Van den proprieteyten der dinghen

Boek 8

[fol. 160v]

[houtsnede]

[fol. 161r]

 

Hier begint het achste boeck dat spreect

24540

vande werelt ende vande materialike li-

 

chamen des hemels

 

NAe dien dat wij veruult²⁴⁵⁴²

 

hebben mitter hulpen

 

goods den tractaet van-

24545

den godliken namen

 

ende vanden proprietey-

 

ten der engelen ende

 

oec vanden menschen ende van horen toe-

 

uallen als van horen leden ende siecten. so

24550

blijft hier noch te segghen vanden pro-

 

prieteyten des sinliken werelts also veel

 

als wijs begripen konnen op dat wi die

 

materie des godliken loefs ende des ma-

 

kens vanden proprieteyten der werckin-

24555

ghe kiesen moghen | want die onsienlike

 

dinghen goods werden bescouwet bij

 

dien dinghen die gemaect sijn inden ver-

 

stande als die apostel seyt Ende daer om

 

hebben wi wil sommighe proprieteyten

24560

deser werelt ende der gheenre dinghen die

 

inder wereft ghehouden werden desen²⁴⁵⁶¹

 

wercsken onder een cort begrijp mede

 

in te brenghen op dat wi te lichteliker

 

verstanden sullen moghen inder godliker

24565

scrifturen dat gheestelic verstant ende dat

 

verholen ouermits die ghelikenis der li-

 

chameliker proprieteyten ende inden eer-

 

sten is te beghinnen vanden proprietey-

 

ten der werelt

24570

Dat eerste capitel vande eyghenscappen der

 

werelt

 

DIe werelt wort in drien manieren²⁴⁵⁷²

 

werelt ghehieten | als mercurius

 

seyt want dat godlike verstant wort we-

24575

relt ghehieten als die werelt die onli-

 

chamelic is onsienlic ende ewich | tot wes

 

exempel die gheuoelike werelt ghesca-

 

pen is als boecius seyt Inder ander ma-

 

niere wort die werelt werelt ghehieten

24580

als der gheenre die inden ommeganc

 

des hemels gehouden werden als die

 

hemel daer die sterren in luchten | tfuer

 

vanden welken alle dingen verwarmen

 

Die lucht vander welkrr alle dingen die²⁴⁵⁸⁴

24585

sielen hebben ademen ende groyen | twa-

 

ter dat alle die breetheit der aderen om-

 

gordt | die aerde alle dese nederste dingen

 

onthout ende draecht vanden welken ghe-

 

seyt wort. die werelt is bi hem gemaect

24590

inder manieren wort die mensch is die min-

 

re werelt ghehieten want hi beteykent

 

in hem dat beelt of die beeldinghe alle

 

der werelt Item die eerste werelt is e-

 

wich bliuende ewelic inden godliken ge-

24595

dacht Die ander werelt is dueraftich

 

mede treckende wt dien sijn beghin o-

 

uermits die godlike wille dueraftich

 

te wesen Die derde werelt naden wat is

 

hi dueraftich ende naden wat vallende dra-

24600

gende in hem gelikenis van allen dinghen

 

Item vander eerster werelt ende vander ander

 

is voer geseyt | nv is te segghen vanden

 

voeliken werelt Mercianus seyt dat die

 

werelt is een gemeynte alle der dingen

24605

die gescepen sijn te samen ghecloot inder

 

manieren van enen ronden dinghe | als is

 

een spera vander werelt | want die werelt-

 

like ouerstheit heeft een sperige ende een

 

circularige gedaente ende figuer ende mer-

24610

cianus seyt datter werelt anders geen

 

figuer bequaem en was dan dese ron-

 

de ende dat was om volmaectheyt al-

 

les dings ende om die volmaectheyt die

 

si heeft in horen dueraftigen wesen mit

24615

horen werker die de werelt gemaect he-

 

uet die welke is sonder eynde ende sonder be-

 

ghin gefigureert Item die philosophen

24542 N Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (05-10), met representant (08), met penwerk.

24561 wereft Lees: werelt.

24572 D Lombarde, 2 regels hoog (35-36), met representant.

24584 welkrr Lees: welker.

[fol. 161v]

 

deylden alle die werelt in tween delen

 

der welker deel dat ouerste deel datter

24620

werkende is dat edelste is ende dat slech-

 

ste streckende hem vanden cirkel der ma-

 

nen totten rijck der planeten Dat ander

 

deel is dat nederste als datter lidende is

 

welc deel beghint vanden cloet der ma-

24625

nen ende strect totten center der aerden De-

 

se nederste werelt bescrijft marcianus die

 

werelt is een cirkel wt vier elementen in

 

eenre manieren van enen cloot mit ghe-

 

liken raden omlopende die aerde ouer

24630

al ghefixeert int middel mit ewigen gri-

 

pinghen des hemels Item totter con-

 

posicien deser werelt heeft die godlike

 

doecht die eerste materi ghescapen in

 

welker materien als in eenre massen wa-

24635

ren principaliken vier elementen niet on-

 

derscheyden alst nv sijn mer si waren ge-

 

mengt ende die masse was yle gehieten van

 

plato in thimeo vanden welken die god-

 

like wijsheyt alle die elementen ende dye

24640

vanden elementen gecomen sijn gemaect

 

heeft ende voertghebracht ende heeft alle

 

dingen geordineert ende onderdeylt mit

 

properen qualiteyten hoe dat elc wesen

 

sal inden lantscappen | want dat in dier

24645

materien hete ende droge was dat ghinc

 

inder materien des viers welc vier dye

 

godlike wijsheit bouen geset heeft om

 

sijnre lichticheyt wil Ende datter alre

 

coutste ende droechste was dat ghinc inder

24650

materien der aerden die welke hi neder-

 

ste settede om haer swaricheyt wil ende

 

dichtheit ende datter hete ende vucht was

 

dat ghinc in die materie der luchten en-

 

de datter cout ende vucht was dat ghinc

24655

inder materien des waters. ende dese twe

 

heeft si gheset int middel des viers ende

 

der aerden nader meerre of minre lich-

 

ticheit ende subtilicheit Waer af dat pla-

 

to ende thymeo heeft dese eerste materie

24660

aldus bescreuen na sinen vermogen want

 

yle dat is die eerste materie. dese was

 

sonder qualiteyte ende sonder enige quan-

 

titeyt dat is cortheit of lancheit of cley-

 

nicheyt of grootheyt sonder hetten sonder

24665

ghedaente sonder stede ende sonder tijt tus-

 

schen enighe substancien ende en gheen-

 

re substancien etcetera Item dese woerden

 

sijn seer swaer. want dye eerste materi

 

wert gheseyt te wesen sonder quantiteyt

24670

niet dat si altemael was si en hadde een

 

grootheyt. mer si en was van gheenre

 

ghesetter grootheit na onsen dinghen

 

te spreken Alsmen seyt dat een roese groot

 

is want hi gaet bouen die grootheyt an-

24675

dere menschen Daer om wort oec ghe-

 

seyt te wesen sonder qualiteyt. want si en

 

was specialiken niet ghenoemt van e-

 

niger qualiteyten. want men mocht niet

 

seggen dat si meer hete was dan cout

24680

of wit dan swart of deser ghelijc. ende hy

 

seyt sonder verwen. want si en hadden

 

gheen ingheboren verwe van enighen e-

 

lement. si was sonder tijt want doe en

 

waren gheen tiden noch wandelinghe

24685

der tiden doe dese materi ghescepen was

 

si was oec sonder stede want si en had-

 

de gheen ghesette stede meer opwaert

 

dan nederwaert noch meer int brede dan

 

int lange ende si is tusschen enighe substan-

24690

ci ende tusschen en gheenre substanci want

 

voer haer en ghinc gheen materialike

 

substanci mer daer isser sommighe ghe-

 

uolcht of na ghecomen daer om dat die

 

materialike beghinsel der nederster we-²⁴⁶⁹⁴

24695

relt anter het was die eerste ghemeyn

 

materi die ontfanclic was alle die for-

 

men ende alle die ghedaenten die welke

24694 nederster De n staat ondersteboven.

[fol. 162r]

 

oec behouden wort onder menigerhan-

 

de specien ende formen ende dese materi bli-

24700

uet als totter incorrumpeerder substancie

 

ende al is dat sake dat si stedeliken veran-

 

dert wert naden qualiteyten dye daer

 

wandelbaer sijn want dese materie die nv

 

blijft ouermits der dunnicheden of ra-

24705

refactie onder die forme des viers ende is

 

onder tfuer vluchs ouermits der dickin-

 

ge neemt si aen die forme der luchten en-

 

de sal wesen onder die gedaente ende onder

 

die materi der luchten die welcke eerst

24710

was onder die gedaente des viers vten

 

welken openbaert dat die eerste mate-

 

ri vter welcker die werelt eerst natuer-

 

lic gemaect was is onwinlic ende onghe-

 

corrumpeerlic vander welcker alle die

24715

materialike dingen beginnen of begon-

 

nen ende in die selue weder comen als in-

 

der matricen dat is inder moeder Item die

 

werelt is van vele componeerde ende contra-

 

rie dingen gemaect ende nochtans in hem

24720

seluen ist een dinc Die werelt is een int

 

getal ende niet veel werelden ende dat is om

 

der enicheyt der materien als gheseyt

 

wort int boeke vanden hemel ende vander

 

werelt | hi becommert of belet alle sijn ma-

24725

teri als daer geseyt wort int capitel van

 

der ewicheyt der werelt Daer om dye

 

werelt daer wi hier of spreken en is niet

 

ghedeylt in hem noch gheydelt nader²⁴⁷²⁸

 

substancien ende al ist datter contrariheyt in

24730

sinen delen geuonden wort als tot som-

 

migen wederstoet der qualiteyten Item

 

die werelt heeft een ouerste ende nodorf-

 

tighe bequamelicheyt in alle den sinen

 

ende also meer als een scone soete musike

24735

al ist sake dat hi schijnt te hebben een on-

 

ghelikenis in sommighe sinen delen om

 

die wederuechtende qualiteyten als au-

 

gustinus bescheydeliken seyt ouer genesi

 

dese werelt sal ouerliden of vergaen na

24740

deser pijnliker specien ende figuren te spre-

 

ken die si nv heeft mer si sal in horen e-

 

wigen wesen bliuen als na hore substancien

 

ende materien te spreken als augustinus

 

ende die glose beyde daer segghen die he-

24745

mel ende aerde sullen hene liden vten wel-

 

ken openbaert dat die werelt is te ver-

 

wonderen ouermits sijnre vasticheit wil

 

niet te myn nochtan om die edelheyt sijn-

 

re materien ende om die werckelike doecht

24750

der formen is god die werker der werelt

 

is altoes te louen die mit lichter mogent-

 

heyt alle dinc dat inder werelt is voert

 

doet comen want daer en is gheen soe

 

vulen dinc op aertrike goods lof en sal

24755

daer in verlicht werden ende dat deel der we-

 

relt twelc nader naturen puerste ende sim-

 

pelste ende oec edelste is heeft een inclina-

 

ci tot eenre formen ende enen appetijt of

 

begheerte totter edelster ontfanghin-

24760

ge der formen | ende die simpelste is die is

 

meest geneycht totter gheesteliker for-

 

men want die hemelsche materi is sim-

 

pelre ende eyscht een edelre forme dan die

 

elementarige materi dat is dye materi

24765

die vanden aertschen elementen gemaect

 

is ende oec is die hemelsche materi edel-

 

re ende simpelre inden edelsten lichaem als

 

inder sonnen dan inder manen of dan in

 

marcurio of in maers ende die materi die

24770

vanden elementen gemaect is die is e-

 

delre inden viere dan inder luchten of in-

 

den anderen waer af dat die materi gro-

 

uer is inder aerden dan inden anderen

 

want daer sijn delen der materien te sa-

24775

men vergadert als aristotiles seyt Dat van een

 

hant vol aerden werden x. vol waters

 

want die materi vanden enen element is

24728 gheydelt Lees: ghedeylt.

[fol. 162v]

 

veel puerre in dat een deel dan in dat an-

 

der Als geseyt wort int beghin van me-

24780

theororum Die ouerste delen des viers sijn

 

edelste ende simpelste | ende die nederste delen

 

der aerden sijn groefste ende onpuerste en-

 

de meest dicht Ende wanneer die delen der

 

ghemengder vanden elementen sijn | na

24785

dien dat die delen der elementen puerste

 

ende edelste sijn so werden die ghemeng-

 

de simpelste ende puerste ende na dien dattet

 

verkeert is inden elementen also ist verkeert

 

inden gemengden | een materi der werelt

24790

die edelste ghemaect dye behoeft dye

 

edelste form ende daer om pleechtmen die

 

materi te ordineren na dien dat die form

 

eyscht want sal vander aerden vier werden

 

so ist noot dat die materialike grofheit

24795

der aerden gesubtijlt moet werden ende ge-

 

puert ende dat si gheesteliken ende simpelre

 

mach werden op dat si also een vierighe

 

forme aen doen mach ende op dat ict mit

 

corten woerden segghen mach of sal so

24800

ist noot dat die meteri bereyt worde nader²⁴⁸⁰⁰

 

proprieteyten der formen | oec salmen mer-

 

ken die edelheit der werelt naden waert-

 

sten delen van haer ende oec na haren edel-

 

sten werken ende daer om wort dat ouer-

24805

ste deel der werelt edelste gehieten want

 

daer is die materi puerste ende dye form

 

is daer scoenste | ende die doecht of craft

 

wort daer inden ouersten breetste geuon-

 

den want also veel is die werelt int ghe-

24810

meyne schoenre ende betameliker als dat

 

lelike deel der werelt leechste is Item

 

augustinus seyt sommige volmaectheyt der

 

minnen ende der doechden die welke in-

 

den ouersten bouen gaen totter volcomen-

24815

heyt der nederster dinghen sprayt hem

 

steeds totter versieringhe ende totter scoen-

 

heyden ende oeck dattet leechste deel der

 

werelt after ghelaten heeft inder scier-²⁴⁸¹⁸

 

heyt ende inder claerheit dat verhaelt si inder

24820

gracien ende inder doechden der vrucht-

 

baricheit want niet myn en is te verwonde-

 

ren dye doechdelike vruchtbaerheyt der

 

aerden inden voertbrengen der cruden der

 

bomen der bloemen ende der vruchten en-

24825

de inder winninghe menigerhande die-

 

ren ende serpenten ende in menigherhande

 

voertbrenghinge der metallen der gem-

 

men ende der stenen dat is te verwonderen

 

die claerheit des hemels mit onderscey-

24830

de hore hemelen ende sterren ende al ist dat

 

die werelt mit menigherhande doech-

 

delike scierheyden verschiert is nochtans

 

is si mit menigen gebreken ende onsalich-

 

eyden geplaecht naden nedersten delen

24835

ouer al te spreken. want al is dat sake

 

dat dese werelt schijnt een winre ende een

 

voeder der lichamen te wesen nochtans

 

is hi een karker der gheesten ende is alte

 

harden elleynde der sielen ende is een der on-

24840

salicheyt ende der pinen die sonder eynde

 

sijn want die werelt is een stede der son-

 

den ende des ouertredens ende bouwinghe

 

der pelligrimaedzen des rouwen ende des

 

screyens ende is oeck stede des arbeyts

24845

ende der muetheyden der lelicheyt ende der scan-

 

den des beroerens ende der verwandelin-

 

ghe ende is een stede des vloyens ende des

 

veranderens vanden ouerliden ende is stede

 

der corrupcien ende der houaerdyen ende der

24850

verdroefnis des geweldes ende des verdruc-

 

kens ende is oec stede des verradens ende

 

der bedriechnissen Inder werelt en wort

 

anders niet geuonden dan ydelheit boes-

 

heit ghiericheyt anxt lelicheyt ende out-

24855

heyt Die werelt loct die bekende tot hem

 

ende mintse ende die onbekende werpt hi van

 

hem ende versmaetse die werelt hindert me-

24800 meteri Lees: materi.

24818 Handgeschreven tekst in bovenmarge: 'nota'.

[fol. 163r]

 

nighen mensch ende hi baet luttel ende die

 

de werelt minnen die bedriecht hi want

24860

hi geloeft veel dingen ende ten lesten be-

 

taelt hi luttel ende sijn versmares dat sijn die

 

gene die de werelt versmaden die veruolcht

 

hi in quaden ter manieren van enen schiem

 

ende hi en laet niet af hi en grijptse ende trect-

24865

se tot hem | mer die gene die hem volghen

 

dien raet hi dat si hem veynsen sullen ende

 

hoer genoechte bruken ende daer om die

 

gene die hi hier seer verheft mit eren der

 

werelt ende mit rijcheden des aertschen

24870

goets die werpt hi int eynde ter neder

 

ende maectse arme ter sielen Ende op dat ic

 

sinte gregorius woerden bruken mach ende wil

 

so is die werelt te scuwen al waert al dat

 

ons veel gelucs toe quaem | ende hier me-

24875

de ist wt vanden proprieteyten der werelt.

 

Dat ij. capitel vande onderscheydinghe of

 

proprieteyten der hemelen

 

HIer na salmen sommighe proprie-²⁴⁸⁷⁸

 

teyten bescriuen vanden hemel ende van sinen

24880

delen mitter hulpen ons heren ihesu christi want

 

die hemel is een stede ende een woninge

 

der engelen ende der heyliger menschen als

 

beda seyt Die hemel na dat die heyligen

 

scriuen. so is die hemel sienlic ende die ander

24885

onsienlic ende die sienlike hemel is der mate-

 

rien als die glose seyt ouer deutronomij x. int

 

eynde Celum domini dei tui est | dat is die he-

 

mel gods ons heren is dijn Item daer sijn

 

vij. hemelen als aereum. ethereum. olym-

24890

pium. igneum. firmamentnm. aqueum. empir-²⁴⁸⁹⁰

 

reum | dat is die hemel der enghelen Celum

 

aereum dat is dat middel onderscot der luch-

 

ten twelc altemael niet besmet en is van-

 

den grouen humoren des waters ende der

24895

aerden want dat deel der luchten is puerre

 

ende vanden nedersten qualiteyten onghe-

 

mengder om sijnre puericheyt wil ende om

 

die doerschijnlicheyt wort hi genoemt

 

mitten name des hemels | als gheseyt

24900

wort mathei xiij. Die vogelen des he-

 

mels hebben dat gheten etcetera Celum ethe-

 

reum hiet na sommigen meysters dat alre

 

ouerste onderscot der luchten twelc sonder

 

middel versament is mitten spere des viers

24905

ende daer om ethereum | want dat tusschen tfuer

 

ende den lucht nabuer is so is die hemel

 

ethereum ontfangende die verlichtinge

 

ende die claerheyt vanden viere want ethere-

 

os in griex is claerheyt in duytsche als

24910

ysidorus seyt ende celum igneum wort gehieten van

 

sommigen meysters centrum spere ignis

 

dat is dat center vanden spere des viers

 

om die ouerste puericheyt ende subtilich-

 

eyt des viers welke werkinge die vieri-

24915

ghe hemel heeft voer die ander elemen-

 

ten ende oec om sommige edele hemelsche

 

proprieteyten die welke hi na volghet

 

van sybbicheyt of buersamheyt des he-

 

mels der planeten | gregorius seyt op dye stede

24920

van iob. siet aen den hemel ende bescouwet

 

die luchten etcetera Inden name der luchten

 

wort alle tlantscap verstaen vander manen

 

al totten fixen sterren daer dye hemelen

 

ende die circulen sijn des vij. planeten | soe-

24925

ket nederwaert int naeste vander luchten of

 

van ethere wil hi seggen wat marcianus

 

daer af seyt Item alexnder ordineert aldus²⁴⁹²⁷

 

die vij. hemelen seggende Die eerste he-

 

mel is des geuende lichts dat een form

24930

geeft ende geen beroeren als celum empyr-

 

reum Die ander is geuende twesen des lichts

 

ende van eenre formen ende dat beroeren niet als

 

die waterige hemel of dye cristallighe

 

Die derde is geuende twesen des lichts

24935

niet na allen deel der claricheit van eenre for-

 

men ende geeft dat beroeren als die gester-

 

rede hemel diemen celum stellatum hiet

24878 H Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant.

24890 firmamentnm Lees: firmamentum.

24927 alexnder Lees: alexander.

[fol. 163v]

 

Die vierde is ontfanger des lichts son-

 

der hetten als celum olympium Die vijf-

24940

te is ontfanger des lichts mit hetten als

 

is celum igneum Die vi. is dat licht onfan-

 

gende mitten ouersten deel ende wort ghe-

 

hieten celum ethereum Die vij. is ontfangen-

 

de dat licht ende is versament mitten neder-

24945

sten deel als celum aereum ende alsoe schijnt

 

hi dat hi olimpium hiet dat rijc der hemelen

 

vanden planeten ende firmamentum hiet die

 

eerste hemel naden philosophen ende die

 

leste in wes te gader knopinge die licha-

24950

men der sterren sijn gelegen want die philo-

 

sophen en setten mer enen hemel alleen

 

basilius seyt dat die philosophen eer hair

 

tongen souden laten vreten eer dat si vol-

 

gen souden datter veel hemelen wesen

24955

souden Die hemel den welken men firma-

 

mentum hiet bescrijft aristotiles int boeke dat-

 

men noemt de causis elementorum Celum

 

dat is die vijfte element onderscheyden

 

mit natuerliker eygenscap vanden neder-

24960

sten elementen noch het en is niet swaer

 

want hi mocht anders naderuallen noch²⁴⁹⁶¹

 

oec licht want dan mocht hi opgaen want

 

waer hi een vanden vieren so mocht cor-

 

rupci in hem comen ouer al of in enen deel

24965

Ymmer alsmen daer seyt. Die scepper

 

heeft hem een deel geset te wesen ende een

 

beghin der winningen ende der corrupcien

 

ende daer om wast hem noot te wesen onwin-

 

liken ende oncorrumpeerlic Item dese he-

24970

mel is ongerust ende onberoerlic natuerli-

 

ken wes lope of beroeren is weder omweyn-

 

dich op dat middel als op die asse dye²⁴⁹⁷²

 

vast ende stijf staet sonder enich beroeren tus-

 

schen tween polos als tusschen zuden ende

24975

noerden ende die hemel wort geeyndt na-

 

der metingen ende nader wtstekinge vander

 

stede mer hi is ewich naden lope want hi

 

wort beroert vanden beroerer die macht

 

sonder eynde heeft dat is van gode die ho-

24980

ge ende glorioes is ouer alle die werelt

 

Hier toe heeft aristotiles geseyt int boeke van-

 

den saken der elementen | hi seyt die ij. polos

 

sterren te wesen inden ouersten eynden des

 

hemels die geset sijn in sijn middel bo-

24985

uen ende beneden vanden welken die een op-

 

waert geset is in dat middel des hemels

 

ten noerden waert ende wort gehieten polus

 

articus ende die ander is dair recht tegens ge-

 

set int suyden. ende wort gehieten polus an-

24990

tarticus als die tegen polum articum geset is

 

Tusschen desen tween sterren of polos als

 

tusschen horen tween eynden wort die he-

 

mel cromme beroert vanden eynden des oe-

 

sten totten westen Ende weder vanden westen tot-

24995

ten oesten ende dat altoes in eenre wise als

 

dat rat beroert wert tegen die assche want

 

aristotiles hiet die assche een verstandelike lini-

 

e die gelangt of gegeuen is vanden enen

 

polo totten anderen polum recht wt strecken-

25000

de als een coerde bi wes middel die om-

 

meganc des hemels gelijc om geuoerdt

 

wert als daer die commentator seyt vander

 

naturen des hemels wort geseyt int boe-

 

ke vanden hemel ende vander werelt na een

25005

nuwe ouersettinge die hemel is een ge-

 

maect dinc inder materien vanden welken hi

 

hemel hiet twelc is die leste inganc van

 

allen ende daer volcht na int selue si en sijn

 

niet noch en hebben geweest noch dair en

25010

sullen veel hemelen wesen Die hemel is een

 

volcomen volmaectheit den welken geen ge-

 

lijc en is noch daer en is geen stede buten

 

den hemel noch lichaem noch geboerte

 

noch volheit noch tijt twelc een waer lo-

25015

pe of beroeren is want dat wairt is een fix

 

leuen als buten dat leste ende is ewich dat niet

 

en gebreect noch gheeyndt en wert ende

 

dat is twaer leuen Item die selue seyt

24961 naderuallen Lees: nederuallen.

24972 35 Handgeschreven tekst in linkermarge (35): '[...] polus sfre' (lees: polus sfere?).

