitulo vi. Het is een manier vanden ebreeu- schen dat si alsulke vergaderinge der wa- teren zee hieten ende daer om wort si dic- 36240[regelnummer] wile mitten naem der zee genoemt Dat xvij. capitel van een viuer PIscina dat is een viuer of een wu-Ga naar eindnoot36242 wer of een water dat vergadert is om vis- sche in te voeden al ist nochtans verkeert 36245[regelnummer] dat een vergaderinge der wateren die gheen visschen en heeft wort dicwile piscina ge- hieten als ysidorus seyt Item ter goetheyt eenre piscine behoert een dichticheyt des bodems ende suuerheyt des inuloyende 36250[regelnummer] waters ende oec stedelicheyt des inuloy- ens want waer dat die bodem slikich ende broekich is daer en mogen gheen sma- kelike visschen geuoedt werden ende daer gheen versch water en vloyet \| ende daer 36255[regelnummer] stil staende wateren sijn daer werden die visschen haestelic gecorrumpeert \| ende daer om laetmen hem maken pipen ende spoyen daer men twater in ende wt mach laten lopen \| ende dese piscinen sijn al om 36260[regelnummer] wel gedijct ende gheuesticht of daer een opwater quaem dat si niet al wt en liepen ende in sommigen landen maken si wel cley- ne sluuskens die vten viuer lopen inden gaerden ende inden houen op dat die cruden 36265[regelnummer] ende dat warmoes te bat wassen sullen Dat xviij. capitel van een beke geleyt van een fonteyne RIuus dat is een beke die vter fon-Ga naar eindnoot36268 teyne geleydt is omtrint den gaerden ende 36270[regelnummer] den weyden op dat si vander beken gevuch- ticht sullen werden want die beke smaect die natuer ende dat wercke sijns opgancx als vander fonteynen ende vander beken coemt voert een riuier ende oec dat staende water 36275[regelnummer] als die auctoer seyt Item die riuier ver- drijft alle vulnissen ende maect dat aertrijc vruchtbaer ende geeft den dyeren ende den vogelen drincken ende behout die groenich- eyt ende die scoenheyt der cruden ende der bloe- 36280[regelnummer] men ende trect die steenkens ende die sanden te samenGa naar eindnoot36280 Dat xix. capitel van beroeringe des waters comende van winden FLuctus is geseyt van blasen als vanGa naar eindnoot36283 flatus ventorum dat is van blasinge der winden 36285[regelnummer] want vanden hortinge der winden so lopen die wateren vanden welken die ouerste nattich- eyt die altoes inder beroeringe is \| vnda of goluen of waghe hiet ende vnda is geseyt van eundo daer om dat si al gaen-
[Folio 238r]
36290[regelnummer] de nymmermeer en rust als ysidorus seyt Die lopinghe der vloyen of der vnden wriuen hem altoes onderlinghe ende ver- gaderen hoeuelen van zande ende mengen menigherhande deelken des gronds 36295[regelnummer] te samen ende brenghense bouen ende makense weeke ende morwe. ende als daer dan die wint in coemt so werden die fluctus dat sijn goluen in onsen duytsch meerre ende verheffen hem ende nae dat 36300[regelnummer] die wint is daer na gaen si op ende neder ende si beroeren dye lucht mit stedeliker hortinghen ende maken wint ende op lich- ten dye scepen ende verduwense ende wer- pense ten oeuerwaert ende maken aen den 36305[regelnummer] kanten een geclas ende si sijn altoes in be- roeringe ende en rusten nymmermeer \| an- ter si laten mit allen af of si roeren hem altoes ouer al ende daer om suldi dit vo- cabel dat hier voer staet fluctus houden 36310[regelnummer] voer een golue of voer een wage Dat xx. capitel van een dwerlinge of swer- uelinge van water GVrges dat is properlic te segghenGa naar eindnoot36313 in onsen duytsch een zweruelinge 36315[regelnummer] van water dat recht ront om loept in e- nighen groten water of riuier alsmen der veel vint sonderlinge daer een grote diep- te is want si slorpet al ya si neemt onder- wilen grote scepen ende trectse onder en- 36320[regelnummer] de in alsulken zweruelinghe machmen selden of nymmermeer visschen in van- gen die daer in sijn si slijndt water ende an- der dinck ende spuwet weder wt ende is seer vreselic daer bi te varen mit cleynen scepen 36325[regelnummer] Dat xxi. capitel van een riuier die altoes ne- der loept inder zee ende niet en keert. TRames is die eerste lopinge eensGa naar eindnoot36327 waters of eenre riuieren die altoes recht wt loept ende die niet wt horen we- 36330[regelnummer] ghe en gaet als die beghint van eenre fonteynen ende loept recht wt inder zee ende en laet nemmermeer af te lopen. ende hoelt ende verteert alle dat voer hoer wiken wil ende helpt den luden aen geringen vaert 36335[regelnummer] want als een stroem altoes neder loept so comen die scepen haestelic daer si wesen willen ende si voeden grote visschen \| want die lopende wateren hebben altoes dat verschste water ende den puersten bodem 36340[regelnummer] ende dat water dat altoes recht wt loept dat loept seerste of seerre dan enich ander wateren ende daer om trecken si die scepen ende die vlotten van houte geringste neder ende daer om is trames geseyt van traho 36345[regelnummer] dat is van trecken want alle dinghen die vlottelic sijn die werden daer in haeste- lic neder geseynt ende hoe dat die lope in si- nen nederganck verscher is hoe dat hi snelre is ende trect alle dingen te snelliker 36350[regelnummer] na hem. Dat xxij. capitel vander gestadige classinge van- der water anden oeuer ALluuio alluuionis of alluuies datGa naar eindnoot36353 is properliken een lansem classinghe an- 36355[regelnummer] den oeuer des waters ende is geseyt van abluendo dat is van wasschen want die clas- singhe slaet ende hoelt die aerde en wech vanden kanten des waters ende verteertse dair die classinge alleyncsken aen slaet ende 36360[regelnummer] dair om hiet si alluuio Iob seyt xiiij. dat die aerde alleyncsken verteert wort mit dier classinge etcetera ende hoe dat die vlottinge ende classinge holre ende dieper is hoe dat si vreseliker is want bouen schijnt dat aert- 36365[regelnummer] rijck gans ende gaue te wesen ende alluuio heuet al en wech gheten ende verteert ende trade een mensch daer op soe en hadde hi onder gheen fondament ende die aerde soude breken ende hi soude dair
[Folio 238v]