[fol. 164r]

 

aldaer | die hemel en is niet getimmert

25020

noch ghewonnen mer hi is simpel wes

 

beroeren gelijc is inden welken geen sceel

 

en is ende sijn beroeren is eenrehande ende

 

ront als een cirkel wes beroer een geest

 

is die dat beroert mit sinen wille ende die

25025

radie des hemels wort ghecontinueert

 

mitter radien des vuers ende is mit dier ver-

 

gadert totten wil der menschen om die bliuent-

 

heit des leuens firmamentum wort hemel

 

gehieten want hi is dicht ende vast want

25030

hi heeft een eynde daermen niet ouer co-

 

men en kan noch gaen want ouermits

 

sijnre groter bliuentheit sijnre vastich-

 

eyt is hi oncorrumpeerlic ende onuerwan-

 

delic also wel inder substancien als inder for-

25035

men sijn form is ront ende hollachtich na

 

ons te spreken ende opgebuegelt tot dien

 

die daer bouen den hemel sijn wes beroe-

 

ren natuerlic ront is ende wort crom be-

 

roert ende ghelijc enen cirkel omgaende

25040

vanden oesten int west ende weynt mit hem

 

ende gaet om al mit enen slechten lope een-

 

uoudelic binnen der spacien eens daechs

 

ende eenre nacht twelc onder hem is totten

 

rijck des vuers want het leydt die heme-

25045

len der vij. planeten mit hem want als ra-

 

banus seyt Alle dat onder hem is dat is der be-

 

roerliker craften onderdanich mit een-

 

uoudeliker ordenancien ende onbedroefder

 

Item die beroerlike craft als hi selue seit

25050

ouer die exposici van genesis strect hoer tot

 

desen nedersten elementen waer af datmen

 

waent ende geloeft dattet firmament dat

 

ouerste vuere mit hem om laet lopen ende de-

 

se werkinge der beroerliker doecht coemt

25055

al totter luchten ende totten wateren inden

 

welken nader vloet ende nader ebbinghe

 

maect een grote heffinghe Item iij. ele-

 

menten als die lucht tfuer ende twater sijn

 

eenrehande beroeringe des hemels on-

25060

derdanich mer niet in eenre maten noch

 

eenre ordinancien volgen si hem na. mer

 

na meer ende na myn ende datter ouerste

 

lichste ende puerste is is meest onderda-

 

nich ende dat alsulc minste is volcht traech-

25065

licste ende obediert minste Die aerde en is

 

der hemelscher craften ende lopinge niet on-

 

derdaen also dat si daer af enighe beroe-

 

ringhe der stede af ontfaet al isset sake

 

dat si daer af ontfaet diuerse specien ende in-

25070

druckinghe van formen om die voert te

 

brengen ende te dragen Item die selue raba-

 

nus seyt dattet firmament heeft naden

 

lope enen eenuoudeliken inganc die wel

 

geordineert is ende onbedroeft nochtans

25075

is dat snelste van allen der lopen ende op dat

 

die breetheyt der werelt niet gescheyden en

 

werde om die snellicheyt sijns loeps so

 

wortet weder houden ende vertraecht mit ge-

 

ordineerder beroeringe der planeten ende al-

25080

dus wort sijn loep gematicht ouermits

 

den lope die hem tegen is ende contrari als den

 

lope der planeten ende dat gheruste wert be-

 

roert want al is dat sake dat sijn leghent-

 

heit verwandelt inden delen nochtans en ver-

25085

wandelt sijn gelegentheit noch sijn ste-

 

de niet altemael daer om wanneer dat die ne-

 

derste bedroeft sijn ende vloyende sijn ge-

 

ualliken mit enigen geual so en laet die

 

hemel sinen houder sijnre oerden te min-

25090

sten in enen punt niet after mit sinen he-

 

melen of werelden want die lope des he-

 

mels is dat eerste subiect alle des licha-

 

mes ende is beroeringe ende regel alle der an-

 

der lopen daer om is dat firmament o-

25095

uermits sinen lope dat werckende begin

 

in dese nederste werelt | wes reden is als

 

rabanus seyt want dat firmament sijns

 

lichts stuert die werckende craft der win-

[fol. 164v]

 

ninge totter aerden als totten properen

25100

centrum ende seyndt ende vergadert sijn radien

 

int ouerste vander aerden als ghetoent

 

wort inder doerschijnliker consten want een

 

ygelic ront lichaem hol ende luchtich in si-

 

nen ygeliken punt stuert een linie die ra-

25105

dioes is inden center des luchtende li-

 

chaems als totten ouersten van dien cen-

 

ter ende hoe dat een ygelic radioes linie

 

naerre is der andere linien die daer wt

 

gaet totten ouersten vanden center also

25110

vele vander naericheit des eens totter

 

ander is si starker | ende om den center in te

 

prenten sijn werken of daden vanden wel-

 

ken openbaer is dat want dat lichaem des

 

hemels ront is omgaeude opgevuert²⁵¹¹⁴

25115

ende luchtich ende dese aerde nader groot-

 

heyt des hemels en hout die craft des

 

punten niet wantet centrum inder aerden is

 

so wort daer van node een grote vergade-

 

ringhe der hemelscher radien | vander

25120

welker doecht ende voelen wort een groot

 

geslacht ende winninge der winliker din-

 

gen inder aerden die welke centrum is des

 

firmaments ende al is dat sake dat die he-

 

mel tbeginsel is der winninge nochtans

25125

en neemt hi geen geslacht of winninge

 

in hem of corrupci of verminringhe noch

 

meringhe want die hemel heeft in sijnre

 

substancien die ouerste simpelheit eenuou-

 

delic ende en heeft geen scheydinge noch

25130

contrariheit der componeerder of der ghe-

 

maecter delen ende daer om en heeft hi

 

gheen wt hem seluen ter corrupcien waer

 

af als aristotiles argueert int boeke de celo

 

et mundo aldus Alle corrupcien is van con-

25135

trarien ende men vint niet dat den hemel

 

contrari is waer om die hemel niet ghecor-

 

rumpeert en wert ende oec al is dat sake

 

dat die hemel in hem ende wt hem eenfor-

 

mich is dat is van eenre vormen noch-

25140

tans heeft hi van node vele hemelen ende

 

circulen inder figuren ende inder groot-

 

heyt der lengten ende der breydden sche-

 

lende om diuersche woningen die wel-

 

ke behoeuen die sterflic sijn | als aristotiles

25145

seyt in libro de causis elementorum want

 

waert sake dat die hemel ghecorrum-

 

peert worde in enighen deel nae eenre

 

disposicien ende maten ende influencien der

 

nederster radien so soude dat voetzel der

25150

sterfliker dieren ende alle der nederster din-

 

ghen veruaren ende daer om wast noot

 

dat die lope des hemels crom ghinc of

 

schief op dat nv coude nv hetten gewon-

 

nen mocht werden vander opheffinge ende

25155

nederdruckinge der hemelen want waert

 

dat die hemel recht wt beroert worde

 

als tot onser geleghentheyt so souden

 

alle dinghen verteert werden anter van

 

hetten of van couden als aristotiles seyt.

25160

niet alleen inden hemele wort gemerct

 

die puericheyt ende die incorrumpeerlich-

 

eyt vanden deel mer oec die schoenheyt

 

ende die claerheyt vanden deel der formen

 

Item aristotiles seyt in libro de sensu et

25165

sensato Die hemel van sijnre naturen is

 

schinende ende blinckende mer in sinen de-

 

len is onderscheyt want inden sterren is

 

mere vergaderinghe des lichts dan in-

 

den anderen delen des hemels want van-

25170

den deel der formen heeft hi rondich-

 

eyt mit eenre holre opuoeringe dat is

 

mit omboghinghe als dye hemel om-

 

gaet altoes ombueghinghe mit groter

 

rondicheit ende heeft doerschijnlicheyt.

25175

ende van eenre vormen altemael mer in-

 

den delen heeft hi schelinghe om dat

 

die hemelen deen tegen dander steeds

 

lopen vanden contrarien lope der plane-

25114 omgaeude Lees: omgaende.

[fol. 165r]

 

ten Item aristotiles seyt dat die edelheyt

25180

des hemels wort ghemerct inder simpel-

 

heyt sijnre substancien ende inder puericheit

 

ende inder ewicheyt ende oec inder claerheyt

 

der formen ende mit corten woerden in me-

 

niger edelheyt die de hemel in heeft so

25185

reguleert hi ordineert ende met alle dese

 

nederste dingen die onder hem geset sijn

 

ende dat bouen alle dingen wonderlic is

 

dat die hemel alle dese nederste dinghen

 

ordineert ende dat hi nochtans van desen

25190

nedersten gheen verkeringe of verwande-

 

linge en ontfaet

 

Dat iij. capitel vande waterighe ende cristalli-

 

ghe hemel

 

DIe seste hemel is waterich of cris-²⁵¹⁹⁴

25195

tallich die welke wt den water ge-

 

set is opt firmament ende is geformeert

 

mitter machten der godlicheyt Item die

 

auctoriteyt der heyliger scriften gheeft

 

ons die wateren gheset te wesen bouen

25200

den hemelen die welke alsoe gelicht sijn

 

ende gesubtijlt dat si inder hemelscher na-

 

turen verkeert sijn ende daer om bliuen si

 

daer fix ende vast nochtans seyt beda dat

 

die hemelsche wateren niet gehanghen

25205

en sijn bouen tfirmament ouermits wa-

 

semlike dunnicheit | mer mit ysiger vas-

 

ticheit ende dat ouermits dye godlike

 

doecht Item beda meynde dat die he-

 

mel is van vuerigher naturen als die pla-

25210

tonici gheset hebben waer af beda noch

 

geseyt heeft dat die hemel ront is en-

 

de van subtijlre vierigher natueren van-

 

den center der aerden mit geliken spa-

 

cien gheset ende daer om by auonturen soe

25215

meynde beda dattet noot was dat daer

 

wateren waren bouen op die hemelsche

 

hetten ghebrocht mocht werden totter

 

getempertheyt ende dat van die vlammin-

 

ge des hemels dese nederste werelt geen

25220

verdriet liden en soude Item van dier na-

 

tuerliker coutheit dier wateren die daer

 

vercoudende sijn anter het vercoudt den he-

 

mel van saturnus die hem naest is mer hoe

 

dit mit reden soude mogen geschien en

25225

is niet begrijpelic mit enigen reden mer

 

men salt nochtans aldus verstaen dat die

 

wateren sijn godliken gheset bijder or-

 

denancien der godliker wijsheit bouen

 

of op tfirmament onder die alre edelste

25230

condicien der naturen na dien dat si der

 

hemelscher naturen na bi sijn Item hi

 

hiet daer om cristallich niet want hi hart

 

is int ouerste als cristal mer want hi een-

 

formelic volle lichts is ende doerschi-

25235

nich ende hiet daer omme waterich | want

 

hi wort beroert ter manieren vanden wa-

 

ter van sijnre subtilicheit ende beroerlich-

 

eyt ende dat beroeren beroert den naesten

 

hemel ende die hemel voirt dat hem naest

25240

is ende daer om die hemel die dese neder-

 

ste dingen beroert behout ende beschermt

 

alle dese nederste dingen dit seyt alex-

 

ander

 

Dat iiij. capitel vande hoechsten hemel of

25245

der enghelen hemel ghenoemt celum

 

empyreum

 

CElum empyreum is die eerste ende dye²⁵²⁴⁷

 

hoechste hemel ende is stede der en-

 

ghelen ende woninghe der heyliger men-

25250

schen Ysidorus seyt dat dese hemel is al-

 

re hoechste luchtende ende gheeft den cris-

 

tallighen hemel die hem naest is licht

 

ende claerheyt ende is van sijnre naturen een-

 

formelic sonder sterren ende van doerschini-

25255

ger formen als damascenus seyt ende is

 

daer om ront als een spera op dat hi die

 

gheestelike dingen ende lichamelike din-

 

ghen onthouden soude hi is natuerlic

25194 D Lombarde, 2 regels hoog (16-17), met representant.

25247 C Lombarde, 2 regels hoog (29-30), zonder representant.

[fol. 165v]

 

rustende ende onberoerlic want die hemel

25260

en is niet noot om die winninge der neder-

 

ster dingen mer billiker als alexander

 

seyt is hi noot totter veruullinghe alle

 

des dings dat inden geslachte der lichamen

 

is na gesetten eynden totten middel bu-

25265

ten datter ghewracht is int ouerste als

 

die aerde ende dat luchtende int ouerste

 

als celum empyreum ende beyde die lichaem

 

als dat vterste ouerste dat sonder eynde is

 

dat is onberoerlic ende gerust Item die

25270

proprieteyten des hemels bescrijft ra-

 

banus gebrukende basilius woerde in

 

exameron seggende aldus Celum empyre-

 

um is dat eerste lichaem inder naturen al-

 

re simpelste ende hebbende vanden licha-

25275

melicheyt niets niet want hi is tsubtijlste

 

dat inder werelt is Het is dat eerste firma-

 

ment der werelt inder grootheyt alre

 

meest inder gedaente luchtende inder fi-

 

guren ront omgaende ende alre hoechste

25280

geset want hi is verre vanden center ende

 

is houdende die breetheit der gheesten

 

ende der lichamen diemeu sien mach ende²⁵²⁸²

 

niet sien en mach ende is die ouerste wonin-

 

ge ende al ist dat god ouer al is nochtans

25285

seytmen specialiken dat god inden he-

 

mel is want aldaer verlicht machtelic dye

 

werckinge sijnre doecht ende daer om seyt-

 

men sonderlinge dat die stoel gods inden

 

hemel is want die gedaente des hemels

25290

is schoenste inden lichaem der werelt als

 

damascenus seyt. Die godlike doecht werct

 

openbaerlicste inden hemel

 

Dat v. capitel van ether dats de vuerighe

 

hemel

25295

ETher in griex is claerheit in duyt-²⁵²⁹⁵

 

sche ende ysidorus seyt dat ether is dat ouerste

 

rijc des ouersten onderscoets der luchten

 

ende des viers daer die ewige claerheyt

 

des lichts is Item anaxagoras seyde dat die

25300

name van ether is een naem des vuers

 

of der vueren ende dat waende hi als aristotiles

 

seyt om sijnre vlammige wil die vander²⁵³⁰²

 

snellicheyt sijns loeps coemt Mercianus

 

seyt dat ether is een stede die gescheyden

25305

is vander nederster werelt onsienlic naden

 

aengesicht deser nederster dingen die wel-

 

ke menigerhande verwandelinghe liden

 

In ethere daer ist altoes dach ende ef-

 

fen claer ende dat en is geen wonder | want

25310

tot also hogen stede die schiem der aerden

 

die welke een sake der nachten is en kan

 

in ethere niet comen Item na dat aristotiles seyt

 

so en is ether anders niet dan een element

 

noch en is vanden vieren elementen niet

25315

want so wat bouen den clote der manen is

 

dat is van eenre ghescheydenre natu-

 

ren der ander elementen die hier beneden

 

sijn waer af dat ether en is swaer noch

 

licht noch dicke noch dunne noch men

25320

machs niet deylen bijder doerschietinghe

 

eens anders lichaems ende daer en mach

 

gheen corrupci of veranderinge der na-

 

turen van ethere in gaen helick of deelic

 

dat hem geschien soude waer si ghemaect

25325

vanden anderen elementen Item anaxagoras

 

seyde nochtan dat ether is een onsteken

 

lucht ende seyt dat si onderwijlen nedergaet

 

ende daer en binnen wort si verborghen waer

 

af om hare subtilicheyt werter omghe-

25330

weyndt nv beneden nv bouen want dat be-

 

roeren der aerden wort ghewonnen van

 

dier doechden diemen etherea hiet dye

 

verborghen wort inden darmen der aerden

 

mer aristotiles seyt dat dese reden niet en is

25335

want dat subtijl en gaet niet nederwaert

 

ende oec waert dat si neder ginge so en soud-

 

se dese werckinge niet doen Item marci-

 

anus seyt dat die claerheyt van ether

25282 diemeu Lees: diemen.

25295 E Lombarde, 2 regels hoog (36-37), met representant.

25302 vlammige Lees: vlamminge.

[fol. 166r]

 

schindert ende blinct onder den spera des

25340

hemels ouermits den omganc alle der

 

werelt ende houdt in hem die hemelen der

 

seuen planeten want si werden beroert te-

 

gen dat firmament Item dat nederste deel

 

van ether ontfengt dat ouerste deel der ma-

25345

terien vanden elementen ouermits snel-

 

licheyt sijns loeps ende van dier ontstekin-

 

ge coemt die spera des vuers als ghe-

 

seyt wort int boeke datmen hiet de ce-

 

lo et mundo want van dier materien die al²⁵³⁴⁹

25350

des vierich gheworden is en wort ether

 

niet vierich noch ontsteken want vanden

 

nedersten en neemt si geen verkeringe al

 

ist sake dat die nederste dingen van haer

 

verwandelt werden

25355

Dat vi. capitel vande spere dats rondich-

 

eyt des hemels

 

SPera celi als ysidorus seyt is eenrehan-²⁵³⁵⁷

 

de gedaente die ront geformeert is van-

 

den seluen int selue bi sinen centrum die ge-

25360

lijc om gaet mit geliken spacien | die phi-

 

losophen seggen dat dese spera en heeft be-

 

ghin noch eynde daer om want om sijnre

 

rondicheyt wil daer si beghinnen soude

 

of geeyndt souden werden en wert si niet

25365

lichtelic ongegrepen noch den hemel

 

en was geen figuer bequamer dan die

 

ronde nv om hare simpelheit wil nv om ha-

 

re begrijpelicheit wil nv oeck om hare

 

eenreformelicheyt wil als ysidorus seyt Item

25370

alfraganus seyt dat spera is een ront omme-

 

ganc des hemelschen lichaems dair die

 

fixe sterren in gehouden werden ende dese

 

spera wert omgewonden mit tween polis

 

dat sijn mit tween sterren vanden welken

25375

die een is noerdelic ende die ander zudelic

 

Die noerdelic die welc ons | ons nym-²⁵³⁷⁶

 

mermeer onder en gaet ende wort gehie-

 

ten polus arthicus | die ander polus hiet an-

 

tharticus of zudelic die welke nymmer-

25380

meer van ons gesien en wert om dies wil

 

dat hi also verre van ons is of om datter

 

dat aertrijck tusschen is Tusschen desen

 

tween polos wert spera des hemels ge-

 

weynt ende beroert ende ouermits die be-

25385

roeringhe vanden spera werden die star-

 

ren die daer in staen om geuoirt vanden

 

oesten int weste ende weder vanden westen int

 

oeste binnen xxiiij. vren tusschen dach ende

 

nacht want die lope des hemels wort

25390

mit soe groter snellicheyt omgheuoirt

 

waert dat die planeten hem niet tegen en qua-

 

men ende dat ghewelt niet en matichden al-

 

le die werelt soude ontbonden werden ende

 

te niet gaen waer bi dat die hemelen der

25395

vij. planeten daer tegen gheset sijn omme

 

den lope des hemels te vertragen ende te

 

verdrucken alle die last vanden spera wort

 

crom omgeweyndt biden middel als bi-

 

der assen Item die asse is eenrehande der²⁵³⁹⁹

25400

standelike linie die hoer recht wtstrec-

 

kende is biden middel bal vanden spera

 

ende strect hoir tusschen den tween polos

 

bijder welker die ommeganck des hemels

 

als een rat bijder assen hem ront om keert Item

25405

die harren des hemels sijn die vterste de-

 

len der assen die inden polis gesteken werden

 

want het sijn harren der doeren ende werden omge-

 

went inden hollicheden der polen ende dese har-

 

ren sijn ront omgecromt als omgebuecht als ysidorus

25410

seyt Die helft vanden hemelschen spera

 

wort emisperium gehieten als dat deel dat

 

van ons altemael gesien wort mer om dat

 

gebrec ons gesichts wanen wi of het dunct

 

ons dattet mitter aerden gevuecht is want

25415

dat cirkel dair die eyndinge des gesichts

 

gheeyndt wort hiet orizon als ysidorus seyt

 

daer om vergader vten voirscreuen din-

 

ghen dat dye spera des hemels is vol

25349 al des Lees: aldus?

25357 19 Handgeschreven tekst in linkermarge (19): 'nota'.

25376 ons | ons Lees: ons.

25399 der standelike Lees: verstandelike.

[fol. 166v]

 

luchten ende sprayt die substanci des lichts

25420

al totter aerden wes ommeganc is al-

 

re veerste vanden center der aerden ende

 

daer om dinghen die inden hemel alre

 

meest sijn die duncken ons minste wesen

 

om dat si also verre staen ende onthout al-

25425

le dese nederste dingen ende ordineertse en-

 

de formtse ende maect die winlike ende dye

 

groylike dinghen ende grijpt ende werct

 

die hem contrari sijn want ouermits ghe-

 

welt sijns loeps trect hi die planeten na

25430

hem die hem tegen comen ende gaet voert

 

naden ghelude want aristotiles seyt int

 

boeke vanden proprieteyten der elemen-

 

ten so wort een schoen gheluut inden he-

 

mel vanden ongeordineerden lope van-

25435

den spera ende vanden contrarien gemoe-

 

ten der planeten waer af dat marcianus

 

seyt inden cloppen ende inden beroeren der

 

hemelen wort dat geluyt twelc maect

 

menigerhande contenten als die scarpe

25440

mitten getemperden zwaren mer om tge-

 

breck ons horens ende om den bouenganck

 

dies gheluuts soe en wort die sanc van

 

ons niet gehoert ghelijc dat wi niet sien

 

en moghen dat die son beroert wert die

25445

welke sekerlic beroert wert etcetera

 

Dat vij. capitel vande circulen des hemels

 

ITem der cirkelen des hemels sijn²⁵⁴⁴⁷

 

veel vanden welken ij. sienlic sijn

 

ende twe onsienlic Die sienlike sijn dese als

25450

galaxias ende zodiacus ende die onsienlike

 

sijn dese als circulus equinoctialis dat

 

is die cirkel als die dach ende nacht al e-

 

uen lanck sijn Dese is scheydende die ij.

 

emisperia rakende den zodyacum in aries

25455

ende in lidra Die ander cirkel is solsticia-²⁵⁴⁵⁵

 

lis estiualis ende hyemalis daer omme als

 

die zon in hem is so is solsticium estiua-

 

le dese cirkel raect zodiacum in cancro

 

ende is bi na vergaderinghe onser woen-

25460

licheyt ende des dorren lands Die ander

 

is peralellus of een noerdelic cirkel of

 

articus ende is bina een scheydinghe on-

 

ser woninge ende der couder die onwoen-

 

lic is mer die cirkel die welke is vander

25465

siden des onwoenlic lands die also meer

 

is een coniuncti ende des anders dat woen-

 

lic is raect den zodiacum in capricornu

 

ende dese cirkel wort gehieten solsticium

 

hyemale daer om als die sonne daer in

25470

is so gaet die son des winters onder ende

 

hiet solsticium hyemale Die ander is par-

 

alellus of circulus antarticus of austra-

 

lis ten zudenwaert ende wort geset teghen

 

articum peralellum. Item dese v. circulen

25475

werden peralelli gehieten als circulen

 

die ghelijc verre van malcanderen staen

 

want peralellus wort aldus exponeert pe-

 

ri in griex dat is bi in duytsche ende lelle

 

in griex is afstaende of schelende in duyt-

25480

sche want die peralelli staen ghelijc ver

 

van malcanderen Item sonder dese sijn twe cir-

 

culen die colluri hieten Coluris septem-

 

trionalis die welke begint van polo sep-

 

temtrionali bi cancer ende bi capricornus die

25485

ront voertgande is ende wederkeert tot si-

 

nen beghin Item die ander is colurus au-

 

stralis bi libra in aries ende coemt oec we-

 

der in sinen punt ende werden gehieten col-

 

luri quasi colli tauri a cauda bouis silues-

25490

tris als die hals des stiers vanden start

 

des wilden ossen die welke als hi sinen

 

stert op recht maect een onuolcomen cir-

 

kel ende werden gehieten coluri als onuol-

 

comen cirkelen Die thiende cirkel is ori-

25495

zon daer dat gesicht eyndt dat is die cir-

 

kel diemen siet dat enen dunct dat hemel

 

ende aerde vergaderen te gader ende dair is circu-

 

lus meridianus dat is dat suden cirkel betey-

25447 I Lombarde, 2 regels hoog (29-30), met representant.

25455 lidra Lees: libra.

[fol. 167r]

 

kenende die side vanden zodiaco inder

25500

welker die son ghesien wort gelijc van

 

malcanderen staende tusschen oesten ende

 

westen Ende dese twe circulen en sijn inden

 

spera niet want si werden verwandelt na me-

 

nigerhande gelegentheit ende na diuer-

25505

schen aspecten

 

Dat viij. capitel vande doerschinende cir-

 

kel des hemels

 

GAlaxias is een hemelsch cirkel ende²⁵⁵⁰⁸

 

is een schoenre ende een witter cirkel dan

25510

alle die ander cirkelen des hemels gaen-

 

de ouer tmiddel des hemels beghinnen-

 

de vanden oesten totten noerden bi cancer

 

ende capricornus voertgaende tot sinen punt

 

ende wort een melkich cirkel ghehieten

25515

want het is die edelste onder alle die he-

 

melsche circulen ende heeft die meeste

 

claerheyt want hi leydt ende wijst die ghe-

 

ne die bi nacht varen inder zee ende hoe dat

 

weder des nachts claerre ende couder is

25520

hoe die cirkel meer openbaret Item nader

 

waninge des ghemeynen volcs so wert

 

galaxias gehieten voetstap der sonnen

 

dat die son after hoer laet wanneer dat si

 

in dien cirkel loept Mer aristotiles seyt dat-

25525

tet logen is want waer galaxias vander

 

prentinge of indruckinge der sonnen so

 

behoert dat dese inpressi of indruckinge

 

waer inden teykenen inden welken dye

 

sonne loept mitten anderen beroerliken

25530

sterren ende dat sien wi dattet geloghen is

 

want het gaet ouer die eynden van zo-

 

dyaco daer die zon nymmermeer bi en

 

coemt als geseyt wort in libro metheo-

 

rorum iohannicius anaxagoras ende democritus dese sey-

25535

den dat galaxias was vanden wederbu-

 

gen of reflexien des lichts totter luch-

 

ten als inden spiegel ende dat is gelogen

 

als aristotiles daer seyt want waer dat so sou-

 

de hi verwandelt werden als is die ver-

25540

wandelinge des lichts ende dat is valsch

 

want wi sien galaxiam altoes in die sel-

 

ue stede noch en gater niet van Item aristo-

 

tiles seyt ghelikerwijs dattet vuere dat

 

den hemel na bi is vlammende ende lich-

25545

tende is ende inden steden daer galaxias

 

is of gesien wort daer sijn veel cleynre

 

ende luchtender sterren ende in dien verlicht

 

die claerheit ende daer om schijnt die ste-

 

de meest vol radien noch en gaet niet en

25550

wech van eenre stede des hemels

 

Dat ix. capitel van zodiaco dats het crom-

 

me cirkele des hemels

 

ZOdiacus is een crom cirkel onder-²⁵⁵⁵³

 

scheyden in xij. delen ghelijc die

25555

de xij. teykenen ghenoemt sijn vanden

 

philozophen ende beteykenen ons in wel-

 

ken deel des hemels die sonne ende die

 

planeten merren Het sijn xij. teyken dat

 

sijn xij. spacien die ghelijck onderdeylt

25560

sijn ende mit notabelen sterren vanden astro-

 

nomijns genoemt ende een yghelic van-

 

den teykenen wort in xxx. graden gedeylt

 

ende in lx. minuten | een grade ende xxx. gra-

 

den een teyken Item dese teykenen sijn mit

25565

horen properen namen genoemt als aries

 

taurus gemini cancer leo virgo libra scorpi-

 

o sagitarius capricornus aquarius piscis ende

 

hieten dieren niet dat si dieren inden hemel

 

geset sijn mer dat si sommige proprietey-

25570

ten alsulker dieren in horen werken betey-

 

kenen alsmen na seggen sal onder dese xij.

 

teykenen sijn daer vier cardinalia ghe-

 

hieten als cancer int hoechste capricornus

 

int leechste aries ende libra int middel die

25575

twe eerste hieten solsticiaria want als die

 

son in cancer is so en coemtse niet meer

 

tot ons in capricornu en gaetse niet veer-²⁵⁵⁷⁷

 

sle inden eersten maect si dye langste

25508 G Lombarde, 2 regels hoog (09-10), met representant.

25553 15 Handgeschreven tekst in rechtermarge (15): 'nota si[...]'.

25577 veersle Lees: veerste.

[fol. 167v]

 

daghe ende die cortste nacht | inden ande-

25580

ren verkeert ende inden anderen tween wort

 

equinoctium dat is dat die dach ende die

 

nacht al euen lang werden des leyntens

 

in aries ende des herfsts in libra ende in de-

 

se teykenen sijn daer drie vuerich | als ari-

25585

es leo sagitarius. ende drie aerdich als tau-

 

rus virgo capricornus Ende drie luchtich als

 

gemini libra ende aquarius Ende drie wate-

 

rich. als cancer scorpio ende piscis Ende onder

 

dese die vuerich ende luchtich sijn die sijn

25590

hete ende manlic ende dachelic. ende die wate-

 

rich ende aerdich sijn. die sijn cout wijflijc

 

ende nachtelic | onder dese isser vier die on-

 

stadich sijn | als die cardinalia dat sijn de-

 

se aries cancer libra capricornus want in hem

25595

wert die tijt verwandelt ende daer isser vier

 

fix inden welken die tijt geuesticht wordt

 

als taurus leo scorpio aquarius ende daer is-

 

ser vier gemeyn inden welken die tiden

 

gemengt werden als gemini virgo sagita-

25600

rius piscis Ende dese teyken werden huze ge-

 

hieten want het sijn die huze ende wonin-

 

ge der planeten van desen huzen werden som-

 

mige gehieten huze der tripliciteyten

 

dat is domus triplicitatis ende sommighe

25605

werden ghehieten domus exaltacionis

 

want die teyken die in eenre naturen ouer-

 

dragen maken een tripliciteyte ende wer-

 

den mitten seluen naem genoemt ende al-

 

dus werden si in vier delen geordineert

25610

des hemels want int oest sijn si vierich

 

als aries leo ende sagitarius | die aerdige

 

sijn int zuden als taurus virgo ende capricor-

 

nus Item die luchtige int weste ende sijn

 

dese libra gemini aquarius Item die wate-

25615

rige int noerden ende sijn dese cancer scorpio

 

ende piscis ende onder desen drieuoudigen hu-

 

sen so sijn die wt oesten starcker dan die

 

wt den westen ende die wt noerden starker

 

dan die van zuden want in hem regneren

25620

die edelste planeten want die oestelike

 

tripliciteyt die welke die eerste is heeft

 

die zon des daechs ende die maen des

 

nachts ende saturnus worter mit hem ghe-

 

helict des daechs ende des nachts Item

25625

die noerdelike tripliciteyt heeft venus

 

luna ende maers Die zudelike tripliciteit

 

heeft saturnus mercurius ende iupiter Item

 

men hiet die teykenen domus exaltacio-

 

num dat is huze der opheffinghe want

25630

na dien dat die planeten meer of min op

 

gheheuen werden inden graden der tey-

 

kenen daer na werken si volcomelicste

 

want die sonne heeft haer doecht ende

 

haren opganck in xviij. graden van ari-

25635

es ende horen val inden seluen grade van

 

libra. venus heeft sijn glorie in piscis in-

 

den xxviij. graden ende sijn droefheyt des

 

vals int teyken dat hem recht teghen

 

gheset is als virgo. mercurius wort in vir-

25640

go op ghericht xv. graden ende valt in

 

piscis in xv. graden. luna wort opghe-

 

richt in cancer drie graden ende valt drie

 

graden in scorpio saturnus wort opghe-

 

richt in capricornu xxvij. graden ende valt

25645

in cancer xxvij. Iupiter wort opgericht²⁵⁶⁴⁵

 

Caput draconis wort opgericht in ge-

 

mini iij. graden ende valt in sagitario iij.

 

graden Cauda draconis wort opgericht

 

in sagitario iij. graden ende in gemini iij.

25650

graden Item sonder dese wort een ygelic

 

teyken gedeylt in drien delen diemen

 

facies noemt der welker beghin is vanden

 

eersten grade arietis ende duert totten tien-

 

den Die ander facies duert tot xx. dye

25655

derde tot xxx. Dat eerste facies wort

 

maers gegeuen dat ander der sonnen ende

 

dat derde venus Dat eerste facies van

 

taurus wort marcurio ghegeuen. dat ander

25645 Iupiter wort opgericht Handmatig doorgestreept.

[fol. 168r]

 

lune | dat derde saturno Ende dat eerste fa-

25660

cies van gemini wort gegheuen iupiter

 

dat ander mercurius | dat derde der sonnen

 

Dat eerste facies van cancer wort geghe-

 

uen venus dat ander mercurius dat derde

 

der manen Dat eerste facies van leo wort

25665

ghegheuen saturno dat ander iupiter dat

 

derde maers Dat eerste facies van virgo

 

wort ghegeuen der sonnen dat ander venus

 

dat derde marcurius Dat eerste facies van

 

libra wort gegheuen der manen Dat ander

25670

saturno dat derde iupiter Dat eerste fa-

 

cies van scorpio wort gegeuen maers dat

 

ander sol dat derde venus Dat eerste faci-

 

es van sagitarius wort ghegeuen mercu-

 

rio dat ander der manen dat derde saturno

25675

Dat eerste facies van capricornu wort ge-

 

geuen iupiter dat ander maers dat derde

 

sol Dat eerste facies van aquarius wort

 

ghegeuen venus dat ander mercurius dat der-

 

de luna Dat eerste facies van piscibus

25680

wort ghegeuen saturno dat ander iupi-

 

ter dat derde maers Item die planete die

 

in horen eygen huze is heeft v. starcheden

 

inden grade der exaltacien heefter iiij. in-

 

den huze der tripliciteyten heefter iij. in-

25685

den facie een of ij. ende die meest getals

 

heeft onder den planeten dat is die starc-

 

ste ende een ygelic planete is starker in si-

 

nen eygenen huze dan in enen vreemden

 

ende vander starcten des teykens daer si in

25690

is wortse gestarct ende vander crancheit

 

wortse gecranct als een starc man starker

 

is in enen starken paerde dan in enen cranc-

 

ken ende daer om die astrologi in horen oer-

 

delen als mysael seyt merken den opganc

25695

der teykenen ende der planeten waerdiche-

 

den op dat si te recht oerdelen mogen van

 

toecomenden dingen na hore heerlich-

 

eyt inden hoekeliken huzen of inden op-

 

gaenden hoeken of vallenden hoeken

25700

Item sommige teyken werden gehieten

 

hoekelike huzen dat sijn domus angula-

 

res huse die ouerhoeke staen als signa

 

cardinalia als dese cancer libra capricor-

 

nus aries Item sommige teyken wer-

25705

den gehieten huze die den hoeken nae

 

volgen als taurus die na aries volcht ende

 

leo cancer | ende scorpio libra | ende aquarius

 

die na capricornus volcht ende sommighe

 

hieten vallende huze vanden hoeke als

25710

gemini virgo sagitarius piscis Item naden

 

opganc ende vallen ende opposicien coniunc-

 

cien ende aspecten deser teykenen geuallen

 

menigerhande ende contrari dingen in de-

 

ser werelt want als die selue auctoer seit

25715

Dese die geuallen mit craft der naturen

 

ende gewonnen werden onder enen starken

 

manliken opgaenden teyken ende onder enen

 

starken ende goeden planete mit goeden

 

aspect dat inden ascendent is Die sijn van

25720

goeder disposicien ende van starker in sinen

 

geslachte ende also verkeert Item thuys van-

 

den hoeke is dat eerste oestelic huys als

 

dat teyken van aries Item thuys des he-

 

mels of van noerden is cancer Item die hoe-

25725

ke van westen is libra Item die hoeke der

 

aerden is capricornus Item dese iiij. hoe-

 

kelike teyken sijn van groter doecht ende dat

 

oestelic meer dan dat westelic ende dat noer-

 

delick meer dan dat zudelick. ende die

25730

hoecke der aerden is crancker dan dye

 

ander drie Als die selue auctoer seyt.

 

Item die huzen die naeuolghende sijn

 

die sijn van middelbare werckinghe en-

 

de duechten als dat teyken van aries

25735

ende dat ander taurus | ende dat twede

 

vijfte vierde ende elfte teyken ende on-

 

der dese teyken of huzen soe is dat ach-

 

te teyken vander quaetster werckin-

[fol. 168v]

 

ghe ende vander quaetster beteykenis ende

25740

daer om wortet vanden astronomijns ghe-

 

hieten thuus des doods Ende die ander

 

teykenen hieten vallende huse als tfierde

 

v. vi. ix. ende xij.ste ende sijn vanden quaetsten

 

werke ende quaetster beteykenis ende sonder-

25745

linge dat vi. ende dat xij. die reden van desen

 

is als die auctoer seyt dat maers reg-

 

neert int vi. huys of teyken ende dair om

 

hietet thuys des doods ende der cranckich-

 

eyt alre dingen ende in dien teyken is die bli-

25750

scap van maers ende int xij.te blijscap van sa-

 

turno ende daer om hietet huys der viant-

 

scap ende der droefheyt ende des arbeyts

 

Item men seyt oec dat die teyken of die hu-

 

sen malkanderen aen sien ende daer sijn iij.

25755

principael aspecten als sextilis tercius et

 

quartus | die sextilis is als enich plane-

 

te aensiet tercium voer hem in enigen op-

 

climmenden teyken ende dat derde nae hem

 

ende dat is ist iij. iij. ende xi. in ghelikenis ist

25760

dat enich planete si inden begin van aries

 

so siet hi aen den genen die int hoeft van

 

gemini is voer hem ende den genen die is

 

int beghin van aquarius na hem twelc is dat

 

xi. teyken ende dat hiet sextilis daer om dat-

25765

tet hout dat seste deel des hemels als lx.

 

graden ende alsulc aspect is goet louelic

 

ende fortuneert ende is teyken des huys der

 

middelre minnen naden meysters van as-

 

tronomien als die voerscreuen auctoer seyt

25770

Dat derde aspect coemt vanden vijften tey-

 

ken ende vanden ix. als in desen exempel | die

 

planete die was int begin van aries siet

 

dat aen twelc in leone is voer hem ende dat

 

twelc in sagitario is na hem dattet ix. tey-

25775

ken is ende wort dat dorde gehieten want

 

het hout dat derde deel des hemels als

 

c. ende xx. graden Ende dit is dat beste as-

 

pect want het is inden teyken der volcomen-

 

re vrienscap als die auctoer seyt Die iiij.

25780

aspect is vanden vierden teyken ende vanden

 

tienden als in desen exempel Een planete

 

die waer int beghin van aries siet dien

 

aen die int hoeft is van cancer die welcke

 

voer hem is ende dien die in capricornum nae

25785

hem is twelc dat tiende teyken is ende dese as-

 

pect hiet die vierde want hi die vierde

 

des hemels hout dat is xc. graden ende

 

dit aspect is quaet want het is inden tey-

 

ken der gramscap der viantscap ende der nijt-

25790

scap als die voerscreuen auctoer seit Item die

 

coniunctie ende die opposicie en sijn gheen

 

aspecten nochtans werden si onderwilen

 

aspecten gehieten ongewoenlic ende wan-

 

neer dat eerste teyken dat vij. weder aensiet

25795

als aries libram so wortet gehieten aspec-

 

tus oppositus dat is een aspect dattet een

 

tegen dat ander staet ende dat is tquatste want

 

het is teyken der volcomenre viantscap ende

 

sonderlinge ist aspect van maers ende van sa-

25800

turnus als van sol mer wanneer die plane-

 

te vergadert mit eenre planeten die opgaet

 

inden seluen teyken of in enen teyken dat hem

 

toe geuoecht is voir of na so wortet con-

 

iuncti gehieten ende dese mach goet we-

25805

sen ist dat die planeten goet sijn ende also ver-

 

keert quaet ist dat die planeten quaet sijn

 

als die auctoer seyt ende dese openbaren al-

 

le inder figuren die de auctoer set

 

Dat x. capitel vant teyken van aries

25810

NV willen te samen vergaderen die natu-²⁵⁸¹⁰

 

ren alle der teykenen bijder ordenancien nemen-

 

de tbegin vanden teyken van aries | aries is

 

een oestelic teyken also genoemt want ge-

 

likerwijs dat aries dat is die ram inden

25815

leggen op sijn side effen gelijc sijn stonde ver-

 

wandelt also is die son als si is in dien de-

 

le vanden zodiaco diemen aries hiet maect

 

equinoctium dat is dach ende nacht effen

25810 32 Handgeschreven tekst in rechtermarge (32-34): 'van dieren teykenen mit hoer facien ende hoer husen'.

[fol. 169r]

 

lanck ende als mysael seyt so is aries een

25820

vierich teyken manlic ende dagelicx. Dit

 

is maers huus inden xxx. graden | die ex-

 

altaci der sonnen is sijn huys die son des

 

daechs ende iupiter ende saturnus des nach-

 

tes gelikenen mit hem vander eerster tripli-

25825

citeyten is si deerste | haer eerste facies

 

is maers | dat ander sol | dat derde venus

 

ende regneert int hoeft ende int aensicht

 

des menschen ende maect inden lichaem

 

veel haers een crom lichaem een slim

25830

aensicht swaer oghen corte oren langen

 

hals ende is thuus des leuens ende der ghe-

 

boerten des menschen want gelikerwijs

 

dat dit teyken op gaet vanden nedersten

 

deel der aerden totten ouersten ende gaet

25835

vanden donckeren totten licht also gaet

 

die geboren is voert wt der dunsternis-²⁵⁸³⁶

 

sen | ende inden teyken des menschen die ge-

 

boren gaen dye verborghen dinghen ter

 

luchten ende openbaren den wisen die hey-

25840

melike dingen ende gelikerwijs dat albu-

 

maser vertelt inden boeke vanden lope der

 

astronomijns als die derde of die vier-

 

de grade van aries onder gaet so gater op

 

dat teyken van libra ende beroert die lucht

25845

inden thienden graet gaet daer een sterre

 

op diemen almareth hiet ende alpheta ende

 

claert die lucht Item inden xxij. grade soe

 

gaen plyades onder etcetera ende wanneer sol

 

of luna of enich vanden planeten inghin-

25850

ghe dat eerst dat ander oft derde grade

 

van aries so sal die coude van zuden seer

 

groot wesen ende oec tempeest Item inden

 

xxix. grade of inden xxx. so sal grote het-

 

ten wesen. Item taurus als mysael seyt

25855

is een aerdich teyken | cout ende fix ende

 

nachtelic. thuys van venus die ander exal-

 

tacie van luna inden vierden grade ij.

 

huys | sijns vanden dage is venus des

 

nachts luna ende maers heeft gelikenis

25860

mit hem ende is die ander van tripliciteyten

 

Dat eerste facies hoert mercurii toe ende

 

van des menschen weghen domineert hi

 

inden halze ende inder kelen hi maket een

 

breet aensicht ende crom ende gheeft een

25865

swaer naze ende lanck brede naeslocken ende

 

swaer ogen verheuen haer ende swart. enen

 

grouen hals ende maect den mensch sca-

 

mel Eerlic voertgaende ende nochtans

 

ydel hi is een here der substancien der be-

25870

sittingen des gheuens ende des nemens

 

ende daer om hiet hi taurus want al holen-

 

de die aerde maect hijse vruchtbarich

 

ende rijc ende dan wanneer die zon is in tau-

 

ro so machmen tlant eren inden eersten

25875

grade van taurus gaet op die sterre pa-

 

liticis inden vi. orizon gaet si neder en-

 

de die lucht wort verwandelt | inden viij.

 

gaen op plyades ende maken dye lucht

 

doncker Item dat teyken van gemini als my-

25880

sael seyt is een luchtich teyken manlic

 

middelbaer dachelic thuus van mercu-

 

rii exaltacio caude draconis inden derden

 

graden sijn huys des dages is saturnus

 

ende des nachts mercurius iupiter heeft

25885

gelikenisse mit hem. ende vanden triplicitey-

 

ten ist die derde. ende is dat eerste facies

 

van iupiter. dat ander maers dat derde sol

 

ende heeft die scouderen armen ende die han-

 

de vanden menschen ende maect den mensch

25890

goet standenis van lichaem ende scoen ende be-

 

quaem ende ist dat hem mercurius toe geuoe-

 

get is ende hi gefortuneert is so wort die

 

mensch abel te leren ende te scriuen ende ter

 

clergyen ende is thuys der magen ende des

25895

raets ende der geestelicheit ende der trouwich-

 

eyt ende der dromen als die grade van ge-

 

mini ondergaet so gaen daer op hyades

 

ende wandelen die lucht ende na archides

25836 dunsternisen Lees: duusternissen.

[fol. 169v]

 

ende ethites dat is die aern steen inden xviij.

25900

grade also delphin xxvi. etcetera dese twe

 

gemini dat sijn twilinge als ysidorus seyt na-

 

der fabulen der poeten waren broeders

 

als castor ende pollux ende waren starke luden

 

vander gracien der welcker men seyt dat

25905

sol dan in geminis is | want wanneer die

 

son daer is soe heeft si macht te doen²⁵⁹⁰⁶

 

wassen die vruchten ende ignius bewijst een

 

ander reden ende seyt wanneer dat castor on-

 

der is so is pollux bouen ende also verkeert

25910

ende daer om als marcianus seyt so wortet

 

geuisiert want wanneert inden somer die

 

nachten alre cortste sijn so gaet een deel

 

van dier constellacien onder ende dat ander

 

voerste deel gaet op ende climt ende daer

25915

om wort geseyt dat die een vanden broe-

 

deren besat die hemelen ende die ander broe-

 

der die helle of die nederste Item cancer

 

is een waterich teyken winich onsta-²⁵⁹¹⁸

 

dich nachtelic thuus der manen | die ex-

25920

altaci licht inden xv. grade sijn huys des

 

daechs is venus ende inder nacht maers

 

ende die maect gelikenis mit hem vander

 

tripliciteyten ist die vierde Dat eerste fa-

 

cies hoert venus toe dat ander maers dat

25925

derde der manen ende heeft macht inden

 

mensch ouer die borst ende die longhen ende

 

ouer die ribben ende maect inden lichaem

 

een grofheit want vander helften maket

 

den mensch grof ende ongemaect ende ru-

25930

de opwaert subtijl die tande corte ende

 

crom ende hiet huus des vaders ende der wo-

 

ningen ende der wijngaerden ende alle des

 

dings datter opter aerden wast der bor-

 

ghen ende der dorpen ende der steden ende der

25935

scatten der doder grauen ende der erfnis-

 

sen van dien seyt albumaser inden vijften

 

grade als cancer onder gaet so gaet ca-

 

pricornus op ende die lucht wort verwandelt

 

in verwarmtheden Item inden elften

25940

grade gaet orizon op ende die lucht wort

 

verwandelt in hetten inden xxix. grade soe

 

gaet op die barnende sterre diemen ca-

 

nicula hiet ende die sterre canis openbaert

 

volle ende dan wort bedroefnis der luchten

25945

ende wort cancer gehieten als ysidorus seyt want

 

cancer is een dier dat afterwaert loept

 

also is sol of die son wanneer si dat deel

 

van zodiaco ouergaet diemen cancer hiet

 

maect een retrogradati dat is ene weder-

25950

aftercrupinge inden achtende grade van

 

cancer ende dan wort die zon oec op ghehe-

 

uen ter drintinghe of heffinge vanden

 

spera tot onser woninghe waert ende ter

 

geleghentheit inder aerden dat hi niet

25955

meer verheuen en mach werden | ende dan

 

gaet hi afterwaert nederclimmende bi-

 

den nedersten teykenen tot capricornum

 

toe Item dat teyken van leo als mysael

 

seyt is een vierich teyken manlic stedich

25960

ende dachlic ende is huys der sonnen ende

 

hoer exaltaci | sol is sijn huys des da-

 

ghes ende iupiter des nachts ende saturnus

 

maect een ghelikenis mit hem vander tri-

 

pliciteyten ist die eerste | dat eerste faci-

25965

es saturni | dander iupiter | dat derde

 

maers Inden mensch heeft hi thert den

 

rugge ende maect den mensche bouen grof

 

ende beneden subtijl ende is fel van moede

 

ende heeft subtile benen ende hietet huys der

25970

sonnen ende der nuwer cledere ende der goe-

 

den Daer af seyt albumaser inden vierden

 

grade vanden leeuwe | aquarius ende abyon

 

gaet op ende daer wort verwandelinge der

 

luchten inden xxx. grade gaet cancer on-

25975

der ende capricornus gaet op dat teyken hiet

 

leo want die leeuwe is alte starken dier

 

ende van groter hetten sonderlinghe om-

 

trent der borsten ende voir also als die son

25906 doen In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

25918 winich Lees: wiuich.

[fol. 170r]

 

in dit teyken gaet so sterctse die radien²⁵⁹⁷⁹

25980

hardeliker wt int eerste dan int leste wan-

 

neer si wt dien teyken gaet als ysidorus seyt

 

Item virgo is een aerdich teyken cout

 

ende mlddelbaer ende nachtelic ende is dat eer-²⁵⁹⁸³

 

ste huys van mercurius ende is exaltacie van

25985

mercurio in sinen xv. grade sijn huys in-

 

den dage is venus | ende des nachts luna

 

ende maers heeft gelikenis mit hem vander

 

tripliciteyten ist die ander | sijn eerste facies

 

is sol | dander venus derde mercurii | in-

25990

den mensch heeft dit teyken den buke

 

ende die darmen ende maect den persoen

 

schoen ende maect schone oghen schoen

 

aensicht ende saftmoedicht den wil ende is

 

thuys sijnre siecten sijnre knechten ende der

25995

maechden die dienen ende der beesten en-

 

de beteykent rechtuaerdicheyt des tey-

 

kens ende verwandelinghe van stede te ste-

 

de ende dit teyken hiet virgo want die

 

maecht is sonder dracht ende sonder vrucht

26000

aldus is die son wanneer si gaet in dat

 

deel vanden zodiaco die virgo hiet verteert

 

die humoer ouermits hare hetten ende al-

 

so maect si tlant onvruchtbaer Libra als

 

misael seyt is een waterich teyken man-

26005

lic onstadich dachlic ende is thuys van ve-

 

nus Die eerste exaltaci van saturnus in

 

sinen xxi. grade | sijn huys is venus des

 

daechs ende des nachts mercurius ende iu-

 

piter deylt mit hem tween vander triplici-

26010

teyten ist die derde | sijn eerste facies lu-

 

na dander saturnus derde iupiter ende vanden

 

mensch heeft hi die nederste darmen des

 

buycs ende den nauel ende is thuys des

 

wijfs ende der brulochten ende der scheldin-

26015

ge der dieften ende der rouerie van desen al-

 

bumaser inden vijften grade libre gaet die

 

leeuwe op ende die lucht verandert ende wer-

 

det warm in xxij. graden gaet cornua op

 

ende wort grote verdroefnis inder luchten

26020

xxiij. graden gaen op hedi vespertini ende

 

wort noch meere bedroefnis inder luchten

 

ende daer nae gaet virgo op Dit teyken hiet

 

libra vanden instrumenten des weghens

 

want als die zon is in dien deel des he-

26025

mels welck deel men libra hiet maect

 

die dagen ende die nachten ghelike lanc.

 

als ysidorus seyt Item scorpius is een wate-

 

rich teyken cout stedich ende nachtelic ende

 

is teerste huys van maers ende nyemants

26030

exaltaci thuys is inden dage venus inder

 

nacht maers ende die maen ghelijct mit

 

hem tween vander tripliciteyten ist die vier-

 

de Deerste facies is marcis dander der²⁶⁰³³

 

sonnen die derde veneris Inden men-

26035

sche heeft dit teyken die lede daermen

 

mede wint ende die nyeren ende die blaze ende

 

gheeft een root aensicht ende cleyn vele

 

haers cleyne ogen langhe benen grote

 

voeten ende maect den mensch licht ende

26040

maecten ongestadeliken toernich ende lo-

 

genachtich ende is thuys des doods ende

 

der vresen der scoude ende des arbeyts der

 

scaden ende der scheldinghen des strijds

 

ende der scalkicheyt. van desen seyt albu-

26045

maser inden anderen grade van scorpio

 

so gaen op die sterren yades ende dan wort

 

grote tempeest der luchten ende daer na

 

gaet taurus op ende in horen elften grade

 

gaen plyades onder ende dan wort cla-

26050

richeyt der luchten dit teyken hiet scorpi-

 

us want scorpio is een dier dat seer steken-

 

de is mitten sterte ende alsoe is die zon als

 

si is in dien deel vanden zodiaco van wel-

 

ken deel si scorpius hiet is een sake der

26055

quetsinge ende der stekinge des mensche-

 

liken lichaems want dan is die zon dalen-

 

de ende maect die luchte myn warm want

 

wanneer die lucht onghetempert is in

25979 sterctse Lees: strectse.

25983 mlddelbaer Lees: middelbaer.

26033 marcis Lees: martis.