36370[regelnummer] henen schieten ende verdrencken Dat xxiij. capitel vande afgront des wa- ters ABissus dat is een dyepicheyt derGa naar eindnoot36373 wateren die genen gront en heeft daer 36375[regelnummer] die fonteynen ende die riuieren wt co- men want alle wateren comen van abis- sus ende ouermits verborghen aderen co- men si weder totter matricen als tot a- bissus als ysidorus seyt libro xiij. waer af 36380[regelnummer] dat abissus ghehieten wert abuisus dat is afgesien want sijn diepicheyt en mach niet gesien werden of men seyt abyssus quasi sine bisso dat is sonder witticheyt want om sijnre groter diepheyt wil soe 36385[regelnummer] en heuet gheen claerheyt \| als iohannes damascenus seyt. Abyssus en is anders niet dan veel waters wes eynde onbe- gripelic is ende onsienlic want die stortin- ge des lichts en coemt niet tot sinen eyn- 36390[regelnummer] de of men seyt abyssus als sonder fon- dament. want sijn fondament ende sijn onthoudinge en mach niet gesien wer- den want si is die eerste opganc der ma- terien des waters. Item constantinus 36395[regelnummer] seyt Dat abyssus is dat lichamelic dinc dat god gemaect heeft op dattet wesen soude een materi der lichameliker din- ghen inden formen sonder ordinancien ende sonder licht waer af dat abyssus is 36400[regelnummer] dat die eerste materi is als augustinus seyt in libro de simbolis dat hi die natuer genoemt heeft mitten naem der aerden ende des afgronds welke natuer van niet ghemaect is op dat si die eerste soude 36405[regelnummer] werden mit geordineerder gauen gods een begripelicheyt der formen \| ende dat daer na gheformeert soude werden al- le dinghen die geformeert sijn waer af die selue materi vander welker die na- 36410[regelnummer] tuer gheseyt is nv want si vloyende is nv want si ontfanghende is alle formen waer omme dat si aerde gehieten wort om die natuerlike vasticheyt ende dich- ticheyt nader welker si die winninghe 36415[regelnummer] ende der verderfnissen onder gheworp- pen is ende si hiet abyssus of sonder gront om die onformelicheyt. want si en was mit gheenre formen onderscheyden en- de si wort water ghehieten om die mo- 36420[regelnummer] ghelicheyt der formeringhe nader wel- ker si machtelic ontfanghende was al- le formen ende ghedaenten als augustinus seyt Item abyssus heeft wt hem donc- kerheyt ende diepicheyt alre wateren en- 36425[regelnummer] de grijpt in haer alle riuieren ende is on- sadelick. want abyssus en ontfaet nym- mermeer also veel waters in haer si en soudts noch veel meer ontfaen Dat xxiiij. capitel vander zee ende oec der gro- 36430[regelnummer] ter zee MAre dat is die zee ende is een verga-Ga naar eindnoot36431 deringhe der wateren also wel der soeter als der ghesoutenre als ysidorus seyt libro xiij. ende hiet daer om properliken mare want 36435[regelnummer] haer wateren zijn amare dat is bitter als daer gheseyt wort Item men hiet oec mare equor van equalitas dat is effen of gelikicheyt daer om dat si bouen effen is of gelijc want al ist dat die goluen vander 36440[regelnummer] zee hoghe ende oneffen lopen als berghen nochtans alst stil weder is ende die tem- peest gheleghen is soe is die zee bouen gelijc ende effen als die selue seyt men seyt oec dat die \| zee pelagus hiet quasi 36445[regelnummer] pellens vndans dat is die goluen verdri-Ga naar eindnoot36445 uende want inder zee wort een stedeli- ke beroeringhe der goluen ende der ba- ren altoes na dat die wint is ende lopen op ende neder als dye selue daer seyt
[Folio 239r]
36450[regelnummer] ende al ist dat si alle fonteynen ende alle ri- uieren in haer ontfaet nochtans en was- set si daer niet af ende dat geualt daer om dat haer grootheyt also groot is dat sijs niet en gheuoelt of dattet dat bitter wa- 36455[regelnummer] ter of tsoute water dat soet al verteert of dat die wolken veel watericheyden na hem trecken of die winden nemens een deel of die zon verdroget of het lo- pet weder ouermits heymeliken condu- 36460[regelnummer] ten totten hoefden der fonteynen hier toe heuet ysidorus geseyt libro xiij. Item am- brosius ende basilius seggen in exameron dat die zee is een vergaderinge der wate- ren die gemenichfoudicht is bi veel ste- 36465[regelnummer] den nochtans mit eenre contumacien al- toes beroert wilt luutruftich scumich ende volcht die natuer der manen mitten vloyen ende mitten ebben Item die zee ist hoeft ende herberge der riuieren ende is fon- 36470[regelnummer] teyne der reghenen ouermits welken ri- uieren dat twistende volck te samen ver- gadert wert ende is een hulp inden noden ende ansten ende is een toeuerlaet inden vre- sen ende is een corticheyt des weechs en- 36475[regelnummer] de si is een gewin des arbeyders Item vander zee seyt oec aristotiles in libro metheo- rorum die zee is beghin ende opganck al- re wateren ende is oeck rust der wateren ende wort gedeylt in ander zeen Die sake 36480[regelnummer] waer om dat inder zee souticheit ende bitterheyt is dat is dese. want dye zee is wasem ende want twe wasemen sijn als die vucht ende die droge die vuchte is waterich ende die droge is subtijl ende wan- 36485[regelnummer] neer dan dat subtijlste deel ontbonden wert ouermits dat beroeren der sonnen ende datter tgroefste blijft vander hetten der sonnen als si warm wort datter dan bli- uet dat is soute ende bitter als sweet en- 36490[regelnummer] de vrijn want vander barninghe wort een dinc bitter wanneer dat die aerdige delen verbarnt bliuen als die waterige ende die onsmakende delen verteert sijn ende vander bittericheyt ouermits verbar- 36495[regelnummer] ninge worter een souticheyt alst open- baert inder asschen inder welker dat ge- cleynsde water soutich gheuoelt wort ende is swaerre dan zoet water. want dit is swaerre ende dat is subtijlre wes teyken 36500[regelnummer] is want een eye driuet in sout water en- de in soeten water niet ende een scip ver- drenct dieper dat in soeten water valt dan dat in souten water valt Item dieGa naar eindnoot36503 selue seyt int boeke vander dyeren. inder 36505[regelnummer] zee is water ende ten eersten worter dye souticheyt wt getogen want waert dat een mensch naem een nuwe rawe aerden vat ende slotet bouen vast toe ende werpt al- so ydel inder zee of in souten water enen 36510[regelnummer] nacht ende enen dach so sal in dat vat tzoe- te water gaen ende tsoute water blijfter buten. Item die selue seyt in libro me- theororum Dat die soete wateren wer- den opwaert geheuen om hare lichtich- 36515[regelnummer] eyt wil \| ende die zoute wateren bliuen inder aerden ende die zoete wasemen en wech Item die selue seyt int boeke vandenGa naar eindnoot36517 elementen Dat die see in horen werken volcht die natuer der manen twelck o- 36520[regelnummer] penbaer is want so wanneer dat die ma- ne opgaet in eniger vren vanden daghe of vander nacht die vloet die dan inder zee gaet in dien lande in welcken die mane op gaet wasset die zee dan ende verhef- 36525[regelnummer] fet haer alsoe dattet water van dier vloet weder coemt totter stede daert af liepe recht of si mit ghewelt wederslaghen waer \| ende wanneer dat die maen is in die nederste harre so beghint dat water
[Folio 239v]
36530[regelnummer] gheminret te werden ghelikerwijs als wanneer die mane op gaen wil soe be- ghint dat water geminret te werden ge- likerwijs dattet yser den adamant vol- ghet also volget die zee die natuer der 36535[regelnummer] manen soeket bouen int achte boeke int capitel vander manen Item die zee wort ghe- dicket naden opganck der sterren die ca- nicula hiet ende verwandelt die verwe ende si wert als nv groen nv gheel nv donc- 36540[regelnummer] ker nv claer Item macrobius seyt int boe- ke van cicero dat die zee houdt dese or- dinanci int wassen der manen want inden eersten daghe als die mane wasset so is die zee op haer hoechste daer na wort- 36545[regelnummer] se verminret des anderen daechs ende al- so nedergaende wort si alle dage vermin- ret totten seuenden dach ende dan is die zee in haer leste gebreck ende beghint dan al- leyncsken te wassen tot seuen daghen toe 36550[regelnummer] also dat die vierthienden dach vander ma- nen wanneer dat si alte mael vol is so is die zee op haer meest ende so beghint si dan weder te minren vij. daghen ende also voirt als die mane xxi. daghen out is so is die 36555[regelnummer] zee op haer minste ende daer na beghint si weder te wassen ende te climmen vij. da- ghen Ende als die mane xxviij. daghen out is so is die zee weder op haer hoechste ende aldus neemt die zee vier verwandelin- 36560[regelnummer] ghe in elke maent ij. int wassen ende ij. int wanen nae dien dat die mane wasset of waent Item die zee is altoes in haer hoechste ende op haer starcste wanneer dat die maen vol lichts is of als si is ten he- 36565[regelnummer] melwaert als wanneer dat si nuwe hiet of als si is ter aerden waert als wanneer dat die mane vol is ende wanneer dat die ma- ne is in horen ontfangen of in horen ver- liesen hoers lichts soe vorderet si meest 36570[regelnummer] of ghebreket meest ende also doet die zee wast of waent Item aristotiles seyt int boe- ke vanden groyliken dingen dat die bo- dem ende die oeuer vander zee hart sijn en- de zandich ende dat anden canten vander 36575[regelnummer] zee veel cleynre steenkens vergadert wer- den want dat wesen des souten waters heuet dat slike gescheyden ende verslagen en- de heftse mit gewelt vter zee geworpen ende oec comender dicwile tot veel steden 36580[regelnummer] des oeuers vander zee costelike gesteen- ten aen geworpen Item sonder dese voir- screuen proprieteyten der zee so sijn noch sommighe ghemeyn proprieteyten ende alle luden bi na bekent die welke ic noch- 36585[regelnummer] tans meyn toe te setten om die onnosel ende om die simpel die niet veel verstants en hebben op dat si die materi te bat begri- pen moghen ende setten den simpelen som- mighe heymelicheden als bi gelikenis 36590[regelnummer] Item die zee is haer seluen zuuerende ende si werpt alle vuliken ende onreyniche- den van haer ende alle dat doot is ende on- reyn slaet si van malcanderen ouermits gewelt hoers beroerens ende stotet van ha- 36595[regelnummer] re als gregorius seyt Item die zee gheeft haer seluen wtghietende ouermits hey- meliken conduten daer si loept totten fon- teynen ende riuieren Item iheronimus seyt dat die zee menich wonder van formen ende 36600[regelnummer] van wonderlicheden voert brengt ya veel meer dan dat lant als rabanus seyt Item al is dat sake dat die zee substancialiken morwe ende vucht is nochtans maect si ende wint sonderlinge harde dinghen die le- 36605[regelnummer] uendich sijn ende dye niet leuendich en sijn alst openbaert in mosschelen ende in vis- schen die herde sculpen hebben ende alst schijnt inden gesteynten ende inden duer- baren gemmen die si wt gheeft. Item al is
[Folio 240r]
36610[regelnummer] dat sake dat die zee onghenoechlick te drincken is naden smake te spreken noch- tans is si in menigen dinghen oerbaer- lic na horen werck want haer water ge- neest menighe suucte als die ghene die 36615[regelnummer] twater laden ende quade benen van rudich- eden ende van anderen ouden zeren \| als constantinus seyt ende noch veel ander suucten geneest die zee Item al is dat sake dat die zee van haer seluen bitter ende sout is 36620[regelnummer] nochtans ouermits die zoeticheyt van- den aderen der aerden daer dat zeewa- ter ouerloept so verwandelt die smake als macrobius seyt ende aristotiles Item hoe soute ende hoe onsmakelic die see is noch- 36625[regelnummer] tans voedt si soete visschen want die zee heeft een verborghen soeticheyt daer die visschen haer nootdroft of nemen als am- brosius seyt Item die zee is beroerlick ende onrustelic ende om des wil dat si also be- 36630[regelnummer] roerich is so houtse haer substanci sonder corrupci Item beda seyt soe wie datter zee niet ghewoen en is dien is si seer hin- derlic ende doet den scipluden ende die mit hem inden scepen sijn groten anxt aen 36635[regelnummer] ende si maect hoeftsweer ende spuwerie en- de beneemt den mensch die der zee niet ghewoen en is alle sijn lust van eten ende van drincken. Item si wint ende maect veel neuels ende donckerheyden inder luchten 36640[regelnummer] van hare wtwaseminghe ende beneemt dat licht ende schijnsel der sonnen ende verminret haer hetten Item die zee en heeft gheen proper verwe mer nader gedaente der winden daer na is si gescaept. want nv 36645[regelnummer] is si aldus nv is si also als ysidorus seyt libro xiij. Item die zee heeft menighe vrese in want van enen cleynen winde wort si haest verbolghen Ende als die scepen co- men seylen so sijn daer dicwile steenroet- 36650[regelnummer] sen verborghen onder den water mit veel tacken daer licht een scip aen raect en- de breect twelc men scilla hiet. ende efter sijn daer oec dese heymelike aderen inder zee die al om sweruelen ende als die sce- 36655[regelnummer] pen daer in comen so gaen si eyndeliken recht op staen ende si lopen eerstweruen al om ende om ende dan trectse die ader onder ende dit doet si drieweruen des dages de- se ader slorpet twater drieweruen in ende 36660[regelnummer] spuwet drieweruen weder wt \| als ysidorus seyt libro xiij. ende noch isser grote vrese inder zee als wanneer dattet een stuck weechs sonderlingen diep is ende dan weder on- diep is dair hem die sceep qualiken voer 36665[regelnummer] wachten mogen ende werden dicwijle al- so verderft als si comen zeylen mit enen vollen zeyl ende vallen van bouen neder op enen zanthoeuel of des ghelijcs daer een scip vluchs af splijt ende dat die luden 36670[regelnummer] ende alle tgoet verloren wert als papias seyt Ende deser ongheuallen sijn menich inder zee daer die scepen dicwile af bre- ken. ende noch isser een vrese van scepen als wanneer een scip coemt zeylen in een diep 36675[regelnummer] slijck daert in blijft steken of in een li- micheyt want ouermits die grote tay- icheyt en kant niet weder wt geraken waer af dat hugo seyt Dat bi tullinum is een voetstap die inden lijm of inden slijck ge- 36680[regelnummer] duut is \| nochtans seyt die glose dat by talassum is een vergaderinge van tween zeen ende die meyster inder hystorien seyt Dat by talassum is een tonge der aerden die inder zee wtghesteken is ende ghens 36685[regelnummer] ende weder vander zee omgordt Item die selue meyster seyt dat die ghene die o- uer die zee varen liden gemeynliken vre- se antet vander zee wegen of vander luch-Ga naar eindnoot36688 ten weghen of van des sceeps weghen