[fol. 170v]

 

coutheyden so quetst si harde seer ende pre-

26060

kelt dat lichaem als ysidorus seyt Item sagita-

 

rius als mysael seyt is een vierich tey-

 

ken manlic middelbaer ende dachlic | die

 

exaltaci des starts in sinen derden grade

 

sijn huys is des daechs sol ende des nach-

26065

tes iupiter saturnus heeft gelikenis mit

 

hem vander tripliciteyten ist deerste | sijn eer-

 

ste facies is mercurij dander lune derde

 

saturni van des menschen wegen ordineert

 

dit teyken die dyen ende maect langen aen-

26070

sichts subtijl kinne ende maect den men-

 

sche after abelre ende scoenre dan voer ende

 

geeft subtijl haer enen groten buke ende in-

 

den beroeren doetet den mensch genoecht

 

hebben waer of het gehieten wort thuus

26075

der gelouen van binnen ende der wijsheyt der

 

meysterscap ende der eren ende der wijsheit van-

 

den sterren ende der wyghelinge vanden

 

dromen van desen seyt albumaser inden an-

 

deren grade van sagitarius als die sterren

26080

plyades opganghen vluchs gaen si onder

 

ende thoeft van scorpius gaet op ende daer

 

wort een machtige donckerheyt der luch-

 

ten inden viij. grade gaen die sterren ya-

 

des onder ende wort verwandelt | dat teyken

26085

hiet sagitarius want gelikerwijs dat sagi-

 

tarius gescutten wt laet also is die zon

 

als si is in dien deel vanden zodyaco seynt

 

wt tot ons hagelen regenen ende wolken

 

Capricornus als misael seyt is een cout

26090

aerdich teyken onstadich nachtelic ende is

 

dat eerste huys van saturnus ende is exaltaci

 

van maers in sinen xxviij. grade sijn huys

 

is des daechs venus des nachts luna

 

ende maers heeft gelikenis mit hem vander

26095

tripliciteyten ist dye ander deerste facies

 

iupiter dander is maers die derde sol in-

 

den lichaem des menschen heeft dit tey-

 

ken die knyen ende gheeft subtijl been

 

droech ende droge lijf cruust ende ru ende hiet

26100

huys der heerlicheyt ende der eren des co-

 

nincs ende des rijcs der glorien ende des ghe-

 

boods ende der substancien die dieflic ghe-

 

nomen is van dien seyt albumaser inden

 

vierden grade van capricornus gaet cancer

26105

op inden xxx. grade gaet thoeft ven can-²⁶¹⁰⁵

 

cer onder ende thoeft van capricornus gaet

 

op ende hiet daer om capricornus want ca-

 

pra is een dier dat dat hoge begeert mit

 

sinen hoernen also is die zon als si in dien

26110

deel vanden zodiaco maect si solsticium hy-

 

emale ende dan beghint si te climmen bijden

 

teykenen totten oppersten ram als tot a-

 

ries ende tot cancer waert Item aquarius als

 

mysael seyt is een manlic teyken fix ende

26115

dachlic thuus van saturnus mer nyemans

 

exaltaci thuus inden dage saturnus ende in-

 

der nacht mercurius ende iupiter heeft ge-

 

likenis mit hem vander tripliciteyten ist die

 

derde. deerste facies van hem is venus dan-

26120

der mercurij derde der manen Inden men-

 

sche heeft hi die schenen totten voet toe

 

ende doet enen mensch glorieren ende veel din-

 

gen verderuende ende maect een schoen aen-

 

sicht ende gheuerwet ende maect die een

26125

scheen sommels langer dan die ander ende hie-

 

tet huys der vrienscap der comenscap ende der a-

 

uonturen die renten der tollen der substancien des

 

conincs des ridders ende des voetghan-

 

gers van desen seyt albumaser inden vierden

26130

grade van aquario gaet die leeuwe op in-

 

den xi. grade die coninclike sterre ende lim-

 

pades gaen onder ende verwandelen die lucht

 

ende na capricornus ende thoeft van aquarius

 

gaet op dat teyken van aquarius naden fabu-

26135

len wort schenck der goden ghehieten

 

inghietende twater mit horen handen

 

waer af dat dit teyken die bornkan houdt

 

ende daer om seytmen dat dye son dan

26105 ven Lees: van.

[fol. 171r]

 

in aquario is. daer om dat dan in dyen

26140

tiden die lucht dick gemaect wort in veel

 

wateren ende werden dan meer wateren

 

dan in anderen tiden als ysidorus seyt Item pis-

 

cis als mercurius seyt is een waterich

 

teyken cout middelbaer nachtelic ende is

26145

woninge van iupiter ende is die ander ex-

 

altaci van venus in sinen xxvij. grade | sijn

 

huys des daechs is venus ende des nach-

 

tes maers ende die mane heeft ghelike-

 

nis mit hem ende is vanden tripliciteyten die

26150

thiende | sijn eerste facies is saturnus dan-

 

der iupiter dat derde maers | inden men-

 

sche heuet die voeten ende geeft een bre-

 

de borst ende geeft een cleyn hoeft ende enen

 

bloyende baert ende scoen ende maect enen

26155

witten mensch van groten moede mit ron-

 

den oghen ende dit teyken wort gehieten

 

thuys des viants des ezels ende des

 

paerds ende hiet oec thuys alre beesten dat

 

gereden wort ende beteykent arbeyt cla-

26160

ghinghe droefheit luusteringe ende dro-

 

cherye quaetheyt ende den karker van

 

dien anderswaert inden thienden grade

 

des teykens vanden visschen opganc van

 

virgo inden twaleften grade gaet libra

26165

op. inden xix. grade gaet cancer op In

 

xxiij. grade gaen orison ende aquarius op

 

Ende hiet daer om signum piscium | daer om

 

dat in dien tiden wort die winninge der

 

visschen ende mede wriuinge want als die

26170

humoren gescheyden sijn ende als die

 

hetten der sonnen opclimmende is ple-

 

ghen die visschen haer zaet wt te storten

 

als ysidorus seyt Ende ic wanende desen wercs-

 

ken in te sayen die proprieteyten ende die

26175

verborgen doechden der xij. teykenen na-

 

den oerdel der meysters van astronomy-

 

en ende nut ende oerbaerlic geuonden te we-

 

sen hoer namen inder scrifturen | so wat die

 

oude meysters van dien wisten ende waer

26180

om dat die astrologi dat aensienres sijn

 

der sterren hem alsulken namen gauen want

 

na desen teykenen ende vzeren opganck

 

ende onderganck ende menigerhande aspec-

 

ten seggen si in desen nedersten te ghe-

26185

uallen die verwandelinge want die ouer-

 

ste elementen verkeren ende veranderen dese

 

nederste ende maken hoer inprentinge in

 

hem bi desen xij. teykenen werden die pla-

 

neten beroert ende lopen ghens ende weder

26190

waer om dat si gehieten werden dwalen-

 

de sterren als beda seyt mit zekeren spa-

 

cien onderscheyden ende onderdeylt dye

 

welke men dwalende hiet niet dat si dwa-

 

len want si hebben te mael enen zekeren

26195

lope mer daer om seytmen dat si dwalen

 

want si horen loep hebben teghen tfirma-

 

ment daer om is vanden lope der plane-

 

ten ende vander gelegentheyt ende oec van-

 

den wercke wat int ghemeyn ende oec int

26200

speciael mit corten woerden noch te seg-

 

ghen

 

Dat xi. capitel vande tweuoude beroerin-

 

ghe der planeten

 

ALle die planeten werden beroert mit²⁶²⁰⁴

26205

twiuoudiger beroeringhe als mit na-

 

tuerliker beroeringhe ende mit properre

 

beroeringe als van westen int oeste tegen

 

den loep des firmaments | ende werden

 

oec beroert mit vreemden lope als van

26210

oesten int weste ende vander gripinghe des

 

firmaments ouermits wes ghewelt si

 

ghegrepen werden alle dage vanden op-

 

ganc totten onderganc ende inden natuerliken

 

mitten welken si pinen tegen tfirmament som-

26215

mige snelre ende sommige trager volbren-

 

gen si horen lope ende dat bi ongeliker groot-

 

heyt hore circulen want satnrnus marret²⁶²¹⁷

 

in elken xxx. maenden ende vervult sinen

26204 A Lombarde, 2 regels hoog (25-26), met representant.

26217 satnrnus Lees: saturnus.

[fol. 171v]

 

loep in xxx. iaren iupiter woent of mer-²⁶²¹⁹

26220

ret in elken een iaer ende volbrengt sinen

 

loep in xij. iaren Maers merret in elken

 

teyken xlv. dagen ende vervult sinen loep

 

in tween iaren | sol die merret in elcken

 

xxx. dagen ende x. vren ende een halue en-

26225

de volbrengt sinen lope in ccc. ende in lxv.

 

daghen ende in een quartier van enen da-

 

ge Item mercurius merret in elken teyken

 

xxviij. daghen ende vi. vren ende volbrengt

 

sinen lope in ccc. ende in xxxviij. daghen

26230

Item venus merret in elken teyken xxix.

 

dagen ende volbrengt sinen lope in ccc. ende

 

in xlviij. daghen Item die mane merret

 

in elken teyken ij. dagen ende een half ende

 

vi. vren ende een half ende volbrengt haren

26235

loep vanden punt totten punt in xxxij. da-

 

gen ende viij. vren Item vanden inganck

 

ende vanden voertganc deser vij. sterren wer-

 

den verwandelt bijden xij. teykenen en-

 

de vanden wtganc werden si oec verkeert

26240

vanden seluen teykenen ende alle dingen die

 

in deser nederster werelt gewounen wer-²⁶²⁴¹

 

den ende gecorrumpeert die werden van

 

dien xij. teykenen gedisponeert of geor-

 

dineert waer af datmen leest int boeke

26245

eens philosoephs diemen mischalat

 

hiet aldus int eerste capitel Die ouerste he-

 

uet die werelt gemaect ter ghelikenis

 

eenre spera ende heeft dat hoechste cirkel

 

gemaect ende edel in sinen omganc ende

26250

heeft die aerde fix gemaect in sinen mid-

 

del noch en is niet nyghende ter lufter

 

hant of ter rechter hant ende heeft die an-

 

der elementen beroerlic geset ende heeft-

 

se gemaect dat si beroert mogen werden

26255

bijder beroeringe der vij. planeten ende al-

 

le die ander sterren werken mitten plane-

 

ten in haren werckingen ende naturen wair

 

af dat werck der planeten is gelijc den

 

magneet ende den yser want ghelikerwijs²⁶²⁵⁹

26260

dattet yser ghetogen wert vanden mag-

 

neet also wert alle creatuer opter aer-

 

den vander beroeringhe der planeten te

 

punt gebracht ende gemaect ende wort oec

 

vanden beroeringen ende werckingen der

26265

planeten verderft ende die werckinge van

 

hem wert diuers gemaect na dien dat

 

die climata of die lantscappen diueers

 

sijn want si werct anders biden moren dan

 

bijden slauen Waer af die selue seyt capitulo iij.

26270

Men moet merken die coniunctie der pla-

 

neten inden teykenen want ist datter veel

 

vergadert sijn inden waterighen teykenen

 

inden reuolucien dat is omkeringe des

 

iaers beteykent veel waters ende regens

26275

ende ist in vierigen teykenen so beteyke-

 

net subtilicheyt ende hongher dat is ouer-

 

ganc der droechten ende der hetten ende ist

 

in luchtigen so beteykenet veel windts

 

ende ist in couden teykenen so beteykenet

26280

swaricheyt der couden ende ghetempert-

 

heyt der hetten ende efter wort geseyt int

 

selue achtende capitel dat die werken der tey-

 

kenen werden gemerket in haren werken

 

ende vander coniunctien der planeten also

26285

wel int goede als int quade want sijn die

 

planeten goet so beteykenen si goet ende

 

sijn si quaet so ist verkeert want als die sel-

 

ue meyster wt gheeft der planeten sijn

 

sommige mannikens of manlic ende sijn

26290

quaet dachlic swaer wichtich cout ende

 

droge als saturnus ende sommige sijn man-

 

lic dachelic ghetempert hete ende vucht

 

als iupiter Item maers is manlic ende

 

nachtelic ende wint hetten ende droechte

26295

Item sol is manlic ende maect hetten ende

 

droechte Item venus is wijflic ende nachte-

 

lic ende is middelbaer tuschen hete cout

 

ende vucht Item mercurius is van getemper-

26219 Handgeschreven tekst in linkermarge (01): 'voer et na'.

26241 gewounen Lees: gewonnen.

26259 Handgeschreven tekst in bovenmarge: 'Leest dese calom wt'.

[fol. 172r]

 

der naturen ende dachlic nv manlic nv wijf-

26300

lic want lichtelic wordt hi gheweint tot

 

des gheens natuer daer hy mede ver-

 

sament werdt als mitten goeden of mitten

 

quaden of mitten middelbaren ende dien

 

wordt hi ghelijc als mitten goeden goet

26305

ende mitten quaden quaet Item luna is een

 

wijflick planete nachtlic cout ende vucht

 

mit enen ouerganc | ende daer om als die

 

astrologi seggen so sijn sommige plane-

 

ten in horen wercken goet als iupiter ende

26310

venus ende en scaden nyemant ende helpen al-

 

so wel die hoer sijn als die hoer niet en

 

sijn ende cureren also veel als si moghen

 

Item sommige sijn quaet als maers ende

 

saturnus want die hoer niet en sijn dien sijn

26315

si altoes contrarie ende si helpen alleen den

 

horen ende sommige sijn middelbaer als

 

sol luna ende mercurius want den horen bren-

 

ghen si altoes goede dingen toe mer den

 

anderen nv goet nv quaet ende sonderlin-

26320

ge na dien dat si den goeden of den qua-

 

den planeten toe geuoecht werden in di-

 

uerschen huzen der teykenen want si werc-

 

ken dicste mitten goeden goet ende mitten

 

quaden quaet Item dese vij. planeten²⁶³²⁴

26325

hebben sonderlinge macht also wel der men-

 

schen als der dyeten inder winninge want²⁶³²⁶

 

naden meysters van astronomyen ende

 

oec na galienum ende na anderen wisen

 

meysters inder medecinen | so coaguleert

26330

ende bewronghelt saturnus die ontfanghen

 

materi inden moeder ouermits sijnre cout-

 

heyt ende droecheyt Ende iupiter gheeft in

 

die ander maent den gheest ende die leden

 

Maers die subtijlt die gesondicheyt ende

26335

maect die humoren dicke ende ordineert-

 

se ende strectse wt ende sol geeft der herten

 

ende der leueren in die vierde maent leuen-

 

dige hetten ende gheest | venus in die vijf-

 

te maent volmaect ende ordineert die sin-

26340

like ende voelike instrumenten ende die an-

 

der leden als oren naze handen etcetera ende

 

mercurius in die seste maent maect hi al-

 

le die gaten des lichaems ende die poroes

 

leden ende die tonghe etcetera Ende luna in die

26345

vij. maent scheydt ende onderdeylt die le-

 

den elc op tsijn ende daer om mach dan een

 

dracht leuende ende salich geboren dat si

 

behouden blijft Mer wort die dracht ver-

 

lengt te dragen tot inder viij. maent ende

26350

wortet gheboren so steruet ende en mach

 

niet leuen ende dat is daer om want dan keert

 

die dracht of doecht van saturnus weder

 

om die welke ouermits sijnre coutheit

 

ende droecheyt die dracht doot Item in-

26355

der negender maent so winnet weder want

 

iupiter voedt die dracht weder ende ver-

 

waertse ouermits sijnre ghetemperder

 

hetten waer af die dracht die dan ghe-

 

boren wert mach leuen ende also mach oec

26360

een kint dat geboren wert int beghin van-

 

der thiender maent want dan wint maers

 

weder mitter hetten ende mitter droechten

 

ende dan werden die leden des kints ghe-

 

starct want dan gaet die dracht starc wt

26365

ouermits hulpe der hetten ende der droech-²⁶³⁶⁵

 

eyden Dese ende menige ander werckinghe

 

hebben die planeten inden nedersten li-

 

chaem ende sonderlinge speciael werckinge

 

wanneer dat si domineren in horen husen

26370

Alle die planeten hebben hoer proper

 

huzen als albumaser seyt want saturnus

 

eerste ende eygen huys is capricornus en-

 

de aquarius is oec sijn huys thuys van iu-

 

piter is piscis ende sagitarius thuys van

26375

maers is aries ende scorpius thuys van ve-

 

nus is libra ende taurus thuys van mercuri-

 

us is virgo ende gemini thuys van sol is

 

leo thuys van luna is cancer Item die vij.

26324 26 Handgeschreven tekst in linkermarge (26): 'Hier ist wt'.

26326 dyeten Lees: dyeren.

26365 27 Handgeschreven tekst in rechtermarge (27-28): 'vanden plane[...]'..

[fol. 172v]

 

planeten hebben hoer heerlicheyt in de-

26380

sen xij. teykenen ende werden nv verdruct ende

 

nv verheuen bi dyen wtuliegende mit me-

 

nigerhande beroeringe in desen werden

 

beroert die vij. planeten mit twiuoudi-

 

gher beroeringe als van toeualliker be-

26385

roeringe vanden oesten totten westen mit-

 

ter gripinge des firmaments ende van na-

 

tuerliker beroeringe ende dit beroeren is

 

dubbelt als teerste ende tander Teerste be-

 

roeren is die cirkel die de planeten maect

26390

inden properen cirkel wes eynden si nem-

 

mermeer wt en gaet Tander beroeren

 

is die si maect onder den zodyacum ende als-

 

men tgesicht gehadt heeft totten zodi-

 

acum so lidet altoes ouer of gaet ouer

26395

in enen geliken tijt ende bij geliker spacien

 

Mer dat eerste beroeren der planeten in-

 

den properen dat wort inden cirkel diemen

 

ecentricus hiet also genoemt daer om dat-

 

tet gheen aerde en heeft voert center

26400

waer af dat die cirkel des planeets ecen-

 

tricus hiet | wes superficies dat is wes

 

ouerste alst bijden center der aerden ouer-

 

gaen sal ende sal die aerde in tween helf-

 

ten deylen nochtans heuet sijn centrum

26405

buten den center der aerden ende dese cir-

 

cule ecentricus is twiuoudich als vue-

 

rende ende gelijc makende want den plane-

 

ten werden drie circulen toe ghewijst als

 

ptolomeus seyt als | equans deferens

26410

ende epyciclus | die cirkel deferens is cir-

 

kel der planeten bi wes circumferenci dye

 

epycikel der planeten altoes beroert wert

 

Ende hiet daer om deferens want hi voirt

 

den cirkel vanden epycikel Ende circulns²⁶⁴¹⁴

26415

equans is op wes centrum dat center van-

 

den epycicle der planeten eenformelic be-

 

roert wert ende hiet equans want die pla-

 

nete hout in dien sinen lope effen ghe-

 

lijc Epyciclus is eenrehande cleyn cir-

26420

kel den welken dye planete bescrijft o-

 

uermits den beroeren sijns lichaems | bi

 

wes circumferenci tlichaem der planeten be-

 

roert werdt want int ouerste deel sijns e-

 

pyciclen wortet beroert dat lichaem der

26425

planeten vanden westen ende int nederste

 

deel wortet beroert vanden oesten int wes-

 

te Ende daer om openbaert dat die zon ende

 

die ander planeten beroert werden in ho-

 

ren properen circulen ende inden eersten een-

26430

formelic al ist dat si menichsins in diuer-

 

schen beroert werden Item in desen di-

 

uerschen circulen is drierhande beroe-

 

ringhe der planeten vanden astrologis

 

seer wijseliken begrepen als motus di-

26435

rectus dat is die beroeringe die rechte

 

voert gaet Die ander is motus staciona-

 

rius dat is die beroeringhe die staende

 

is Die derde is motus retrogradus | dat is

 

die beroeringe die afterwert gaet Mo-

26440

tus directus is wanneer hi recht wt be-

 

roert wert vanden beghin des teykens

 

ten eynden waert. mer retrogradus mo-

 

tus dat is die afterwert gaet die beroe-

 

ringe is den anderen contrari want dese

26445

wort beroert vanden eynde des teykens

 

totten beghin Ende stacionarius motus

 

is wanneer hi int middel staet also dat hi

 

niet ghesien en wort voirt te gaen int be-

 

ghin des teykens noch int eynde ende

26450

die directi wort altoes int ouerste deel

 

des epyciclen ende die retrogradaci al-

 

toes int nederste deel ende die staci altoes

 

int middel wes reden der menigerhan-

 

dicheit vanden philosophen menichsins

26455

bewijst wort nochtans heeft dese retro-

 

gradaci alleen hoer stat in vijf planeten

 

ende niet in sol of in luna want die zon ende

 

die maen en gaen niet afterwaert al ist

26414 circulns Lees: circulus.

[fol. 173r]

 

dat si inden epycikel beroert werden ende

26460

dat daer om als sommige seggen want

 

die radien der sonnen sijn die sake dier re-

 

trogradacien want die craft der sonliker

 

radien verdrijft die onderwijlen ende maect-

 

se afterwert gaende ende onderwilen haelt

26465

sise na haer ende also dwinghet sise alsoe

 

meer te staen als alphacaus seyen Ptolo-²⁶⁴⁶⁶

 

meus set ander saken mer dese sijn nv ge-

 

noech Daer om vergader vten voerscreuen

 

scriften dat die planeten sijn dwalende

26470

sterren onderscheyden ouermits den vij.

 

hemelen of orbes. als inder ghelegent-

 

heyt inder craften ende inden werke van

 

malcanderen schelende als beda seyt int

 

boeke der naturen vanden dingen Item de-

26475

se sterren verwandelen dye elementen ende

 

winnen ende corrumperen alle winlike din-

 

ghen ende si vertraghen den lope des he-

 

melschen lichaems si verwecken die claer-

 

heyt ende oec die tempeest ende si maken

26480

vruchtbaerheyt ende onuruchtbaerheyt

 

ende si maken ebbe ende vloet der zee | ende si

 

maken haer doechden ende hair qualitey-

 

ten te gader gelike want als beda seyt

 

want enich der planeten ingaet eens an-

26485

ders cirkel so gelijct hi dier gelikicheyt

 

ende craft ouermits dat aensien Ende die ver-

 

gaderinge die si onderlinge hebben en-

 

de si verwandelen haer ghedaente ende

 

haer daden want die goetheyt wort af

26490

gelaten ouermits die goedertierenheyt

 

ende die quaetheyt wort getempert ouer-

 

mits die quaetheyt dit punct dunct mi

 

al qualic staen want aldus staet daer Nam

 

bonitas beniuolum per presenciam male re-

26495

mittitur. et e conuerso | malignitas mali-

 

uolencie temperatur Als albumaser seyt

 

ende ptolomeus etcetera Item si sijn oec in-

 

den hemelen van horen gheordineerder

 

opheffinge ende nederdruckinge ende van al-

26500

te groter intersecacien hoere circulen ende

 

si maken knersinge ende soeten sanck als-

 

men seyt int boeke vanden vijf substanci-

 

en als macrobius seyt Alle die gelude der

 

musiken werden geuonden tusschen den

26505

spera saturni ende der manen ende als si ver-

 

wandelt sijn mitter sonnen so verbergen

 

si haer licht ende nemen haer verwandelin-

 

ghe vander cracht der sonnen ende hoe dat

 

si hogher circulen hebben hoe dat si ho-

26510

ren loep traechliker volbrengen

 

Dat xij. capitel van saturnus

 

SAturnus is geseyt van saturando dat²⁶⁵¹²

 

is zadende of sat makende | wes

 

wijf ops genoemt is van opulencia dye

26515

hi den sterfliken dieren gegeuen heeft

 

als ysidorus seyt Ops is een goddinne der aer-

 

den sonderlinge van dien saturnus van-

 

den welken die fabulen segghen dat hi

 

dair om alte droefliken ghemaelt wort

26520

want men visiert dat hi van sinen soen ge-

 

lubt was wes manlicheden in die zee ge-

 

worpen waren wonnen venerem dat is ve-

 

nus of die minne Item als mysael seyt

 

so is saturnus een quaderhande planete

26525

cout ende droge nachtelic ende swaer wich-

 

tich ende daer om wort hi inden fabulen

 

out gemalen Item dese cirkel is vander

 

aerden alre veerste ende nochtans is hi der

 

aerden seer hinderlic ende want hi also ver-

26530

re vander aerden is so en volbrengt hi si-

 

nen loep niet voer xxx. iaren ende hi hindert

 

meer afterwaert gaende dan rechte voirt

 

gaende Ende inden fabulen visierense hem

 

te hebben een cromme zekel ende inder verwen

26535

swarachtich bleeck als bloet | ende heeft²⁶⁵³⁵

 

twe qualiteyten die dodende sijn als cout-

 

heyt ende droecheyt ende daer om een kint

 

of een dracht dat onder hem geboren wert ende

26466 seyen Lees: seyt.

26512 S Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant.

26535 swarachtich Lees: swartachtich.

[fol. 173v]

 

ontfangen | anter het sterft of het volcht

26540

quade qualiteyten want ptolomeus seyt

 

int boeke vanden oerdelen der sterren dat

 

die mensche brunachtich lelic is ende qua-

 

de werken doet ende is traech swaer droe-

 

ue selden blijde of lachende ende die sel-

26545

ue ptolomeus seyt Dat die gene die onder

 

saturnus sijn hebben dicwijle droghe ke-

 

nen ende kernen aen voeten ende handen ende an-

 

derswaert ende sijn gheel ende doncker van

 

verwen inden haren op thoeft ende in alle

26550

den lichaem ende hart ende zerp inder huut

 

ende si minnen lelike stinckende ende onrey-

 

ne dingen ende si minnen zuere stoppende din-

 

gen want die melancolioes humoer gaet

 

bouen in hare complexien van desen satur-

26555

no seyt ptolomeus | onder saturnus sijn capri-

 

cornus ende aquarius wes heerlicheyt is in

 

libra mer in aries haelt hi trike af. onder

 

hem wort gehouden tleuen tymmerin-

 

ge leringe ende die coude stede ende die dro-

26560

ghe Inden oerdelen beteykenet wenin-

 

ge ende droefheyt. sijn verwe is swart ende

 

loedich ende is een valscher nochtans wan-

 

neer dat hi gaet in iupiters cirkel soe

 

wert sijn quaetheyt verminret ende verwan-

26565

delt sijn verwe om dat hi iupiter also na

 

bi is want saturnus verwe van naturen loe-

 

dich is mer vander claericheit daer hi me-

 

de versament wert so wert hi wit ende claer

 

Dat xiij. capitel van iupiter

26570

IVpiter die welke nader dwalin-²⁶⁵⁷⁰

 

ge der heyden ende na die visieringe der

 

poeten was die hoechste ende die ouerste

 

vader der goden ende is een goederhande

 

planete hete vucht dachlic manlic ende

26575

getempert in sinen qualiteyten ende inder

 

verwen siluerich wit claer ende goedertie-

 

ren ende daer om hebben die oude philo-

 

sophen die sake der salicheyt geset in iu-

 

piters cirkel als marcianus seyt Item dye

26580

cirkel van iupiter is rechte voert versa-

 

ment mitten cirkel van saturnus. ende daer

 

om dat sijn cirkel also hoghe is so veruult

 

hi sinen lope in xij. iaren Dese iupiter ver-

 

druct die quaetheyt van saturnus ouer-

26585

mits sijnre goetheyt wanneer iupiter mit-

 

ten ouersten deel sijns cirkels vergadert

 

is mitten cirkel van saturno Daer om visiert-

 

men vanden poeten dat hi sinen vader van-

 

den rijck verdreuen heeft als mercianus

26590

seyt ende ysidorus want ouermits iupiters tegen-

 

woerdicheyt so verdruct hi die natuerli-

 

ke quaetheyt van saturnus ende als dese ver-

 

sament is mit goeden planeten so maect

 

hi goede ende nuttelike impressien dat is

26595

inprentinge alre dingen in desen neder-

 

sten elementen ende daer om seggen dye

 

astrologi dat hi mede werket inden li-

 

chaem des menschen totter scoenheyt ende

 

ter eersamicheyt | hi gheeft schone wit-

26600

te sneighe verwe mit roden ghemengt

 

ende geeft schone ogen ende schone tanden

 

ende enen ronden baert als ptolomeus seyt

 

ende is vander luchten ende vanden bloede te

 

samen ende van sangwiner complexien daer

26605

af seyt ptolomeus onder iupiter sijn sagi-

 

tarius ende piscis ende also regneert sijn huys

 

in cancer ende in capricornu ende die wech-

 

ganc sijns rijcs wort onder iupiter gehou-

 

den Eer rijcheden fijn cleder inden oerde-

26610

len vanden astronomyen beteykent wijs-

 

heyt ende verstant ende hi is waeraftich. want

 

wanneer hi openbaert inden ascendent dat

 

is inden opganc naden meysters van astro-

 

nomyen beteykenet reuerenci Eersaem-

26615

heyt trouwe ende leringhe | ende dat eynde

 

sal wesen ter behoudinghe aldus confor-

 

teert iupiter die goetheyt alle der teyke-

 

nen ende beteykent goet in hem wanneer dat

26570 32 Handgeschreven tekst in linkermarge (32-37): '[...]oe godalmach- [...]mel ende eerde [...]ect had. was [...] die eerste [...] ascendent geset [...]eet ende vucht [...] sangwine. etcetera'.

[fol. 174r]

 

hi in hem geuonden wert dan int xij. daer

26620

si seggen dat iupiter beteykent dienste ar-

 

moede ende droefheyt vanden deel des

 

vieruoetigen diers ende rouwe vanden deel

 

des gesins ende der knechten als ptolo-

 

meus ende mysael segghen

26625

Dat xiiij. capitel van maers

 

MAers is god des strijts als som-²⁶⁶²⁶

 

mich volc geloeft ende is een planete he-

 

te ende droge manlic ende nachtlic want cole-

 

ra ende tfuer is daer regnerende ende is van

26630

coleriger complexien ende heeft die scicke-

 

nis ter koenicheit ende ter moedicheit ende

 

begheert die wrake waer om dat hi god der

 

kiuinge hiet ende volcht vluchs na iupi-

 

ter ende gaet voer venus ende daer om die

26635

sibbicheyt der beyder goeder sterren wort

 

sijn deerlicheyt getempert. dat is aldus

 

te verstaen want iupiter ende venus beyde

 

maers also na bi sijn dair om wert maer-

 

sen hijnderlicheyt getempert. inder ver-

26640

wen is hi schinrende ende blinckende als

 

tfuer als marus seyt want hi heeft meer-

 

re craft te verwarmen dan die ander plane-

 

ten als die selue seyt Dese planeten als

 

ptolomeus seyt hi schict inden mensche van

26645

des lichaems wegen die lancheyt ende die

 

gracelicheyt ende dat om der hetten wil

 

ende om der droechten wil mer dat is inder

 

ioncheyt want inder outheyt vander hetten

 

die daer verterende is ende vander droech-

26650

eyt die daer mede treckende is so schiet

 

si of hi den mensch ter crommicheyt ende

 

van des gedachts wegen schicket maers

 

ter beroerlicheyt ende ter lichticheyt des

 

moeds ende ter gramscap ende ter moedich-

26655

eyt ende disponeert die ander colerike passi-

 

en totten vuerigen werckingen als tot

 

smeden die yser smeden ende tot backers

 

als saturnus doet totter oefeninghen der

 

aerden ende totten dragers der sware bor-

26660

den ende iupiter verkeert totten lichsten con-

 

sten want iupiter maect die sijn wisselaers

 

voersprakers ende scriuers ende deser ghe-

 

lijc als ysaac seyt Onder maers sijn de-

 

se teykenen scorpius ende aries ende het sijn

26665

huze ende regneert in capricornu | mer in

 

tauro is die wechganc des rijcs ende onder

 

hem wort gehouden strijt carker ende viant-

 

scap ende beteykent gramscap sonde ende ver-

 

woetheyt ende is een root valscher ende

26670

droghich ende woent in elc teyken lx. da-

 

ghen ende xvi. vren ende in tween iaren ver-

 

vult hi sinen lope

 

Dat xv. capitel van venus

 

VEnus die welke lucifer hiet en-²⁶⁶⁷⁴

26675

de is goedertieren planete als mysael

 

seyt wijflic nachtelic in sinen qualiteyten

 

als inder hetten ende inder humoren ge-

 

tempert dese planete gaet alleen bouen

 

den zodyacum in tween delen als beda

26680

seyt | ende is venus ghehieten vander

 

warmer ende vuchter qualiteyten. en-

 

de men hietse verweckinghe der min-

 

nen van venus als ysidorus seyt Ende

 

altoes volcht si der sonnen. anter voer-

26685

gaende ende dan hietse lucifer of nae-

 

uolghende ende dan hietse vesper. als

 

beda seyt ende heeft een witte blincken-

 

de verwe ghelijck den electro als ma-

 

rus seyt Item venus blinct vroliker on-

26690

der alle die ander sterren waer af dat si

 

inbar hiet dat is claerheyt Ende wan-

 

neer dat weder claer is ende seer frisch

 

boetscapt vluchs den dach ende op-

 

ganck der sonnen. ende gaet voer wan-

26695

neer venus is int selue teyken mitter

 

sonnen vander claericheyt der sonnen

 

gheslorpet of bedecket. soe en open-

26626 Handgeschreven tekst in linkermarge (07-09): 'Colericus heet ende droghe'.

26674 V Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant.

[fol. 174v]

 

baert si haer in dien tiden niet ende wanneer

 

venus hoger is dan mercurius so is die be-

26700

roeringe mit dien teyken ende also weder

 

om ende als hi leechste is dan is hi snel-

 

ste als marcianus seyt In drien semitoni-

 

en coemt hi der sonnen te hulpe Als ma-

 

rus seyt ende verdruct die quaetheyt van

26705

maers als ptolomeus seyt van des li-

 

chaems weghen disponeert venus dat li-

 

chaem of den mensche ter schoenheyt

 

ende totter genoechlicheyt int tasten int ru-

 

ken int smaken ende oec inden sange want

26710

venus maect sanghers ende minres der musi-

 

ken ende apotekers die de specien conficie-

 

ren consteneers ende snyders der vrouweli-

 

ker clederen Als mysael seyt ende ptolo-

 

meus seyt Onder venus is libra ende tau-

26715

rus ende sijn huer huze ende regneert in pis-

 

cibus ende in virgine gebreect sijn rijc ende

 

gaet en wech onder hem wort gehouden

 

die wech die myn die vrienscap ende dye

 

pellegrym ende beteykent winninghe ende

26720

blijscap ende is medicus ende merret in elken

 

teyken xx. ende ix. dagen ende vervult sinen

 

lope in ccc. ende in lxxviij. daghen

 

Dat xvi. capitel van mercurius

 

MErcurius als mysael seyt is een ge-²⁶⁷²⁴

26725

tempert planete ende nachtelic nv manlic

 

nv wijflic ende schier keert hi hem totter

 

naturen des gheens daer hi mede ver-

 

sament wort als mitten goeden goet ende

 

mitten quaden quaet ende mitten middel-

26730

baren middelbaer want in sijn ouerste deel

 

mengt hi sijn qualiteyten mitten quali-

 

teyten van venus Ende daer om wort van-

 

den poeten geuisiert dat mercurius mit

 

venus ouerspel gedaen hadde als ysido-

26735

rus seyt Ende men seyt mercurius als me-

 

dius currens want mercurius is alsoe

 

meer als midzen Als beda seyt tusschen

 

venus ende sol want in sijn ouerste deel des

 

cirkels wort hi vergadert mit venus Ende

26740

int nederste deel becomt mit sol sijn cirkel

 

ende in siju ouerste deel gaet hi int cirkel²⁶⁷⁴¹

 

van venus ende int nederste deel gaet hi int

 

cirkel van sol Ende wanneer dat hi is in

 

sijn ouerste deel soe wort sijn cirkel bet

26745

ghesien ende wort myn verduystert vander

 

sonnen. onderwijlen oec voer den opganc

 

der sonnen ende onderwijlen na den onder-

 

ganck blinct si of schijnt Ende daer om

 

wort si van sommigen vesperus gehieten

26750

ende si domineert ouer twater waer af dat

 

lucanus seyt van mercurius den welken dye

 

here der wateren sloech Ende wort oeck

 

vanden poeten gehieten god der goeder

 

spraken ende der wijsheyt want als ptolo-

26755

meus seyt Mercurius maect goede clerc-

 

ken ende minres der consten ende ordineert-

 

se ende maectse abel tot allen lichten con-

 

sten dye subtijl sijn ende leertse calculeren

 

ende rekenen ende daer om hiet hi god der

26760

maersmans of der coopluden want het

 

is hem groot noot dat si rekenen konnen

 

Men seyt oec dat hi was god des speels

 

als ysidorus seyt Daer om dat hi mitter sonnen

 

worstelt recht of hi die zon verwinnen wou-

26765

de ende gaet altoes bijder sonnen ende en isser

 

nymmermeer verder af dan xxx. graden

 

waer af dat hi selden gesien wort want mer-

 

curius altoes volna verborgen wort onder

 

die radien der sonnen ende daer om ouermits der

26770

hetten vander sonnen wort hi doncker of ge-

 

lachtich swart gemaelt ende om sijnre snel-

 

licheyt wort inden fabulen genoemt loper

 

der goden want als nv gaet hi mitter sonnen

 

nv woer nv after ende wanneer dat hi ter son-²⁶⁷⁷⁴

26775

nen coemt so scijnt of hi naest stonde mitten ra-

 

dien der sonnen ende hiet stacionarius want hi dan

 

schijnt te staen ende als hi na volghet soe

26724 M Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant.

26741 siju Lees: sijn.

26774 woer Lees: voer.

[fol. 175r]

 

schijnt hi retrogradus dat is afterwaert

 

gaende als macrobius seyt Item als

26780

ptolomeus seyt so sijn onder mercurio ge-

 

mini ende virgo ende regneert in virgine mer

 

in piscibus gaet sijn rijc af ende mitter son-

 

nen woent hi altoes in een teyken voer

 

of in enen na Onder mercurio wert ge-

26785

houden diefte ende datter gestolen is ende

 

beteykent reden ende wijsheyt ende is wit ende

 

mitten goeden goet ende mitten quaden

 

quaet ende merret in elken teyken xxviij.

 

daghen ende vervult sinen lope in ccc. ende

26790

xxviij. daghen Hier toe heuet ptolome-

 

us gheseyt

 

Dat xvij. capitel vande sonne

 

SOl dat is die son ende hiet sol quasi²⁶⁷⁹³

 

solus lucens dat is alleen lichten-

26795

de als ysidorus seyt Daer om dat si een fon-

 

teyn is alle des lichts ouermits wes

 

schininghe die ouerste ende die onderste din-

 

gen verlicht werden Item mesalach seyt

 

dat sol een geluckige planete is wt hair

26800

seluen mer ouermits der vergaderingen

 

of der coniunctien wort si quaet manlic

 

dachlic hete ende droghe want die zon

 

maect alle dinghen leuende ende gheeft

 

alle dinghen leuen | speci ende forme want

26805

als die selue seyt die zon is meerre inder

 

grootheyt ende inder waerdicheyt ende oec in-

 

der claerheyt dan alle die lichten des he-

 

mels want si sijn meer ghetreden ende be-

 

druct inden lichte ende is oec meerre inder

26810

machten ende inder menichfoudicheyt der

 

werken ende is oec meerre inder eenform-

 

licheyt des beroerens want altoes wort

 

si rechteuoert beroert inden cirkel pro-

 

perlic houdende die middel stede onder

26815

den zodyaco want si gaet recht mit horen

 

circulen midzen ouer die linie vanden

 

zodiaco wes maten ende eynden die son-

 

ne niet ouer en climt ende daer om is hoer

 

beroeren in haren properen cirkel een-

26820

formelic al ist sake naden aengesicht der

 

andere planeten so schijnt si of si onder-

 

wijlen onghelijc beroert worde Item die

 

cirkel vander sonnen wort onderscheyden

 

als zodyacus bij xij. spacien of teykenen

26825

der welker een ygelic xxx. graden hout

 

ende elck grade lx. minuten ende elc minu-

 

te lxxiij. secunden ende wanneer die zon en

 

wech gaet vanden enen punt hoers cir-

 

kels ende weder coemt in dat selue so gaet

26830

si xxij. teyken ouer |ende dese ouerganck

 

hiet die cirkel vanden iaer noch si en gaet

 

niet volcomelic enen graet ouer in enen

 

natuerliken dage als albumaser rekent

 

mer si gaet lix. minuten ouer viij. secun-

26835

den also dat van dier tsestichste minuten

 

bliuen twee secunden die niet ouer ghe-

 

gaen en sijn waer af dat also veel ghe-

 

breect dat si in enen natuerliken dach niet

 

en volbrengt enen grade daer om die son-

26840

ne ordineert ende volbrengt alle din-

 

ghen mit haren gheordineerden ende

 

onbecommerden lope. waer af dat in ex-

 

ameron ambrosius seyt ende bescrijft

 

ons die doechden der sonnen aldus seggende

26845

Die sonne ist oghe der werelt vrolicheyt

 

des daechs scoenheit des hemels ma-

 

te der tiden doecht ende cracht alre dingen die

 

werden opter aerden here der planeten scoen-

 

te ende volcomentheit alre sterren Dat selue

26850

seyt marcianus Die sonne is fonteyne des

 

gedachts dat is die memorie der reden. be-

 

ghin des lichts coninc der naturen ghe-

 

dacht der werelt blinckinge des hogen

 

hemels gematicheyt des firmaments

26855

ende daer om wort si teghen tfirmament

 

beroert op dat si horen lope matighen

 

ende temperen soude. ende daer om wort

26793 S Lombarde, 2 regels hoog (16-17), met representant.

[fol. 175v]

 

die zon claerheyt des firmaments ge-

 

hieten als macrobius seyt int boeke mey-

26860

sters cycero ende was een diffinici van pla-

 

to ende seyt oec dattet licht alle der speren

 

coemt vander zonnen Ende plato seyt in

 

thymeo Dat god die maker is alre din-

 

ghen heeft geuiseert een licht dat alre

26865

claerste is twelc wi son hieten ouermits

 

wes claerheyt die hemel ende alle dingen

 

verlucht werden op dat si ghetal wesen

 

soude alre gezielder dinghen int boeke

 

vanden elementen seyt aristotiles die son

26870

heeft een proper licht ende die sterren en-

 

de die mane ontfanghen haer licht van-

 

der sonnen ghelikerwijs dat die spiegel

 

verlicht wert die teghen een barnende

 

kaers gheset wert daer om seit macro-

26875

bius dat die son sittende int middel des

 

teyken dragers van haer seyndt xij. ra-

 

dien ouermits die welke die ouerste ende

 

die nederste verlicht werden Item van

 

desen doechden der sonnen seyt sinte di-

26880

onisius dat die zon is een licht ende een-

 

formelike verlichtinge die alle dingen ver-

 

nuwet voedt ende verwaert volbrengt onder-

 

scheydt versament vruchtbaer maect

 

meerret verwandelt set plant wischt af ende

26885

maectse leuende in menigerhande ge-

 

daenten ende wesen waer bi dat wt desen

 

woerden wort die proprieteyt der sonnen

 

geopenbaert in hare propere naturen ende

 

in horen wercke Item die sonne heeft

26890

een ouerste simpelheyt in hare substan-

 

cien ende in horen wesen ende si en heeft niet

 

wt den ongeliken of wt contrarien delen

 

een substancialic maecsel als die nederste

 

elementen of die vanden elementen ge-

26895

comen sijn mer si heeft een heel ende een

 

alunighe simpelheyt ende eenformelich-²⁶⁸⁹⁶

 

eyt in hare naturen ende daer om heeft si

 

een ewich bliuen ende ongecorrumpeer-

 

licheyt inder substanci wantet maecsel vten

26900

contrarien is een beghin der corrupcien

 

als aristotiles seyt | ende wt deser simpelheyt

 

heeft si een ouerste lichticheyt der substan-

 

cien want die dichticheyt der materiali-

 

ker delen is tbeghin ende sake der swarich-

26905

eyt Ende van deser lichticheyt heeft dat son-

 

like lichaem abelheyt ter beroeringhe

 

Item hoe dat een dinc simpelre is hoe

 

dattet materialiken machtigher is tot

 

menigherhande wercken Ende daer om

26910

seyt dyonisius bequameliken dat die zon

 

eenformelic is ende is een licht dat verlich-

 

tende is etcetera want si heeft een verlichten-

 

de craft ende in horen licht en gebreect si

 

nymmermeer al ist dat si ons onderwijlen

26915

afgehaelt wert ouermits dat si onder

 

gaet ende datter dat aertrijc tusschen coemt

 

of een ander licht tusschen haer ende ons

 

dat wijse niet gesien en konnen Item die

 

son is oec vernuwende want si opent die ga-

26920

ten der aerden ende die cracht die inden wor-

 

telen leyt die brengt si te wercke ende

 

brengt gras ende crude opter aerden ende ver-

 

nuwet die bomen mit loueren mit bloesse-

 

men ende mit bladeren ende dat ouermits die

26925

cracht der sonnen die daer doer gaet ende

 

schiet Item die sonlike craft is oec voeden-

 

de want die radie der sonnen gaet in genen

 

wortelen te gronde toe ende maect die za-

 

den ripe ende ontbijnt die vuchticheyt der

26930

aerden ouermits hore hetten ende is aen-

 

treckende mit hare craft dat den zade ende

 

den wortelen gelijc is ende trect van dier

 

vuchticheyt na haer ende verkeert int

 

voetsel der aerden des dings datter

26935

wassende is Item die zon heeft oeck

 

craft dese nederste dinghen ghesont te

 

behouden ende te bewaren | want dye

26896 alunighe Lees: alenighe?

[fol. 176r]

 

elementen souden hem onderlinghe verder-

 

uen om die contrariheit die si mit malcan-

26940

deren hebben ten waer dat si geraden

 

ende geholpen worden ouermits inuloy-

 

inghe der hemelscher doechden ende al-

 

dus werden si in goeden wesen behouden

 

waer af alexander seyt Item die son he-

26945

uet een volmaecte doecht want die ele-

 

mentarige hetten beghint te werken in-

 

der winninghe der lichaem ende die son-

 

like hetten brengt die winninge totten

 

rechten complement dat is volmaectheit

26950

Item si heuet craft te onderkenlicheyt

 

want die specien verwen ende figuren die-

 

men inden donckeren niet sien en mach die

 

werden onderkent als dye zon schijnt

 

welc deen voer dander is Item die son

26955

heeft oec macht te versamenen ende dat bij

 

haer seluen of bi toeuallen want si versa-

 

ment raedt ende concordeert die planeten

 

in horen wercken ende wijst ende raedt die e-

 

lementen die malcanderen contrari sijn

26960

Item marcianus ende macrobius segghen

 

dat die son een middel is onder den plane-

 

ten want om den hemelschen sanck te vol-

 

brengen ende dat doet die zon in enen cir-

 

kel dat een half snaerken doet inder mu-

26965

sikeliker instrumenten Item die son ver-

 

sament oec wonderlike ende onmensche-

 

like dingen ende ontbijntse weder na dat die

 

materi is daer si in wercket | als nv be-

 

swaert si ende als nv verlicht si of ontbijnt

26970

Item die zon heeft een vruchtbarige

 

craft als leuende te maken te winnen ende

 

menigerhande speci of gedaente voirt

 

te brengen ende helpt dese nederste din-

 

gen want die mensche ende die zon win-

26975

nen den mensch als die philosoeph seyt

 

want daer en wort gheen vrucht noch

 

en mach niet wassen daer die radie der son-

 

nen niet en raect Item die zon heeft macht

 

te conforteren na den opganc der son-

26980

nen dat is na dien dat die zon bestaet te

 

climmmen so werden die craften der dye-²⁶⁹⁸¹

 

ren starck gemaect op onsen orizont ende

 

totten middel des hemels werden si ge-

 

meerret ende in hare declinacien al tot ha-

26985

ren onderganck werden si weder ghe-

 

cranct die lichamen om dat die radien ver-

 

re daer af sijn ende werden also meer in e-

 

nen slape gheweyndt alst openbaert in

 

desen nedersten die geopent werden inden

26990

opganc der sonnen die welke inden onder-

 

ganck ghesloten werden als alexander

 

seyt Item die zon heeft craft die tiden

 

te verwandelen te ordineren ende te onder-

 

scheyden want wanneer si nedergaende is

26995

bijden zudeliken teykenen maect si die da-

 

ge corter mer als si opclimmende is bij-

 

den noerdeliken teykenen so maect si dye

 

daghe langer Item die zon verkeert oec

 

die daghen want als die zon opter aer-

27000

den schinende is so maect si den dach ende

 

na dien dat die zon gescaept is daer na

 

maect si den tijt als schoen weder of vuyl

 

weder want die zon is des morghens

 

eerst rodelachtich daer na lichtse in die

27005

dorde vre vanden daghe ende des mid-

 

daghes schijnt si heetste ende des auonts

 

bleect si waer af dat geuiseert wort dat

 

si vier paerden ghehadt soude hebben

 

vanden welken dat eerste ericeus dat is

27010

root is | ende dat ander arthitreus dat is

 

blinckende dat derde lampas dat is bar-

 

nende | tfierde phylogeus dat is die aer-

 

de minnende als beda seyt Item die sel-

 

ue beda seyt. is dat sake dat die zon be-

27015

smet is of onder een wolke sculende be-

 

teykent reghenachtich weder te ghe-

 

crijghen | ende is si root soe beteykent

26981 climmmen Lees: climmen.

[fol. 176v]

 

si wint ende is si bleke so beteykent si tem-

 

peest ende onweder. Item worter een hont

27020

midzen gesien also si int middel al blic-

 

kende radien wt seyndt ten zudenwaert

 

beteykent vucht ende wijndich tempeest

 

Item ist dat si bleeck vallet in swarten

 

wolken beteykent datter een noerden

27025

wint comen sal als beda seyt Item dye

 

son heeft macht te informeren dese ne-

 

derste dingen als ysidorus seyt nae dien dat

 

si daer ver of na bi is ende die aensichten

 

der menschen ende der dyeren werden ghe-

27030

disponeert ende geschict inden lichaem

 

ouermits cracht ende hetten der sonnen

 

waer af dat marus seyt na dien dat die con-

 

stellaci der sonnen is daer na sijn die lu-

 

den schoen ende doende ende daer om wort

27035

si inden fabulen ghemaelt mit primatis

 

voetstappen ende mit enen kinderliken aen-

 

sicht waer om dat si oec phebus gehie-

 

ten is dat is schoen Item ptolomeus seyt

 

die zon maect den meusch grof van leden²⁷⁰³⁹

27040

schoen van aensicht ende wel geuerwet ende

 

mit groten ogen ende maecten abel tot al-

 

len wercken des gouds ist dat si in ha-

 

re exaltacien is ende is si in horen val soe

 

maect si den man abel ende disponeert tot

27045

allen werken des metals of des copers

 

Item die zon heeft een zuuerende cracht

 

want ouermits hare disposicien van ha-

 

ren radien maect si die lucht subtijl en-

 

de verteert ende scheydt die venijnde wa-

27050

zem ende scheyfelt die lucht ende iaget dat

 

sterflic weder en wech Item die zon is ver-

 

warmende ontstekende ende voedende ende

 

si is aentreckende die roke ende die wase-

 

men vander zee ouermits hare hetten inder

27055

luchten Ende ten lesten maect si die waze-

 

men dicke ende verkeertse in wolken ende nae

 

scheyt sise nv in hagelen nv in snee nv

 

in reghen waer af dat marcianus seyt

 

naden fabulen te spreken Dat die zon

27060

mitten anderen goden gheuoedt was

 

vanden moriaens ten eten bijder groter

 

zee Item die zon heeft virtuut alle dinc

 

te doen groyen ende te leuen want daer en

 

mach niet leuen daer die cracht der son-

27065

nen niet aen en coemt Item ptolomeus seyt

 

dat onder die zon die leeuwe is ende is

 

haer huys ende regneert in aries ende gaet

 

in libra neder ende onder haer wort die ge-

 

daent of die speci gehouden ende tghewin

27070

ende tgheluck ende die auentuer ende die erf-

 

nis ende beteykent gheest ende siel ende haer

 

hetten is wit ende root ende waeraftich en-

 

de volbrengt sinen lope in drie hondert

 

lxvi. dagen ende in vi. vren waer bi datse

27075

onder allen den planetrn die dieren meest²⁷⁰⁷⁵

 

ordineert ter sielinge ende ter leuendich-

 

eyt Item want si seer groot is ende snel so

 

wort haer grootheyt verborgen ende oec

 

haer snellicheyt om dat si also sonderlin-

27080

ge seer loept ende want si achtweruen

 

meerre is dan alle die werelt als macro-

 

bius seyt nochtans om hare grote hoech-

 

eyt wil ende schijnt si niet meerre te wesen²⁷⁰⁸³

 

dan een drieuoetstoel die ront is ende dat si

27085

ongelijc meerre is dant openbaert mo-

 

ghen wi merken wt dien dat si des mor-

 

gens als si opgaet ende des auonts als

 

si ondergaet veel meerre schijnt te we-

 

sen ende si nochtans verste van ons is dan

27090

des middaechs ende daer in wort onse

 

gesicht bedrogen om haers snellen loeps

 

wil want si wort alte veel meer beroert

 

dan een pile wt den boghe ende nochtans

 

dunct den mensch dat si niet geroert en

27095

wort om den ouerganc der groter claer-

 

heyt ende om haer grote snelheit En-

 

de hier mede ist genoech gheseyt van-

27039 meusch Lees: mensch.