[Folio 240v]
36690[regelnummer] want is dat sake dat die zee dunachtich is ende ouer al aen allen siden mit steen- roetsen becommert so en mach dat scip son- der vrese niet verby liden of heeft die zee den bodem ongelijc mit zandigen hue- 36695[regelnummer] uelen op geheuen als nv hoghe ende nv leghe so wort den scepe lichtelic sijn o- uerliden benomen. ende wanneer die win- den comen bouen int aensicht vander zee ende doen die zee heffen ende drinten ende 36700[regelnummer] die scepen dan hoge ende laghe gaen soe stoten si sommels malcanderen ontween of si vallen op een duyn of steenroets Item efter als die scepen inder zee sijn ende daer dan twe contrari winden vergade- 36705[regelnummer] ren so coemter een groot tempeest af van- den welken die scepen in groter vresen sijn ende daer ongheual af coemt als bre- kinghe der scepen Item onderwilen ist scip also out dattet die stotinghe vanden 36710[regelnummer] winden ende vanden goluen niet liden en mach waer af dattet dicwile te broken wert Item het is oec grote sorghe inder zee te varen wanneer dat sceepken alte cleyn is. want die grote goluen soudent 36715[regelnummer] schier om gheslagen hebben \| onderwilen werden inden scepen veel gateren ghe- maect daer twater in loept waer af dat- tet te gronde gaet ende oec wertet scip ver- loren ouermits eens geckens stuermans 36720[regelnummer] ende der onwiser luden die inden scepe sijn In desen vresen ende in menighen anderen moeten die luden wesen die ter zee va- ren als ysidorus seyt Item die grieken ende die latijnschen hieten die zee occeanum 36725[regelnummer] daer om dat si die werelt om loept ghe- lijc enen cirkel dit seyt ysidorus libro xiij. de- se grote zee heeft veel ander zeen die wt haer lopen nv hier nv daer als in vranck- rijck in ytalien ende anderswaert Item 36730[regelnummer] dair is die rode zee die men mare rubrum hiet \| ende hiet rubrum daer om dat si mit roden goluen besmet is nochtans en he- uet si alsulken natuer niet als si schijnt te hebben mer si wort ghelastert ende be- 36735[regelnummer] smet van horen canten ende van horen oe- ueren want alle die aerde die daer om leyt is root ende is der bloediger verwen na bi ende daer wort scarpe menie wt ge- grauen ende van alsulker aerden wert dat 36740[regelnummer] water vander zee also root ende menighe ander verwe dye rodelachtich is daer die maelres mede malen ende daer wer- den oec inden oeueren rode gemmen ge- uonden daer die zee af geuerwet wert 36745[regelnummer] Dese zee wert in tween scoeten gedeylt die een is doerschinich int oesten daer die van persien bi wonen \| ende die ander van westen ende is arabicx ende daer wonen die van arabyen bi als ysidorus seyt libro xiiij. 36750[regelnummer] Dat xxv. capitel vande breetheyt des zees PElagus dat is breetheyt der zeeGa naar eindnoot36751 sonder oeuer ende sonder hauen. als ysidorus seyt ende heeft alte grote diepich- eyt ende onstedicheyt ende een ewelike be- 36755[regelnummer] roeringhe ende si voedt waluisschen ende ander menigerhande wonderlike din- ghen ende maect dickicheyt der wasemen ende der roken vten welken veel neuelin- ghen comen ende duysternissen ende ontfaet 36760[regelnummer] menigerhande winden ende verwande- linghe van verwen ende maect wriuinge ende hortinghe der goluen ende der scumen. ende vergadert veel lichticheden int ouer- ste vanden water \| ende gheeft een grote 36765[regelnummer] ruuschinghe ende gheluyt wt haer ende is also onrustelic als vander ander zee ge- seyt is ende also vreselic Dat xxvi. capitel van een dropel GVtta is een dropel ende is een tmin-Ga naar eindnoot36769
[Folio 241r]
36770[regelnummer] ste deel van enigen water of van reghen datter af gescheyden is mit eniger craf- ten welke dropel als ysidorus seyt onder- wilen staetet onderwilen hangtet aen den daken vanden husen of anders waer als 36775[regelnummer] aen den bomen recht of si taye waer ende als dye dropel dan valt soe hietet stilla daer af coemt stillicidium dat is een dro- pel die vallende is etcetera Dese dingen staen eens voer geset biden regen ende bijdenGa naar eindnoot36779 36780[regelnummer] douwe van gutta ende daer om ist ouerscot Dat xxvij. capitel vanden schume SPuma dat is schuym ende wort van-Ga naar eindnoot36782 den zweete des waters dese schuym co- met int ouerste des waters. ende wert 36785[regelnummer] voert totten kanten waert geslagen o- uermits inslutinge des wints als binnen den goluen ende van dier groter beroerin- ghe dattet water also hardelic beroert wert nv ghens nv harwaert vanden wel- 36790[regelnummer] ken dat water scumen moet ende onderwi- len wort die zee schuym vergadert tus- schen tween stenen of tusschen veel ste- nen ende ouermits hete werckinge der son- nen die daer op schinende is wort dat scu- 36795[regelnummer] me verkeert in pumps ende in spongien Dat xxviij. capitel van die visschen int ghe- meen PIsces dat sijn visschen ende sijn ghe-Ga naar eindnoot36798 seyt van pascendo dat is geseyt van voeden 36800[regelnummer] als ysidorus seyt libro xij. capitulo vi. want die vis- schen lecken die aerde ende die waterige cruden ende also soeken si haer voetsel die visschen werden oec reptilia ghehieten daer om dat si al crupende swemmen Item 36805[regelnummer] ambrosius seyt in exameron datter grote sibbicheyt is tusschen die wateren ende den visschen want die visschen en mogen niet langhe leuen buten den wateren en- de buten der luchten sonder aenhalinghe 36810[regelnummer] des waters ende si hebben eenrehande ge- daente ende natuer van crupen want als die visch swemt so heeft si aentreckinge des lichaems ende maect hem seluen corter in- den aensien dan hi is ende strect hem dan 36815[regelnummer] weder wt ende maect hem seluen lanck ende stuert hem seluen voert al swemmende mitten vinnen ende mitten start Item die speci vanden visschen wort menichfou- delick verwandelt als totter stede daer si 36820[regelnummer] gewonnen werden ende als totter spisen daer si mede gespijst werden ende als tot- ter verwen ende tot menigerhande formen mitter welker si van malcanderen onder- kent worden ende als totter substancien dair 36825[regelnummer] si af gemaect werden \| ende als totter vir- tuten daer si menichsins mede wercken ende dair is groot scheel nader stede of na- der gheleghentheyt daer si gewonnen worden sommige inden wateren alleen 36830[regelnummer] sommige verzellen een deel inden water ende een deel op tlant ende alsulke geslach- ten sijn van ysidorus genoemt antipedi- na dubia daer om dat si die gewoent heb- ben te wanderen op lant ende dat si die na- 36835[regelnummer] tuer hebben te swemmen int water als foca cocodrillus ende beuers doen ende ypo- tami dat sijn water paerden ende deser ge- like Item die visschen nemen haer namen vanden dyeren der aerden die op tlant sijn 36840[regelnummer] als zee hont ende woluen daer om dat si die ander quetsen ende biten als ysidorus seit Item vanden ghenen die alleen inden wa- teren leuen isser sommige die inder zee hem bedragen ende sommige inden riuieren en- 36845[regelnummer] de in staenden wateren ende in anderen soe- ten wateren Item sommige sijn die hier middelaers tusschen sijn. want si sijn nv mit zoet water nv mit sout water ende de- se werden vette. Item het sijn veel riuier