27075 planetrn Lees: planeten.

27083 ende Lees: en. 

[fol. 177r]

 

den proprieteyten der sonnen

 

Dat xviij. capitel vander manen

27100

LVna dat is die maen ende wort ge-²⁷¹⁰⁰

 

hieten luna quasi luminum vna dat

 

is vanden lichten een principael ende groot

 

want si is den sonliken lichaem gelike in-

 

der grootheyt ende inder scoenten als ysi-

27105

dorus seyt Item die maen is een scierheyt

 

des nachts ende is moeder alle der humo-

 

ren dienster ende vrouwe vander zee ende is

 

minster der tiden vanden maenden ende

 

is volchster der sonnen ende si en heeft dat

27110

licht der luchten van haer niet mer si crij-

 

ghet vander vollicheyt der sonnen die

 

welke haer form ende figuer ontfaet van-

 

der sonnen na dien dat sider na of var af

 

is Item aristotiles seyt dat die maen altoes

27115

verlicht wert vander sonnen mitter helf-

 

ten ende dat licht dat si ontfaen heeft bu-

 

ghet si weder om inder aerden ende si heeft

 

die natuer ghelijc den spieghel want si

 

derft hare eygenre verwen ende si neemt

27120

haer licht van enen anderen ende hoe dat si

 

der sonnen meer genaect hoe dat si meer

 

van horen licht verliest vander aerden we-

 

ghen of vanden deel der aerden mer die

 

claerheyt die si verliest vanden neder-

27125

sten deel en verliest si in gheenre manie-

 

ren ter siden des hemels mer si wort al-

 

so meer verlicht vanden ouersten deel want

 

wanneer dat si mitter zonnen vergadert is

 

so en stuert si gheen licht ter aerden mer

27130

vten dele des hemels blijft si in volre ver-

 

lichtinghe ende also verkeert Wanneert op-

 

posici is dat is als die maen recht tegen

 

die zon staet so wort si altemael ter aer-

 

den verlicht ende niet ten hemel. als beda

27135

seyt ende macrobius Item die maen is hoer

 

forme ende figuren verwandelende ende toent

 

menigerhande aensichten haers lichts

 

ter aerden waert want nv is si ghescaept

 

als een boge nv als een cirkel inden ge-

27140

sicht der menschen nv openbaertse oec

 

als monoydos als wanneer dat si prijm

 

is dat is hoernich nv openbaertse dya-

 

cotomos recht of si ouermidzen ontween

 

gesneden waer als si viij. dagen out is

27145

nv openbaertse amphitricos als wan-

 

neer datter twiuel is dat si recht ront is

 

ende xi. of xij. daghen out is ende nv open-

 

baert si panxilenos dat is als si te mael

 

vol is ende xiiij. daghen out is Item die

27150

maen is thonende drierhande staet want

 

anter si is mitter sonnen als inder coniuncti-

 

en wanneer dat si ontfengt wort of van-

 

der siden als wanneer dat si vander sonnen

 

gaet of wanneer dat si weder ter sonnen

27155

keert of inder volre opposicien als wan-

 

neer dat si mit alle der sonnen teghen ghe-

 

set wort Item wanneer dat si eerst vander²⁷¹⁵⁷

 

sonnen scheydt so openbaertse of si hoer-

 

nen hadde of gehoernict gelijc enen bo-

27160

ghe ende die hoernen sijn altoes ghekeert

 

ten opganc waert ende als si dan weder ge-

 

naect ter coniuctien so ontfaet si die sel-

 

ue forme. mer die hoernen altoes ghe-

 

keert ten onderganc ende aen dye side

27165

daer si vander sonnen ghekeert is open-

 

baert si altoes ydel mer aen die side die

 

ter sonnen ghekeert is openbaert si al-

 

toes vol lichts Item die maen vermeer-

 

ret alle humoren. want ouermits die ver-

27170

borghen ademinge der naturen so wer-

 

den die lopinghe of die vloyinghe ge-

 

meerret. want in horen wanen werden

 

die morghen in benen verminret ende

 

die herssen inden hoefden ende die hu-

27175

moren inder herten ende in haren was-

 

sen werden veel dinghen ghemenich-

27100 Handgeschreven tekst in linkermarge (04-05): 'fleuma- ticus cout ende nat'.

27157 wanneer De tweede n staat ondersteboven.

[fol. 177v]

 

foudicht | want ouermits haers ghe-²⁷¹⁷⁷

 

brecs liden alle dingen mit haer ende hair

 

wanen of hijnder is hijnder alle der ne-

27180

derster dinghen als marus seyt Item si

 

trecket water vander zee gelikerwijs dat

 

die adamant dat yser na hem trecket al-

 

soe beroert die maen der zee ende trectse

 

na haer want als die maen opgaet soe

27185

swellet die zee ende heft ten oestenwaert

 

ende ebbet ten westewaert ende also verkeert

 

wanneer si is inden onderganc so wasset

 

die zee int weste ende valt of waent int

 

oeste na dien dat die maen meer of myn

27190

vordert int licht also strect si hoer meer

 

of myn in horen licht of wedertrect die

 

zee als marus ende macrobius seggen in cyce-

 

roes boeke Die grote zee int wassen der

 

manen hout si dese manier Inden eersten

27195

dage des wassens vander manen wort si

 

gewoenliken volre ende oueruloyt int

 

hoechste | mer des anderen dages wort

 

si verminret ende also gaet si nederwaert tot-

 

ten zeuenden dage toe | daer na wast si

27200

weder vij. daghen also dat si inden twalef-

 

sten dach weder vol is int hoechste want

 

int nuwe licht is dye zee altoes volste

 

ende oec als die mane vol is Item die ma-

 

ne wint douwe inder luchten ende indruct

27205

der luchten die craste hare vuchticheit²⁷²⁰⁵

 

want wi sien openbaerliken dat hoe die

 

maen des zomers claerre is hoe dat si

 

meer douwes opten graze brengt Item

 

die maen vervult haer werken haestelike

27210

dan enich ander planete ende heuet enen

 

corten cirkel ende daer om volbrengt si ho-

 

ren lope bijden xij. teykenen vanden zodi-

 

aco binnen xxviij. daghen als ptolome-

 

us seyt waer af dat hi vander manen aldus

27215

seyt | onder die maen is cancer haer huys

 

regneert in cancer mer in libra is haer

 

wechganc des rijcs ende is een coude

 

planete ende vucht mit ouerganc wijflic

 

nachtlic ende merret in elc teyken twe da-

27220

gen ende vi. vren et bisse ende in xxviij. dagen

 

vervult si haren lope Item die mane onder

 

alle die dwalende sterren is si meest in e-

 

nen onzekeren wilden lope voertgaen-

 

de want om die corticheyt hoers loeps

27225

als nv onder die son nv daer bouen nv dair

 

voer nv daer after wandert si wt int wil-

 

de ende als die zon om gaet bijden neder-

 

sten zudeliker circulen ende die maen dye

 

ouerste noerdelike circulen ouergaet dan

27230

so is die maen die ouerste als een scaep-

 

ken dat hoernen heeft mer wanneer si

 

is onder die sonne dan heeft si die hoer-

 

nen ter aerden waert gebuycht mer wan-

 

neer dat si waent so is si op gericht als

27235

beda seyt Item wanneer dat die maen

 

recht op geset is tusschen der sonnen ende

 

ons so pleechter eclipsis te wesen dat is

 

ghebreck der zonnen Ende dit ghebreck

 

en mach nymmermeer geuallen nader

27240

naturen dan inder coniunctien vander son-

 

nen ende der manen wanneer dat si van nu-

 

wes ontfanghen wort ende die coniunctie

 

geschiet dan inder linien vanden eclipsis

 

ende dat is altoes wanneer dat die zon is

27245

in capite draconis ende die maen in cau-

 

da of verkeert waer af dat albumaser seit

 

int boeke vanden lopen der planeten. is

 

dat sake dat die maen tegen coemt tus-

 

schen ons ende der sonnen maect ons ge-

27250

breck der radyen vander zon in capite of

 

in cauda draconis dat is int hoeft of in-

 

den start vanden drake Ende wat caput ende

 

cauda draconis sijn dat salmen na seg-

 

ghen Item die maen ouermits tusschen

27255

settinge der heffinge vander aerden als

 

tusschen haer ende der zonnen is gebrec

27177 Handgeschreven tekst in linkermarge (01): 'nota'.

27205 craste Lees: crafte.

[fol. 178r]

 

lidende des lichts waer af dat macrobi-

 

us seyt in libro astrologorum aldus Die ma-

 

ne opclimmende of nederclimmende valt

27260

inder linien der sonnen Ende is si xxx. wan-

 

neer si der sonnen mit allen onder is soe

 

maect si donckerheyt der sonnen ende der

 

aerden mer dit gebreck en maect si al-

 

le maent niet want si en is altoes in die sel-

27265

ue linie niet die welke tusschen der sonnen

 

ende der aerden recht wt geset is teghen

 

den lichaem der sonnen Item dat selue

 

ghebreck der manen wort oeck. als die

 

maen al heel ende altemael der sonnen con-

27270

trari gheset is als wanneer dat si is xv.

 

ende is dan die zon recht onder die aerde

 

so seyndt si alleen wt enen schiem der hef-

 

finghe vander aerden in een linie die ha-

 

re tegen geset is welker linien ist dattet

27275

lichaem der manen daer in gaet om den

 

schiem der aerden die daer tusschen ge-

 

set is tusschen haer ende der sonnen wort

 

dan beroeft van haren licht. ende daer om

 

want die tusschen settinge der aerden alle

27280

maenden niet en wort als die maen vol

 

is inder linien vanden eclipsis des schiems

 

soe en wort die maen alle maenden van

 

horen licht niet beroeft Item wanneer dat

 

die maen in haer houdende is enighe

27285

donckerheyt ende dat vander ghedaenten

 

hoers propers lichaems die welke na-

 

tuerliken doncker is ende want si gheen

 

licht van haer seluen en heeft mer vander

 

sonnen. of als sommighe segghen die

27290

donckerheyt is vanden schiem der aer-

 

den ende coemt inden lichaem der manen

 

van eenrehande smettinge die dat lichaem

 

der manen een deel verduystert ende dat coemt

 

sonderlinge wanneer dat si der aerden ge-

27295

naect van wes bi wesen ende neuelicheyt si

 

vergadert sommige vuylnisse als marus

 

seyt mer wanneer dat si climt totten hoech-

 

sten cirkelen so openbaert si claer ende

 

en is mit gheenrehande smettinghe be-

27300

smet Item die maen beteykent die wan-²⁷³⁰⁰

 

delinge der tiden want als beda seyt is

 

dat sake dat die maen int beghin root is

 

als gout beteykent wint | ende is dat sake

 

dat si in haer ouerste hoernkens begint

27305

te swarten mit sommigen smetten betey-

 

kent dat beginsel der maent regenach-

 

tich te wesen Ende ist dat die maen begint

 

te swarten int middel beteykent die vol-

 

le maen claer te wesen Ende als si des

27310

nachts cleyn vonkelkijns wt seyndt ten

 

riemenwaert beteykent cortelic een toe-

 

comende onweder. als die selue beda

 

seyt Item die mane is wtgheuende in-

 

den hemelschen sanck een swaer geluyt

27315

als marus seyt Inden cirkel der manen

 

wort een swaer gheluyt gelikerwijs dat

 

hi inden hemelschen spera scarp is van

 

alte geordineerden geluyde vander kner-

 

singe des loeps der hemelen ghewon-

27320

nen so wort alte soeten sanck Item die ma-

 

ne gheeft den zaden der aerden vrucht-

 

baricheyt ende si is den zaden een hulp die

 

volbracht werden vanden douwe die van-

 

den lichaem der manen valt als die sel-

27325

ue seyt ende daer om naden fabulen wort

 

si ghehieten proserpina. daer om dat si

 

vanden volck goddinne ghehieten wert

 

der zaden die inder aerden gheworpen

 

werden ghelijc als si oec dyana ghehie-

27330

ten wert dat is goddinne der bosschen

 

ende der wildernissen want si den wilden

 

beesten inden bosschen voetsel ende wey-

 

dinge geeft ende daer om hieten die io-

 

den die maen te wesen een goddinne der

27335

iagers want die iacht geschiet inden bos-

 

schen waer om dat si dyanam die god-

27300 Handgeschreven tekst in rechtermarge (04): 'nota'.

[fol. 178v]

 

dinne maelden mit enen hantboge om

 

dies wil dat die iagers boghen plagen

 

te besigen Item om dies wil dat die ma-

27340

ne vucht ende cout is so ontfaet si hetten

 

vander zibbicheyt des cirkels vander son-

 

nen want die ouerganc hore coutheyt ende

 

vuchticheyt wort getempert ouermits

 

die hetten ende droecheyt der sonnen van

27345

allen maenden in haren nederganc ter aer-

 

den wort die winter gewonnen als ma-

 

crobius seyt. Item albumaser seyt dat

 

die maen die lucht zuuert want ouer-

 

mits hore stedelic beroeren so maect si

27350

die lucht dun ende svbtijl want waert sake

 

datter gheen beroeren vanden spera der

 

manen en waer so soude die grofheyt der

 

wazemen die lucht venijnden vander nach-

 

teliker exaltacien dat is verheffinge die

27355

welke gheen cleyn corrupci maken en

 

soude Item die maen naden astrologis

 

onder den planeten is seer machtich o-

 

uer die sceppenis des lichaems vanden

 

mensch want als ptolomeus seyt int boe-

27360

ke vanden oerdelen der sterren onder die

 

maen wort ghehouden siecheyt verlie-

 

singhe anst ende scade etcetera want die vir-

 

tuut der manen werct machtelic bijder

 

verwandelinge des menscheliken lichaems

27365

ende dat geualt onderwijlen om die snel-

 

licheyt haers loeps ende oec onderwijlen

 

om dat si ons also na bi is ende onderwij-

 

len om die verborgen mogentheyt die

 

haer natuerliken ingesayt is. waer om

27370

dat die medicus en mach niet volcomeliken

 

onderscheyden die verwandelinghe der

 

suucten die de werken der manen inden

 

lichaem niet en kende waer af dat ypocras

 

seyt int beghin vanden prenostiken dat

27375

is van te voer weten van enen sieken hoe

 

dat hi varen sal sprekende vander manen

 

aldus Het is eenrehande hemelsche ster-

 

re inder welcker die medicus hem versien

 

moet wes voersienlicheyt wonderlic is

27380

ende te verwonderen Item galienus seyt

 

die medicus sal aensien dat zeker dinc

 

twelc niet en bedriecht welc seker dinc

 

die astrologi van egipten leerden dat si

 

eynden totten goeden ouermits der con-

27385

iunctien des lichaems vander manen mit-

 

ten gefortuneerden sterren ende die con-

 

trarie mitten contrarien als totten quaden

 

ende daer om nader lere van ypocras soe

 

sal een beheyndich ende een volcomen me-

27390

dicus aensien deerste maen ende als si vol

 

lichts is want dan wassen die humoren in-

 

den menschen ende die morghen ende daer

 

wort een wassinge inder zee ende in allen din-

 

gen der werelt hier beneden ende daer om

27395

wanneer een siecke int bedde valt so ist

 

noot te sien of die maen wt gaet vander

 

verbarntheyt want dan wast die suucte

 

thent si coemt totten grade der opposi-

 

cien als inder volre manen ende is si dan

27400

mit eenre quader planeten of in enen qua-

 

den teyken ende si maers huys aensiet die

 

teyken des leuens is dat is of si maers

 

aensaghe die hiet thuys des teykens

 

vanden scorpioen dan is te vresen vander

27405

doot Mer ist dat si is mit eenre goeder

 

planeten in enen huze of teyken ende

 

si aensiet den here des huys des leuens

 

als maers die thuys van aries is of des

 

eersten teykens so is te hopen vanden

27410

leuen ende also vanden anderen dan ist

 

te oerdelen alst openbaert in ypocras boe-

 

ke dat hi makede vanden oerdelen der

 

scierheyt nader manen

 

Dat xix. capitel van sommighe proprietey-

27415

ten der quader manen

 

DIe maen heeft sommighe propri-²⁷⁴¹⁶

27416 D Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant.

[fol. 179r]

 

eteyten die myn louelic sijn also wel na-²⁷⁴¹⁷

 

der substancien als naden wercke si heeft

 

een substancialike donckerheyt want si

27420

gheen licht en heeft van haer seluen als

 

die ander planeten Item die maen heeft

 

een grote onstadicheyt want daer en is

 

gheen sterre die so wt dwaelt bi allen si-

 

den vanden zodiaco als die maen Item

27425

si trect die deerlicheyt aen haer vanden

 

quaden ende hinderliken sterren want als

 

ptolomeus seyt dat die maen een quade

 

planeet is mitten quaden Item die ma-

 

ne ouermits hare opposicien die tusschen

27430

ons ende der sonnen is haelt si van ons die

 

claerheyt des sonliken lichts Item die

 

maen verliest oec hair licht wanneer dat

 

si valt inden schiem der aerden ende melt

 

ende voertbrengt haer lelicheyt ende ge-

27435

breckelicheyt om dat si der vetter luch-

 

ten ende der aerden also na bi is vanden na-

 

uel der aerden alsoe dat si vander ghe-

 

uenijnder luchten smettinghe ende le-

 

licheyt aen haer trecket als marcianus

27440

seyt Item die maen hoe dat si meer van-

 

der sonnen gaet hoe dat si meer vanden

 

licht ontfaet ter aerden waert ende also

 

veel waent si ende gebreect meer inden

 

licht ten hemelwaert Item si heeft oeck

27445

menigerhande quaet werck. want als

 

ptolomeus seyt Die maen maect den men-

 

sche onstadich ende wandelbaer lopende

 

van stede te stede ende si maect den men-

 

sche oec qualiken gescict inden oghen en-

27450

de ongheordineert ende si maect oec in-

 

den mensch dat een oghe meerre dan dat

 

ander ende maket scheluwe ende dat een

 

oghe blint Item een mensch in wes com-

 

posici die constellaci der manen bouen

27455

gaet die en mach niet ontgaen hi en sal

 

een ghebreck int oghe hebben ende dat

 

gheualt bij auenturen omme den toe-

 

ganck der manliker vuchticheyt die de

 

humoren der oghen disponeert tot eni-

27460

gher quader qualiteyten dat is gedaen-

 

ten Item men seyt int boeke van micha-

 

lach int vijfte capitel Is dat sake dat eclip-

 

sis lune inden wijnter is ende gheualt

 

si in couden teykenen dat beteykent o-

27465

uerganck der coutheyden ende alte gro-

 

ten vorst inder aerden inder luchten en-

 

de inden wateren. Ende is die eclipsis

 

in waterighen teykenen beteykent gro-

 

ten reghen Ende is die eclipsis der ma-

27470

nen in luchtigen teykenen soe beteyke-

 

net vrese vander tempeesten ende van gro-

 

ten wijnden Item seyt ptolomeus en-

 

de albumaser dat die maen wesende in-

 

den anderen teyken eerst op climmen-

27475

de beteykent rouwe ende droefheyt ende

 

afhalinge der substancien als des goets

 

ouermits den dieuen ende den rouers

 

ende also oec inden vierden of sesten of

 

achte teykenen beteykenet twistinghe

27480

anst vlucht ende verwandelinghe In dat

 

thiende teyken beteykenet dat soe wie

 

dan begonste weder te vechten die sou-

 

de schier afghedaen werden Ende in twa-

 

lefte teyken beteykenet hijnder kiuin-

27485

ghe hardicheyt ende karker vander si-

 

de der vrienden mer in allen anderen hu-

 

sen in horen teykenen maect si goet en-

 

de beteykent goet sonderlinghe ist dat

 

si mit goeden teykenen verzelt is ende

27490

toegheuoecht Item na menigherhan-

 

de etaten of outheyden der manen wer-

 

den die menstrualige humoren beroert

 

inden wiuen ende die herssen inden dieren

 

ende menigherhande passien werden

27495

verwect inden lichamen ouermits den

 

cracht vander manen alst openbaert in

27417 Handgeschreven tekst in bovenmarge: 'leest'.

[fol. 179v]

 

lunaticis ende in caducis Lunatici dat sijn

 

die ghene diet sommels quaet hebben

 

inden hoefde na dat die maen wassen-

27500

de is of wanende Caduci dat sijn die ge-

 

ne die vallen van sinte cornelis Dese ghe-

 

seyde dinghen sijn thans ghenoech van-

 

den proprieteyten der manen ende der an-

 

dere planeten

27505

Dat xx. capitel vant hoeft ende starte der drae-

 

ken een teyken des hemels

 

HEt sijn twee sterren dat geen pla-²⁷⁵⁰⁷

 

neten en sijn nochtans schinen si

 

die natuer ende die daet te hebben der pla-

27510

neten als caput draconis dat is thoeft

 

vanden drake ende cauda draconis dat is

 

die start vanden drake die welke beroert

 

werden mitten firmament ende volgen me-

 

de den loep des firmaments want si gaen

27515

vanden leeuwe in cancer ende van cancer in

 

gemini ende also voert aen Item caput

 

draconis woent in elcken teyken xviij.

 

maenden als een iaer ende een half. En-

 

de also is oec cauda draconis veruult si-

27520

nen lope in xviij. iaren Ende is caput dra-

 

conis in enigen teyken so sal cauda dra-

 

conis altoes wesen in signo opposito dat

 

is in dat teyken dat hem contrari is en-

 

de die buke int vierde als aldus Is dat

27525

sake dat caput draconis in cancro is soe

 

sal die buke in aries wesen ende cauda dra-

 

conis in capricornu ende is caput draco-

 

nis in leo so sal die buke in cancro wesen

 

ende cauda draconis in aquario Ende alsoe

27530

vanden anderen ende daer om om den te-

 

ghen ghesetten aspect so is cauda dra-

 

conis al vol venijns Item caput draco-

 

nis heeft sijn exaltaci in drien graden van

 

gemini ende heeft sinen val in sagitari-

27535

o in also menighen grade Item cauda

 

draconis heeft sijn exaltaci verkeert als

 

in drien graden van sagitario ende heeft

 

horen val in drien graden van gemini.

 

Item hier salmen nauwe toe horen dat

27540

die maen onderwijlen toe gheuoecht wort

 

caput draco alleen of cauda alleen we-²⁷⁵⁴¹

 

sende biden graden der coniunctien van

 

xij. graden of also is cauda altoes meer-

 

re of minre toecomende na dien dat ca-

27545

put draco of cauda meer of mynne toe²⁷⁵⁴⁵

 

gaet totten grade der coniunctien ende

 

dat heeft machteliken stat in eclipsi der

 

sonnen ende inder seluer manieren is hier

 

te houden vanden eclipsis der manen

27550

want is dat sake dat die maen ouerdraecht

 

mit cauda draco in enighen teyken en-²⁷⁵⁵¹

 

de dat die zon is in capite draconis in sig-

 

no opposito dat is inden teyken datter

 

teghen geset is so sal eclipsis lune we-

27555

sen ende also weder om ende ist nochtans al-

 

so dat die zon in enighen teyken is mit

 

cauda draconis ende die maen in signo op-

 

posito mit caput draconis so sal weder

 

eclipsis lune wesen Ende vergadert si in-

27560

den seluen grade so sal een ghemeyn e-

 

clipsis wesen waer af dattet noot is dat

 

si ouerdragen altoes anter in caput dra-

 

conis of in cauda inden seluen grade of

 

bij xij. graden of daer beneden sal daer

27565

eclipsis wesen want si sal werden inder

 

coniunctien van sol ende van luna als tot

 

ten seluen teyken ten seluen grade en-

 

de ter seluer minuten ende totter seluer

 

secunden Inder opposicien sal dat contra-

27570

ri teyken altoes dander wesen die sel-

 

ue grade die selue minute ende die selue

 

secunde. wt dien openbaert dat al is dat

 

sake dat die maen der sonnen alle maen-

 

den toe gheuoecht wert ende ontfengt

27575

wort nochtans en maect si altoes geen

 

eclipsis want si en vergaderen hem al-

27507 H Lombarde, 2 regels hoog (11-12), met representant.

27541 draco Lees: draconis.

27545 draco Lees: draconis.

27551 draco Lees: draconis.

[fol. 180r]

 

toes niet in linea ecliptica want die maen

 

en wort altoes niet ontfengt inden con-

 

iunctien inden seluen grade noch oec ca-

27580

put draconis of cauda en versament hem

 

niet inder coniunctien of inder opposici-

 

en der sonnen ende der manen

 

Dat xxi. capitel vander cometen

 

COmeta is eenrehande sterre mit²⁷⁵⁸⁴

27585

vlammen omuanghen of omghe-

 

gort als beda seyt die welke als si hae-

 

stelic coemt beteykent verwandelinge

 

eens conincs of eens heren of si betey-

 

kent grote sterften of strijde of wijnde

27590

of grote hetten dese sterren schinen of

 

si onderwijlen beroert werden mitten lo-

 

pe der planeten onderwijlen bliuen si fix

 

ende onberoerlic ende si openbaren altoes

 

als beda seyt in een sonderlinghe stede

27595

des hemels si en lopen niet in diuerschen

 

delen vanden zodiaco als die planeten

 

doen mer si schinen te wesen in enen mel-

 

kighen cirkel die zeer claer ende wit is en-

 

de sprayen hoer radien ten noerdenwaert

27600

ende nymmermeer ten westen waer af dat

 

si int weste niet ghesien en werden ende

 

men pleechter niet langhe te sien als

 

achte daghen langhe Onderwijlen is si

 

ghesien lxxx. daghen als beda seyt van

27605

sommighen sterren of sommighen pla-

 

neten wasset een comete of vanden fix-

 

en sterren ende si openbaert altoes int

 

firmament ten noerden waert | als dye

 

selue seyt vten welken openbaert dat

27610

die sterre die welke openbaerde inden

 

opganck cristi dattet gheen cometa en

 

was want si wert beroert vanden oesten

 

ten zuden waert totten onderganc. en-

 

de oec en pleecht si niet te maken beroe-

27615

ringhe vanden cometen als crisostimus

 

seyt

 

Dat xxij. capitel vande starren die vast staen

 

STelle dat sijn sterren ende sijn ghe-²⁷⁶¹⁸

 

seyt van stando dat is van staen al

27620

ist dat si altoes beroert werden als ysi-

 

dorus seyt Item si werden oeck sidera

 

ghehieten van considerando ghenoemt

 

dat is merkende daer om datmen inden

 

sterren veel dinghen siet daermen bi oer-

27625

delt Item si hieten oec astra van austras

 

of van vastras ghenoemt daer om dat

 

die lichamen sommigher sterren fix sijn

 

inden spera des firmaments als die na-

 

ghelen inder circumferencien des raets

27630

ende dat is waer als tot sommighen. en-

 

de sonderlinghen als totten meesten als

 

ysidorus seyt Item alfraganus seyt dat

 

die sterre is een vergadert licht in sinen

 

hemel want na dien dat die vergaderin-

27635

ghe des lichts meerre is inder substan-

 

cien des sterrighen lichaems also veel

 

is die vergaderinge der sterren van meer-

 

re grootheyt ende van schoenre claerheit

 

ende van breder machten ende virtuten

27640

Item die sterren werden vanden seluen

 

ghehieten vueringhe des lichts | daer

 

om dat si lichtende lichamen sijn teghen

 

die duysternissen vander nacht den men-

 

schen ende den anderen dyeren bi te sien

27645

ende dat ouerste der werelt mede te sie-

 

ren ende schoen te maken ende om dat licht

 

der sonnen mede te vervullen van wel-

 

ker sonnen die sterren haer licht ontfaen

 

na dat si mogen ende oec om die lucht

27650

te suueren ouermits stedelike wtseyn-

 

dinghe vanden radien mitter doecht der

 

welker die corrumpeerde sterfte of pes-

 

tilenci af ghehaelt wert van deser neder-

 

ster werelt Item die elementen die daer

27655

contrari sijn werden oec mitter virtuten

 

der sterren gheraden ende gheholpen ende

27584 C Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant.

27618 S Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant.

[fol. 180v]

 

werden onderlinghe ter eendrachtich-

 

eyt weder gheroepen ende die sterren ver-

 

lichten alle dingen ouermits hare ewi-

27660

ghe claerheyt ende behouden ende voeden

 

alle dinghen ouermits hare warmten

 

want naden planeten als beda seyt soe

 

sijn die sterren van vieriger naturen want

 

die hemel mit sijnre schierheyt is vue-

27665

rich inder naturen Item veel oude mey-

 

sters hebben gheset ende aristotiles ende

 

ander philosophen die den hemel set-

 

ten te wesen een element der naturen o-

 

uermits eyghenscap vanden elementen

27670

onderkent. ende si segghen dat die sterren

 

niet cout en sijn noch warm substancia-

 

liken so en is oec die hemel. mer si sijn

 

in haren werken warm. want ouermits

 

horen stedigen ende ewighen lope so ont-

27675

fenghen si dat ende verwarmenen daer

 

si op beroert werden Ende aldus so bren-

 

ghen si dese nederste dinghen hetten en-

 

de coude in Item die sterren brenghen

 

cracht der hetten in ouermits die beroer-

27680

licheyt ende brekinge der radien int ouer-

 

ste des lichaems dat hem teghen ghe-

 

worpen is mer waer af dattet sterren sijn

 

het is seker dat die sterren nader natu-

 

ren sijn alre puerste ende incorrumpeert

27685

dat is dat si niet gecorrumpeert en sijn

 

ende van simpelre naturen Ende nader vor-

 

men te spreken so sijn si alte luchtende

 

ende nader figuren sijn si sperich ende ront.

 

ende nader substancien sijn si dicht ende

27690

niet poroes dat is niet open of vol en-

 

de naden ouersten sijn si pleyn ende slecht

 

ende si en sijn in gheenre wijs zarp of hoe-

 

kich. ende nader geleghentheyt alte ho-

 

ge ende nader grootheyt sijn si alre meest

27695

ende al ist dat si cleyn schinen van verre

 

nochtans sijn si sonder ghetal dan den

 

genen alleen diese tellet so is daer wel

 

een eynde aen | ende nader moghentheyt

 

ende naden werck so sijn die sterren meest

27700

doechdelic binnen den lichamen want

 

die sterren sijn dese nederste dingen win-

 

nende verwandelende ende behoudende

 

ouermits wtseyndinghe hare radien ende

 

si sijn verlichtende dye duysternis der

27705

nacht Item si sijn vervullende eenfor-

 

melic haer lopen in horen hemelen in die

 

teghenwoerdicheyt der sonnen vanden

 

welcken si haer licht ontfanghen ende in

 

horen opganc ende onderganc sijn si lucht

27710

menichfoudelic verwandelende. want

 

nv beroeren ende verwecken si tempeest

 

ende onweder ende als nv maken si claer-

 

heyt ende schoen weder als beda seyt en-

 

de si brenghen voert verwandelinge ende

27715

verkeringhe der verwen ende sprenkelin-

 

ghe der radien als nv blijde als nv droe-

 

ue Item si sijn den scipluden geluckich

 

ende stuerense ende wijsen hem die we-

 

ghen inder zee daer die sterren te samen

27720

vergadert sijn daer geuen si meest lichts

 

Alst openbaert in desen sterren diemen

 

plyades hiet ende galaxia Ende dit coemt

 

daer bi toe dat dese also schoen schinen

 

buten die ander om des wil dat si mal-

27725

canderen also na bi staen mer stonden si

 

elck alleen soe en souden sijs niet doen

 

Item om dies wil dat die sterren alsoe

 

hoghe ende alsoe verre van ons staen

 

daer om mogen wi elck kennen of sien

27730

van malcandere want wanneer die ster-

 

ren recht bouen cenich ons hoefds staen

 

so sijn si ons alre naest ende dan schinen

 

si alre minste te wesen mer hoe dat si van

 

onsen gesicht verder sijn hoe dat si meer-

27735

re schinen want in haren onderganc schi-

 

nen si meerre te wesen dan si op cenich

[fol. 181r]

 

ons hoefds sijn | cenich is te segghen

 

een settinghe die recht bouen onse hoeft

 

staet als beda seyt Item die sterren als

27740

marcianus seyt sijn in horen circulen mit

 

sanghe voertgaende want alle die tho-

 

nen vander musiken werden onder den

 

sterren geuonden noch die swaricheyt

 

der nederster sterren en maect gheen on-

27745

ghelijc gheluyt mitten ouersten of eni-

 

ghe aenwisicheyt noch oec mitten mid-

 

delsten sterren noch oeck verkeert weder

 

om Die scarpicheyt der ouerster sterren

 

en verderft niet die swaricheyt of dat ge-

27750

luyt der nederster sterren Item aristoti-

 

les seyt int boeke datmen noemt de ce-

 

lo et mundo Die sterren sijn wt der mate-

 

rien des lichaems vanden hemel inden

 

welcken si gheset sijn ende gheuesticht

27755

ende daer om sijn si natuerliken blincken-

 

de als die hemel is daer si in geweynt

 

werden waer af dat alle sterren hebben

 

haer proper licht sonder die maen mer

 

al is dat sake dat die sterren van hem sel-

27760

uen vol lichts sijn ter verteringe noch-

 

tans nemen si haer volcomentheyt ha-

 

re claerheyt vander sonnen Item die ster-

 

ren deylen haer doecht ende haer claer-

 

heyt mit malcanderen want die een ster-

27765

re meerret die claerheyt des anders als-

 

men seyt inden boeke vanden coniuncti-

 

en der planeten Item die sterren sijn in

 

horen properen circulen ende properen stoe-

 

len onthouden ende daer om al is dat sa-

27770

ke dat die cirkel des eens onderwijlen

 

des anders cirkel ingaet daer om en la-

 

ten die sterren haer eyghen sterren niet

 

after noch en sijn den anderen oec geen

 

hinder daer si ouergaen of si en doen mal-

27775

canderen gheen ongelijc noch onrecht

 

Item marus seyt dat sommighe ster-

 

ren snelliken opgaen ende snelliken neder-

 

gaen ende sommighe gaeter traechlic op

 

ende snelliken onder ende sommighe sijn dair

27780

die te zamen opgaen ende nochtans en

 

machmen niet sien dat si te samen onder-

 

gaen ende dese vreemdicheyt des op-

 

gancs ende ondergancs gheualt van on-

 

gheliker hoecheyt vanden circulen in

27785

welken si opgaen of vanden opheffingen

 

ende nederdruckingen der clymaten dair

 

si schinen onder te gaen want na meni-

 

gherhande opheffinghe of nederganc

 

des hemelschen lichaems so gaen si op

27790

of neder in menigerhande tiden Item

 

die sterren onderscheyden ende verwande-

 

len die tiden vanden iaren vanden maen-

 

den ende vanden daghen want als aristo-

 

tiles seyt int boeke vanden proprieteyten

27795

der elementen | die verwandelinge des

 

tijts en is niet dan om die wandelinge

 

der sterren in diuerschen teykenen op die

 

climata want anter vander verwandelin-

 

ghe der manen alle xxviij. dagen of van-

27800

der verwandelinghe van venus ende van

 

mercurius in allen x. maenden of dien

 

min of vander verwandelinghe der son-

 

nen in elken iaer of vander verwande-

 

linghe van maers in tween iaren of iupi-

27805

ters in xij. of saturni in xxx. of vander

 

coniunctien of vander verwandelinge

 

der tripliciteyten of vander triplicitey-

 

ten in cc. ende vijftich iaren of om die ver-

 

wandelinghe der fixer sterren des he-

27810

mels want si werden in hondert iaren ver-

 

wandelt in enen graet der welker ver-

 

wandelinghe gheualt alle xxxvi. du-²⁷⁸¹²

 

sent iaeren | ende ist grote iaer twelc tlest

 

is alre dinghen Hier toe heeft aristoti-

27815

les gheseyt int selue boeck. mer in cice-

 

roes boeke seyt macrobius dattet eyn-

27812 36 Handgeschreven tekst in rechtermarge (36-37): 'nota iae[...]'.

[fol. 181v]

 

de des wereltlick iaers is wanneer dat

 

alle die sterren die aplanes heeft van een-

 

re zeekere stede weder comen totter sel-

27820

uer stat ende dat willen die philosophen dat-

 

tet geualle na dat xv. dusent iaren vol-

 

brocht sijn etcetera Ende so wes daer die phi-

 

losophen of gheseyt hebben dat salmen

 

voer waer houden want het en hoert ons

27825

niet toe te wisen wanneer dat leste eyn-

 

de wesen sal mer dat heeft die ghene al-

 

leen bekent die maker is der tiden. en-

 

de die de momenten ende die tiden hout

 

in sijnre moghentheyt of machten

27830

Dat xxiij. capitel van een sterre ghenoemt

 

polus

 

POlus als beda seyt is een alte cley-²⁷⁸³²

 

nen sterre vander welker alle dat ouer-

 

ste deel des hemels alsoe ghenoemt is

27835

Item polus is tweerhande als arthi-

 

cus ende antharticus Polus arthicus of noer-

 

delic is die welke ons altoes openbaert

 

want si altoes bouen ons is. mer polus

 

antharticus dat is zudelic die recht tegen

27840

polum articum geset is die ons altoes

 

onsienlic is. tusschen desen tween polos

 

als tusschen tween vtersten scheydelen

 

der werelt wort dat firmament altoes

 

omghekeert. dese twe poli en werden

27845

nymmermeer van hore stede beroert noch-

 

tans gaen si circulariken dat is ront als

 

een cirkel inden omloep Item die asse

 

wort wtghesteken vanden polo totten po-

 

lum biden middel des centers vander

27850

aerden bi welker ouermits gewelt alle

 

des firmaments si beroert ende ghegre-

 

pen wort Item dese asse en is niet mate-

 

rialic mer is billiker een verstandelike li-

 

nie die bescheydelic getogen is vanden

27855

polo totten polum mit eenre rechter ma-

 

ten als een linie vanden enen punt totten

 

anderen bijder welker als bijden middel

 

der werelt dat firmament gheweyndt

 

wort mit ewigen gripinghen Item polus

27860

is een sterre die welke nader gelegent-

 

heyt alre veerste is ende naden lope alre

 

snelste ende na onsen aenscouwen alre min-

 

ste ende naden wercke alre nutste want bi

 

sijnre gelegentheyt werden die gelegent-

27865

heyt ende dye eynden der anderen sterren

 

ende der hemelscher circulen onderkent.

 

waer af dat dese sterre sonderlinge naer-

 

stelic aengesien wert vanden astrologis

 

Item dese sterre is van alte cleynen cir-

27870

kel ende corten bescreuen om dat si also on-

 

mate verre van ons ghelegen is ende si ver-

 

bercht haer grootheyt om die onberoer-

 

licheyt haerre gelegentheyt ende die men-

 

schen diese aenscouwen maect si seker van

27875

dinghen die si begeren ende daer om hiet

 

si sterre der zee want si die scipluden stuert

 

ende wijst des nachts inden rechten wech

 

Item ouermits hoerre gelegentheyt

 

so toent si tmiddel van alle den hemel ende

27880

biden omganc des teykens datmen arc-

 

turus hiet dat haer so na bi is so is si on-

 

derscheyden vanden anderen sterren van

 

wes sibbicheyt si polus articus genoemt

 

is als beda seyt

27885

Dat xxiiij. capitel vande seuensterre

 

ARcturus is een teyken dat gheset²⁷⁸⁸⁶

 

is van vij. sterren ghelegen inder as-

 

sen ende in hem seluen omgeweyndt als ysi-

 

dorus seyt ende want die cirkel deser vij. ster-

27890

ren om geweynt wert ter manieren van

 

enen wagen so hietenen die latijnschen

 

septemtrio ende om dat si der asschen also

 

nae sijn so en gaen die septemtriones niet

 

onder daer om dat si sonderlinge hoech

27895

sijn ende si oec den assen ende den polo alsoe

 

na staen Item dat selue cirkel hiet oec ar-²⁷⁸⁹⁶

27832 P Lombarde, 2 regels hoog (15-16), met representant.

27886 A Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant.

27896 40 Handgeschreven tekst in ondermarge: 'van die figuer des wagens diemen sien mach'.

[fol. 182r]

 

thophilax daer om dat archon dat is yli-

 

cem den beerin volcht ende den ouden hie-

 

ten den seluen boeten of boethen daer

27900

om dat hi aen den wagen hinck of hangt

 

of cleeft twelc veel sterren een bescou-

 

welic teyken is onder die welke arctu-

 

rus is die properlic een sterre is ende ghe-

 

set naden start der meester beerinnen want

27905

van deser sterren is alle die constellaci arc-

 

turus ghehieten als ysidorus seyt ende bil-

 

liken hiet si arcturus van artando dat is

 

dwingende want vanden eersten deel staet

 

die coude op om dat si also verre vander

27910

hetten der sonnen is want die gaterkens

 

vander aerden werden gedwongen ende

 

gebonden ouermits dier coutheyt Item

 

daer openbaeren vij. sterren die vol radyen

 

sijn mit blinckender formen vanden wel-

27915

ken die vier voerste gheordineert wer-

 

den als vier raden in enen wagen effen

 

ghelijc van malcanderen staende ende die

 

drie die daer na volgen werden gedispo-

 

neert ter manieren van enen haluen cir-

27920

kel Item si werden gheset bijder assen

 

onder den polo want altoes gaen si om

 

polum als om enen centrum als grego-

 

rius seyt. altoes werden die vij. sterren ge-

 

weyndt ende gekeert bijder assen ghelijc

27925

dat die beer of berin biden pael altoes

 

omgaet daer hi aen gebonden is ende dair

 

om hiet dat meeste cirkel vrsa dat is be-

 

rin Item macrobius seyt dat die cirkel

 

altoes omgheweynt wert ende en gaet

27930

nymmermeer totten leechsten | grego-

 

rius seyt wanneer dat die cirkel die drie

 

sterren op heft so neycht hi die vier tot-

 

ten leeghen ende also verkeert als hi die

 

vier op heffet so neycht hi die drie neder-

27935

waert Item gregorius die cirkel van arctu-

 

rus is die hoechste onder alle die ouertse

 

cirkelen want hi leydinck dat is polus

 

naest is ende hi is seer goet te sien ende te

 

kennen vanden menschen. nymmermeer

27940

en is vre vander nacht hi en mach ghe-

 

sien werden ten waer dattet mit neuelen

 

of mit andere donckerheyt benomen wor-

 

de Item marus seyt dat hi des winters

 

in sinen opganc is seer blinckende mit

27945

eenrehande vonkeliker irradiacien als

 

voncskens sijn radien wt schietende ende

 

verboetscapt starken vorst ende beuriesin-

 

ghe des waters ende der aerden

 

Dat xxv. capitel vande winters morge sterre

27950

ORizon is een sterre die des winters²⁷⁹⁵⁰

 

op gaet ende verwecket reghen ende

 

tempeest Ende is daer om orizon gehieten

 

van ortus et mundacione aquarum | om dies

 

wil als si op gaet so reghenet ende wayet

27955

gaern als ysidorus seyt ende wort ghedis-

 

poneert ter manieren van enen gewapen-

 

den man die sijn voeten ende sijn armen ge-

 

wapent wt steect Item sijn lancheyt wort

 

bi na wtgestrect bijder breetheyt drier tey-

27960

kenen als marcianus seyt ende hi schijnt ende

 

blinct sonderlinge int teyken van taurus als

 

die selue seyt Het is een constellaci die

 

seer notabel is ende om hore grootheyt ende

 

scoenheyt ende om hare sceppenis ende oec om

27965

hare doechden so strectse hoer al van ari-

 

es tot gemini toe als marus seit ende maect

 

alle dat ouerste pleyn vanden drien teyke-

 

nen claerre ouermits die schoenheyt haers

 

blickens ende is een teyken der toecomender

27970

claerheyt wanneer dat si blinckende voert

 

coemt of si gewapent waer. ende coemt

 

si oec doncker ende neuelachtich voert

 

so beteykent si vuyl weder Item wan-

 

neer dat die zon is inden teykenen ori-²⁷⁹⁷⁴

27975

oms in cancro ende in gemini so gaen alle

 

dingen op ende draghen vrucht die welke

27950 O Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant.

27974 orioms Lees: orionis.

[fol. 182v]

 

voetsel nemen vanden wateren ende vander

 

luchten als die selue seyt Item het is

 

een sterre diemen canicula hiet die de con-

27980

stellaci van orizon volcht die fel ende quaet

 

is als die astrologi segghen vander wel-

 

ker men seyt dat si iupiters hont was na-

 

den fabulen als die selue seyt. mer dese

 

sterre diemen canicula hiet ende opgaet

27985

inden leeuwe dese is hinderlic ende daer

 

om hieten die daghen honts dagen | als

 

gregorius seyt Daer om orion in horen op-

 

ganck beteykent si tempeest ende onweder

 

mer nader claricheyt der sonnen werct

27990

si ter vruchtbaricheyt der aerden als die

 

son in cancro is. want soe bercht si haer

 

also meer onder die radyen der sonnen en-

 

de dan en gheeft si den nedersten geen

 

claerheyt ende si gaet weder op in iulio dat

27995

is in die maent wanneer die zon opgaet

 

in gemini totten circulen die daer voert

 

gaen wanneer dat die aerde grote onge-

 

temperheyt der luchten lijdt als totter

 

heter qualiteyten als marcianus seyt

28000

Dat xxvi. capitel vande cleyne reghenach-

 

tighe sterren

 

HYades diemen succule hiet dat sijn²⁸⁰⁰²

 

eenrehande reghenachtighe ster-

 

ren inder welker opganck die regenen

28005

ghemenichfoudicht werden als ysido-

 

rus seyt. want in dien tiden werden die

 

wazemen vander zee ende vander aerden

 

ouermits ghewelt der sonliker hetten

 

totten ouersten ghetogen welke waze-

28010

men ouermits beroeringhe deser sterren

 

ghescheyden werden in regen ende daer

 

om werden dese sterren hyades ghehie-

 

ten dat is succule want die hnmoren aen-²⁸⁰¹³

 

treckende ende resoluerende seytmen van-

28015

den fabulen dat si also opgehaelt werden

 

als ypinus seyt Dese sterren hebben hair le-

 

gentheyt int voerhoeft vanden stier als

 

marcianus seyt ende als die dach wtgeste-

 

ken wert ende gelengt ende die zon heter

28020

op climt so pleghen die sterren diemen

 

hyades hiet eerst te openbaren Als gre-

 

gorius seyt ouer iob xx. Ende wanneer dat

 

si van saturnus ghedruct werden so winnen

 

si menigerhande tempeesten als beda

28025

seyt Die coernen wassen vruchtbaerlic in-

 

den opganc van hyades want dan werden

 

si nat gemaect vanden regen Item dye

 

constellaci heeft veel claerre plyades

 

sterren die bi den omganc gheordineert

28030

sijn ende die op gaen inden xvi. graden van

 

cancer die gaen op ende bedroeuen die

 

lucht in horen opganc

 

Dat xxvij. capitel vande vij. sterren

 

PLyades sijn zeuen sterren ende sijn²⁸⁰³⁴

28035

ghenoemt nae pluralitas wan-

 

ter vele sijn die hem nae bij sijn nochtans

 

sijn si van malcanderen onderscheyden

 

als gregorius seyt. si gaen des winters

 

op ende hoe dattet weder claerre ende

28040

couder is hoe dat si vanden anderen bat

 

onderkent wert Mer daer isser een van-

 

den seuen die schijnt of hi schoele want

 

si en openbaert haer niet al noch si en ver-

 

bercht haer niet al Dese heeft hoer ste-

28045

de tusschen den knyen vanden stier als

 

ysidorus seyt Die son maect enen wech

 

inder maent van iunius bij plyades en-

 

de dan wort die hetten der luchten ge-

 

tempert ouermits leyntighen reghen

28050

ende dan so wort die aerde versiert mit

 

schoenheyt vanden bloemen | als ma-

 

rus seyt Om deser saken wille seytmen

 

dat iuno maxam minnede. want het

 

wort geuisiert dat si een van desen sterren

28055

was ende was moeder van mercurius na-

 

den visieringhe der poeten als marus

28002 H Lombarde, 2 regels hoog (26-27), met representant.

28013 hnmoren Lees: humoren.

28034 P Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant.

[fol. 183r]

 

seyt Item albumaser seyt dat die plya-

 

des opgaen inden xvi. graden van tau-

 

rus ende mit den hyades ende mit sijnre be-

28060

roeringhe bedroeuen si die lucht

 

Dat xxviij. capitel vande honts sterre die in

 

die hete daghen haer cracht toent

 

CAnicula is eenrehande alte heten²⁸⁰⁶³

 

sterre dye opgaet als albumaser

28065

seyt inden xxix. graden van cancer in wes

 

opganc grote droefnis der luchten wort

 

Van deser sterren worden die honts da-

 

ghen ghehieten inden welken seer sorch-

 

liken is bloet te laten of medecijn te ge-

28070

uen om dat die ouerganc der ongetem-

 

pertheyt vander luchten also groot is

 

van hetten waer af dat ypocras seyt in-

 

den afforismen dattet voer canis ende

 

na canis ende onder canis quaet mede-

28075

cijn te nemen is dat is als dese sterre ca-

 

nicula regneert ende oec seyt hi in con-

 

mento dat voer den opganc deser ster-

 

ren ende inden opganc ende naden opganc

 

vluchs ist grote vrese laxerende mede-

28080

cijn te gheuen want dan is die lucht he-

 

te ende droghe als van enen heten teyken

 

ende vander heter sterren ende vander son-

 

nen die dan inden leeuwe is mit canicu-

 

la want van eenre cleynre medecinen so

28085

wert dat lichaem alte heet ende alte dro-

 

ghe ende bi auenturen soude daer die

 

coerts na volghen ende die medecijn sou-

 

de en wech wazemen ende soude alte seer

 

wercken. want die sweetgaten des li-

28090

chaems dan vander hetten der luchten

 

open sijn Item gregorius seyt dat dye

 

hetten van buten die crachten der me-

 

decinen wt trecket waer af dat warm wa-

 

ter weder staet der solucien ist dat die het-

28095

ten der luchten starck is ende want die bin-

 

nenste doecht dan cranck is soe wert si

 

dan meer ghecranct ouermits der me-

 

decinen of der latinghe Item wanneer

 

dat dese sterre regneert inden hemele

28100

waert dan also dat in dien tiden een men-

 

sche ghebeten wort van enen hont mit

 

enen tant welken tant die sterren toe-

 

behoert soe soude dye mensche binnen

 

tsaers steruen al waert also nochtans dat²⁸¹⁰⁴

28105

die wonde ghenesen worde | nochtans

 

soude hi binnen tsaers steruen Dese da-²⁸¹⁰⁶

 

ghen duere vanden xv. kalende augusti²⁸¹⁰⁷

 

totten nonas van septembri Ende also sijn

 

daer l. daghen alsmen seyt

28110

Dat xxix. capitel vande claerheyt

 

LVx als basilius seyt is een ghe-²⁸¹¹¹

 

daente die hem seluen ghelijc is

 

altemael of ouer al Item vanden licht

 

eerst te weten wattet is naden dinge of-

28115

fet een substanci is of een toeual. die auc-

 

toren spreken menigerhande Want aristotiles

 

seyt dattet licht geen lichaem en is noch

 

vanden lichaem gheuloyet Damascenus seyt

 

oec dattet licht gheen proper substanci

28120

en heeft Item sinte augustijn seyt ouer

 

genesi totter letter Tlicht is een lichame-

 

lic substanci alte sonderlinge seer simpel

 

inden geslachten der lichamen ende is seer me-

 

nichfoudelic inder machtelicheyt ende is al-

28125

te seer beroerlic ende schiet doer los ende

 

vry ende en heeft geen wederstant ende wint

 

ende raet die ongelike ende contrari sijn ende is

 

vluchs bekeerlic ende is begin alre natuer-

 

liker beroeringe ende is volmaectelic ende

28130

vrolic ende meynersom want inden lichaem

 

en is geen dinc nutter dan dat licht noch

 

niet bequamer noch niet scoenre noch snel-

 

re noch subtijlre noch onpijnliker noch

 

geen dinc en wort doechdentliker geuon-

28135

den daer is onderscheyt tusschen lux ende lu-

 

men nochtan hieten wise in duytsche beyde

28063 C Lombarde, 2 regels hoog (07-08), met representant (08).

28104 tsaers Lees: tsiaers.