[Folio 241v]
36850[regelnummer] visschen die de zouticheyt vander zee niet verdragen en mogen want si souden vluchs steruen Item die visschen die inder zee swemmen of geboren werden hebben har- de ende groue scueben om dye droecheyt 36855[regelnummer] des souten waters mer die riuier visschen hebben subtijl ende morwen scueben ende graden Item die graten waren noot in- den visschen om hair morwe lichaem te samen te houden Item auicenna leert dye 36860[regelnummer] goede visschen kiesen nader naturen van- der stat daer si geuoedt werden aldus libro ij. capitulo vij. Die kiesinge is inden steden inden welken die visschen wonen want die gene die wonen of sijn in stenigen wateren dat 36865[regelnummer] sijn die best ende dye zoetste ende die ghene die lopen in zoeten wateren inden wel- ken geen vulnissen en sijn ende niet slimich en sijn noch poelich noch broekich mer die ghene die niet goet en sijn die sijn in 36870[regelnummer] cleynen staenden wateren als dye geen stroem water in gedroncken en hebben ende inden welken geen fonteynen en lo- pen Item die selue seyt aldaer dat die zee visschen priselicste sijn die subtijl sijn en- 36875[regelnummer] de die best sijn die ghene die in de breet- ste zee sijn als in pelago ende die gene die wonen inden onbedecten wateren dat hem die wint ymmer ouer waye want de- se beter sijn dan die desen contrari sijn als 36880[regelnummer] die ghene die vanden geberchten bedect sijn ende dat hem gheen wint toe comen en kan ende die visschen vter diepster zee sijn beter dan die riuier visschen ende die ri- uier visschen sijn beter dan dye visschen 36885[regelnummer] die in stillen wateren sijn ende sonderlinge ist dat si verre vanden riuieren als inden velden ende inden broeken sijn want alsul- ke visschen smaken grondich ende quali- ken ende si verrotten haestelic Item die vis- 36890[regelnummer] schen sijn oec ghesonder diemen vangt int noerden of int oest dan int zuden sijnt zee visschen of riuier visschen want si wer- den meer ghesuuert ende ghesubtijlt van- den starken wint ende vander beroeringe der 36895[regelnummer] goluen Item die gedaenten der visschen werden onderscheyden niet alleen nader stede daer si gewonnen werden mer oec nader manieren hoerre winninge som- mighe werden gewonnen mit eyer leg- 36900[regelnummer] ghen dat is mit kuten sommige mit hy- licken dat si haer natuer schieten waer of dat aristoteles seit libro v. het gheualt den gheslachten der visschen die haer kuut schieten of eyer maken want wan- 36905[regelnummer] neer dat wijf eyer maect soe volcht die man na ende stort sijn melck op die eyere ende al dattet melck des mannikens raect van- den eyeren dat wort een vissche ende daer om soe wat eyeren des mans natuer niet 36910[regelnummer] en raect daer en comen gheen ionghen af Item twijf maect veel eyeren al ist dat- tet wijf een groot deel weder slijnt ende daer werden veel eyeren verderft int nat ende si en werden wt dien niet behouden 36915[regelnummer] daer des mans natuer niet ouer ghelo- pen en heeft want waert dat si alle be- houden worden so souder alte veel wer- den Item die visschen houden haren gaye in horen gheslacht \| als aristotiles daer 36920[regelnummer] seyt Het en wert nye gheuonden dat e- nich visch hijlick dede mit enen geslacht eens anders visch Item dye visschen minnen ende voeden haer ionghen lan- ghe tijt als aristotiles seyt Dat alle vis- 36925[regelnummer] schen hoeden ende voeden haer iongen sonder die vorschen. Item men seyt al- daer dat die riuier visschen ende die broeck visschen maken meer eyer ende haesteli- ker dan die ander visschen want int mees-
[Folio 242r]
36930[regelnummer] te deel na vijf maenten ende alle die an- der maken ionghen na enen iaer ende die cleyne visschelkijns maken ionghen in- den steden daer een cleyn water is biden wortelen vanden bomen ende vanden rie- 36935[regelnummer] den. Item die selue seyt aldaer dattet meerre deel vanden eyeren wort verderft want si leggen eyeren al lopende wech ende weder want als daer die man niet bi en is als si die eyer maect soe en coemter 36940[regelnummer] gheen vrucht af ende si werden vanden vo- ghelen ende van anderen visschen verslon- den Item men seyt aldaer dat sommi- ghe visschen ghewonnen werden sonder eyeren ende sonder hyliken als van sli- 36945[regelnummer] ke ende van zande ende van vulnissen die opten water is Item die selue seyt aldaer dat si inden tiden hoers hylicx lo- pen die mannen ende die wiuen vanden visschen ouer al mit groten cudden als 36950[regelnummer] paer bi paer ende veel der visschen werden ziecke als si iongen maken ende daer om werter in dien tiden veel gheuanghen. Item sommighe visschen liden ziecten inden buke wanneer dat si op tsant staen 36955[regelnummer] Item int boeke van iorath vanden dye- ren seytmen dat een visch die effimeron hiet gheboren wort sonder hylick ende als hi drie vren gheleeft heeft so sterft hi Item die lampreyde en wort oec van 36960[regelnummer] horen ghelijc niet ontfanghen mer van enen serpent daer si die serpent al wis- pelende ende al floytende toe brengt mer die serpent als si siet dat die lampreyde bereet is te hyliken so gaet die serpent 36965[regelnummer] ende schiet haer venijn al wt ende dan gaet si totter lampreyden ende doet als die natuer leert ende als si haer spel ghe- speelt hebben soe gaet die serpent we- der ende slijnt haer venijn in. Dit seyt ysi- 36970[regelnummer] dorus libro xij. capitulo vi. Men seyt dat der lam- preyden siel inder start leyt want men- se op thoeft kume of niet doot gheslaen en kan mer inden start vluchs ende dit is contrari inden serpent want als hem 36975[regelnummer] thoeft af is of ontween gheslaghen so is si doot. mer al ist datmen horen start af houwet so leeft hi nochtans langhe Item iorath seyt dat sommighe visschen ontfanghen vanden douwe alleen sonder 36980[regelnummer] eyer ende sonder sperma als die woe- steren ende ander mosschelen \| waer af io- rath noch seyt Die visschen diemen elich hiet des nachts gaen si vten water en- de ontfanghen binnen ende baren des 36985[regelnummer] morghens vroech vanden douwe. van welken mosschelen si altoes ydel bliuen int wanen vander manen Ende daer sijn sommighe visschen die welke hylicken ende baren naden opganck of onderganck 36990[regelnummer] sommigher sterren als iorath seyt ende oec ysidorus \| daer seyt hi van enen visch diemen astralis hiet so gaen die visschen van dien gheslacht op wanneer dat die plyades dat sijn eenrehande sterren die 36995[regelnummer] voer exponeert sijn beghinnen onder te gaen noch die visschen en openbaren oec niet voer dat die pylades weder op gaenGa naar eindnoot36997 ende al ist dat die visschen ghewonnen wer- den nochtans en hebben si gheen ma- 37000[regelnummer] nier van cullen als oec en doet geen ge- slacht van serpenten noch oec gheen ge- slacht dat voeten derft noch en heeft gheen mammen noch melck sonder die meerswijn die welke melck hebben ende 37005[regelnummer] voeden hoer ionghen daer mede alsoe langhe als si cleyn sijn. Als aristotiles seyt libro vi. vanden welcken ysidorus seyt libro xij. capitulo vi. Die delphines dat sijn meer- swinen als ic meyn die welke men oeck
[Folio 242v]
37010[regelnummer] simones noemet daer om dat si die stem- men der menschen volget ende om des wil dat si te samen vergaderen tot eenre stem- men des zoeten sangs ende om dat si in soeten sange genoecht hebben den wel- 37015[regelnummer] ken gheen dinc snelre is inder zee want si springhen sonderlinghe veel ende on- derwilen springhen si ouer die scepen en- de wanneer dat si also spoelen ende sprin- ghen inden water dat beteykent een toe- 37020[regelnummer] comende tempeest Item delphinus is een geslacht dat inden riuier van nylus pleecht te wesen ende heeft enen gesaech- den rugge ende pleecht hem seluen te weyntelen inden modder ende inden slike 37025[regelnummer] van nylus ende laet hem slijnden vanden co- codrillus ende als hi daer in is so snijt hi ende verderft alle die darmen leuer ende longhen inden cocodrille als ysidorus seyt Item die visschen werden geschey- 37030[regelnummer] den ende onderkent nader manieren van horen eten want auicenna seyt libro ij. Dat die ghene die ghespijst werden vanden goeden cruden ende vanden wortelen sijn beter dan die vulnisse teten ende van- 37035[regelnummer] den steden ende poerten gheworpen wer- den Item die visschen schelen oec inden voeden want sommighe slijnt deen dan- der ende also werden si van dien vley- sche gheuoedt ende dye een et die ander 37040[regelnummer] vaste voert als aristotiles seyt libro vi. Ga- ropho verwint die grote visschen ende etse ende multipes dat is een visch mit veel voeten ende verwint garopho ende et- ten Item hi seyt aldaer dat sommighe 37045[regelnummer] visschen gheuoedt werden inden mod- der ende inden slike als garopho doet ende daer om is hi seer wichtich \| ende in hem wort veel slijcs gheuonden Item die visschen die ander visschen vreten en- 37050[regelnummer] de rouen hebben die starcste tanden als van eenrehande visch die phagnum hiet als die grieken seggen na ysidorus woer- den dat si die tanden alsoe hart hebben dat si van woesteren gheuoedt werden 37055[regelnummer] waer af dat die vissche vischtantster hiet om dat si also groot ende alsoe starck is ende die ander visschen hebben die tan- den minre als in exameron geseyt wort mer si hebbender meer ende staen dic- 37060[regelnummer] ker ende si sijn scarper also dat si lichte- liken een spise ontween sniden ende slijn- dense sonder marren. ende dat doen si daer om want kauweden si haer spise lan- ghe ende maecten sise cleyn so soude hem 37065[regelnummer] twater die spise ontwasschen ende afha- len Sommige visschen soeken haer spi- se al grauende in tsant als ysidorus seyt libro xij. vanden zeeuerken dat int ghe- meyn snillus ghehieten wert twelc sijn 37070[regelnummer] spise soect inden zande wroetende als een zuch want bi sijnre stroten heuet e- nen mont of een gat ende waert dattet sinen mule int zant niet en stake so en sou- det sijn eten niet vergaderen connen. 37075[regelnummer] Item aristotiles seyt libro vij. Die visschen int meeste deel etense vleysch ende eten malcanderen inden tiden dat si ionghen maken wtghenomen fuscaleo ende het sijn ghemeynlic ghierich ende slijnden- 37080[regelnummer] de visschen ende gulsich ter spisen \| en- de sonderlinghe een vissche diemen ali- ane hiet ende daer om wort sijn buke wt- ghesteken ende als hi nochteren is soe is hi quaet ende dicwile blaest sijn buke 37085[regelnummer] op ende werpt ander visschen van hem want sijn buke is aen den mont ende hi en heeft gheen mage Item die visschen schelen als nader tijt ende naden voet- sel want sommighe soeken haer spise al-
[Folio 243r]
37090[regelnummer] leen inden water ende sommighe des nachts op der aerden \| als ypothamus equus ende is een paert inder zee van- den water alsoe ghenoemt daer om dat- tet den paerde inden rugghe ende inden 37095[regelnummer] manen ghelijc is als ysidorus seyt Item gemeynlic als aristotiles seyt libro vij. soe arbeyden die visschen des daechs meer dan des nachts ende meer voer dan na als voer den middaghe want si beyten 37100[regelnummer] meest eer dat die zon op gaet eude dairGa naar eindnoot37100 om legghen die visschers dan hoer net- ten want dan en sien dye visschen noch niet wel ende als tlicht ghemeerret wert so sien si ende des nachts soeken si hoer 37105[regelnummer] aes al rukende ende si hebben genoecht in dinghen die wel ruken ende daer om wort gheseyt libro iiij. dat si eer gheuan- ghen worden tot enen nuwen vate dan tot enen ouden want en is tvat niet nu- 37110[regelnummer] we so en comen si daer niet gaerne toe ende si werden dicwile vanden roeck ver- scalct als iorath seyt ende is een wonder- lic vissche inder zee die mit sinen kuwen ademt ende gheeft goede lucht wt den 37115[regelnummer] welcken den anderen visschen nae vol- get om des goedes rokes wil ende cru- pen hem in die kuwen ende daer gaen si sitten ende so slijnt hijse in ende neem- ter sijn voetsel af Item daer is een vis- 37120[regelnummer] sche diemen fastrech hiet in wes mon- de als daer water in coemt bestaet zuet te werden den welken die cleyne visschel- kijns volghen ende lopen hem inden mon- de die welke hi schier grijpt ende slijnt 37125[regelnummer] Item die selue seyt dat die delphijns dat sijn die cumelaers of meerswijn ru-Ga naar eindnoot37126 ken ende gheuoelen bijden roke of een doodt mensche die inder zee verdrenct is ye van eenen meerzwijn ghegheten 37130[regelnummer] heeft ende ist dat die mensch daer af ge- gheten heeft so eten die meerswijn den mensch ende ist dat die mensch daer niet af ghegheten en heeft so beschermen- se dien mensche datten die ander visschen 37135[regelnummer] niet eten en moeten ende stoten dien men- sche mit horen becke totten oeuer ende ten lande Item aristotiles ende plinius segghen ende aristotiles sonderlinghe int seuende boeke Dat die visschen die 37140[regelnummer] op claren ende lopenden wateren wo- nen en vallen op gheen stinckende din- ghen ten waer dat si goede smake had- den als die voghelen doen ende des win- ters vlyen si vanden bodem der zee bij- 37145[regelnummer] der aerden zoekende die warmte ende daer soeken si haer aes ende des zomers doen sijt verkeert so vlien si vanden oe- ueren tot inden gront vanden wateren of verre in diepe Inden seluen sijn vis- 37150[regelnummer] schen die van hetten steruen omtrent dat- tet bijden honts daghen coemt ende dye sterre canicula op bestaet te gaen \| ende also sijn daer sommighe visschen die wel- ke van couden steruen als creeften en- 37155[regelnummer] de die steen inden hoefden hebben want die steen wort inden hoefde beuroren en- de alsoe sterft die vissche lichtelic Item die visschen werden dicwile verwandelt in hoerre ghedaenten ende na hore fi- 37160[regelnummer] guren ende alsoe wel in haerre groot- heyt als in horen anderen maecsel Item het sijn sommighe grote gheslachten derGa naar eindnoot37162 wonderliker beesten die lichamen heb- ben oft bergen waren als ysidorus seyt 37165[regelnummer] als was die waluisch die ionas de pro- pheet ontfenck wes buke alsoe groot was oft een helle gheweest hadde als ionas die heylighe propheet seyde van- den buycke der hellen hoerde hy mijn
[Folio 243v]
37170[regelnummer] bede. ende het sijn ander visschelkijns also cleyn datmen cume mit enen hoeck of mit enen hanghel vanghen mach als ysidorus seyt libro xij. \| ende dit visschen hietmen affrontus \| ende dit mach een 37175[regelnummer] gront wesen Item ethimius is een cleyn visch ende is cume enen haluen voet lanc ende al ist dat hi cleyne van lichaem is nochtans is hi van groter crachten want al cleuende hout hi een scip inder zee dat- 37180[regelnummer] tet nergent henen en mach ende al waert sake dat die wint starkeliken wayede en- de die goluen ghinghen also grote als huzen nochtans soudet dat scip also stijf houden oft inden gronde ghenagelt 37185[regelnummer] waer ende dit doet dese vissche want hi daer aen cleeft. Item die lombeerden ende dye romeyns hieten dese vissche moroen Item vanden seluen vissche wort gheseyt in exameron dat dese vissche 37190[regelnummer] voer weet als daer een grote storme co- men sal want so grijpt hi enen machti- ghen steen daer hi aen blijft hanghen also vast of hi gheankert waer op dat hi niet gheslaghen en sal werden vanden 37195[regelnummer] goluen ende als dat die scipluden ghe- waer werden so sien si naersteliken voir hem ende wachten hem voer die toeco- mende tempeest als ambrosius ende be- da segghen ende aristotiles seyt libro xiiij. 37200[regelnummer] Dat die wijfkens langher sijn dan dye mannikens ende si sijn oeck harder te- ten die mannikens sijn bouen hartste en- de die wijfkens beneden Item auicen- na seyt libro ij. Dat die visschen best sijn die 37205[regelnummer] niet alte groot en sijn ende die niet alte hart vleysch en hebben ende inden wel- ken niet alte veel vets en is ende inden welken geen quade smake en is of qua- de roke Mer die soet van smake sijn en- 37210[regelnummer] de te maten vet ende inden welken dye stanck niet haestelic en coemt \| ende die ghene die hart van visch sijn die sijn best ghesouten Item alle visschen is ghe- meynliken vucht ende cout als auicen- 37215[regelnummer] na seyt nochtans isser sommige die deen heter is inder conplexien dan die ander ende sonderlinghe als si ghesouten sijn ende daer om als si recht versch sijn so winnen si waterighe fleumen ende ma- 37220[regelnummer] ken die zenen weke ende si en sijn niet be- quaem dan den genen die seer hete ma- gen hebben ende die ghesouten sijn die becomen best ter medecinen Item dye hoefden vanden ghesoutenen visch ge- 37225[regelnummer] barnt ghenesen den bete van enen ver- woeden honde ende ghenesen den ste- ke vanden scorpioen ende si vreten quaet vleysch vten zweren ende si sijn goet in vlceren die stincken ende vol etters sijn 37230[regelnummer] ende haer sop van ghesoutenen visch is goet teghen tvenijn ghedroncken ende veel ander werken heeft die vissche als daer gheseyt wort. mer dese gheseyde dinghen sijn nv ghenoech als van hare 37235[regelnummer] gedaenten ende van hare substancien Item die visschen schelen inden sin ende inder scal- kicheyt \| men vint veel visschen die seer scalck sijn inden ontganghen wanneer dat si voelen datse die visschers vangen 37240[regelnummer] willen als ysidorus seyt libro xij. Mu- ga is een gheslacht van visschen dat seer subtijl ende loes is want vluchs als hi voelt dat die visschers haer laghen ghe- leyt hebben soe wijken si weder after- 37245[regelnummer] waert ende springt ouer tnet dat den lu- den dunct die daer bi staen dat hi vlie- ghet Item daer is een visch die sijn spi- se kauwet ende anders en doetet ghe- ne vissche dan dese diemen estaurus
[Folio 244r]
37250[regelnummer] hiet ende plinius seyt dat dese visch seer behendich is als hi in enen corf ghelo- pen is so en wil hi vluchs mitten hoef- de doer die muer niet mer alleyncsken gaet hi afterwaert ende soect mitten start 37255[regelnummer] van bande te bande ende is dat sake dat- ter enich van buten is vanden seluen ge- slachte ende siet sinen gesel gheuanghen inden corf so wil die den anderen helpen ende neemt sinen start in sinen mont endeGa naar eindnoot37259 37260[regelnummer] willen wt trecken ende sijn oec sommi- ghe visschen als si sien dat een aes aen een hoeke is ghesteken so en wil hi mit- ten monde niet daer aen mer hi slaet al- leyncsken sijn vinnen om den hoeke en- 37265[regelnummer] de houdten vast ende also et hi dat aes af dese selue visch is oeck viant der woe- steren al ist dat si enen harden dop he- uet nochtans comt hi also beheyndeli- ken daer aen dat hi alle hoer vleysch wt 37270[regelnummer] et ende haelt Item daer sijn oeck een- rehande visschen diemen mosschelen hiet die welke sijn van sculpen in drierhan- de of vierderhande maecselen sommi- ghe sijn zwart ende langwerpelde scul- 37275[regelnummer] pen sommighe hebben sculpen als sin- te iacobs sculpen ende sijn wit of root en- de sommighe sculpen sijn wit ende also lang als een vingher ende sijn gescaept als ruutbenen ende dese alle gader vol- 37280[regelnummer] ghen die natuer der manen want als die maen recht luttel is ende cleyn so sijn de- se sculpen ydel ende als die maen was- set so wassen si Item in desen mossche- len pleechtmen goede paerlen te vinden 37285[regelnummer] daer seyt plinius af Dat die mosschelen des nachts ten oeuer crupen ende daer ontfanghen si den douwe ende van dien douwe wassen paerlen ende dat is dye edelste dye vten douwe coemt vanden 37290[regelnummer] leynten tijt ende hoe dat si witter is en- de claerre hoe dat si beter is Ende het sijn sommige mosschelen daer steen in was- sen van purpurre verwen die seer schoen is ende dese hiet ostrum als ysidorus seit 37295[regelnummer] Item dese ende menighe andere pro- prieteyten ende naturen der visschen moech- di vinden in plinius aristotiles ende ysi- dorus boeken ende in veel andere mey- sters boeken. mer op dat wi den lesers 37300[regelnummer] gheen verdriet in en brenghen soe laten wi ons hier mede ghenoeghen Item plinius seyt als ysidorus datter hondert ende lxiiij. gheslachten van visschen sijn vanden welken dair veel sijn die haer ti- 37305[regelnummer] den ende hoer steden kennen als si wan- deren sullen ouermits subtilen verstan- de der naturen ende sommighe en hou- den gheen seker tide noch steden ende sommighe ontfanghen als mannen en- 37310[regelnummer] de wiuen ende crijghen ionghen als die waluisschen ende balleyns Die balley- nen sijn sonderlinge groot ende si wer- pen meer waters van hem dan enich ander visch Item iorath seyt dat die waluisch 37315[regelnummer] oueruloyt inden sperme ende als hi hylick ghedaen heeft mit sinen wiue soe loept daer veel ouer dat vergadert men ende droghet ende het wort verwandelt in am- bra ende wanneer dat hi groten hongher he- 37320[regelnummer] uet so vliecht hem een lucht vten monde oft ambra waer in welker lucht die ander visschen groot genoecht hebben ende comen lopen ende lopen hem inden mont ende also wer- den si bedrogen ende also slijnt hijse In de- 37325[regelnummer] sen visch domineert meer die aerdighe materi dan die waterige ende daer om is hi van groten liue ende vet want in synre outheit als hi also out ende also groot geworden is so wast hem mos ende ander vulnisse opten
[Folio 244v]
37330[regelnummer] rugghe also veel datter cruden ende cley- ne boemkens opten rugghe wassen \| ende wanneer dat daer die scipluden onuer- sienliken op comen so scheyden si dair nau- we mitten liue af want hi werpt onderwi- 37335[regelnummer] len also veel waters vten monde dat hi tscip daer mede te gronde doet gaen ende hi is also vette dat hi gheen scut of ste- ke en voelt ten waer datmen tvet mit al- len doer stake Mer wanneer datmen tvley- 37340[regelnummer] sche raect so wort hi lichteliken gheuan- gen want hi en mach tsout water in die wonde vanden vleysch niet liden ende dan pijnt hi hem vluchs te lande te comen ende hi is also groot dat wanneer daer een ge- 37345[regelnummer] uangen wort so heues een heel lantscap genoech ende hi mint sijn iongen mit gro- ter minnen ende leytse menighen tijt mit hem in die grote zee ende waert dat si er- ghent op een zant verdreuen waren dair 37350[regelnummer] si niet af en mochten so heeft hi altoes also veel waters in hem dat hi dan twa- ter ouer hem ghiet ende verlostse weder ende brengtse also int diepe \| ende hi bescutse voer alle dat hem deren mach ende set sijn 37355[regelnummer] ionghen also lange als si weeke sijn en- de teder altoes tusschen hem ende der zee in die zekerste stede ende dat die tempeest te groot worde so slijnt hise in sinen buke ter tijt toe dattet weder wert scoen wederGa naar eindnoot37359 37360[regelnummer] wert ende dan schiet hijse weder wt als die selue seyt Item iorach seyt datter een groot serpentich ende venijnt vissche ple- ghet te vechten teghen den waluisch en- de het mach wesen die cocodrille ende dan 37365[regelnummer] so sculen die ander visschen after den start vanden waluissche ende ist dat die waluisch verwonnen wordt so steruen alle die vis- schen die bijden start hielden \| ende ist dat die waluisch den cocodrille verwint soe 37370[regelnummer] gheeft die cocodrille alsoe vulen stanck vter kelen ende wilse mitten stanck doden mer so geeft die waluisch daer teghen enen goeden roke die den stanck weder drijft ende alsoe beschermt hi hem seluen 37375[regelnummer] ende alle die ander visschen die bi hem sijn	eindnoot35493 Hier beghint het xiij. boeck ende spreect vanden watere ende haer scierheyt Na deze titel volgt capitel i. Vergelijk index, 5ra26-27. eindnoot35495 N Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (03-08), met representant (05), met penwerk. eindnoot35609 In druk alleen de representant (punt). eindnoot35640 contheyt Lees: coutheyt. eindnoot35711 P Lombarde, 2 regels hoog (19-20), met representant. eindnoot35743 F Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant. eindnoot35781 In druk alleen de representant (punt). eindnoot35849 onffaet Lees: ontfaet. eindnoot35864 waneeer Lees: wanneer. eindnoot35880 A Lombarde, 2 regels hoog (28-29), met representant. eindnoot35910 G Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant. eindnoot35943 T Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot35962 E Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot35981 D Lombarde, 2 regels hoog (08-09), met representant. eindnoot36007 I Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot36064 H Lombarde, 2 regels hoog (11-12), met representant. eindnoot36074 G Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot36109 L Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant. eindnoot36115 rinieren Lees: riuieren. eindnoot36155 watereu Lees: wateren. eindnoot36157 In druk alleen de representant (punt). eindnoot36158 I Lombarde, 2 regels hoog (26-27), met representant. eindnoot36210 L Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot36242 P Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot36268 R Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant. eindnoot36280 te samen In druk staat 'te samen' op de volgende regel (32), rechts uitgelijnd. eindnoot36283 F Lombarde, 2 regels hoog (33-34), met representant. eindnoot36313 G Lombarde, 2 regels hoog (24-25), met representant. eindnoot36327 T Lombarde, 2 regels hoog (38-39), met representant. eindnoot36353 A Lombarde, 2 regels hoog (23-24), met representant. eindnoot36373 A Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot36431 M Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot36445 vndans Lees: vndas. eindnoot36503 in De n staat ondersteboven. eindnoot36517 In druk alleen de representant (punt). eindnoot36688 antet Lees: anter. eindnoot36751 P Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot36769 G Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant. eindnoot36779 bijden In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot36782 S Lombarde, 2 regels hoog (12-13), met representant. eindnoot36798 P Lombarde, 2 regels hoog (28-29), met representant. eindnoot36997 pylades Lees: plyades. eindnoot37100 eude Lees: ende. eindnoot37126 cumelaers Lees: tumelaers. eindnoot37162 sijn De ij-ligatuur staat ondersteboven. eindnoot37259 sinen De eerste n staat ondersteboven. eindnoot37359 weder wert scoen weder wert Lees: weder wert scoen weder.

Vorige Volgende

Boek 13