28106 tsaers Lees: tsiaers.

28107 11 Handgeschreven tekst in rechtermarge (11): 'Iulius'.

28111 L Lombarde, 2 regels hoog (15-16), met representant.

[fol. 183v]

 

licht ende daer om is dit quaet duytschen

 

dattet een leke mensch verstaen sal mo-

 

ghen want lumen is een afuloyinghe

28140

van lux of een schininge der radien die

 

afuloyende is vander substancien van lux

 

Item lux is die rechte fonteynlike sub-

 

stanci op die welke lumen hem pijnt te

 

comen want lux in hem seluen waer dat een

28145

toeual so waert van node bi hem seluen

 

yemant een toeual Item dat toeual werct

 

bi hem seluen vander naturen ouermits der

 

formen sijns onderleggers want waert

 

also dat lux een toeual waer inder luchten

28150

so wrocht lux vander naturen ouermits

 

die form der luchten twelc niet wesen en

 

mach Item lux wandelt sijn subiect dat

 

is dat onder hem is twelc openbaert is

 

want lux is natuerlic int oesten mer ge-

28155

meynlic int weste. ende lux dat int oest is

 

wint tlicht dat hem naest is ende alsoe

 

voert tot int weste toe want sijn acciden-

 

cien dat ic toeuallen hiet en verwande-

 

len sijn subiect niet noch si en doen buten

28160

dier niet vten welken men sien mach dat

 

lux gheen accidens en is dat is toeual

 

Item waert sake dat lux accidens der

 

luchten waer so soude die lucht van no-

 

de haestelic beroert werden vanden oes-

28165

ten totten westen mit snelliker beroerin-

 

ghe van lux ende dat en mach der luchten

 

noch ghenen element gheuallen dat si

 

also snelliken beroert moghen werden

 

Item daer en is gheen dinc edelre dan

28170

lux | dat accidens dat is die toeual is on-

 

edelre dan die substanci waer af dat ghe-

 

sien wort dat lux gheen accidens en is

 

want die lucht alte veel onedelre is dan

 

lux Mer is dat sake dat lux een lichaem

28175

is dat is swaer te verstaen hoe dat lux

 

inder luchten wesen soude of mit enigen

 

doerschinighen lichaem als inden cris-

 

tal want twe lichamen niet te gader we-

 

sen en moghen in eenre stat ende noch-

28180

tans en ist niet onbequamelic noch on-

 

mogelic datmen lux set voer een licha-

 

melic substanci ende dattet te gader we-

 

sen mach mit enen anderen lichaem want

 

wij sien datmen asschen ende water te ga-

28185

der voecht ende mengt behoudelic eens

 

yghelics sijnre substancien ende sijnre ste-

 

de. also te verstaen dat een yghelic sub-

 

stanci besloten is mit sijns selfs begri-

 

pe want hoe veel dat water ende asschen

28190

ghemenghet werden nochtans bliuet

 

water in sijnre lichamelicheyt dat is in

 

sijnre substancien nochtans in deser ver-

 

gaderinghe en sijn si te gader niet twee

 

lichamen te gader in eenre stede Mer

28195

ymmer heuet water sijn proper stede en-

 

de die assche hore stede aldus mach lux

 

wesen inder luchten of in enen ygheli-

 

ken anderen lichaem nochtans dat een

 

yghelic van desen delen behouden mach

28200

bliuen want als lux van onder in gaet tot-

 

ten binnensten der luchten of des cristals

 

heeft sijn stat opten gangher van hem

 

ende op den ghenen diet scheydende is

 

vander substancien des lichaems dat hem

28205

toe geuoecht is al ist dattet niet geuoelt

 

noch gesien en mach werden mit enighen

 

sin om die simpelheyt sijnre substancien mer

 

ymmer dat veel wonderliker is veel luces

 

die onghemengt te zamen vergaderen ende

28210

nochtans mitter vuericheyt werden si een-

 

lic versament dat nochtans die substanci-

 

alike form eens ygelics behouden bli-

 

uet mitter welker si vander ander noch-

 

tans scheelt | al ist dat si gheen en is | bi

28215

dat die ander is die materialic of forme-

 

lic is Als dyonisius openbaerlick seyt

[fol. 184r]

 

ende leert wes mans dese woerden sijn

 

Die maen vanden lampen al ist dat si al

 

te samen in enen huze sijn. nochtans

28220

hebben si een naerstelick onderscheyt

 

van malcanderen die onderscheyden is

 

vander enicheyt mit eenre eniger onderken-

 

ninghe want wi sien tot eenre stede dat

 

veel lampen onsteken sijn nochtans en

28225

mogen wi int gemeyn dat een licht voir

 

dat ander niet gescheyden mitten gesicht

 

mer als die een lamp en wech gheto-

 

ghen is so en haelt si tlicht der ander lam-

 

pen niet af noch en laet den anderen van

28230

horen licht niet ende nochtans wast van hem

 

allen een natuerlike menghinghe en-

 

de een volmaecte enicheyt | ende hare

 

gheen en was belet van dien lampen of

 

lichten bi hem seluen Hier toe heuet di-

28235

onisius geseyt wt welken woerden hi open-

 

baerliken leert dat die lichten te samen

 

vergadert moghen werden nochtans dat

 

die substancialike ende accidentalike pro-

 

prieteyt eens yghelics behouden mach

28240

bliuen die si mit hem voeren ist toegaen-

 

de of en wech gaende Item als dyoni-

 

sius seyt so is lux een substanci wesende

 

in haer seluen vander welker eenrehan-

 

de radien gaen ende een verlichtinghe der

28245

andere lichamen want lux lucht altoes

 

in hem seluen ende nochtans altoes niet

 

en verlicht mer alleen wanneer dattet

 

een lichaem vint datter bequaem toe is

 

als totter verlichtinghe als augustinus

28250

seyt Die substanci der hemelen ist licht der

 

naturen twelc inden lichaem deerste stat

 

hout ende nochtans en verlicht die hemel

 

inder duysternis of inder nacht niet en-

 

de daer om lucht lux niet onsienliken ende

28255

inder duysternis ende en verlicht altoes niet

 

onsienliken waer af dat alle creatuer ge-

 

uoelt ende verneemt die doecht des lichts

 

dat is van lux ende niet van lumen want

 

die virtuut van lux maect onsienlic sin

28260

ende beroeren inden dyeren alsmen seyt

 

int boeke der fonteynen des leuens Item

 

albumaser seyt oec int boeke vanden oer-

 

delen der sterren Dat ypocras leerde waer

 

dat sake dattet licht der sterren des nach-

28265

tes die dickicheyt der luchten niet en

 

versubtijlde so soude alle gesielt lichaem

 

verderft werden ende nochtans ist dicwij-

 

le datmen tlicht der sterren des nachts

 

niet en siet mer die werkinge des lichts

28270

is openbaer inder zee alst ebbet ende vloy-

 

et na dat die maen ghenaect tot eniger

 

stat al ist dat si die lucht verlicht of niet

 

Item die cracht van lux werct inden a-

 

deren der aerden daer si dat lumen noch-

28275

tans niet en raect alst openbaert inden

 

mineren ende metallen der aerden die

 

inder aerden gheuoedt ende ghewon-

 

nen werden ende mit corten woerden die

 

teghenwoerdicheyt van lux is noot in

28280

allen ghemengden lichaem bijder wel-

 

ker die contrari dinghen geminret wer-

 

den inden dinghen die vanden elemen-

 

ten ghecomen sijn want lux is ghestort

 

vanden ouersten hemel totten center van-

28285

der werelt toe die welke een is ende simpel

 

in hare substancien ende wortelen noch-

 

tans ist menigherhande nader onder-

 

scheydinghe der ontfanghers als der

 

sonnen of der andere ouerster of neder-

28290

ster lichamen dair die waer substanci is

 

ende die werckinghe van lux mer niet

 

van lumen Item dit was primogenita

 

lux dat is dat alre eerste licht dat ghe-

 

scepen was inden eersten daghe als basi-

28295

lius seyt twelc den sonliken lichaem ende den

 

anderen hemelschen bouen gheuoert

[fol. 184v]

 

wert inden vierden daghe | want die son

 

ende die ander sterren waren leydsluy-

 

den ende voeringhe des eersten lichts

28300

dat is van lumen. die welke ghenoech

 

sijn totter ontfangenis des onlichame-

 

liken lichts om die ewighe verlichtin-

 

ghe sonder verliesinghe sijnre substanci-

 

en want dat licht datmen lux hiet raect

28305

ouer al ende ordineert ende volbrengt al-

 

le lichamen na meer of nae myn dat is

 

nae dien dat si cleyn of groot sijn Item

 

lux twelc een radye is ende fundament al-

 

re verlichtinghe is een inder substancien

28310

twelc niet ghehouden en wert toeual-

 

lentlic van enen nedersten lichaem mer

 

het onthout meer alle die lichamen int

 

aensien der welcker si te mael formalic

 

is al ist dat si in haer seluen materialic is

28315

ende legelic ende daer om lux wantet ma-

 

terialic is heeftet machtelic een deel bu-

 

ten den deel want dat die materi inder

 

machten heeft dat heeft die form inden

 

werke vten welken openbaer is dat wan-

28320

tet vander materien tminste heeft inden

 

geslacht der lichamen ende tmeest van-

 

der formen | het is der formen naere dan

 

der materien. ende daer ist int minste als

 

in enen punte ouermits der materien

28325

mer ouermits der formen ist in alre stat

 

want een yghelic heeft beroert te wer-

 

den totter stede als tot sijnre formen als

 

aristotiles seyt want die form hoe dat si

 

edelre is hoe dat si haer materi meer

28330

wtstect als algazel seyt want om die for-

 

me van lux want si ydelste is inden ge-

 

slachten der lichameliker formen so strect

 

si haer natuer verre ende daer om een punt

 

van lux waer genoech van haer ter ver-

28335

lichtinge der ganser werelt om die edel-

 

heyt haerre materien ende om die ouerste

 

werkinghe haerre formen als algazel

 

seyt Het is een lux simpel ende eenforme-

 

lic in sinen wesen al ist dattet menigher-

28340

hande lichten sijn die onderlinge ghe-

 

scheyden sijn al ist dat si schinen eenfor-

 

melic in enen werck vergadert te sijn noch

 

dat een licht en gaet in die substanci des

 

anders lichts niet al ist dat si sinliken schi-

28345

nen een licht te wesen daer om en ist niet

 

onbequaem te setten twe lichamen te ga-

 

der te wesen vanden welken dat een sub-

 

tijl is ende dat ander formael of geformt

 

ende alsoe meer als een complement dat is

28350

vervullinge bij dat ander is mer tander

 

is materiael ende onuolcomen ende twe glo-

 

rificeerde lichamen inden seluen daert

 

niet wesen en mach want en gheen ma-

 

teriael of formael mach in enighen we-

28355

sen int aensien des anders. mer datter

 

glorificeert is ende niet glorificeert mo-

 

gen te gader wesen sonder enich onbe-

 

quaem als augustinus bescheydeliken seyt

 

Item basilius seyt dat lux alte beroerlic

28360

is want het beroert hem sonder aflaten ende

 

wint recht wt ende al om ende om in allen si-

 

den hem roerende ende vloyende want van

 

sijn selfs weghen wort rasch beroert Item

 

lux is bouen allen dinghen werkende ende

28365

doerschietende ende winnende meniger-

 

hande ongelike dinghen ende wederbrengt

 

die lichamen ende die elementen die te samen

 

gemengt sijn ter enicheyt ende voertbren-

 

get die beschermenis ende die reflexi van

28370

allen radien ende behoutse in haren we-

 

sen of scheytse vanden wesen als calcidi-

 

us seyt ouer thimeum Lux is regeren-

 

de ende stuerende tleuen eens ygelics

 

dincs ende natuerlic menichfoudende

28375

Item lux menichfoudicht hem seluen

 

winnende want lux wint lux dat hem naest

[fol. 185r]

 

volcht ende also vaste voert ende aldus in een-

 

re vre vervult een punt alle die werelt

 

mit licht Item lux openbaert hem sel-

28380

uen ende die ander hemelen ouermits sijn-

 

re incorporeringhe int ouerste begripe

 

of pleyn ende lux is makende die doerschi-

 

nighe vuchticheyt als augustinus seyt

 

Item lux verdrijft die duusternis ende

28385

ontbijnt die droefheyt ende melt die lagen

 

ende maect zekerheyt ende brengt alle bli-

 

de ende vrolike gedaenten in ende gheeft al-

 

len dinghen form ende schoenheyt want

 

sonder licht dat lux hiet bliuen alle li-

28390

chamen verborgen ende onbekent Item

 

damascenus seyt hael af dat licht ende alle

 

dingen sullen onbekent bliuen inder duys-

 

ternis Item ambrosius ende basilius seg-

 

gen dattet licht een schoenheyt is alre

28395

sienliker creaturen wes graci ende myn

 

groot is int aensien die alle die ander le-

 

den deser werelt den prijse waerdich

 

maect Item basilius seyt dat dit licht is

 

die alre rustelicste woninge der enghe-

28400

len ende der heyligen bouen den hemel

 

Dit is een openbaer bewisinghe der o-

 

uerster drieuoudicheyt bi enen exempel

 

Dit licht is openbarende ende wtstorten-

 

de sijn claricheyt sonder sijn verminringe

28405

die ontfangen is int ouerste sijns schie-

 

meliken lichaems ende en grondeert hem

 

niet als totten sienliken gheest mer als

 

totter virtuten als ysidorus seyt veel ander

 

proprieteyten die prijsens waert sijn heeft

28410

lux als tot sijnre substancien virtuten ende

 

werckinge wes substancie puerre is dan

 

enich dinc datmen vijnt want al gaet o-

 

uer vulnisse nochtans en wortet niet on-

 

reyn ende wes virtuut werkender is dan

28415

enich dinc dat op aertrijck is ende daer om

 

en wert gheen dinc oerbaerliker geuon-

 

den dan die werckinghe des ouersten

 

lichts datmen hier lux hiet

 

Dat xxx. capitel vant schijnsele

28420

SPlendor dat is eenrehande afuloy-²⁸⁴²⁰

 

inge wtgaende vander substancien

 

van lux | dese claerheyt diemen splendor

 

hiet gaet wt vanden ouersten licht sonder

 

mede menghinghe eenre andere natu-

28425

ren ende is ewich inden dueren mitten licht

 

daert af coemt als augustinus seyt Also

 

rasch alst vuer is also schier ist splendor

 

of claerheyt want waer tfuer ewich die

 

claerheyt waer ewich Dye claerheyt

28430

gaet oec wt vanden licht sonder vermin-

 

ringe des lichts ende sonder beuleckinge

 

der puericheyt vanden licht ende sonder dis-

 

continueringe mitter openbaringe sijns

 

selfs ende der andere mit menichfoudin-

28435

ge sijns selues als basilius seyt

 

Dat xxxi. capitel vant licht

 

LVmen scheelt van lux alst species²⁸⁴³⁷

 

doet vanden genus dat is als die gedaent

 

scheelt vanden geslacht want alle lumen

28440

is lux mer niet verkeert | alle lux en is niet

 

lumen want lumen is eenrehande licht dat

 

afuloyende is vander substancien van lux

 

dat ontfangen is inder luchten of in enigen

 

doerschinigen lichaem ende ouer al omgo-

28445

ten ende omstort Item die auctoer seyt dat

 

lumen drierhande is als reflexum fractum

 

ende directum of rectum | reflexum dat is we-

 

derbuecht als van enen spiegel ende van an-

 

deren gepollijsten lichamen die weder

28450

aensien tlicht dat van hem ontfangen is Dat

 

ander is fractum lumen dat is een ghebro-

 

ken licht als wanneer tlicht coemt tot e-

 

nen lichaem dat een luttel dicke is dat niet

 

altemael dicke of harde en is. tlicht in

28455

hem ontfaet mer om die materi die niet alte-

 

mael onderdanich en is ende als dat licht

28420 S Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant.

28437 L Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant.

[fol. 185v]

 

niet en hout den rechten voertganc mer

 

laet af vanden rechten voertganc ende

 

hiet brekinge der radien Dat derde lu-

28460

men of licht is rechte voert gaende twelc

 

niet verdreuen en wort ende twelc in geen-

 

re manieren enige materie vijnt die hem

 

tegen is of contrari ende mach vriliken doer

 

liden ende maect volmaecte werken Item

28465

daer is een ander licht dat die lucht ende

 

die ander doerschinende lichamen vol-

 

comen maect ende scoen ende verclaert die for-

 

men ende die figuren ende verblijt die ogen

 

Item tlicht is den lijp ogen ende den sie-

28470

ken ogen contrari want die luden mit sul-

 

ken ogen haten tlicht ende brenghet hem

 

moysel ende verdriet in ende tlicht verwect

 

die menschen vanden slape ende vander le-

 

dicheyt ende inprent formen ende gedaenten

28475

int pleyn des spiegels of eens anders

 

pollijsten lichaems wantet tlicht comen-

 

de totten ouersten begrip eenre gepol-

 

lijster materien wederbuycht hem in ge-

 

liken hoeken ende teykent daer die formen

28480

alre dingen die daer teghen comen want

 

datter buten is bijder substancien dat set-

 

tet int ouerste des spiegels bi den beel-

 

de ende bijder figuren tlicht is oec die ver-

 

wandelinge ontfangende nader dispo-

28485

sicien der materien dair dat licht in gaet

 

want die claricheyt des lichts wort ge-

 

meerret in eenre materien die doerschi-

 

nich ende puer is ende wort geminret in een-

 

re heffiger ende donckerre materien want

28490

een doerschinich licht en vint geen we-

 

derstoet inder materien. Ende daer om alst

 

licht sijn radien seyndt doer die materi-

 

en so openbaert sijn eygen claerheyt als

 

dyonisius seyt ende hoe dattet volcomeli-

28495

ker dier materien ingestort wort hoe dat-

 

tet breder gesprayt wert ende wort totten

 

anderen dinghen voirt ghestuert. ende

 

coemt dat licht totter materien die gro-

 

uer is so gheuet den anderen donckere

28500

openbaringe gelikerwijs alst eenre vet-

 

ter materien ingestort wort so wortet on-

 

uolcomeliken gegrepen ende ghiet hem

 

mit allen wt ende van buten openbaret donc-

 

kerlijc want die vetticheyt der materien

28505

belet dat die ontfangen verlichtinge ge-

 

deylt mach werden Ende daer om open-

 

baertet volcomelicste ende wort gemeer-

 

ret inden puersten substancien ende inden

 

groefsten wortet geminret wten welken

28510

openbaert dat vanden alren puersten ende

 

subtijlsten materien tlicht volcomelicste

 

begrepen wort Ende vanden dichten ende

 

den plompen ist contrari

 

Dat xxxij. capitel van radien of wederschi-

28515

nen des lichts

 

RAdius is eenrehande luchtich af-²⁸⁵¹⁶

 

uloyinge vanden luchtenden lichaem o-

 

uermits den welken lux of lumen sijn wer-

 

kinge volbrengt als beda seyt Item van-

28520

den radien so is dat een recht wtgaen-

 

de mit eenre rechter linien totten centrum

 

sonder enige onderscheydinge Die ander ra-

 

die is die ter ziden staet ende gebroken wt-

 

gaende van enen luchtende lichaem ende

28525

als si coemt tot enen lichaem dat doerschi-

 

nich is so en gaet die radie niet rechte

 

voert mer cromt haren lope of beroeren

 

ende dese crommicheyt hiet brekinge der ra-

 

dien Die ander radie is wederbuycht die

28530

welke in sijn begin recht of crom voert

 

gaet mer hi wort verdreuen vanden li-

 

chaem dat hem tegen geworpen wort en-

 

de alsulke wederslach wort bueghinge

 

der radien gehieten als die autoer open-

28535

baerliken seyt Item die luchtende ra-

 

die is beroerlic doende doerschijnlic ende

28516 R Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant.

[fol. 186r]

 

ront ist dat si recht wt gaet Item het ge-

 

ualt onderwijlen dat die radye ghebro-

 

ken wort ende gecromt ende onderwilen

28540

wort si recht teghen enen dinge gewor-

 

pen na dien dattet maecsel der materi-

 

en is dye si vint of raect Dese radie is

 

besloten in een hol ende in een vuchtige

 

wolke ende maect daer menigherhande

28545

werkinghe inder wolken of inder luch-

 

ten als formen verwen ende figuren | alst

 

openbaert inden verwen des hemels

 

boghe die welke anders niet en is dan

 

een inganck der radien in een hol ende in

28550

een waterighe wolke alsmen seyt in li-

 

bro metheororum want wanneer dat die

 

radien haestelic ende euen dicht beroert

 

werden so geuallet dat die lucht al om

 

ontsteken moet werden ende sonderlinghe

28555

als si te zamen lopen ende datter een bre-

 

kinghe der radien coemt want wanneer

 

dat die radien daer onderlinge verga-

 

dert werden so wort daer een wriuinghe

 

ende een stotinge ende also comen die saken

28560

waer om dat die lucht dicwijle ontfengt

 

wort | alst openbaert inden cristal of inden

 

berille die welke ist dat si gehouden wer-

 

den tegen die radyen der sonnen als die

 

son heet schijnt ende datmen dan droghe

28565

werck daer an hielde dat werck soude

 

ontsteken werden

 

Dat xxxiij. capitel vande scheme

 

VMbra dat is een schiem of een te-²⁸⁵⁶⁸

 

genwerpinge eens donckers li-

28570

chaems totten licht of totten lichaem

 

ende die schiem is drierhande nader mer-

 

kinge der philosophen | het is noot dat

 

dat luchtende lichaem ront si ende onder-

 

wijlen meerre dan dat lichaem datter te-

28575

gen geworpen is ende onderwijlen effen

 

gelijc onderwijlen minre | ist dattet ghe-

 

lijc is so maket enen geliken schiem ende

 

ront ende alsulken schiem wort ghehieten

 

chelyndroydes dat is geliken ront en-

28580

de ist minre dan dat hem tegen gheset is

 

so maket enen schiem die neygende is

 

ter breetheyt ende alsulke schiem hiet ca-

 

loydes ende is dat luchtende licht meer-

 

re dan dat lichaem dat hem onder gedaen

28585

is of onder leyt soe maket enen schiem

 

die ten scarpewaert gheneyget is als

 

in enen speer dat scarp is ende alsulken

 

schiem hietmen canoydes vten welken

 

openbaert want die son meerre is dan

28590

die aerde so maect die aerde enen scar-

 

pen schiem Het geualt oec dat die aer-

 

de gheset wort tegen der sonnen die wel-

 

ke als si nv geteykent is stuert den schiem

 

also hoge dat si die maen raect ende be-

28595

smetse ende maect eclipsim vander manen

 

want daer om dat die sonne die heffin-

 

ghe der spera verbi gaet so gaet dit scarp

 

ende neycht ter contrari zijden ende dan o-

 

penbaert die maen ende wort vrilic verlich-

28600

tet Ende wanneer dat die maen recht ge-

 

set is tegen die sonne so maect die maen

 

enen schiem diemen cathaloydes hiet

 

ende daer om stuert si den schiem teghen

 

die aerde ende maect eclipsim aen deen si-

28605

de want alsulken schiem en kan alle dye

 

aerde niet bedecken mitten radien der son-

 

nen mer si wort in sommigen delen ver-

 

licht ende van sulken schiem gheualt eclip-

 

sis in enen clima nochtans dat een ander

28610

clima verlicht blijft als albumaser seyt

 

Item die schiem der hetten vander sonnen

 

is verdruckende ende verbergende dat schijn-

 

sel der sonliker radien ende brengt subti-

 

licheyt ende vruchtbaerheyt inder aerden

28615

ende is vriendinne der serpenten ende is voe-

 

dende die serpenten die inder duysternis

28568 V Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant.

[fol. 186v]

 

leggen ende vercoelt die ghene die inder

 

sonnen wanderende sijn als si inden schiem

 

comen ende vercoeltse ende vertraecht die ri-

28620

picheyt der vruchten ende al ist dat die

 

schiem gheen lichaem en is nochtans be-

 

wijst hi een gedaente des lichaems en-

 

de figureert hem seluen nader beroerin-

 

ghe ende nader rusten der andere lichamen

28625

want als tlichaem beroert wort soe be-

 

roert hem die schiem | ende als hem tlichaem

 

rust so rust die schiem hem want so wair

 

waert een dinc gaet daer volcht hi als

 

die son schijnt ende hoe dat die dach lan-

28630

ger is hoe dat die zon inden hemel ho-

 

ger staet ende hoe dat die schiem des ob-

 

iecten lichaems minre ghesien wort ende

 

alsoe weder om als die zon opgaet of on-

 

der gaet so wort die schiem meerre ge-

28635

sien dan inden middage

 

Dat xxxiiij. capitel vande duysternissen

 

TEnebre dat is duysternis als wan-²⁸⁶³⁷

 

neer datter gheen licht en is want

 

die duysternis bijndt ende hout die oghen

28640

dat si die zon of tlicht niet sien en mogen

 

ende also en ist niet dan een puer berouinge

 

Tenebra hiet oec een doncker lucht of

 

een schiem des donckers lichaems als

 

basilius seyt ende is den licht contrari inder

28645

qualiteyten ende inder ghelegentheyt ende

 

maect anst ende verueernisse ende beneemt

 

schoenheyt der verwen ende minret die sca-

 

melheyt ende voedt slapinghe

28637 T Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant.