Van den proprieteyten der dinghen

Boek 6

[fol. 104r]

 

⁺

+ Blanco bladzijde, met gebruiksspoor: 'het vijfte boeck'.

[fol. 104v]

[houtsnede]

[fol. 105r]

 

Hier beghint dat seste boec vande ouder-

 

dome.

 

ALs gheseyt is vanden¹⁵⁷⁷⁸

 

proprieteyten der de-

15780

len vanden mensche

 

int speciael soe blijfter

 

noch te seggen vanden

 

proprieteyten des men-

 

schen int speciael ende oeck int ghemeyn

15785

nader verwandelinghe des ouderdoms

 

ende naden onderscheyde des geslachts ende

 

der natuerliker dingen mer tegen me-

 

nigerhande schelinghe werden diuers

 

ende contrarie proprieteyten aen gedacht

15790

wt allen desen.

 

Dat i. capitel vande outheit

 

ETas is outheit of een etaet dat is¹⁵⁷⁹²

 

een kint van enen iaer heeft outheit ende

 

een man van xxx. iaren heeft outheit dit

15795

is etate genoemt ende als remigius seyt

 

so en is etas anders niet dan die houdin-

 

ghe der natuerliker doechden na contra-

 

rien beroeringe of lopen of dat die hou-

 

dinge gemerct is nader rusten die daer

15800

tusschen geset is want na deser so gaet

 

een mensche verbi ende sterft ende en

 

blijft nymmermeer in enen staet Of als

 

ysidorus seyt Etas is een tijt des leuens

 

vanden diere beghinnende vanden ont-

15805

fanck der vruchten ende nader outheit

 

af latende Item als constantinus ende

 

ysidorus segghen so sijn vele onderschey-

 

den vanden etaten dat is vanden ouder-

 

dom Die eerste etaet is kinsheit dat is

15810

wanneer die kinder eerst haer tanden was-

 

sen die welke vij. maenden duert ende

 

noch alte tederken is ende is morwe en-

 

de vloyende | want men moetet alden dach

 

voetsteren ende van dien tiden voirt als

15815

vanden seuen maenden leden so coemt

 

ende duert tot seuen iaren toe ende dan

 

hietet kint Infans dat is niet sprekende

 

wantet niet bescheydeliken spreken en

 

can om der tanden wil die noch niet wel

15820

gheordineert en sijn als ysidorus seyt

 

Hier nae coemt puericia want die kin-

 

der noch puer sijn tot haren vierthien-

 

den iaer | ende hiet oeck daer om puericia

 

want die kinder alsoe puer sijn als dye

15825

appel vanden oghe als ysidorus seyt.

 

Desen volghet adolescencia dat is was-

 

singhe ende dese eyndt tot drieweruen

 

seuen iaren dat is totten beghin van twe

 

ende twintich iaren als viaticus seyt en-

15830

de ysidorus seyt tot acht ende twintich

 

iaren | ende die medicus tot xxx. iaren¹⁵⁸³¹

 

daer om dat dese nvt sijn te winnen en-

 

de om starcte te hebben in deser etaten

 

sijn die leden noch morwe ende wtstrec-

15835

kelic ende daer om wassen si om der het-

 

ten wil die in hem dominerende is tot-

 

ter volcomentheit des vervullens | hier

 

nae coemt iuuentus dat is die ioecht en-

 

de dese is die middel onder allen etaten

15840

Ende si is die starcste | ende strect totten

 

vijf ende viertichsten iaer of tot vijftigen

 

ende daer wort die ioecht gheeyndt en-

 

de iuuentus is gheseyt van iuuando dat

 

is helpen want die ionghelinc is ghe-

15845

set int eynde dat hij dan niet meer was-

 

sen en mach ende daer om is hi starc te

 

helpen | desen volget senecta dat is die

 

ouderdom als ysidorus seyt die welcke

 

ouderdom een middel is tusschen dye

15850

ioecht ende decrepitum Decrepitus dat is

15778 A Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (08-13), met representant (09), met penwerk.

15792 E Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant.

15831 iaren In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

[fol. 105v]

 

die leste etaet | wanneer een mensche te

 

mael bestaet te bucken ende duert tot seuen-

 

tich iaren toe of langher als tot xc. die

 

van goeder complexien sijn die medici seg-

15855

gen als ysidorus seyt dat die menschen die van

 

couden bloede sijn dat die dwaes sijn als

 

die wise inden welken dat warm bloet bo-

 

uen gaet want die oude luden inden wel-

 

ken tbloet coudt ende niet warm en is die

15860

sijn plomper van sin dan die ghene dye

 

veel hetten hebben want die oude luden

 

ouermits hare groter outheit soe verwis-

 

selense mer die kinder om hare wellicheit

 

ende om haer lichticheyt van sinnen dat si

15865

niet en weten watten dat si doen soe sijn

 

si onwetende als ysidorus seyt | ende dat leste

 

deel der outheit dat is senium ende is dat

 

eynde des leuens van alle den etaten de-

 

se etaet haelt veel onghemaken of als

15870

goede ende quade als ysidorus seyt | si haelt die

 

goede af want si verlost ons vanden tiran-

 

nen ende vanden machtigen ende der weel-

 

den geeft si een eynde ende si breect dat ge-

 

welt der genoechten ende die wijsheit bloy-

15875

et als in velen ende si geeft ganse raden ende

 

si is eynde der droefheit ende beghinsel der

 

salicheit si is een wechganc vander vresen

 

si is een toeganc totten loon si is volco-

 

men in dye verdient ende is een disposici ter

15880

volmaectheit ende die quade dingen voirt

 

hi mit hem want altoes sijn die oude in

 

derdriete ende in crancheyden daer sijn twe¹⁵⁸⁸²

 

dingen daer die crachte des menschen

 

af verminret werden als suucte ende out-

15885

heit als ysidorus seyt In die ouderdom wert

 

die natuerlike hetten ghelescht ende dair

 

gebreect die cracht die daer regieren sou-

 

de ende die humoer dat is die vuchticheit

 

wort gesolueert ende die doecht der craf-

15890

ten gebreect daer | ende die vleyschicheyt

 

wort verteert ende die zenen werden ghecrom-

 

pen ende die huut gerompelt ende tlichaem

 

wert gecromdt die gedaente veruaert en-

 

de die schoenheit des lichaems wort te

15895

niet ende daer om werden alle dese inder out-

 

heit ende die oude werden vanden luden

 

gelastert ende wort swaer ende onlustich van-

 

den luden geoerdelt ende hi wert van hoe-

 

sten van spuwen ende van hulzen ende vau¹⁵⁸⁹⁹

15900

bulzen ghemoyet thent die assche in as-

 

schen gheresolueert wert ende die puluer

 

inden puluer verkeert wort want in desen

 

spacien des tijts ende der etaten hebben die

 

philosophen dat menschelike leuen be-

15905

screuen inden welken hi verwandelt wert

 

ende loept euendicht totten ende des doots

 

Hier toe ysidorus

 

Dat ij. capitel vande doot

 

MOrs dat is die doot daer om dat si¹⁵⁹⁰⁹

15910

bitter is Item men sal weten als ysidorus

 

seyt dat die doot drierhande is als zuer

 

onrijp ende verdient Die eerst is der kinder die

 

ander der ionghelingen | die derde is na-

 

tuerlic ende der ouder Item alle dode an-

15915

ter het is een like of een vulic die dode

 

hiet funus dat is een like vanden coerden

 

die ontsteken waren of sijn die welke coer-

 

den die oude wijleneer plaghen te dragen

 

voer die baer des armen menschen mit

15920

wasse omghegort Cadauer dat is vulic

 

van cadendo geseyt dat is van vallen | als

 

wanneer die dode valt dat hi dan int graf

 

wert gheworpen ende dan wort hi defunc-

 

tus ghenoemt dat is begrauen ende het is

15925

oeck genoemt sepultus etcetera Die ander

 

proprieteyten des doods soeket neder-

 

waert van desen sesten boeke int eynde van-

 

den siecheden Na desen is te seggen van-

 

den proprieteyten des menschen als totter

15930

kinscher outheyt ende eerst van sijnre win-

15882 derdriete Lees: verdriete.

15899 vau Lees: van.

15909 M Lombarde, 2 regels hoog (18-19), met representant.

[fol. 106r]

 

ninghe want sijn sceppinge is also veel

 

hoger bouen der sceppenis der dieren als

 

die mensche waerdiger is niet alleen na-

 

den gedachten mer oec nader getem-

15935

perder complexien des lichaems aristotiles

 

seyt libro ij. Ghelikerwijs dat gout of sil-

 

uer hem heeft totten minsten datter ge-

 

munt is alsoe hebben hem alle disposicien

 

der ander dieren totten mensche wan-

15940

neer si totten mensch gelijct waren wair

 

af want die mensche die waertste crea-

 

tuer is van alle den creaturen so is die

 

natuer getwiuoudicht den mensche te

 

gheuen die edelste lede ende menigher-

15945

hande die bequaem sijn den werken die

 

oec menigherhande sijn waer om dat van

 

sijnre scheppinghe naden lichaem cor-

 

telic sommighe punten te segghen zijn

 

Dat iij. capitel van de sceppinge des kints

15950

ITem vander sceppinge des kints¹⁵⁹⁵⁰

 

wort behoeft een bequaeme ma-

 

terie ende een nutte stede ende dienst der na-

 

turen als hetten als causa efficiens dat

 

is een werckende sake ende een gheest in-

15955

vloyende den lichaem een craft in of een

 

virtuut ende die dat lichaem regierde Item

 

die materi des kints is een zadelic hu-

 

moer die vanden zade gecomen is ende dic-

 

ke bijder daet der winninge wt allen de-

15960

len haerre beyder als des vaders ende der

 

moeder | eerst gesprayt in die stede des

 

ontfangs die aentreckende is ouermits

 

craft der naturen ende wert inden cellekens

 

der moeder vergadert ende wort te gader

15965

gemengt ouermits der hetten die dair

 

werckende is want waer dat sake dat die

 

menghinge des verduwende bloets der

 

beyder ouders niet en worde so en moch-

 

te die sceppinghe des kints niet wesen

15970

want die materi des bloets die vanden

 

man gaet is dicke ende hete | want ouer-

 

mits sijnre groter dickicheit en macht

 

hem niet breyden ende vander overuloedicheyt der

 

hetten soude die materi des kints ver-

15975

derft werden ten waer dattet getempert-

 

heit crege vander materien des wijfs

 

bloede dat contrari gedaente heeft ende de-

 

se materie wanneer si coemt in die celle

 

der rechter siden so coemter een knecht-

15980

ken af ende in die lufter een meysken | on-

 

derscheyt valter of diuersiteytscap ick en

 

kans niet duytschen om den bouenganc

 

der hetten billiker in die rechter side dan

 

in die lufter aldus seyt constantinus ende aristotiles

15985

libro xv. Is dat sake dat dye doecht des

 

bloets verwinnende is inden man so salt

 

den vader gelijc wesen ende also verkeert | ende

 

si is effen gelijc in beyden so salt hem bei-

 

den geliken | dese materi ouermits der

15990

doecht der hetten gecoect wert mit enen

 

alte dunnen vellekijn ommeuangen bin-

 

nen den vellekijn die claerheit des melcs

 

wort ghewronghelt ende dit vellekijn is

 

die materi vanden embrio dat is daer

15995

tkint in leyt twelc een scoe is ende een dec-

 

sel waer af dattet kint ghedect wort in-

 

den buke der moeder ende dese scoe coemt

 

mitten kinde wt alst gheboren wert als

 

die tangheskens gescoert sijn daert me-

16000

de aen der moeder hinck ende waert sake

 

dattet daer in bleue als inden buke mit

 

eniger auenturen nader dracht so sou-

 

de twijf in vresen bliuen ende als die ont-

 

fangen materie die daer vergadert inden

16005

cellen so ouerseyndt die natuer dat men-

 

strualighe bloet van wes hetten ende hu-

 

moren die ontfangen dracht geuoedt

 

wert als galienus ende constantinus seggen want

 

dat saet dat gecoaguleert wert mit den

16010

gheest ende mit der natuerliker hetten vol

15950 I Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant.

[fol. 106v]

 

is ouermits sommigen aderen ende arteri-

 

en die gewassen sijn vander substancien des

 

saets ende versament mitten menstrualighen

 

bloede trect dat voetsel na hem ende dat

16015

was noot op dat die materi des kindes

 

geuoedt mocht werden bijden aderen

 

ende dat hem die gheest gegheuen mocht

 

werden bijden arterien mit desen tween

 

als mitter zadeliker materien ende mitter

16020

voedeliker humoren werct die natuerli-

 

ke hetten mede welke hetten daer bin-

 

nen gesloten bijder cracht die inferme-

 

rende is pijntse haer te sceppen ende te

 

vormen die lede des lichaems vanden

16025

kinde want vanden wesen dies zaedts

 

formeert si die herssen die beenre die car-

 

tillaginen ende die vellikens zenen ade-

 

ren ende arterien | die natuer maect die le-

 

uer vanden menstrualigen bloede ende alle

16030

vleyschelike lede der welker substanci

 

gescapen wort vten bloede Inden eer-

 

sten formeert die natuer die principael

 

leden als thert die hersseu ende die leuer¹⁶⁰³³

 

die welcke fondamenten der ander sijn

16035

ende dat int beghin wanneer si inder massen

 

des vleysch sijn soe comen si hem bi mer

 

daer na werden si van malcanderen ghe-

 

sceyden van desen drien fondmenten co-¹⁶⁰³⁸

 

men drie ander | als vander herssen ende

16040

van nucha des rugs comen die zenen van-

 

der herten die arterien ende vander leueren

 

spruten die aderen ende van desen fondamen-

 

ten der vruchten heeft die natuer die been-

 

re gemaect dese te verwaren als die cop

16045

vanden hoefde totter beschermenisse der

 

herssen ende die ribben der borst totter be-

 

schermenis der herten ende also vanden

 

anderen na desen comen ander leden die

 

after dese staen als die handen die voe-

16050

ten ende deser ghelike dese en werden niet

 

te gader gemaect mer alleyncsken tkint

 

wort mit vier graden gescapen Die eer-

 

ste grade is alst noch bijden melc is | die

 

ander grade is alst zaet hem thans mengt

16055

mitten bloede ende dan en sijn thert ende

 

die herssen noch niet volmaect mer si sijn

 

een vleyschige masse welcken anderen

 

grade ypocras fetus hiet dat is dracht

 

die derde grade is mitter herten mitter

16060

herssen ende mitter leuer ende als dese ghe-

 

uormt sijn so sijn die ander leden oec noch

 

ongedeylt | die leste grade is wanneer al-

 

le die leden gelijc gemaect sijn ende ghe-

 

uormt welke grade van ypocras infans

16065

ghehieten wert | infans is een kint dat

 

noch so ionc is dattet niet spreken en can

 

ende als dat lichaem dan al ghemaect is

 

alst wesen sal ende het een siel ontfangen

 

mach so wortet leuende ende beghint hem

16070

te roeren ende mitten voeten te stoten | ende

 

ist een meysken so wortet meer geroert

 

in die lufter side dan in die rechter ende

 

ist een knechtken so wertet meest in die

 

rechter side gheroert als galienus seyt

16075

Inden grade des melcx is fetus dat is

 

die dracht vij. dage | ende inden grade des

 

bloets ist ix. dagen ende inden grade der vley-

 

schiger massen ist xii. dagen Inden vierden

 

grade voir die volmaectheit ist xviij. da-

16080

gen | vnde versus Sex in lacte dies ter sunt in san-

 

gwine trini Bisseni carnem ter seni membra

 

figurant | ende daer om vanden dage des ont-

 

fangs totten dach der veruullinge ende dat die

 

dracht leuende wort sijn xlvi. daghen also

16085

dat die eerste ende die leste werden binnen be-

 

slotelic gehouden dat is dattet kint tusschen

 

den eersten ende den lesten dach volmaect wort

 

als binnen xlvi. dagen ende na deser manie-

 

ren rekent augustinus die timmeringe des tem-

16090

pels onder den ghetale van xlvi. iaren

16033 hersseu Lees: herssen.

16038 fondmenten Lees: fondamenten.

[fol. 107r]

 

den welken hi gelijct die volmaectheit

 

des lichaems ihesu cristi ouer iohannes

 

int seste ende int vierde boeke vander mis-

 

daet of de crimine int v. capitel Inden wel-

16095

ken hi sonderlinge dese woerden voert

 

brengt veertich weruen vi. Ic en cans

 

niet verstaen ic settet in latijn alst daer staet

 

quadragesies sexies seni ducenti sunt et

 

lxxvi. dies | welc getal der daghen ver-

16100

vult ix. maenden ende vi. dagen Ende daer

 

volcht int selfde wes soen des heren wort

 

verraden viij. kalendas ianuarij ende van-

 

den dage des ontfangs die gegheuen

 

was kalendas aprilis al tot viij. kalen-

16105

das ianuarij werden gheuonden ghere-

 

kent twe hondert ende lxx. daghen die dat

 

seste getal ses ende veertich weruen heb-

 

ben in welken getal die tempel ghetim-

 

mert is etcetera Constantinus seyt libro iij. capitulo

16110

xxxiiij. Dat een knechtken dat in die ach-

 

tende maent gheboren sal werden wort

 

in xxx. dagen geuormt ende in tzeuentigen

 

volmaect daer na set hi voert een knecht-

 

ken van x. maenden wort gheformeert

16115

in xlvi. daghen ende in tnegentighen vol-

 

maect Item een knechtken van ix. maen-

 

den dat wort geformeert in xl. daghen

 

ende in lxxx. volmaect Item inder seluer ste-

 

de wort bescreuen die tijt wanneer dat wijf-

16120

lic geslacht leuende werdet ende volbracht

 

mer dat liet ic after om der cortheit wil

 

mer dat alleen te verstaen dattet meysken

 

traechliker gheformeert wert ende vervult

 

dan een knechtken ende die reden dair af

16125

wort daer bewijst want dat saet daer dat

 

knechtken af gewonnen wort is starker

 

ende heter ende wort oec in eenre heter ste-

 

de geset dan tsaet daer tmeysken af co-

 

met Constantinus ende galienus segghen daer oec

16130

ouer die amphorismen ende ypocras oec

 

Dat alle kinderen in viij. maenten beroe-

 

ren heeft want waert dan also starke dat-

 

tet wt comen mocht het soude wel leuen

 

ende en gaet niet wt so wertet gecranct van-

16135

der beroeringhe also dattet dan lijdt so

 

veel alst in die ander maent wt coemt so

 

en macht niet weder volcomen ende ist dat-

 

tet verhouden mach werden ix. maen-

 

ten vol of totten begin der thiender maent

16140

so wortet kint weder starck ende wert dan

 

sonder vrese gheboren als constantinus seyt libro

 

iiij. in pantegni capitulo xxxiiij.

 

Dat iiij. capitel vanden kinde

 

INfantulus dat is een kindekijn dat¹⁶¹⁴⁴

16145

wort gewonnen van zaden die con-

 

trari qualiteyten hebben | inder rechter

 

side ist een man in die lufter side een wijf

 

ende wort inden buke geuoedt van menstru-

 

aligen bloede Item die mensche neemt

16150

van beghin sijn voetsel van eenre vuylre

 

ende van eenre sieker materien ouermits

 

der virtuten der hetten ende dat die natuer

 

mede werckende is ende breydende alle

 

die leden alleyncsken ende oec niet haestelic

16155

en wort die mensche gheformeert mer al-

 

leen cristus was haestelic geformeert inden

 

buke ende gescheyden te punt doe hi inden

 

buke ontfangen was als constantinus seyt wan-

 

neer die siel int lichaem gaet so ist leuen

16160

volmaect ende dat lichaem voelt dan die om-

 

gordinge des vellekijns ouermits den

 

sin der naturen ende wort beroert als dat

 

breect of schoert van welcker beroeringe

 

die moederlike buke gestoten ende be-

16165

swaert wert ende als die werckinge der na-

 

turen gedaen is bijder sceppinghe des

 

kints of des kindekens ist dat haer ba-

 

ringe salich is soe pinet hem ter achter of

 

ter negender of ter thiender maent wt te

16170

comen als vten buke ende alst wt coemt so

16144 I Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant.

[fol. 107v]

 

ist mitter secundinen omghegort in wes

 

wtganghe die moederlike buke wordt

 

om ghegort mit grote zericheyt ende dat

 

gheschiet wanneer die baringe alte vro-

16175

ech coemt ende als sij dan coemt totter luch-

 

ten die alte cout of alte heet is so heeft

 

sij droefheit ende armoede waer of dat sij

 

openbaerlic lude roepen moeten Item

 

tvleysch eens kints dat thans ghebo-

16180

ren is dat is zeer tederken ende driuende

 

ende daer om sijn hem menigerhande boe-

 

ten gheset als constantinus seyt libro iij. capitulo¹⁶¹⁸²

 

xxij. Die kinder als sij eerst wten buke

 

comen soe salmense wijnden in rosen mit

16185

soute ghewreuen op dat haer leden ghe-

 

starct sullen moghen werden ende sij sullen

 

verlost werden vander slimigher vuch-

 

ticheyt daer sullen haer raken ende haer tant-¹⁶¹⁸⁸

 

vleysch ghewreuen werden mit enen vin-

16190

gher die mit honich besmeert is op dat

 

sij ghestarct moghen werden ende op dat

 

den ionghen een appetijt comen mach

 

vander soeticheyt des honichs ende men

 

salze dicwijl baden ende nae smeren mit o-

16195

leo mirtino of mit oleo rosarum ende men sal

 

daer mede alle die leden wriuen ende son-

 

derlinghe die leden der mannekijns wes

 

leden hart wesen sullen om dat si arbey-

 

den moeten ende men salse altoes doen sla-

16200

pen als zij slapen zullen in donckeren ste-

 

den op dat haer lichtkijn te samen crupen

 

mach ende te bat verenicht werden want

 

een clare lucht scheifelt dat gesicht en-

 

de quetst die cranke oechskens ende mae-

16205

ctse dicwyle schelue ende daer om en sal-

 

mense niet setten noch leggen in de lich-

 

tende claerheyt op dat die sienlike ghe-

 

est niet ghesprayt en worde ende bouen al-

 

le dinghen ist te schuwen dat si mit ghe-

16210

nen quaden ende corrumpeerden melcke

 

niet gheuoedt en werden want van qua-

 

den melck der voedster comen veel qua-

 

der siecten als puustkens inden mont co-

 

ringe sage cramp lopinghe des buucs

16215

ende deser ghelike noch men sal den ion-

 

geskens als si siecke sijn gheen medecijn

 

gheuen mer men sal den voetster mede-

 

cijn ende bequaem diete geuen | op dat al-

 

soe tghebreck des kints veruult mach

16220

werden als hi daer seyt constantinus van

 

goeder disposicien des melcx dat voedelic

 

is wort een goet wesen des kints etcetera

 

ende also doet oec verkeert ende alsoe vander

 

corrupcien des bloets vander voetster

16225

wort van node dat lichaemken des kin-

 

dekens gequetst ende dat is om die mor-

 

wicheit der kindeliker naturen ende om die lich-

 

te verkeringe des melkigen voetsels ende

 

daer om dat die ledekens der kinderkens al-

16230

so tederken sijn so hebben si een buechsom-

 

heit totter ontfangenis menigherhande

 

figuren ende daer om salmen haer ledekens

 

mit swachtelen ende banden bequameliken

 

binden op dat si niet crom werden en sullen ende

16235

dat si gheen mistant crigen en sullen van-

 

den liue soeket in tvijfte boeke vanden na-

 

uel Item want die kinderkijns veel voet-

 

sels nemen daer om behoeuen si veel slaeps

 

op dat die natuerlike hetten weder mach

16240

werden in geroepen ende op dat haer voet-

 

sel te bet verduut mach werden ende daer om

 

plegen die voetsteren die kinder in wiegen te

 

legghen ende waggelense ghens ende har-

 

waert op dat die hetten gestarct sal mogen

16245

werden van ghetemperder beroeringhe

 

Men pleecht hem oec te singen op dat

 

si vander soeticheit des sangs ontslaep

 

mogen werden daer toe seyt aristotiles libro ij.

 

Dat inden iongen kinderkens veel hers-

16250

sen is nader grootheyt des lichaems te

16182 iij. De voorafgaande getalspunt (hier niet weergegeven) staat superscript.

16188 raken De r is (ten onrechte) handmatig gewijzigd in c.

[fol. 108r]

 

rekenen soe heuet seer veel breyns waer

 

af dat ouerste deel des lichaems vanden

 

kinde is meerre ende swaerre dan dat neder-

 

ste deel ende daer om cruypt dat kint alst ionc

16255

is op sijn handen int beghinsel alst eerst

 

leert gaen ende daer na vast alleyncsken na

 

dien dat hem sijn rugsken ende sijn beenkens

 

bestaen te stiuen richtet hem op want dat

 

voerste deel wort geminret ende daer om

16260

wortet lichter ende dat nederste deel dat

 

wast ende daer om wortet swaerre Die e-

 

taet vanden kinde datmen infans hiet he-

 

uet sijn eynde inder beghinninge der e-

 

taten diemen puer of puerilis hiet ende dat

16265

is int beghin van vij. iaren so gaet etas

 

infantis wt ende etas puerilis beghint.

 

Dat v. capitel vanden kinde van vij. iaren

 

PVer in tghemyn te spreken is een¹⁶²⁶⁸

 

kint mer hi meynt dat tot sinen vij.

16270

iaren ghecomen is ende is also ghehieten

 

van puritas dat is puericheit als ysidorus seit

 

want dan voirt aen ist vander mammen ge-

 

nomen ende so machment daer na dwin-

 

gen ende leren ende settent onder enen diet

16275

leert ende castijt dit kint is van heter ende

 

vuchter complexien inden welken die beroe-

 

ringhe der minnen om die enghicheit der

 

weghen gheen macht en hebben totten

 

iaer hare wasdom als totten xiiij. iaer |

16280

dese kinder hebben morwe vleysch buech-

 

som van liue abel ende licht totter beroe-

 

ringe leersam van sin sonder sorge ende ley-

 

dende een seker leuen sonder sorchuoudich-

 

eit ende si sijn prisende alle boertelike din-

16285

ghen ende geen dinc meer ontsiende dan

 

die garde ende si sijn meer begerende enen

 

corf vol scoenre appelen dan gout of sil-

 

uer ende si en hebben gene scaemte ende si

 

werden rasch toernich om die beroerlich-

16290

eit der hetten des vleysch ende der humo-

 

ren ende si sijn oec schier gesoent mit enen

 

eye of mit enen appel ende si werden lichte-

 

lic gequetst ende si mogen qualiken arbey-

 

den om die beroringe der heter humo-

16295

ren die in hem is ende alle den dach willen si

 

eten daer om dat si selden rusten so lopen

 

si hier so lopen si daer ende dat is al om der

 

groter hetten wil want si sijn hete van na-

 

turen ende si maken hem noch heter mit lo-

16300

pen ende mit springen waer bi dat si oeck

 

lichteliken sieke werden om die oueruloe-

 

dicheit des voetsels van horen ouders dye

 

gecorrnmpeert geweest hebben als in-¹⁶³⁰³

 

den kinderen die malaetsch ouders ge-

16305

hadt hebben of ander gebreken voet euel

 

gebreck vanden steen ende menige ander

 

siecheit Item aristotiles seyt libro iij. Die stem-

 

me en wort inden kinderen niet verwisselt

 

voer dat hem lust der minnen spel ende wan-

16310

neer si verwandelt wort dat is een teyken

 

dat si volwassen sijn ende werden si edel voirt

 

te winnen Item die cleyn kinderkijn heb-

 

ben dicwijle quade zeden si en dencken

 

niet verder dan hem die naze lanc is dat

16315

is die dingen die tegenwoerdich sijn ende

 

vanden toecomende dinghen en roeken si

 

nymmermeer | si minnen die spuelen ende

 

ander ydelheit ende si en dencken op gheen

 

winninghe noch op nutscap ende si tellen

16320

die minste meest te wesen ende die meest

 

minst ende die alre meeste slaen si voer niet

 

daer om begeren si deerlike dingen ende die

 

al contrari sijn ende si prisen die schoon

 

deernen meer dan die mannen doen ende

16325

si kermen meer dat die goede dranc wt

 

is als daer goet bier of wijn ghelopen

 

heeft dan dat si haer patrimonium verteert

 

hebben ende datmen hem goet doet en ge-

 

dencken si niet ende alle dat si sien begheren

16330

si te hebben ende grijpen toe mitter hant

16268 P Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant.

16303 gecorrnmpeert Lees: gecorrumpeert.

[fol. 108v]

 

ende roepen ey lieue geeft mi dat ende si sijn

 

garen by een te callen van hore dwaes-

 

heyt ende ydelheit ende scuwen dat ghesel-

 

scap der ouder ende der wijser ende geen hey-

16335

melic dinc en helen si mer wat si sien of

 

horen dat clappen si voert si screyen lich-

 

telic ende lachen schier weder ende alle den

 

dach roepen si ende gerruleren ende si swij-

 

ghen nauwe als si slapen ende als si ghe-

16340

waschen sijn vander vulnissen so gaen

 

si vluchs weder ende maecken hem onreyn

 

ende wannneer datse die moeder haer hoeft¹⁶³⁴²

 

dwaen sal of kemmen soe spartelen sider

 

ieghen ende en moghen niet so langhe le-

16345

dich wesen ende si en denken niet dan om

 

den buke te vullen ende si en weten die ma-

 

te hoers bukes niet mer si begheren al-

 

toes te eten ende te drinckende si en en staen¹⁶³⁴⁸

 

nauwelic vanden bedde op si en willen

16350

eten dese dinghen ende menighe ander on-

 

nutte dinghen begeren si altoes

 

Dat vi. capitel van een meyskijn.

 

PVella dat is een meyskijn ende is¹⁶³⁵³

 

puer als die appel vanden oge als bo-

16355

uen alle dinghen die inden meyskijn ge-

 

mint worden dat is reynicheyt ende scha-

 

melheyt Item die meyskins sijn te mer-

 

ken want nader complexien sijn si heet

 

ende vucht ende teder ende gracelic van liue ende

16360

buychsom ende schoen ende nader begeerten

 

des ghedachts blode scamel ende vrolic

 

na der buytenster composisien sijn si ge-

 

leert in zedicheyden ende inder spraeken

 

scalc ende zwighende ende lecker inden cle-

16365

deren Item die maecht is een name des

 

ouderdoems die geheel is ende eersaem

 

als ysidorus seyt want die maechden heten

 

wy ghemeenliken meyskijns of aldus

 

dat virgo is dat is puella ende also verkeert

16370

een maecht of een wijf heeft gemeenlic

 

buechsommer haer ende morwer dan dye

 

man ende oec veel langer eens wijfs ver-

 

we is gemeenliken witter dan des mans

 

haer aensicht is blide morwe of saeft cla-

16375

re smekende hebbende vanden scoude-

 

ren totten nauel toe een smal lichaem ende

 

vanden nauel voert nederwairt daer sy

 

den noet liden grouer ende hebben die han-

 

de ende alle die einden der leden buech-

16380

sommer dan die mannen ende oeck subtijlre

 

haer stemme is claer ende clein haer spra-

 

ke is licht haer ganc is cort mit corten crom-

 

men of schieuen treden haer moet is ho-

 

uaerdich ende sijn schier toernich ghe-

16385

maect ende si hout lange hat si is oec ontfer-

 

mhertich si is nidich ende sy en mach niet

 

veel doen si is goet te leren drogachtich

 

vrecke ende gharen is si by ionghen knech-

 

ten aristotiles seit libro viij. In allen ghe-

16390

slachten der dieren sijn die wijuen cranc-

 

ker van wederstaen inder minnen dan die

 

mannen sonder die beerinne ende die lew-

 

inne want die sijn wreder ende felre dan die

 

mannen ende oec koenre Inden anderen

16395

dieren sijn die wijuen lichter te leren ende

 

behendiger ende morwer ende sijn meer

 

besorcht by haer drachten of by haren ion-

 

ghen te wesen ende die te voeden ende wandt¹⁶³⁹⁸

 

een wijf betertieren is soe werpt si haer

16400

tranen eer wt dan die man Mer si kijft

 

lieuer ende maect onrust om niet of om

 

niets waer ende haer scoenheit duert onlan-

 

ge ende si is veel logenachtich ende onsca-

 

mel

16405

Dat vij. capitel vande moeder.

 

MAter dat is moeder als ysidorus seit¹⁶⁴⁰⁶

 

daer omme dat si den kijnde die mamme

 

reict ende gheeft die moeder is besorcht

 

by hare dracht dat kijnt ter wijlen dattet

16410

is inden moederliken buke soe werdet

16342 wannneer Lees: wanneer.

16348 drinckende si en en Lees: drincken ende si en.

16353 P Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant.

16398 wandt Lees: want.

16406 M Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant.

[fol. 109r]

 

mit bloede geuoedt mer alst gheboren

 

wert soe seyndt die natuer dat bloet ten

 

borsten op dattet daer verkeert sal wer-

 

den in melck om tkint mede te voeden

16415

want dat kint is beter gheuoedt mit sijn

 

selfs moeder melke dan mit eens anders

 

wijf melke die moeder ontfangt mit ghe-

 

noechten mer si baert mit zericheden ende

 

mit armoeden ende si mint hair dracht

16420

vter maten seer si omhelset si oepet si sie-

 

ter nauwe toe ende si voedet Item die moe-

 

der na dien dat si swaer mit kinde is so en

 

laet si niet meer menstrualich bloet wt.

 

want als aristotiles seyt so gaet dat bloet in-

16425

den voetsel des kints ende die moeder wert

 

myn belast vanden ontfanc eens knecht-

 

kens dan vanden ontfanc eens meyskens

 

want die moeder is dan veel schoenre ende

 

claerre geuerwet ende si is lichter in haren

16430

ganc Item aristotiles seyt ende oeck constantinus

 

dat hoe een moeder naerre die tijt coemt

 

dat si baren sal hoe dat si meerre pinen

 

crijcht ende si wort meer gemoyt vanden

 

beroeren des kints Item dat teyken wan-

16435

neer een moeder mit kinde is dat is dit

 

als aristotiles seyt ende galienus na dien dat die

 

wiuen mit kinde sijn so begeren si meni-

 

gerhande dingen haer verwandelen die

 

verwen int aensicht si werden donckerach-

16440

tich om die ogen die borsten bestaen te

 

heffen ende die buke alleyncsken mede

 

ende si hebben dicwijle walghinghe ende co-

 

ringe si werden swaer ende si en moghen niet

 

doen ende als si baren sullen soe werden si

16445

daer toe gedwongen dat si roepen moe-

 

ten lichtelic werden si gheureest ende son-

 

derlinge die ionge wijfkens der welker

 

wijfliker leden enge sijn ende hoe dat die

 

moeder meer pinen lijdt om haer kint

16450

hoe dat sijt lieuer heeft ende hoe dat sijt

 

naersteliker voedt ende leert Item die ge-

 

breken der vrouwen in te ontfaen soeket

 

bouen int seste boeke daer geroert wert

 

vander moeder der wiuen ende vanden mam-

16455

men ende beneden int selne boeke daer ge-¹⁶⁴⁵⁵

 

roert wert van misdraginge ende van dien

 

saken

 

Dat viij. capitel vande dochter

 

FIlia dat is een dochter ende is ge-¹⁶⁴⁵⁹

16460

seyt van fouendo dat is voesteren also is

 

oec filius dat is een soen dair om dat die

 

moeder die dochter voestert ende laet

 

haer die materi die ander voert te voeste-

 

ren want die selue virtuut des ontfan-

16465

gens die welke die moeder vanden ou-

 

ders neemt die laetste haerre dochter¹⁶⁴⁶⁶

 

als totter ordinancie der winninghe en-

 

de also vele is die dochter der moeder lie-

 

uer als si hoer meer gelijc is inden on-

16470

derscheyde des geslachts der dochter

 

becomen die selue proprieteyten als dye

 

vander maecht gheseyt sijn hier bouen int

 

selue boeke in thiende capitel etcetera

 

Dat ix. capitel vande voetster

16475

NVtrix is een voetster ende is geseyt¹⁶⁴⁷⁵

 

van nutriendo dat is voeden daer om dat

 

si geleent is totter voedinge des kints

 

die voetster als ysidorus seyt veruult die

 

stede der moeder in dat kint te voeden

16480

want die voetster verblijt haer mitten¹⁶⁴⁸⁰

 

kinde ende trillefoyter mede als die moe-

 

der ende valt dat kint datter screyende

 

wert si screyet mede soe langhe als dat

 

so seer screyet ende dattet hem nameliken

16485

seer ghedaen heeft ende si bakertet en-

 

de clouwet om dattet swighen sal ende

 

wascht hem sijn aers after etcetera ende slaet

 

hem pap inden mont si settet op haren

 

scote ende doetet dansen si bakeret ende doet

16490

hem veel feesten dit ouer gheslagen.

16455 selne Lees: selue.

16459 F Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant.

16466 laetste Lees: laetse. 

16475 N Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant.

16480 In druk alleen de representant (punt).

[fol. 109v]

 

Dat x. capitel vande vroede vrou.

 

OBstetrix dat is een vroede moeder¹⁶⁴⁹²

 

ende is een wijf die haer behelpen

 

can mitten vrouwen die in arbeyde gaen

16495

op dat si tkint te lichteliker crijgen mach

 

als mit rade ende mit daden so si best kan

 

ende weet ende daer toe horen dese vrouwen

 

neemt dat kint vten buke alst gheboren

 

wert ende omknoept den nauel inder leng-

16500

den van vier vingheren | ende wascht dat

 

bloet vanden kinde mit water ende be-

 

smeert die ledekens mit soute ende mit

 

honighe om die humoren te drogen en-

 

de om die leden te starken ende daer na

16505

wijndt sise in doeken soeket bouen int vijf-

 

te boeke vanden nauel

 

Dat xi. capitel vanden ioncwiuen

 

ANcilla dat is een deern die ghe-¹⁶⁵⁰⁸

 

myedt is ende die gepunt is te doen

16510

alsulcke wercken als een goede vrou-

 

we te doen heeft als spise te bereyden

 

ende bedde te maken ende deser gheli-

 

ke dese moet dat groefste werck doen en-

 

de die groefste spise eten ende die groef-

16515

ste laken draghen Item dese dienst deern

 

is si van sulcker voirwaerden of van sul-

 

ker manieren dat si geloeft heeft te die-

 

nen so en mach si niet hilicken alst hoer

 

genoecht ende waert datse yemant naem

16520

tot enen wiue die man worde oec knecht

 

ende eyghen nae dat hijse ghetrouwet

 

hadde ende si wort om gheldt vercoft en-

 

de ghecoft als een beest ende die man me-

 

de Ic gheloue wel dat dit is in sommi-

16525

ghen landen mer hier te lande niet mer

 

ancilla dat is die dienst deern mit horen

 

man sijn slechts slauen want hi wijst hem

 

hier alle onsalicheit toe een ramp moe-

 

ten si hebben diet visierden also waerli-

16530

ken als si gode alsoe duer staen als die

 

ghene die dit gheset ende geordineert

 

hebben | waer af ic segghe dat onder al-

 

le dye droefheyt dye in aertrijck wesen

 

mach so en isser gheen onsaligher dinc

16535

dan een slaue te wesen dat is een man

 

of een wijf die hem seluen ouerghege-

 

uen hebben ende vercoft | als rabanus

 

seyt exponerende dat woert iheremie

 

des propheets | ghi sult dienen den vreem-

16540

den goden dye v dach noch nacht rust

 

gheuen en souden noch en sullen etcetera

 

Item rabanus seyt datter dienst deer-

 

nen ende der mannen die dienst gheloeft

 

hebben hoer eyghenscap is dat si tegen

16545

horen heren of vrouwen pleghen te stu-

 

nen ende te versetten ende wanneerse die

 

beroeringhe niet en bedruct of en ver-

 

duut so plegen si hem te verheffen mit

 

drintende moede teghen tghebot der

16550

ouerster | alst openbaert in agar die een

 

dienst deern van egipten was der vrou-

 

wen die sara genoemt was welke dienst

 

deern doe si sach dat si ontfanghen had-

 

de so versmaedse haer selfs vrouwe want

16555

doe si kint droech doe meynde si dat sij

 

selue vrouwe was dit wort ghescreuen

 

ouer genesi xvi. noch die dienst deern en

 

was niet weder ghekeert ter herten dan

 

doese die vrouwe bestont mit cluppelen

16560

toe te gaen waer af dat daer na veruolcht

 

doese zare hoer vrouwe sloech etcetera Die

 

vrese ende die anxt dwingt ende verdruct de-

 

se slauen die welke die goedertieren min-

 

ne onderwijlen verheft ende buertse in dye

16565

versmaetheit der houerdyen als dair ge-

 

seyt wort Het is gescreuen so wye dat si-

 

nen dienstknecht leckerliken voedt die

 

sallen vinden contumax dat is dat hi sinen

 

heer versmaden sal soeket nederwaert int sel-

16570

ue boeke vanden scalken knecht

16492 O Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant.

16508 A Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant.

[fol. 110r]

 

Dat xij. capitel vanden mannekijn

 

MAsculus dat is een manniken van¹⁶⁵⁷²

 

mas maris geseyt mas dat is een

 

man daer af coemt masculus dat is een

16575

manniken die welke in allen gheslach-

 

ten der dieren nader waerdicheit des ge-

 

slachts die principaetscap hout dat is de

 

ouerhant | als ysidorus seyt Dat manniken is

 

meerre dan twijf nader complexien te spre-

16580

ken ende nader machten ende der heerlich-

 

eit ende naden sinnen want dat manniken of

 

die man is heet ende droghe bi dat een wi-

 

ue is ende also is si verkeert Inden man-

 

nen groyen vormelike ende werckelike

16585

doechden of virtuten inden wiuen materi-

 

alike ende lidelike virtuten waer af aristotiles

 

seyt libro xv. dat die man heeft hem ter ma-

 

nieren van eenre formen ende twijf heeft

 

haer ter manieren van liden ende van eenre

16590

materien Item die man is beter totten

 

natuerliken wercke want dat groyet meer

 

inden man dan inden wiuen want in hem

 

is meerre virtuut dant inden wiuen is want

 

ysidorus seyt dat die zenen ende die lacerten der

16595

mannen sijn mit meerre starckicheit ge-

 

fondeert ende dair om moghen si meerre

 

werck doen Item der mannen beenre sijn

 

oeck meerre ende starkerre ende grouer ende

 

inden iuncturen dichter ende daer om sijn

16600

si natuerliken starkerre tot allen wercken

 

dan die wiuen Item als constantinus seyt so

 

sijn inden mannen die coerden breeder ende

 

meerre ende daer om sijn si abelre ter ontfan-

 

ghinge der meester oueruloedicheit des

16605

geests ende des bloets ende dair om om die

 

oueruloedicheit der geesten ende des heets

 

bloets is thert of tgedacht des mans

 

natuerliken coenre dan des wijfs in die

 

welke die sake contrari is om die starc-

16610

heit der hetten ende om dye groyinge of

 

crafte der droger conplexien ende ghenen

 

man en valt die passi vanden menstruo

 

alst den wiuen doet | menstruum dat hiet-

 

men stonde der vrouwen Item so wat

16615

gewonnen wort inden oueruloedicheit

 

der mannen anter het wort mit groter

 

hetten verteert of het wort geresolueert

 

in hare of het wort mit arbeyden wtge-

 

laten die manier des mans ende des wijfs

16620

scheelt inden onderscheyde des sins.

 

Item in allen geslachten der dieren so

 

heeft dat manniken den wijsten ende den

 

cloecsten moet in allen dinghen die te

 

voerhoeden van deerliken saken | als a-

16625

ristotiles seyt libro v. ende die man gaet oec den

 

wiue voer inden verstande ende in snedich-

 

eit des sins als augustinus seyt die den man

 

voer den wiue set als die apostel seyt in-

 

der waerdicheit des beelds ende der ge-

16630

likenisse gods ende van deser waerdicheyt

 

des diers gaet die man voir inder mogent-

 

heit ende in anderen dingen tvordel wort den

 

mannen ghegeuen ende verleent dat si die ander

 

leren mogen ende voirsitten sullen ende dat wort

16635

den wiuen gewoenliken geweygert | als

 

die apostel seyt i. ad chorintheos Men gehengt

 

den wiuen niet dat si in dier kerken prediken

 

of leren sullen | het is gescreuen du sulste wesen

 

onder die macht des mans ende hi sal bouen

16640

di wesen genesi iij. daer om sijn die mannen

 

heter dan die wiuen ende droger inden crach-

 

ten sijn si starker ende si sijn moedigher be-

 

hendige stantaftige minres der vrouwen of

 

heelres der wiuen want die dieren vechten

16645

wel om haer wiuen als aristotiles seyt ende si sijn her-

 

der ende ruger inden lichaem ende van grouer

 

stemmen ende van felren aengesicht in allen ge-

 

slachten der dieren dan die wiuen wtgenomen

 

die coe wes stemme grouer is als aristotiles

16650

seit libro iiij. Item alle mannen in alle geslach-

16572 M Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant.

[fol. 110v]

 

ten der dieren so sijn meer tanden dan in-

 

den wiue ende si behoeuen meer spisen

 

ende meerre voetsels des lichaems om die

 

starke oueruloedige hetten die de vuch-

16655

ticheit lichtelic verteert als aristotiles seyt

 

libro iij.

 

Dat xiij. capitel vanden man

 

VIr dat is een man gheseyt vander¹⁶⁶⁵⁸

 

doecht der craften vir van vires vi-

16660

rium dat sijn crachten of van vireo vires

 

virere dat is bloyen | want dye man sal

 

groyen of bloyen inder crachten ende in-

 

der doechden als ysidorus seyt want die

 

man gaet den wiue bouen inder crach-

16665

ten | dye man is dat hoeft vanden wiue

 

als die apostel seyt Een man is sculdich

 

een wijf te regieren alst hoeft die sorge

 

draecht van alle den lichaem daer af ma-

 

ritus dat geseyt is verwaerre of bescher-

16670

mer der moeder want die de moeder is

 

sijns wijfs die ontfaet die sorghe der kin-

 

der daer na van spondende dat is ghe-

 

louende of verbijndende coemt sponsus

 

dat is die brudegom want inden hijlic o-

16675

uermits der trouwen die daer tusschen

 

coemt so verbint hi hem dat hi hem een

 

ondeylsom ghewoente des leuens mit-

 

ten wiue houden sal dat hi haer doen sal

 

dat een man sinen wiue sculdich is te doen

16680

ende hi die trouwe des beds houden sal en-

 

de verwaren ende hi en sal hoer oec om

 

een ander niet laten Item die myn des

 

mans sal also groot wesen totten wiue

 

dat hi alle vrese aen sal gaen om horen

16685

wil ende salse oeck minnen voer sijn moeder

 

ende om mit hoer te wonen sal hi after la-

 

ten vader ende moeder ende sijn lant als

 

onse here seyt daer om liet die man va-

 

der ende moeder after ende bleef bijden wi-

16690

ue | dese brudegom sal die bruut voer der

 

brulocht aen hem locken mit ghiften mit

 

soeten woerden ende mit vriendeliken aen-

 

sien op dat hijse also crijghen mach tot

 

sijnre minnen | ende hi salze groeten mit

16695

brieuen ende mit boden veel louen en-

 

de oec cleynoten gheuen ende schenc-

 

ken die ghenoecheliken sijn op dat hy

 

haer behagen sal ende hi sal daer des

 

auonts of in anderen tijden comen spe-

16700

len mit luyten ende ghyteernen ende mit an-

 

deren instrumenten ende oec mit sange

 

ende maken dair spel onderwijijlen mit dan-¹⁶⁷⁰²

 

sen ende van anderen reynen gheselscap

 

ende hi sal zedich ende altoes vrolich wesen

16705

ende so wes si hem bidt dat sal hi vluchs

 

doen nae sinen vermoghen ende hi sal

 

milde wesen in hare tegenwoerdicheit

 

ende hi en sal nyemant weygheren die

 

bidt om der bruyt wil ende hi salze al sme-

16710

kende toe spreken ende hi salze soeteli-

 

ken aensien mit barnenden oghen ende

 

neernsteliken ende en laten sijn oghen on-

 

derwijlen niet vanden horen comen ten

 

lesten ist dat si hem wel behaecht in al-

16715

len punten ende hi siet dat si sijns gheert so

 

sal hi dan sijn woerde segghen voir den

 

ouders ende begherense te trouwen ende

 

te nemen tot enen wiue ende op dattet dan

 

vast ghemaect mach werden soe sal hi

16720

haer dan geuen den trouwelscat ende la-

 

ten daer hijlicx brieue scriuen ende besege-

 

len aen beyden siden ende sal dan sijn bru-

 

locht doen als gewoenliken is elc na si-

 

nen lande ende haren vrienden sal hi dan

16725

beghauen mit suuerliken ghiften ende

 

sal sien om speel luden ende doen haer en-

 

de haren vrienden groten solaes als dit al

 

gedaen is so sal hi hem pinen te bedde te co-

 

men ende nemense tot eenre gheselinnen

16730

inden bedde ende ander tafelen ende maken-

16658 V Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant.

16702 onderwijijlen Lees: onderwijlen.

[fol. 111r]

 

se vrouwe van sinen ghelde ende van sinen

 

gesinne ende hi sal haer sorge nemen op hem

 

of si sijns selfs waer ende hi salze dwingen

 

mit minnen ende mit vrienscapen ende hi sal-

16735

se nauwe verwaren ende hi sal merken haer

 

gangen haer spreken ende haer aengesicht

 

ende hi sal wegen haren inganc ende haren

 

wtganc ofment mit scalen woege Item

 

het en is gheen man saliger dan die een

16740

goet wijf heeft ende een trouwe ende die een

 

quaet roepende wijf heeft ende een schel-

 

dende ende een droncken tet ende luxurioes

 

ende die veel kalt ende die hem contrari is en-

 

de die veel mach ende wat leckers ende ny-

16745

dich ende wilt ende bitter van herten dat is de

 

onsalichste man die leeft Alle dese pun-

 

ten ende die daer bouen geset sijn die roert

 

fulgencius in een sermoen vanden bru-

 

loften in galileen want hi ghelijct cris-

16750

tum den brugom ende die kerke der goe-

 

der bruyt ende die synagoghe der quader¹⁶⁷⁵¹

 

bruyt ende der ouerspeelster In eenre goe-

 

der bruyt ende in enen goeden wiue heho-¹⁶⁷⁵³

 

ren dese punten als dat si garen ende oet-

16755

moedelic tot gods dienst gaen sal ende

 

dicwijl | ende si sal haren man onderdanich

 

wesen ende sal haer gesinne vriendelic ende

 

goedertieren wesen ende sal hem goetliken

 

toe spreken ende wesen meynersom mit

16760

hem si sal vry ende mildt wesen teghen die

 

luden van buten ende si sal ontfarmhertich

 

ende goedertieren wesen tegen armen wich-

 

teren | zedich ende vreedsaem tegen haer

 

gebueren ende scarp ende wijs in dingen dye

16765

haer hinderlic mochten wesen starc en-

 

de verduldich in dingen diemen liden

 

moet naerstich ende stedich in dinghen die-

 

men doen sal | simpel in habijt | sober in

 

haer beroeren | scalck in haer begheren

16770

scamel in haer opsien | eersaem in haer

 

dragen | rijp in haer voertganc | scamel

 

int openbaer | speliken mit haren man ende

 

vrolic Aldus sulc een wijf is loefs waert

 

die meer pijnt haer man te behagen mit

16775

veel goeder zeden dan mit leliken hare

 

ende meer mit doechden dan mit schonen

 

clederen ende die oec meer des mans ge-

 

selscap begheert om een vrucht te win-

 

nen dan om der genoechten wil | ende oec

16780

meer genoechten heeft sonen der gracien

 

te hebben in witteliken huwelic dan so-

 

nen der naturen | dat sijn bastaerden | ende

 

vanden goeden wiue is genoech gescreuen

 

Dat xiiij. capitel vanden vader

16785

PAter is een vader die vader is een be-¹⁶⁷⁸⁵

 

ghin der winninge | het is natuer-

 

lic dat die vader sijn gedaente menich-

 

foudighen wil inden zonen om dat hi die

 

natuer die welke hij in hem niet houden

16790

en mach dat hi doch die bewaren mach

 

in dat van hem coemt als in sinen kinderen

 

als constantinus seyt | ende daer om deylt hi ende

 

stort ouer van sijnre substancien totter win-

 

ninge der kinder ouermits den ambocht

16795

der winninge ende nochtans om deser brey-

 

dinge wil sijnre naturen en neemt hi geen

 

verminringhe ende hy wint enen zoen

 

die hem ghelijc is inder ghedaenten en-

 

de oec inder figuren ende sonderlinghe

16800

wanneer die virtuut inden zade des va-

 

ders verwint die doecht int saet der moe-

 

der als aristotiles seyt libro viij. Ende daer

 

om is die vader besorcht bijder winnin-

 

ghe der zonen | ende hi mint natuerli-

16805

ken sijn kint ende neemt hem seluen het

 

broot vten monde ende gheuet den kin-

 

de ende dat is ghemeynliken waer in al-

 

len gheslachten der dieren | luttel dye-

 

ren wtghenomen inden welken die na-

16810

tuer onedelt ende daer om en draghen

16751 quader In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

16753 hehoren Lees: behoren.

16785 P Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant.

[fol. 111v]

 

si gheen sorghe tot horen kinderen mer si

 

werpense van hem als aristotiles seyt libro vi.

 

vanden aern die sijn kuken wt werpt ende

 

iaechtse mitten vloeghelen mitten bec-

16815

ke ende mitten claeuwen die man mint ende

 

voedt sijn kint ende alst ghespeent is soe

 

neemt hijt bi hem aen sijnre tafelen ende alst

 

bestaet te ouden so leert hijt mit slagen

 

ende settet onder yemant diet verwaert ende

16820

leert | ende die vader en sal den soen gheen

 

blijde aensicht thonen mer hi sallen al-

 

toes veruaren ende in dwange houden ende den

 

soen die hem best gelijct dien heeft hi lief-

 

ste ende dien pleecht hi naersteliken in sijn

16825

ogen te sien ende hi deylt sinen kinderen cle-

 

der ende spise na haren ouderdom ende nae

 

hare waerdicheit ende hi en laet niet af te

 

arbeyden voer sijn kinder om erfnis en-

 

de goet te gaderen ende dat hem te laten als

16830

hi sterft die vader voedt sijn kinder ter wi-

 

len datse ionc sijn ende als hi out ende verdut

 

wert so voeden die kinder den vader weder

 

alst valt alsmen sien mach inden vogelen

 

van rauens geslachte want die iongen voe-

16835

den die oude wanneer si so out sijn dat si

 

om haer voetsel niet vliegen en moghen

 

ende daer om leuen si veel te langher dat si

 

haer ouders eren als ambrosius seyt Het is

 

gescreuen eer vader ende moeder du selste lan-

16840

ge leuen opter aerden | exodi xx. et ecclesiastici

 

iij. Die sinen vader eert die sal leuen in enen

 

langen leuen waer af glosa seyt Die ouders

 

te eren is dat eerste gebot inder geloeften

 

ende daer om ist een groot ghebot inden

16845

loen ende sijn ouerganc is alte groot inder

 

pinige | want die maledictie des vaders

 

hindert den zonen of den kinderen alst open-

 

baert inden zonen van cam die welke om dat

 

si den vader misdeden so verdienden si die

16850

pine der knechtscap | genesi ix. daer om

 

sal die vader gheeert wesen van sinen kin-

 

deren ende sullen hem gemack ende vrede doen

 

ende horen sijn ghebot ende volghen dat | si sul-

 

len den vader goets moets houden ende in

16855

ghenoechten ende heffenen ende buerenen ende

 

legghenen saftelic heeft hijs te doen son-

 

der horten ende sonder stoten | als die glose

 

seyt Ist dat ghi abrahams kinder sijt so

 

doet abrahams wercken | die soen heuet

16860

sinen opganc vander substancien des vaders

 

ende hi neemt sijn voetsel van hem ende sonder

 

die hulpe des ouders soe en mach dat

 

kint vorderen noch leuen | ende de meer dat

 

kint vanden vader ghemint wort also veel

16865

meer wortet van hem gewijst ende geleert

 

ende het wert dicwijle gheslagen ende meer

 

dan of hijs niet lief en had ende het wort

 

onder die behoedinge der leringe te nau-

 

wer bewaert ende ist dattet ghemint wort

16870

van vader ende moeder so salt den luden

 

duncken dattet vanden ouders ghemint

 

wort om dat sijt also seer slaen ende castien

 

mer trouwen also veel hebben sijt te lie-

 

uer | ende die vader als hi hoert vander mis-

16875

daet sijnre kinder soe scaemt hi hem ende

 

wort inden aensicht ontuerwet ende so

 

wort die vader seer gram Item die ou-

 

ders hebben grote sorge hoe dat si haer

 

kinderen ter eren brengen sullen ende sien

16880

nauwe tot horen goede op dat si den kin-

 

deren wat eruen mogen ende die kinder wer-

 

den dicwijle geslagen inder erfnisse al-

 

so dat si onterft werden om dat si hem te-

 

gen dye ouders gheset hebben naden

16885

waerliken recht ende daer en is geen meer-

 

re ondanc dan wanneer die kinder goet

 

ghecreghen hebben ende dat si dan den

 

ouders niet te hulpe en comen of zijs te

 

doen hadden ende die vader eert dicwij-

16890

le sijn kinder alst also onderwijlen te punt

[fol. 112r]

 

coemt of het priesters of prelaten waren

 

so moet die vader den soen eer bewijsen

 

ende den outsten zoen hoert dat meeste

 

deel der erfnissen toe dat wert ghescre-

16895

uen inden waerliken recht mer dat recht

 

vander eerster geboerte wort onderwij-

 

len opghenomen als of die outste den

 

vader misdaen had of dattet een geck

 

waer of anders onnut so worter die an-

16900

der die wijser ende stemmigher is in gheset

 

als bernardus seyt inder glosen genesi xlix. Ru-

 

ben mijn eerste gewonnen etcetera Hi seyt

 

du bider ordenancien dijnre nodrufticheit

 

die erffenis die welke du van rechts we-

16905

gen soutste gehadt hebben dat rijc heb-

 

stu verloren ende die priesterscap Daer om

 

die zonen die bi naturen wesen souden als

 

die edele ouders rijck ende vry mer ouer-

 

mits haer misdaet worden si vule arm

16910

ende dienstknechten soeket bouen vanden

 

quaden kinde etcetera

 

Dat xv. capitel vanden knecht int gemeen

 

SEruus dat is een knecht van ser-¹⁶⁹¹³

 

uando geseyt dat hiet houden als

16915

ysidorus seyt want wilneer worden die

 

gheuanghen ghehouden of dat si ont-

 

hoeft souden werden of dat si mit ghelde

 

verlost souden werden | of si sijn geseyt

 

van seruiendo dat is dienen dair om dat

16920

si dat vuylste werck doen souden dat den

 

here ende sinen zonen niet en voecht Tge-

 

slacht der knechten is drieuoudich als ysidorus

 

seyt. Sommige sijn die inder knechtscap

 

gheboren sijn ende dese leytmen veel lasts

16925

opten hals ende al dat vuylste ende dat

 

swaerste | want si en moghen thoer niet

 

vercopen noch verureemden noch verset-

 

ten noch hylick doen noch officien ne-

 

men daer eer in steect noch si en moghen

16930

niet tughen dan bijden wille haers he-

 

ren ende dit hieten eyghen luden ende

 

al ist dat si ionghe kinder sijn nochtans

 

worden zij onderwijlen ghepijnt ouer-

 

mits der pinen der kinscheit | het sijn oec

16935

ander knechten dat ghecofte knechten

 

sijn als die gheuanghen werden vanden

 

barbaren of vanden vianden of die ge-

 

coft werden ende dese moeten onder den

 

dwange der knechtscap wesen Die der-

16940

de knechten sijn die hem verhuert heb-

 

ben mit wille om den hope dat si gheldt

 

winnen sullen | ende dit hieten proper-

 

lic knapen of famuli van famulando ge-

 

noemt dat is dienen als ysidorus seyt.

16945

het sijn veel vuylre manieren der quader

 

knechten vanden welcken bouen ghe-

 

seyt is inden tractaet van ancilla dat is

 

vander deernen etcetera

 

Dat xvi. capitel vande quade ende scalcke

16950

knecht

 

NEquam seruus dat is een scalck¹⁶⁹⁵¹

 

knecht van desen wil hi hier wat

 

segghen want hy hem in veel dinghen

 

ende in anderen deerlic is | dese pleecht

16955

droncken te drincken ende dan versu-

 

met hi di die goeden sijns heren of hij

 

ontrecket hem verstoliken ende verteert

 

prouerbiorum xx. Een arbeyder die dronc-

 

ken drinct en sal niet rijck werden Item

16960

als hi droncken is so en mach hi niet doen

 

ende als hi gheslapen heeft so doet hem

 

sijn hoeft wee aldus is hi altoes ledich

 

ende verliest sinen tijt onnuttelic alst goet

 

wercken waer als die paterfamilias den

16965

knechten seyde | wat stadi hier alle den

 

dach ledich ende ecclesiastici xxxij. seyn-

 

de den knecht inden wercke op dat hi niet

 

ledich en si alst dien betaemt Item hy

 

is onnuttelic milde vanden goede sijns

16970

heren hi verquistse alle qualic ende ver-

16913 S Lombarde, 2 regels hoog (23-24), met representant.

16951 N Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant.

[fol. 112v]

 

theertse | mathei xviij. die scout vanden

 

dorp is beruft dat hi die goeden sijns he-

 

ren verstroyt ende qualiken ouerbracht he-

 

uet Item die trage slaperige knecht die ver-

16975

suymt ende laet alle die bootscappen sijns

 

heren | ecclesiastici xxxviij. seggende Spreke

 

ende tracteer mitten tragen knecht vanden

 

wercke et luce xix. wort gheseyt die tra-

 

ghe knecht huydt sijns heren gelt onder

16980

die aerde ende hi gaet en wech Item wreet

 

ende quaet heeft hi hem seluen bouen sinen

 

heer | ecclesiastes x. Ic sach inden paerden etcetera

 

et prouerbiorum xxix. biden knechte doe hi reg-

 

neert had etcetera Item als een gierich men-

16985

sche ende afgonstich soe keerde hij tghe-

 

win sijns heren in sijns selfs oerbaer Ex-

 

empel vanden knecht eliza die gheldt

 

eyschte onder den naem sijns heren hi be-

 

hielt ende droecht wech ende verbarcht¹⁶⁹⁸⁹

16990

quarto regum v. Item als een houaer-

 

dich ende beroemich lastede hi tgebot sijns

 

heren als myphiboseth seyde van sinen

 

knechte O here mijn coninc mijn knecht

 

heeft mi versmaet ende hi en woude den e-

16995

sel niet stroyen ij. regum xvi. ende iob xix. Mi-

 

nen knecht etcetera Item want hij hart ende

 

quadertieren is soe begheert hi dat hem

 

graci geschien sal | mer als hi die graci

 

heeft soe en gheeft hi die graci een ander

17000

niet mede | mathei xx. Scalke knecht al-

 

le sculde heb ic di quijt gelaten etcetera Item

 

hi heuet vergheten ende en weets niet dat hi¹⁷⁰⁰²

 

van sijnre misdaet sinen here reden weder

 

gheuen sal dat en brengt hi niet tot sijnre

17005

gedachten | luce xij. Heuet mijn here ge-

 

seyt so beydt etcetera Item al toernich he-

 

uet hi alle tghesin al droeuich gemaect

 

luce xiij. Heeft die knechte bestaen dronc-

 

ken te drincken ende tgesin te slaen sijn he-

17010

re sal comen etcetera Item vermaledijt ende

 

quaet clappende van allen dinghen ende ten

 

voersten seyt hi quaet van sinen here alst

 

schijnt van syba miphibosechs knechte

 

dien voir den coninck accuseerde dat is

17015

wroechde ij. regum xv. ecclesiastici xvij. Ende en

 

hoer dinen knecht niet die quaet van di seyt

 

Item ist dat die weeldich is ende welichlic¹⁷⁰¹⁷

 

geuoet so sal hi tegen sinen here trappen

 

ende sal teghen sinen here wesen. prouerbiorum

17020

xxix. die sinen knecht leckerliken voedt

 

etcetera ende noch den knecht en betamen

 

gheen rijcheit Item bedrieghende en-

 

de verscalckende set hi hem tegen sinen he-

 

re of leyde hi sinen here lagen of onder-

17025

wijlen slaet hi den here doot of verraed-

 

ten iiij. regum xxix. Sijn knechte leyde

 

hem lagen ende stricken ende sloegen den co-

 

ninc in sijn huys doot Item hi was sinen

 

heer meynedich ende vloech van hem en-

17030

de lieten after ende brachten tot sinen we-

 

dersaken iij. regum ij. Die knechten semoy

 

vloegen in geth etcetera et i. regnm xxv. Die¹⁷⁰³²

 

knechten wiessen die haren here scuden

 

Item want hi scalc ende castiende is nau-

17035

we can hi hem gedwingen vander quaet-

 

heit mit slagen | ecclesiastici xxiij. gelikerwijs

 

dat die knecht die dicwijle castiet is mit

 

pinen ende mit tormenten niet gheminret en

 

wert vander swaricheit der sonden mer meer

17040

beroert tot haet ende tot quaetheyden of

 

hi segghen woude die quade knecht en

 

wert niet verbetert van veel pinen of lidens

 

Item want hi onbequaem is so en bekent

 

hi die graci niet die hem van sinen heer ge-

17045

daen is mer hi meent dat hem die graci

 

meer van rechtuaerdicheden coemt dan

 

vander gracien wegen ecclesiastici xxxiiij. Slap-

 

pe den knecht sijn handen ende hi sal vry-

 

icheit soeken ist dat hi misdadich is ende hi

17050

berispt is van sinen here men salt hem cu-

16989 verbarcht In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

17002 vergheten De n staat ondersteboven.

17017 welichlic In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

17032 regnm Lees: regum.

[fol. 113r]

 

me mit slagen wt perssen dat hijt sal willen

 

liden ecclesiastici xlij. Den quaetsten knecht die

 

side bloeden | daer glosa Die knecht die-

 

men mitten woerden niet corrigieren en

17055

mach dien salmen mit wonden corrigieren

 

Item want hi beheynde is ende dat hi den

 

arbeyt hatet als hi geroepen wert dat hy

 

wat doen sal so veynst hi hem ende gebaert

 

of hi sliepe ende of hi niet en hoerde ende

17060

weyndt hem vander eenre side op die ander

 

prouerbiorum xxix. Die knecht en mach niet

 

geleert werden want dattu segs verstaet hi

 

wel ende versmaet te antwoerden | et luce xij.

 

Die knecht wetende den wille sijns heren

17065

etcetera

 

Dat xvij. capitel vande condicien ende¹⁷⁰⁶⁶

 

manieren der goeder knechten

 

DIe condici dat is die manier eens¹⁷⁰⁶⁸

 

goets knechts is of steect in veel

17070

dingen of punten want een goet knecht is

 

behendich ende leersaem alle dinghen te ver-

 

staen prouerbiorum xxvij. Die wise knecht sal

 

den dwasen sonen bouen gaen et ecclesiastici vij.

 

Die gesinde knecht etcetera Item hi is oet-

17075

moedich ende dienstaftich alle dinc te

 

doen | psalmus O here want ic dijn knecht bin

 

ende etcetera et ad phylippenses ij. Hi oetmoedich-

 

de hem an nemende die vorme des knech-

 

tes Item blijde ende boertelic te dienen het

17080

betaemt enen knecht die dient dat hi bli-

 

de ende boertelic wesen sal alle die dienst

 

mishaecht wanneer die knecht geen blide

 

aensicht en toent | genesi xlv. ende wi blide

 

sullen den coninc dienen | et ysaie xlv. Mijn

17085

knecht wert verblijt ende wert geprijst van

 

blijscappen etcetera Item hi is gracioes ende

 

bequaem te spreken want vele knechten sijn

 

gesprake ende goedertieren ende daer om van da-

 

uid die saul diende seytmen i. regum xviij.

17090

Was genomen inden ogen alle des volcs

 

ende sonderlinghe inden ghesicht van sauls

 

knechten ende inden seluen. sich du behaech-

 

ste den coninc ende alle sine knechten min-

 

nen di Item manlic set hi hem tegen die weder-

17095

saken sijns heren i. regum xvij. Dauid sey-

 

de sijn hart en faelde nye in hem of en fal-

 

gierde nye Ick dijn knecht gae ende sal

 

vechten tegen den philisteen etcetera Item hi

 

is trouwe in sijnre boetscap van dinghen

17100

die hem beuolen sijn naerstelic te veruolgen

 

luce xix. Och goede knecht ende trouwe etcetera

 

et xij. Mijn trouwe knecht moyses in

 

alle minen huyse Item abel abel ende con-¹⁷¹⁰³

 

stich totten gewin sijns heren te procureren

17105

Item een goet knecht denct meer tgewin

 

sijns heren te vermeren dan sijn selfs want

 

in dien dat hi sinen here ghewin ende baet

 

doet so doet hijse hem seluen mede luce xix.

 

Doe die x. knechts geroepen waren gaf

17110

hi hem x. monetas ende seyde hem | boetscapt

 

als ic coem etcetera Item een goet knecht die

 

scalc ende besorcht is tot rekeninge te ma-

 

ken ende die sculde sijns heren te betalen

 

van datter gegeuen ende ontfangen is want vant

17115

wel rekenen is hi seker dat hi loen hebben

 

sal ende van datter niet gerekent en is twi-

 

uelt hi altoes ende is veruaert | alst blijct lu-

 

ce xix. daer gheseyt wort | here sich dijn

 

moneta hi heeft x. monetas gemaect den wel-

17120

ken die here seyde wese here hebbende

 

macht ouer x. steden Item die besorcht is

 

dats een goet knecht ende naerstich is sijns

 

heren gemack te doen als sijn eten te berei-

 

den sijn bedde te maken ende meer deser ge-

17125

lijc eer hi denct om selue te eten of ander-

 

sins sijns selfs gemack te soeken Een goet

 

knecht en sal hem seluen geen gemack toe

 

punten so lange als sijn heer selfs wat doet

 

luce xij. Wye isser van v die enen knecht he-

17130

uet ist dat hi vanden velde coemt die seyt ganc

 

voir sitten eten etcetera dair om wort hi geprijst die

17066 Dat xvij. capitel vande condicien ende manieren der goeder knechten In druk staat ' Dat ...ende' op de vorige regel (15), achter 'etcetera'.

17068 D Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant.

17103 abel abel Lees: abel.

[fol. 113v]

 

tot dauid seyde ij. regum xi. Minen here

 

ioab ende mijns heren knechten bliuen opt

 

aensicht der aerden ende ic sal gaen inden

17135

wijngaert op dat ic eten ende drincken sal

 

etcetera Item een trouwe knechte die be-

 

sorcht is wetende die toecoemst sijns he-

 

ren die en gaet niet te bedde voer dat sijn

 

here coemt luce xij. Heylich is die knecht

17140

den welken die here wakende vint als

 

hi coemt Item een knecht die stederwijs

 

bi sinen here is ende minliken als die an-

 

der slapen dat hi dan waect om sinen he-

 

re te verwaren waer af dat saul billiken

17145

begreep ende berispede abner ende die ander

 

knechten des conincs die laghen ende slie-

 

pen i. regum xxvij. daer en was nyemant die

 

wakede mer si sliepen alle ende dair volcht

 

na ghi sijt zonen des doots want ghi en

17150

wacht cristum des heren niet Item een

 

knecht die inden dienste sijns heren mit-

 

ten ogen ende mitten hande is hi altoes

 

geweest bijden here om te doen dat hem

 

behagede op dat sijn here gheen ghe-

17155

breck of ongemack hebben en soude of

 

gheen venijn | psalmus Ghelikerwijs als die

 

ogen der knechten inden handen hare heren

 

etcetera Item een goet knecht en sal nym-

 

mermeer ledich wesen vanden arbeyde

17160

ende nymmermeer ledich wesen vander

 

nutscap sijns heren want ist dat hi etet of

 

drinct | of vastet | of waect of slaept | alle

 

die dingen die hi doet die sal hi ordine-

 

ren ende brengense totter oerbaerlicheyt

17165

des geens die hi dient iob xiij. Item een

 

goet knecht is den here niet lastich noch

 

swaer Inden voeden noch inden clederen

 

hem te cleden | want hi weet wel als sijn

 

dienst wt is dat hi veel meer hebben sal

17170

dan hi verdient heeft dair om is inder wet-

 

te of inden rechte gescreuen dat hi son-

 

der cleet ende sonder wechghaen ende ouer

 

tloen dat een knecht gehuert is int se-

 

uende iaer en salmens in gheenre wijs

17175

vanden here laten | exodi xxi. ende deutronomij

 

xxv. Item een knecht die gheleert is inder

 

zedicheit ende die doechdelic is die ple-

 

ghet bijden heren liefgetal te wesen ende

 

hi is bi hem wel gesien ende daer om een

17180

wel gesint knecht pleecht dair op te po-

 

gen ende te merken dat hi sinen here cuusche-

 

liken ende reynliken sijn spise presenteert en-

 

de dient want die here mint onderwijlen

 

meer die suuerlicheit ende die cuusheit dan

17185

datter voer hem coemt van etens wegen

 

psalmus Wanderende inden onbesmetten we-

 

ge dese dient mi | ecclesiastici vij. Die ghesin-

 

de knechte is di hi sal di wesen als dine

 

siele etcetera Een goet knecht die van sinen

17190

here berispt is tegen den genen die hem

 

berispende is en is hi niet murmurerende

 

noch cronende hi kent ende weet want die

 

here sinen knecht rechtuaerdeliken be-¹⁷¹⁹³

 

sculditht ende alsulke besculdinge ende be-

17195

rispinge geualt hem ten oerbaer ende tot-

 

ten prophijt ecclesiastici x. Die vrye sullen den

 

gesinden knecht dienen ende die wel ghe-

 

leert is in allen dingen die en sal niet mur-

 

mureren als hi berispt wort | mer hi sal

17200

billiker verbliden | vnde prouerbiorum ix. Berispe

 

de den wisen ende hi sal di minnen | ende oec¹⁷²⁰¹

 

seyt cathoen Argueer den wisen hi sal di

 

minnen ende berispe den dwasen hi sal

 

thoeft om keren ende hi sal di haten

17205

Dat xviij. capitel vande goeden here of heer-

 

licheit

 

GHelikerwijs dat knecht is een na-¹⁷²⁰⁷

 

me der onderwerpinghe also is domi-

 

nus of heer een naem der prelaetscap of

17210

der moghentheit waer af vanden here

 

vanden welken alle macht of mogent-

17193 besculditht Lees: besculdicht.

17201 de Lees: du?

17207 G Lombarde, 2 regels hoog (35-36), met representant.

[fol. 114r]

 

heit is | is een rechtuaerdige heerscap-

 

pie gheset een ghemeyn dinck of goet

 

en mach niet staen sonder here noch die men-

17215

schelike geselscap en soude niet te vreden

 

wesen noch gepayst want si was geno-

 

men of ontogen vanden middel der recht-

 

uaerdigher heren vrye macht is quaet-

 

heit nymmermeer en soude onnoselheyt

17220

seker of vry wesen als ysidorus seyt Die recht-

 

uaerdige heerlicheit bedruct de sijn over-

 

mits tiranscap of mit gewelt mer hair

 

wedersaken die haer contrari sijn die ver-

 

dructse ende verdrijftse mit allen Die mo-

17225

gentheit der heren en laet de sijn oec niet

 

after mer ouermits sinen ondersaten set

 

hi hem tegen die macht die hem contrari of

 

teghen is | als gregorius seyt waer af dattet

 

openbaert dat heer een name is der mach-

17230

ten ende een naem der rechtuaerdicheyt

 

die here is gherechtich ende hi minde

 

rechtuaerdicheit etcetera ende daer om is hi

 

heer want hi gerechtich is ende hi eyndt

 

ende slijt die saken ende die twisten bijden we-

17235

ghe des rechts tusschen sinen ondersa-

 

ten ende gheeft enen yegheliken dat sijn is

 

ende tegen die quaetheit trect hi dat swaert

 

wt om die onnosel te beschermen ende

 

werpt die boekelaer der gerechter mo-

17240

gentheit teghen die quaet doen ende set-

 

ter hem tegen ende hi beschermt weduen

 

ende wezen vander hant des gheens die-

 

se verdrucken wil ende hi veruolget die ro-

 

uers ende die dieuen ende ander quadyen de-

17245

se pijnt hi ende richter ouer ende hi en rich-

 

ter niet ouer na sinen wil sijnre moghent-

 

heit mer hi setse te recht ende naden recht

 

so oerdelt hi vten welken openbaert dat

 

die heer is een naem der gherechtich-

17250

eit ende voirt meer een naem der vryich-

 

eit want die goede ende die gerechtighe

 

heren sijn vry ende goedertieren sijn als-

 

men seyt hester xiij. Ick soude die hele

 

werelt onder mijnre heerlicheit bedwon-

17255

ghen hebben nye en woude ic qualiken

 

bruken der groetheit mijnre mogentheit

 

maer mit ontfarmherticheiden ende mit saf-

 

ticheiden mijn ondersaten regieren ende

 

daer om een ghewaer heer toent hem vri

17260

ende stantaftich tot allen menschen sonder

 

totten ghenen die misdadich sijn hi heeft

 

lieuer dat hi van synen ondersaten ghe-

 

mint wert dan dat hi ontsien wert hi en

 

kent hem seluen niet daer voer dat hi ouer

17265

menschen die wel leuen ende zedeliken

 

enen heer wesen sal Maer ouer die beesten

 

dat is ouer die ghene die beestelic leuen

 

ende quadyen sijn als gregorius seit vp

 

die stede genesi x. uwe verueernisse sal we-

17270

sen alle gezielde dat sijn ouer alle dieren

 

die zielen hebben etcetera die mensche seyt gre-

 

gorius en sal den redeliken dieren gheen

 

prelaet wesen maer den onredeliken alsoe

 

dat hi vanden menschen niet en sal wer-

17275

den maer vanden dieren want die natuer

 

heeft alle die menschen effen gelijc ge-

 

wonnen Maer die gherechtige beschei-

 

denisse goods set sommighe menschen voir

 

die ander te wesen ende dat coemt toe om

17280

menigherhande verdiente ende si ontsyen

 

te misdoen van menscheliker vresen die

 

de godlike rechtueerdicheit niet en ont-

 

sien daer om wt dien en sijn sy niet hoe-

 

uaerdich van vresen ons heren si en sul-

17285

len hoer glorie niet soecken mer die recht-

 

uaerdicheit hare ondersaten Item heer

 

is een naem der edelheyt als gheseyt

 

wort deutronomij i. Ic haelde van uwen

 

geslachte wijse mannen ende edele ende ic

17290

settese ende maectese heren ende princen want

 

die heren sullen edel wesen ende gheboer-

[fol. 114v]

 

tich als inden moede inden vleysch en-

 

de inder gedachten daer om als ambrosius

 

seyt dat die natuer heeft die edelste ende

17295

die starcste vanden dieren voer geset op

 

dat si regeerrers ende leyders sullen we-

 

sen vanden anderen alst openbaert inden

 

dieren ende inden vogelen ende oec inden by-

 

en inden welken alle gader die sommi-

17300

ge den anderen bouen gaen ende sijn dye

 

ouerste ende inden welken die edelste ge-

 

uonden werden nader weldaet der naturen

 

op dat die mensche oec also lere hoe dat

 

hi bouen die ander menschen wesen sal als

17305

na redelicheit ende nader minlicheit vten

 

welken sommighe dieren bouen die an-

 

der sijn edelike bijder naturen Item he-

 

re is een naem der eren ende der waerdich-

 

eit als apostolus seyt ad ephesios vi. Ghi

17310

knechten weest uwen vleyscheliken he-

 

re onderdanich mit vresen ende mit verueer-

 

nis etcetera want die here mach rechtuaer-

 

delic van sinen ondersaten eer ende reue-

 

renci nemen ende hi maect sinen ondersaten

17315

waerdich der eersamicheit ouermits ver-

 

dienste sijnre officien want om eens goets

 

heren wil so wert een heel lantscap ge-

 

eert ende oec ontsien ende van vreemden coep-

 

luden dicwijle versocht Item heer is een

17320

naem des vreden ende der zekerheit want

 

een rechtuaerdich here beneemt oerlo-

 

ghe ende vechtinge ende dye tonrusten sijn

 

brengt hi te rusten want die acker luden

 

die opten acker sitten sijn gaern onder

17325

enen goeden starken ende enen machtigen

 

here die sijn lant gaern in rusten hout want

 

ander heren en dorren sijn palen niet stoeren

 

Dat xix. capitel vanden quaden here

 

GHelikerwijs dat enen goeden recht-¹⁷³²⁹

17330

uaerdigen here niet oerbaerliker en is dan

 

dat gemeen goet als een gemeyn volke

 

of een gemeynte also ist enen quaden he-

 

re niet quader want een quaet here die ver-

 

druct ende beroeft sijn ondersaten die welke

17335

hi helpen ende bescudden soude ende in haren

 

officien beswaert hijse ende neemtse hem

 

hi vercracht rechtuaerdicheyt om goedts

 

wille ende om gauen die hem ghegeuen wer-

 

den ende en bewijst den armen niet | micha

17340

iij. Hoert ghi princen die den recht mis-

 

doet ghi en beschermt dat volc niet vanden

 

rouers van welken volke ghi uwen tri-

 

buut ende uwe thienden neemt ecclesiastici xiij.

 

ghi en volchde sijnre quaetheit niet ende

17345

die aen hem niet en lyet dien quelt hi ende ge-

 

selten wredelic ysaie xix. Ick sal egipten

 

geuen inden handen der wreder heren etcetera

 

wreet etcetera hi maect die vreemde goeden

 

sijn eyghen of si sijns selfs waren ende hi

17350

meent dat alle die goeden sijn sijn | i. regum

 

viij. Hi sal dijn kinderen ende dijn ackeren

 

nemen etcetera hi heeft lieuer dat hi ontsien

 

wert dan gemint | baruch vi. tonende den

 

volke vrese ende anxt daer om siet etcetera hij wil

17355

geeert sijn van alle man | danielis ij. si vielen

 

neder ende aenbeden een zule etcetera hi verderft

 

die statuten ende die witten der ouder ende ordi-

 

neert de sijn ysaie vi. O wee den genen die¹⁷³⁵⁸

 

quade ewen maken onder die gedaente der

17360

rechtuaerdicheyt hi bedect ende verberget

 

sijn wreetheit ende sijn quaetheit ysaie lij. der

 

heren heren makent qualiken etcetera dicwijle

 

moyt hijse mit scattingen ysaie iij. die be-

 

scatters hebben den wijngaert beroeft ysaie

17365

lij. assur heeften sonder sake ghepijnt hij

 

mint logenaers ende aenbrenghers ende hij

 

luystert na horen rade prouerbiorum die princen

 

die gaern logen horen etcetera trouwe ende vor-

 

waerde en hout hi nyemant i. machabeorum xvi.

17370

die coninc haer prins swoer den genen

 

ende daer volcht na | hi sach vestinghe

17329 G Lombarde, 2 regels hoog (37-38), met representant.

17358 27 Handgeschreven tekst in rechtermarge (27-28): 'Nota'.

[fol. 115r]

 

ende hi brack dat ghesworen recht hi be-

 

reydt hem weelde ende spise te gecrijgen

 

van vreemden arbeyden | psalmus Si hebben

17375

mijn volc geslonden etcetera exempel van

 

balthasar danielis v. ende ezechielis xix. hi heeftse

 

qualicste gheloent die hem langste en-

 

de trouwelicste dienden so laban wou-

 

de so loende iacob die welke seyde En

17380

had god of mijns vader god niet bi my

 

geweest du hadste bi auonturen mi naect

 

gelaten Item hi slaet alle mans dienst

 

voer niet iudith iij. die dese diensten de-

 

den en mochten die wreetheit sijnre her-

17385

ten niet gesaften Item als ander luden ar-

 

beyden in spelen ende in drincken so gaet

 

hi dencken of ledich ecclesiastes v. O wee den¹⁷³⁸⁷

 

landen daer die coninc een kint is ende

 

wes princen vroech eten et iij. regum xx. die

17390

coninc dranc droncken in sijnre doncker-

 

heit etcetera Dese sijn nv genoech vanden

 

proprieteyten des menschen als totter

 

menigherhandicheyt der leden ende als

 

totter etaten ende als totten onderschey-

17395

de des geslachts ende tot menigherhan-

 

de ghedaente mer nv van sommigen toe-

 

uallen die bijden mensch vallen ende na-

 

der naturen mitter hulpen ons heren sul-

 

len gheseyt werden ende eerst vander spi-

17400

sen daer na vanden dranc inden derden

 

vander wakinghe ende vanden slape inden

 

vierden vanden arbeyde ende vander rusten

 

Dat xx. capitel vander spisen des menschen

 

NAe dien dat gheseyt is vanden pro-¹⁷⁴⁰⁴

17405

prieteyten des menschen als totten

 

genen die den mensche natuerliken ma-

 

ken so gebreecter noch te segghen van-

 

den proprieteyten der dingen die den

 

mensche in sinen wesen bewaren ende het

17410

sijn dese nae iohannicium Die lucht | arbeyt | rust

 

dranc spise wake ende slaep sonder desen en

 

mach dat menschelike lichaem niet ver-

 

waert wesen ende wi en volghen hier de-

 

se ordinancie niet want wi sullense na seg-

17415

ghen in horen steden vander luchten. ende

 

wi willen eerst seggen vander spise en-

 

de als constantinus seyt so is cibus spijse ende

 

is een substanci die men verkeren mach

 

inden wesen des lichaems datter ghe-

17420

spijst wort ende dattet lichaem meerrende

 

is voedende ende ophoudende is | want

 

die starke hetten der binnenster ende der bu-

 

tenster leden is in stadiger werckinghe

 

ende weder smeltinge der welker een ste-

17425

dige starcheit weder gegeuen wert bij-

 

der spisen om datter ontbrack ende dat die

 

hetten verloren had daer die hetten me-

 

de weder gestarct werden Item die ge-

 

nomen spise wort verkeert in die ghelike-

17430

nis des lichaems ende wert verwandelt

 

in sijnre naturen | want sijn bereydinge

 

gaet voer inder spisen daer na inder kau-

 

winge inden derden die ontfanghinge

 

inden steden der verduwinge | ten vier-

17435

den mael sijn verduwinghe ende sijn schey-

 

dinge des pueren vanden onpueren | ten

 

vijften die aentreckinghe der spisen ende

 

bewisinge ende deylinge ouer alle die le-

 

den | ten sesten die gelikenisse der natu-

17440

ren vanden lede want waert sake dat die

 

spise den leden niet en geleken so en soud-

 

se nemmermeer inder naturen der leden

 

gheincorporeert werden of verkeert wer-

 

den | ten lesten na alle desen so wort een

17445

incorporeringe ende een verkeringhe in die

 

natuer des lichaems want dat heet ende

 

vucht is gaet in die natuer des bloets

 

ende des vleysch ende dat cout ende droghe

 

is gaet in die natuer der zenen ende in die

17450

natuer van beenre ende also vanden ande-

 

ren Item die genomen spise ende wel ge-

17387 16 Handgeschreven tekst in linkermarge (16): 'nota'.

17404 N Lombarde, 2 regels hoog (33-34), met representant.

[fol. 115v]

 

mengt of incorporeert voedt noch dat

 

lichaem inden ionghen ende meerret dat

 

ende inden ouden tempert si die natuerlike

17455

hetten ende die verloren sijn recht si weder op

 

ende verwaert dat lichaem dattet niet ver-

 

uaren en sal sommighe spisen werden in

 

bloede verkeert om hare substanciali-

 

ker vuchticheit ende om sijn hetten ende die

17460

gebuersamheit die si hebben mitten bloe-

 

de sommige werden traechliker verteert

 

om die contrari sake | ende sommige spise

 

voeden veel ende seer want si winnen veel

 

bloets sommige spise voeden luttel ym-

17465

mer so belastense meer nochtans verque-

 

ken si wat ende gemeynlic alle spise die lo-

 

uelic is nochtans inden genen die arbey-

 

den is si bequaem spise die bloet wint in-

 

der gesondicheit te regieren ende die gro-

17470

ue spise wint dicker bloet Item alle spi-

 

se vanden welken veel bloets ghewonnen

 

wert heeft een puer oueruloedicheit ende

 

also verkeert | een spise vander welker lut-

 

tel bloets ghewonnen wert wint veel o-

17475

ueruloedicheden ende gemeynlic na me-

 

nigerhandicheit der spisen werden si ge-

 

disponeert ende die complexien der leden ende

 

die gedaenten des lichaems werden ver-

 

wandelt als constantinus seyt libro i. Item bij-

17480

der spisen werden dese gemerct als bij-

 

den dieten als galienus seyt super amphorismos

 

als die substancialicheyt der spisen dye

 

ghedaente die grootheit ende die nodorf-

 

ticheit des nemers ende die bequame-

17485

licheit des tides Het is noot dat een me-

 

dicus kenne die substanci ende die gedaen-

 

te der spisen totter bescherminge ende

 

den regiment der menscheliker lichamen

 

het is sommige spise die altemael voe-

17490

delic is ende lichtelic verkeert is ende alsulke

 

spise behout die natuer ende daer is som-

 

mighe middelbaer spise ende dese is lich-

 

telic verandert ende aen der naturen ghe-

 

uoecht als een venijnde spise die welke

17495

van alle hore gedaenten dat lichaem ver-

 

keert ende verderft ende daer om moetmen

 

die substanci der spisen wel kennen en-

 

de haer gedaent dat is qualiteyt of hair

 

natuer op datmen gheen venijn en ne-

17500

me voer die spise | die qualiteyt der spisen

 

wort ghemerct nader lester qualiteyten

 

inden eersten grade of nader lester groot-

 

heit der seluer qualiteyten ende alsoe is si

 

inden vierden grade | of nader middel-

17505

heit van desen ende aldus wortse geseyt te

 

wesen inden derden of inden anderen gra-

 

de naden meerren of den minren ouer-

 

ganc dat is oec te mercken also waer na-

 

der substancien als nader qualiteyten als

17510

constantinus seyt Sommige spise is subtijl

 

die welke lichtelic verduut wert wes gro-

 

te hoep luttel voedt want als auicenna

 

seyt Een spise dye schier gheresolueert

 

of gesmouten wert van dier spise wort

17515

een subtijl bloet ende daer om alsulken spi-

 

se voedt luttel als die selue seyt ende dair

 

is oec een groue spise die traechliker ver-

 

duut wert ende haer cleyn deel voedt

 

veel vten welcken grof bloet gewonnen

17520

wert | ende die traechliker gheresolueert

 

wert vanden leden want als ysaac seyt

 

van subtijlre spisen coemt subtijl winnin-

 

ghe des bloets ende also verkeert ende is een

 

spise inder qualiteyten ende inder groot-

17525

heit getempert die spise die puer is die

 

is te louen ende te prijsen wanneer si tus-

 

schen dese ghetempert is ende alsoe ver-

 

keert als auicenna seyt Cruden ende vruch-

 

ten die alte versch sijn die sijn minste goet

17530

als totter spisen om den ouerganc der

 

vuchticheit want si vullen tbloet mit wa-

[fol. 116r]

 

tericheit ende scicken tbloet totter verrot-

 

tinghe ende daer om sijn si billiker mede-

 

cijn dan spise | die spise sal wesen van een-

17535

re formen op dat si in eenre tafelen dat

 

is in eenre maeltijt menigerhande af-

 

terlatinghe niet aenghenomen en wer-

 

den want als auicenna seyt Als die een

 

spise verduut wert so wort die ander ghe-

17540

corrumpeert ende dan wert die mage al-¹⁷⁵⁴⁰

 

te seer wtghesteken ende veruult Item men

 

sal oec die spise meten ende hoe vele dat-

 

ter nut is ghenomen want hi sal ghe-

 

merct werden ofter te veel is of te lut-

17545

tel of datter te maten is Ist datter te ve-

 

le is so beswaert die natuer die maghe

 

si steectse wt ende blaestse op si maect torsi-

 

oen ende rommelinghe ende maect qua-

 

de humoren si doet walghinge ende corin-

17550

ghe comen ende lescht die natuerlike het-

 

ten als die olye die lamp ende smoert dat

 

licht | si maect cramp ende aentreckinge der

 

leden si doet comen ende maect vlceren ru-

 

dicheit ende apostemen si doet den doot

17555

ende den ouderdom seer haesten teghen

 

welken doot die mensche meynde hem

 

te beschermen ende langher te leuen om

 

dies wil dat hi veel at Item als die spi-¹⁷⁵⁵⁸

 

se te cleyn is so cranct si die natuer ende

17560

maect dat gesicht plomp ende alle die sin-

 

nen ende si doet dat haer vallen ende maect

 

den mensche caluwe dair coemt ptisike

 

ende ethica af ende maect dat lichaem plat

 

ende dun ende maect quader siecten dan die

17565

grote vervullinge doet waer af datmen

 

seyt inden amphorismen Die sieken mis-

 

doen seer dat si luttel eten want si sullen

 

hem altoes wat pinen teten al ist dat sijt

 

qualiken mogen mer spise te maten ge-¹⁷⁵⁶⁹

17570

nomen dat is goet want dat selue dat in-

 

den lichaem ontbreect dat richt si weder

 

op ende verbeteret ende tempert die hetten

 

ende scarpt dat ghesicht ende gheeft craft te

 

wercken ende meerret die gesontheit des

17575

lichaems ende verwaret ende brengt soe-

 

ten ende saeften slaep in want waert sake

 

datter meerre wederstarkinghe ouer-

 

mits der spisen waer dan die verliesin-

 

ghe des lichaems was bijder hetten die

17580

dat dede scheyden so soude die spise tlich-

 

aem meerren alst openbaert als een men-

 

sche wasset ende waert dattet verlies meer-

 

re waer dan die starkinghe die daer na

 

volghede bijder spisen so wortet lichaem

17585

gheminret ende blijft after als inder out-

 

heit mer is die wederstarkinghe gelijc

 

teghen die leden die daer versmouten

 

ende verswenen sijn soe blijft dat lichaem

 

in goeden wesen ende in goeden staet alst

17590

te sien is inder ioecht | men sal die spise

 

mercken ende die werckinghe der spisen

 

na dat een eten mach want die een spi-

 

se beualt den ghesonden wel ende die an-

 

der den sieken die ander den ionghen dye

17595

ander den ouden die ander den arbey-

 

der ende die ander den ledichgangher

 

veel dinghen sijn daer die den gheson-

 

den salich sijn ende den siecken venijn en-

 

de oec is onderscheit inden ghesonden

17600

want peper of loke dat enen ghesonden

 

fleumatico goet waer dat waer enen co-

 

lerico venijn ende billen dat een mensche

 

een doot is Item men sal oec die spise

 

verwandelen nae der verwandelinghe

17605

der suucten want sommighe spise is sa-

 

lich inden quarteyn die venijn waer in he-

 

ten sochten of sagen ende daer is som-

 

mighe spise die nut is int begin der suuc-

 

ten die int middel of int eynde onnut wair

17610

Item daer is sommighe spise die wel-

 

ke noot is te gheuen den enen anders

17540 Handgeschreven tekst in linkermarge (09-10): 'merct wel'.

17558 27 Handgeschreven tekst in linkermarge (27): 'nota'.

17569 38 Handgeschreven tekst in linkermarge (38): 'nota'.

[fol. 116v]

 

dan den anderen als in enen suucte die

 

langhe gheduert heeft ende in een ander

 

die nuwe is want int begin so wert ge-

17615

ducht dat die sieke te cranck werden sal

 

ist dat hi niet en eet ende daer om is die

 

meerre spise noot in contrarien suucten

 

duchtmen gaue men den sieken te veel

 

dat die siecte meerren ende wassen soude

17620

ende daer om salmen dan myn gheuen

 

daer om sal die spisinghe wesen nader

 

menigerhandicheyt der suucten nader

 

craften des siecten nader qualiteyten en-

 

de der substancien der spisen ende daer

17625

na wert die nutscap der spisen hier nut

 

gheoerdelt Item een ionghelinc is an-

 

ders te spisen ende die sijn wasdom heeft

 

dan die oude man want abstinenci der spi-

 

sen die welc den ouden licht is die is den

17630

kinderen ende den ionghelinghen swaer

 

waer af ypocras seyt | die ouden mogen

 

die vasten lichteliken dragen ende dye

 

ionghe mannen niet wel mer die kinde-

 

ren en moghen niet vasten want inden

17635

ouden is die hetten cranck | mer inden

 

anderen starck ende daer om is die meer-

 

re spise den ionghen mannen noot ende

 

den kinderen om die hetten te verdruc-

 

ken ende die minste spise den ouden en-

17640

de die selue reden is waer om dat si min

 

te spisen sijn die ledich gaen ende rusten

 

dan die arbeyden ende altoes onledich

 

sijn want die hetten is minre inden lu-

 

den die ghenen arbeyt en doen dan in-

17645

den arbeyders alst nae openbaren sal

 

Men sal mercken die bequamelicheyt¹⁷⁶⁴⁶

 

des tijts inden eten te geuen want die

 

luden behoeuen des winters grouer spi-

 

se ende meer dan des somers als ypocras

17650

seyt | die buken sijn alre heetste in die len-

 

ten ende inden winter ende die slape alre

 

langste want in desen tiden salmen hem

 

meest gheuen ende der hetten is dan veel

 

van binnen die welke veel voetsels be-

17655

hoeft Inden winter heeft een mensche

 

appetijt ende so is die verduwinge starc-

 

ste daer om dat die hetten dan starcste is

 

ende inden zomer ist contrari want die

 

hetten gaet des winters totten binnen-

17660

sten leden ende wert daer te zamen ver-

 

gadert ende des somers wil die hetten

 

al buten ende mint dan haer gelijc want

 

dan is haer gelike regnerende als dye

 

sonne of die somerlike hetten ende soe

17665

wortse binnen ghescheyden ende ghe-

 

minret ende wanneer die spise dan inden

 

winter veel verduwet wert so moet een

 

mensch dan veel spisen hebben want so

 

wort die appetijt verwecket ende dat mach-

17670

men oec altoes sien inden kinderen want

 

si veel hetten hebben daer om willen si

 

alle den dach eten ende si behoeuen veel

 

voetsels alsoe ist oec inden luden die ve-

 

le arbeyden inden welcken dye hetten

17675

starck is ende daer om behoeuen si veel

 

voetsels ende galienus seyt dat die spi-

 

se allen dieren noot is als tusschen ouer-

 

uloedicheit ende dat minste ghetempert

 

als te maten want alte grote veruullin-

17680

ghe der spisen is doot der sielen ende des

 

lichaems ende sonderlinghe wanneer

 

een mensche lange groten hongher ge-

 

leden had ende dat hi dan sonderlinge

 

ghierliken ate als hi dair toe quaem so

17685

soude hi hem seluen doden als auicen-

 

na seyt | dan begheert die natuer meer

 

dan si verduwen kan | ende daer om sal

 

een mensche min spise nemen dan sijn na-

 

ture begheert

17690

Dat xxi. capitel vande drancken

17646 35 Handgeschreven tekst in linkermarge (35): 'nota'.

[fol. 117r]

 

POtus dat is dranc ende is een nat-¹⁷⁶⁹¹

 

te substanci die noot is totten voet-

 

sel des diers daer om als constantinus seyt

 

so is die dranck noot om menigerhan-

17695

de saken wil | dit seyt hi int vijfte boeke

 

ende inden xxvij. capittel | het maect dat

 

droghe lichaem nat ende vucht ende datter

 

nat is dat wort vanden lichaem ontbon-

 

den die starkinge der spisen wort bijden

17700

dranc geuoert totten vertsten steden die

 

sonder den dranc doer die enghe wege

 

niet comen en konnen om hare grofheit

 

wil Die dranc als constantinus ende a-

 

uicenna segghen wort ghemenigher-

17705

hant want die dranc is drierhande die

 

welke alleen dranck is als water twel-

 

ke lichaem niet en voedt | ende daer is een

 

dranc die welke dranc ende spise is als

 

wijn die de spise ouer alle die delen des

17710

lichaems voert ende leydt als constanti-

 

nus seyt | voedende ende verwarmende dat

 

lichaem ende starkende dat bloet ende die na-

 

tuerlike hetten ende het is een medeci-

 

nael drancke die welke men niet en geeft

17715

als bier of wijn mer die reghel der me-

 

decinen als scyropen of oximel of oxiza-¹⁷⁷¹⁶

 

cra of deser ghelijc Item als constanti-

 

nus seit in die ghesontheit te verwaren

 

ende om die ziecheit te ghenesen soe ist wa-

17720

ter noot ende daer om en moet die mey-

 

ster die manieren vanden wateren niet

 

vergheten ende oec wel kennen op dat hi

 

die goede wateren gheue ende die qua-

 

de laet varen Item vanden wateren is

17725

som smakelic ende sommighe niet smaken-

 

de ende dat smakelic water claer inder sub-

 

stancien dat is fonteyn water van oesten

 

ende licht ende haest verwarmende ende schier

 

coudende Dit water is ghesont ende niet

17730

beswarende als constantinus seyt | het

 

gaet schier vter spisen daer om dattet

 

claer is ende dattet niet gemengt en is mit

 

vulnissen ende dattet oec licht is openbaert

 

daer om wantet goet te verduwen is en-

17735

de dattet oec schier warmende is ende

 

coudende dat sietmen daer aen wantet

 

subtijl is inder substancien Item ist dat-

 

tu weten wilste van tween wateren twelc

 

dat subtijlste ende dat beste is inder substan-

17740

cien den menschen te gheuen soe neemt

 

twe cruesen ende volt elc mit sonderlinghe

 

water ende dan hebt twe schoen linnen doe-

 

ken effen groot ende netze ghelijc in die

 

wateren dat een slet int een water ende

17745

dat ander int ander ende hangtse inder son-

 

nen ende datter eerst droghe is dat heuet

 

dat beste water gheweest ende dat subtijl-

 

ste mer nae desen water is dat beste dat

 

fonteyn water dat lopende is ten noer-

17750

den waert twelc is tusschen oesten ende

 

noerden daer om dat hem die noerden

 

wint int aensicht wayet want vander be-

 

roeringhe dies wints so wortet gesub-

 

tijlt want des winters is dat water war-

17755

me ende cout van naturen ende des zomers¹⁷⁷⁵⁵

 

cout die noerden coude iaecht die warm-

 

te totten binnensten der fonteynen die

 

welcke coude inden fonteynen slaet of

 

wayet vten noerden die welke warmte

17760

die daer vergadert wert inder fontey-

 

nen coemt der couden van noerden te-

 

ghen alsoe dat die fonteyn een luttel ver-

 

warmt wort ende inden somer ist contrarie

 

so is die hetten der luchten verwarmen-

17765

de ende iaecht die coutheit totten hoef-

 

den der fonteynen die welke als si dair

 

vergadert wert maket water cout als

 

macebius seyt vi. ende constantinus Item

 

een lopende water dat starkelic vanden

17770

bergen neder loept op een schoen steen-

17691 P Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant.

17716 scyropen Lees: syropen.

17755 cout Doorgestreept en geëxpungeerd, met handgeschreven tekst erboven: 'vocht'.

[fol. 117v]

 

roets of een claer sant dit water behout

 

den anderen grade der gesontheit als

 

constantinus seyt Item die selue seyt dat

 

reghen water beter is dan die ander en-

17775

de smakeliker lichter ende reinre als ypo-

 

cras seit Item die reghen is roke der wa-

 

teren die vander sonnen op getogen sijn want

 

die son en trect niet na haer dan dat sub-

 

tijlste ende daer om is reghen water dat

17780

best ende dat verduwelicste nochtans wer-

 

tet lichteliken vulende om sijnre subtijl-

 

heit wille ende nochtans en ist daer om

 

niet te lasteren Maer het is billiker te pri-

 

sen om sijnre subtijlheit wille Item alle

17785

water dat haest veruult ende gecorrumpeert

 

dat is subtijl ende alst vervult is soe quet-

 

set want het maect heescheit ende wint die

 

coertsen Maer dat niet veruuylt en is

 

dat is fijn ende daer om salment wachten

17790

dattet niet vervult en werdt datmen oir-

 

baren wil Item constantinus seit twater

 

dat vten alren cleynsten reghen gega-

 

dert wort dat is tbeste water ende dair

 

naest ist water best dat mitten donre ne-

17795

der coemt want die donre subtijlt dat wa-

 

ter ouermits sijn beroeren ende blixe-

 

minghe Item constantinus seyt dat so

 

wye dicwijle coudt water drinct in sinen

 

ouderdom of in sijnre outheit die en sal

17800

die coude suucte nauwe ontgaen ende dat

 

warm water als constantinus seyt was-

 

schet die nochteren maghe vander hef-

 

fen der spisen ende purgeert fleumen

 

ende alle vuylnisse ende het suuert den bu-

17805

ke ende solueerten ende verlicht die na-

 

tuer ende starctse mer alte dicwijle ghe-

 

daen schadet want het maect die mage

 

weke ende verdroeft dye verduwelike

 

doecht ende beneemt haer die verdu-

17810

winghe ende doet die nazen bloeden Item

 

warm water nochteren ghedroncken is

 

goet den genen die des auonts te veel

 

ghebrast hebben als van eten ende van

 

drincken Item auicenna seyt die oude

17815

wisen hebben ghetuycht dattet ghezo-

 

den water is van minre inflammacien

 

dat is onstekinghe ende van lichteren doer-

 

ganck | want die lichamen die hem toe

 

ghemengt sijn werden ghedissolueert

17820

dat is ontbonden ouermits die werkin-

 

ghe des viers ende werden ghedwon-

 

ghen neder te gaen | ende die groue mey-

 

sters meynden dattet subtijlste en wech

 

ghewasemt had mit der cokinghe ende

17825

datter tgroefste ghebleuen had mer dat

 

is gheloghen | die waterighe substanci

 

is vten gheliken delen | mer nochtans

 

mocht die cokinghe alsoe groot wesen

 

datter niet af bliuen en soude dan die hef-

17830

fen ende die aerdicheit alst schijnt inden

 

water daermen soute wyt maect ouer-

 

mits starker siedinghe ende die wateren

 

die vanden snee ende vanden haghelen

 

comen die sijn beter dan alle die ander

17835

naest den wateren der staender wateren

 

die inden broecken sijn alle dese wateren

 

salmen scuwen want als constantinus seyt si

 

maken die milt groot si verderuen dye

 

leuer ende die maghe ende maken leli-

17840

ke huut ende oec menigerhande coert-

 

sen ende winnen die stenen ende ist dat si

 

altemael niet ghescuut en mogen wer-

 

den als auicena seyt so salmense sieden

 

Item aristotiles seyt in libro metheoro-

17845

rum | dat dat snee water of dat water van-

 

den yse en kan niet weder comen tot sijn-

 

re eerster subtilicheit Item dat onsma-

 

kende water is vierderhande als con-

 

stantinus seyt | dat een is gesouten | dat ander

17850

is sulfurich dat derde alunich | dat vier-

[fol. 118r]

 

de metallich dat ghesouten water mor-

 

wet den buke bitende die darmen ende

 

slapse nochtans dicwijle ghedroncken al

 

drogende ende die vuchticheit verterende

17855

bijndt dat soute water den buke ende stop-

 

ten ende verdroecht dat lichaem ende het ge-

 

neest rudicheit ende ioecselen ende helpt den

 

genen die twater laden ist datmen dair

 

mede ghewasschen werdt of datment

17860

drinct | ende dat sulfurige water is goet tot

 

couden suucten | het verwarmt die zenen

 

ende verteert die humoren die tusschen velle

 

ende vleysch lagen of leggen | siet daer be-

 

neden vanden sulfur daer ghi sijn virtuut

17865

volcomeliken sien moecht mer dat aluyn

 

water vercoudt ende verdroecht | ende het

 

stempt lopinghe vanden bloede ende ge-

 

neest die aenbeyen ende dat metallige wa-

 

ter dat volcht die natuer des metals ende

17870

sijn werck want dat water dat ouer yser

 

veel loept of bijden aderen des ysers

 

stopt den buke ende starct die leden ende

 

onstopt die milt ende geneest den aposte-

 

me Item twater vanden coper coemt der

17875

vuchticheit te hulpen ende dwingt of bijn-

 

det die coude pisse Item twater vanden

 

siluer dat vercoelt ende droecht | dit meniger-

 

hande water en plachmen niet te drinc-

 

ken geuen Mer het dient totter mede-

17880

cinen der oghen Item het is een dranck

 

die welke te gader is spise ende dranc als

 

die wijn Item die wijn wort diuers inder

 

substanci sommige sijn die groefste winen

 

die langher dueren dan die ander ende die

17885

bat voeden | sommige ander sijn subtijl ende

 

luttel voedende | ende die schier vter ma-

 

gen gaen ende die de colerige humoer van-

 

den hoefde halen ende die wel ormen som-

 

mige ander sijn middelbaer winen die ge-

17890

tempert sijn in haren wercken | ende son-

 

der dese merkinge vanden wijn so wert

 

die wine oec ghemercket nader substan-

 

cien in vier manieren als constantinus

 

seyt als naden onderscheyt des tijts ende

17895

naden goeden roke ende nader soeticheit

 

des smakes ende nader claricheit der ver-

 

wen want die wiuen werden diuers na-¹⁷⁸⁹⁷

 

der tijt want dat nuwelic vter wijnpers

 

gecomen is en gaet in gheenre hetten

17900

ende is inden eersten grade als galienus

 

seyt inden boeke vander simpelre mede-

 

cinen Die wine is gemaect wt vier sub-

 

stancien als wt scumighen of luchtigen

 

water of vierigen of aerdighen die wa-

17905

terighe wort lanzem verteert ende dat wi-

 

nighe deel wert ghestarct ende die out-

 

ste winen dat sijn die heetste ende inden

 

roke werden si oec diuers want sommi-

 

ghe sijn wel rukende ende voedende som-

17910

mighe sijn vreselic inden roke makende

 

quaet bloet ende hoeftzweer ende si wer-

 

den oec diuers inden smake want sommi-

 

ge sijn soet die bat voeden dan die ander

 

ende die den buke vucht maken | sommige

17915

sijn daer zerp die de maghe conforteren

 

ende stoppen den buke ende die der borsten bi

 

staen ende die borst mede en is hi niet goet

 

sommighe sijn zuer die verwarmende sijn

 

ende sommige sijn bitter die welke meest ver-

17920

warmen ende si sijn die heetste winen ende si

 

werden diueers inder verwen want som-

 

mighe is wit ende is minste hete ende som-

 

mich geluwe ende is heter want als constantinus

 

seyt hi is doergaende alle die leden ende

17925

wint heet ende droge bloet ende maect den

 

hoeftsweer sommich ander is swart die wel-

 

ke meest voedende is ende sommige wijn isser

 

root ende dese is heter dan die ander want hi

 

aerdich ende grof is bi dat die wit is of die

17930

geluwe ende hi en is also doerscietende niet

17897 wiuen Lees: winen.

[fol. 118v]

 

noch quetsende ende die wijn die welcke

 

in alle den voerscreuen middelbaer is

 

die is meest te prijsen want hi conforteert

 

die natuerlike hetten ende hi voedt die sie-

17935

le ouer alle die leden ende hij maect den

 

mensche blijde ende coene ende gheeft den

 

lichaem doecht ende hi ydelt die rode

 

colera mitten swete ende mitter vrinen en-

 

de hi tempert die swarte colera ende dye

17940

leden die welke vanden humoren ver-

 

droecht sijn brengt hi weder te pas en-

 

de vuchtichtse ende hi geeft den lichaem

 

craft ende maectse vette ende scheyt ende

 

verdrijft den wint ende maect goeden lust te

17945

eten ende helpt totter verduwinge en-

 

de scarpt dat verstant ende hi opent die

 

veruulinghe der leueren ende der mil-

 

ten ende hi verderft ende verteert die o-

 

ueruloedicheit inden lichaem ende hy

17950

neemt en wech die plecken opt oghe ende

 

die lipicheit ende maect enen mensche wel

 

sprekende te maten ghenomen ende hi

 

breect ende scoert den steen ende leydten

 

wt ende hi helpt oec die ghewont sijn dat

17955

si ghenesen werden ende hi is den vrou-

 

wen goet die menstruum liden ende hi

 

is goet den siecken ende den ghesonden op

 

dat hi te maten van elcken ghenomen

 

wert mer nemet mens ouer mate ende dat

17960

dicwijle so is hi hem venijn ende hi sal hem

 

den dode gheuen alst hier beneden open-

 

baren sal vander dronckenscap daer soect

 

die derde gheslacht van dranck dat is

 

dranck ende medecijn als is oximel ende

17965

syripus want sulken dranck is goet ter

 

gesondicheit want hi verduut scheydt

 

ende wtdrijft die quade humoren van-

 

den lichaem ende onderwijlen laxeert hy

 

ende onderwijlen stopt hy onderwijlen

17970

vercoudt hi ende verdroecht onderwij-

 

len verwarmt hi ende morwet ende vuchtet

 

mer die onderscheyde van desen dranc-

 

ke laten wi den medicis

 

Dat xxij. capitel vanden middaech maele¹⁷⁹⁷⁴

17975

of werscap

 

CIbus et potus dat is spise ende¹⁷⁹⁷⁶

 

dranck dese twe hebben haer or-

 

denanci totten eten of totter maeltijt ende

 

totter werscappinghe | inden maeltiden

17980

werden die spisen bereyt ende inden war-

 

scappen werden die luden te zamen ge-

 

roepen ende die stoelen ende dye sittenen

 

werden op gherecht Inden auontmael

 

werden die tafelen gheordineert ende

17985

ghesprayt ende dye gasten werden int

 

hoeft vander tafelen gheset ende si en gaen

 

niet sitten haer handen sijn eerst gedwo-

 

ghen ende die dochteren vanden huse

 

ende die knapen werden te zamen gheset

17990

nederwaert aen een ander tafel Item

 

die lepelen die messen ende die zoutuaten

 

salmen eerst op die tafelen legghen en-

 

de daer nae dat broot ende den dranck

 

sal daer vluchs mede bi ghedaen wer-

17995

den ende daer na sullen volghen veel spi-

 

sen ende die menigherhande ende dye

 

knechten ende die dienres sullen daer mit

 

naersticheden dienen af ende aen | ende sien

 

al om of daer yet ghebreket ende dan sul-

18000

len si vroliken ende blijdeliken mit mal-

 

canderen spreken ende lachen ende wesen

 

in groten solaes ende daer sullen si speel lu-

 

den hebben mit vedelen ende mit herpen

 

ende mit anderen gheschal | ende men sal die

18005

winen ende die spise vernuwen als nv dat een

 

ende nv dat ander ende deylen mit malcande-

 

ren ouer tafel daer nae salmen vruchten

 

brenghen als appelen peren noten ende de-

 

ser gelike ende oec specien ende als die mael-

18010

tijt gedaen is so salmen die tafelen mit-

17974 In druk alleen de representant (punt).

17976 C Lombarde, 2 regels hoog (06-07), met representant.

[fol. 119r]

 

ten anderen dat daer ouer loept en wech

 

draghen ende die handen weder dwaen

 

ende droghense so salmen dan gode werc-

 

ken der gracien betalen ende oec den waer-

18015

de dancken van sijnre goeder spisen daer

 

nae salmen graci bier of wijn al omme

 

schencken ende als dit ghedaen is soe

 

salmen vanden waert oerlof nemen ende

 

oec vander weerdinnen ende een yghelic

18020

sal gaen daer hi hoert

 

Dat xxiij. capitel vanden auontmale

 

CEna dat is int ghemyn te segghen¹⁸⁰²²

 

auontmael ende cena wort gheseyt

 

van cenon twelc gemeyn is om die ge-

18025

meynlicheit der eters of der gheenre die

 

gheuoedt werden als die oude seyden

 

als gewoenlic was int openbaer ende int

 

gheselscap des auonts te eten op dat dye

 

sonderlingheit geen luxurie maken en sou-

18030

de mer nv mach cena geseyt worden van

 

cenos in griex dat vmbra in latijn is en-

 

de scheem in duytsche want daer om dat-

 

men des auonts luttel eten sal so soe-

 

ken si of so soectmen heymelike steden

18035

als papias seyt of het mach billiker ge-

 

heyten werden van cenos dat is canis

 

ende dat is hont daer om dat si dan geen

 

caritaet en doen want een ygelic meyndt

 

dat hi tzijn op eten wil want alle datter

18040

bouen vander spisen ouergelopen is dat is

 

hem ghenoech teghen den auontmael

 

het sijn veel luden die desen auontmael

 

groot maken ende verheffen ende alle dese be-

 

quamen inden werscap des conincs as-

18045

swerus alst openbaert hester i. dat eer-

 

ste is die bequamelicheit des tijts die a-

 

uontmael sal wesen in bequaem tiden als

 

niet te vroech noch niet te spade dat ander

 

is datmen dat auoutmael maken ende punten¹⁸⁰⁴⁹

18050

sal in een ghenoechlike stede ende die se-

 

ker ende vast is ende ruym is als asswerus

 

dede die maecte sijn houinghe ende war-

 

scappinge in enen schonen ruymen hof etcetera

 

Dat derde is dat die ghene die dair no-

18055

dende is die sal sinen gasten een blijde

 

aensicht thonen ende daer om salmen oec

 

sitten daert ruym van spacien is dat die

 

gasten vryliken lachen ende spreken sullen

 

moghen want dat hof en doech niet dair

18060

die waert of waerdtinnen suere aensich-

 

ten thonen hester i. doe si bestonden te

 

verhetten etcetera Dat vierde is menigher-

 

handicheit der spisen op dye auontuer

 

of daer yemant waer vanden geselscap

18065

die vander eenre spise niet en mocht dat

 

hi dan vander ander proeuen mocht hes-

 

ter i. vanden anderen ende vanden ande-

 

ren etcetera Dat vijfte is menigherhan-

 

de drancken ende winen | waer af hester i.

18070

geseyt wort | die wijn wort oec in gedra-

 

gen etcetera Dat vi. is dat die dienres hoes-

 

sche wesen sullen hester i. Hi settede die

 

princen voir inder tafelen etcetera Dat vij. is dat-

 

tet geselscap der vrienden die te samen eten

18075

dat sal deen den anderen bequaem wesen

 

hester i. Hy maecte waerscappinge alle

 

den meden dat sijn luden van dien landen etcetera

 

Dat viij. is vrolicheit der sangheren ende der

 

speelluden sonder die welcke die edel luden

18080

ende die heren haer auontmael niet en plagen

 

te doen luce xv. Als hi die stemme hoerde

 

etcetera Dat ix. is datter waskaerssen ghe-

 

noech wesen sullen want auontmael te doen

 

sonder licht is scande ende oneersam en oec ist

18085

vrese om der vliegen wil ende ander gewormt ende

 

daer om salmen waskaerssen op die cande-

 

laers setten ende lampen ende lantaernen hangen

 

dair die dienres wanderen dat si sien mogen

 

Dat x. is dat die eters sullen mit groter be-

18090

geerten begheren dat hem voer gebracht

18022 C Lombarde, 2 regels hoog (12-13), met representant.

18049 auoutmael Lees: auontmael.

[fol. 119v]

 

is want des auonts en pleechtmen geen

 

groue spise ter tafelen te brenghen als-

 

men des morghens doet mer wat lec-

 

kers ende wat goelics ende dat licht te ver-

18095

duwen is ende sonderlinghe inder heren

 

houe | dat elfste is dat si des auonts lan-

 

ghe sitten sullen clametsen op dat die spi-

 

se te bat verduut sal werden eer dat si sla-

 

pen gaen want het is seer ongesont sla-

18100

pen te gaen mit vollen buke ende men sal

 

des auonts luttel eten ende dat die spise

 

ymmer verduwelic si | ende daer om duer-

 

de asswerus houinghe hondert ende l.

 

daghen | dat twalefste is onscadelic want

18105

een yghelic sal des auonts eten dat hem

 

niet en dere noch en scade want het is on-

 

eersaem dat des auonts yemant enich

 

ghelach ghelden sal | dat dertiende is

 

rust ende soeticheit want naden auontmael

18110

salmen rusten want dan is die slaep seer

 

soet ende daer om werden die bedden ge-

 

maect ende ghesprayt van elpenbeen of

 

van yuorien ende van goude opten estrick

 

int pallaes van asswerus alst openbaert

18115

hester i. want als constantinus seyt wanneer

 

die roke der spisen inder herssen gaet soe

 

slapen wi lichtelic.

 

Dat xxiiij. capitel vanden slape

 

SOmpnus dat is int ghemeyn te¹⁸¹¹⁹

18120

segghen een slaep | ende als aristoti-

 

les seyt so is die slaep een rust der sieli-

 

ker doechden mitter hetten der natuer-

 

liker doechden | want die geuoelike ende

 

die beroerlike doecht wort ghebonden

18125

inden slape ende dan werct die natuerlike

 

doecht starkelic als die dair verduwen-

 

de is die welke ontsteken wort ende ghe-

 

starct Item augustinus set een ander ma-

 

nier inden boeke vander grootheyt der sie-

18130

len ende seyt aldus Die slaep is een eenre-

 

hande natuerlike ongheuoelicheit en-

 

de is een ghemeyn passi der sielen en-

 

de des lichaems ghelikerwijs dat die

 

gemeyn sin is der sielen ende des lichaems

18135

also is die slape want als hi seyt die sla-

 

pe is een eenrehande onberoerlicheyt

 

ende een hulpe der sinnen dat hi seyt | dat

 

die slaep is een natuerlic ongheuoelich-

 

eit dat seyt hi totten onderscheyde der

18140

gheenre slapen die teghen der naturen

 

sijn of gheschien hi en seyt niet dat dye

 

slaep een beroeringhe is der wakinghen

 

als die blintheit des ghesichts | want

 

die berouinghe verminret ende verder-

18145

uet dat twelc dat nader naturen is Item

 

die slape starket die natuer ende is nader

 

naturen als die wakinghe Item die sie-

 

le en verblijt haer niet inder beroerin-

 

ghe mer si heeft ghenoecht inden sla-

18150

pe want die slape en is gheen beroerin-

 

ghe mer een natuerlike disposicie Item

 

noch wort dye slape anders ghediffi-

 

niert of geseyt te wesen Die slaep is een

 

morwe passi ende een saeft bestoppen-

18155

de die toepaden der herssen ende die we-

 

ghe der sinnen starkende die natuerli-

 

ke doecht ende wederroepende die natuer-

 

like hetten vanden butensten totten binnen-

 

sten want inden slape werden die binnenste

18160

verwarmt ende die butenste vercout want wan-

 

neer die hetten diep inden slaep gebonden

 

wort so wort dat instrument des gemeyns

 

sins gestopt twelc is dat centrum of dat mid-

 

del van alle den sinnen die daer buten om

18165

staen van welken centro alle die perticu-

 

laer sinnen spruten gelikerwijs dat die lini-

 

en getogen werden vanden center totten cir-

 

cumferencien ende daer om in dien datter also ge-

 

bonden is ende bestopt so en mogen die perticu-

18170

laer machten die dair om staen niet wtgesteken

18119 S Lombarde, 2 regels hoog (29-30), met representant.

[fol. 120r]

 

werden totten eynden der instrumenten

 

vanden sinnen ende dat heeft die natuer

 

gedaen om dattet dier rusten soude van

 

allen willigen beroeren wantet onmo-

18175

ghelic is altoes williken beroert te wer-

 

den Item die slaep als constantinus seyt in

 

pantegni die een slaep is natuerlic ende

 

die ander onnatuerlic vanden welken dat-

 

men hier nv niet af segghen en sal die na-

18180

tuerlike slaep coemt vter vuchticheyt der

 

getemperder herssen ende wt vuchten ende

 

wt claren roke climmende van alle den

 

lichaem totter herssen want die fume dat

 

is die roke maect die gheesten grof ende

18185

vullet die zenen ende also bijndt hi die sin-

 

nen Augustinus leert inden voirscreuen boe-

 

ke dat die slaep buten is vanden spisen

 

die daer ingaende sijn of vander humo-

 

ren die van binnen getempert is die wel-

18190

ke als si gheresolueert wort of ontbon-

 

den of gescheyden in roke begheert dye

 

herssen ende als si daer gheresolueert is

 

so druuptse cout nederwaert ende climt

 

warm opwaert al distelerende dat is dru-

18195

pende so seyndt si die hetten des herten

 

weder ende belet den voertganc der werc-

 

kinghe aristotiles seyt dattet hert is begin

 

der werckingen ende alle goet ende alle

 

quaet coemt vander herten Item inden

18200

slape rust die sielike doecht dat die ander

 

bliuen als si waren te voren als gheeste-

 

lic ende natuerlic twelc men sien mach bi-

 

den appelen vanden ogen ende bijder ade-

 

minge ende bijder verduwinghe Item inden

18205

slape wort goede verduwinghe Item a-

 

uicenna bescrijft aldus den slaep Die slaep

 

is een wederkeringe des geests vanden

 

instrumenten der sinnen ende is een beroe-

 

ren totten beghin mitten welken die instru-

18210

menten der gheesten begonnen werden ende

 

die natuerlike slape is een wederkeringe

 

des gheests mit verdiepinghe of dat hi

 

al voedende verduut mach werden | alst

 

openbaert inden slape der pijnres of der

18215

gheenre die arbeyden want in dien wort

 

een vaste slape om die oueruloedicheit

 

der resolucien vanden gheest want die na-

 

tuer begherende die toedoeninge des

 

geests inder substancien maect den slaep

18220

diep inden binnenste ende doeten daer in

 

sculen waer af dat die slape dieper en-

 

de langher wort in hem ende in desen ge-

 

slachte des slaeps slapen si die welke die

 

laxerende medecijn ydelt Item daer wort

18225

veel gheresolueert vander substancien

 

des gheests mitten oueruloedicheden

 

ende dese slaep helpt hem seer ende geeftse

 

weder sinen doechden als auicenna seyt

 

Item als aristotiles seyt libro iij. Die slape be-

18230

coemt enen ygheliken dier dat gheson-

 

dicheit heeft al ist dat die slaep in som-

 

mighen seer verborghen is vten voer-

 

screuen dinghen openbaert dat die ma-

 

terialike sake des slaeps is die roke die

18235

ghescheyden is vanden lichaem nader

 

verduwinghe aen te sien | ende die for-

 

meerlike sake is inden hoefde ende neemt

 

daer den ghemeynen sin ende den opganc

 

der gheuoeliker zenen die daer bestopt

18240

werden ende ghebonden ende dat dier

 

rustet ende alle die leden veruroechden

 

hem Item die werckinghe des slaeps

 

als constantinus seyt wert twiuoudelic

 

verwandelt nader quantiteyten ende der

18245

grootheit der materien die hi inden li-

 

chaem vant | want is der materien alte

 

veel so gebreect die doecht dat lichaem

 

wort ghevuchticht ende vercoelt | want daer

 

wort een ontbijndinge der humoren | ende

18250

daer om worter een lesschinge der het-

[fol. 120v]

 

ten ende die fleume wert gemeerret ende

 

die natuerlike hetten gheminret ende is

 

die slape alte luttel so gebreecter die ver-

 

duwelike doecht ende tlichaem wert ver-

18255

droecht ende is hi gematich soe wort die

 

spise wel verduut ende tlichaem wort vette

 

die moet wort gestarct ende die natuerli-

 

ke hetten wort gemeerret ende die humo-

 

ren werden getempert ende dat herte wort

18260

gheclaert Item sijn werckinge wert verwan-

 

delt vander materien die hi vant want

 

was der materien veel ende die natuerlike

 

hetten cranc so wort die resolucie der hu-

 

moren meerre ouermits den slape dan

18265

die ingaende natuerlike hetten verwon-

 

nen wort ende gelescht van dat si niet gere-

 

giert en moghen werden vander naturen

 

mer is die spise ghetempert ende oec die

 

humoren ende dair om wort gheboden

18270

inden genen die medecijn genomen hebben

 

dat si niet slapen en sullen ende oec inden ge-

 

nen die ghelaten hebben ter aderen op

 

datter gheen resoluci der humoren en

 

werde ouermits den slape also dat si van-

18275

der naturen geregeert en souden moghen

 

werden mer is die spise ghetempert ende

 

die humoren oec so verduwet die wederge-

 

roepen hetten die spise ouermits den sla-

 

pe van binnen ende geeft die ghetemper-

18280

de humoren weder ende vuchticht dat lichaem

 

ende verwarmet ende maket vette daer om mit

 

corten woerden vergadere vten voirscreuen

 

scriften dat die slape wederroept die na-

 

tuerlike hetten totten binnensten ende die

18285

butenste vercout hi ende verarmet vanden bloe-

 

de want die slape trecket al inwaert Item

 

die slape verwarmt die binnenste ende voet-

 

se ende maectse starck ende die onpuer ende

 

raeuwe sijn die coect hi ende rijptse ende

18290

hi doet die sielike ende gheuoelike beroe-

 

ringe rusten ist dat die slape ghetempert

 

is inder grootheit ende inder gedaenten hi ver-

 

licht den sieken ende hi is een goet teyken

 

in enen die sieke is dat die mensche beteren

18295

sal mer is die slaep quaet inder suucten dat

 

is een quaet teyken als constantinus seyt

 

Dat xxv. capitel vande wil des slapers

 

INden slape wort gemerct die wil-¹⁸²⁹⁸

 

le des slapers want al willentlijc

18300

leyt hi hem seluen te slapen want als aui-

 

cenna seyt Die slape en is anders niet dan

 

een appetijt inder voeliker craften Item

 

die corticheyt des slaeps | die mensche

 

als hi hem te slape leyt die ordineert en-

18305

de punt in sinen sin haestelick weder op te

 

staen Item die enicheyt der doechden

 

inden slape want die gescheyfelde doecht

 

wort vergadert inden lichaem des sla-

 

pers als auicenna seyt Item ongeuoe-

18310

licheit des slapers alst schijnt van dat-

 

ter voir geseyt is het geualt dicwijle dat

 

yemant also vast slaept dat hi buten cume

 

wat geuoelt ya al worde hi geslagen Item

 

die soeticheit der rusten want die grote soe-

18315

ticheit des slapens doet vergheten die

 

swaren arbeyt die daer thans ghedaen

 

is ende diemen noch doen sal Item die se-

 

kerheit des slapers want wanneer een

 

mensch vast slaept so en is hi van sinen vi-

18320

anden niet veruaert Item die verwandelin-

 

ge der figuren vanden slaper want buten

 

is hi doot ende binnen leeft hi ende buten

 

is hi bleke ende binnen bloest hi ende buten

 

cout ende binnen warm Item inden slape

18325

wort menigerhandicheit gemerket het

 

sijn sommighe die slapen mit gesloten o-

 

ghebraeuwen te gader ende alle alsulcke

 

dieren sijn van scarperen gesicht dan die

 

ander die mit open oghen slapen als aris-

18330

totiles seyt waer af dat die visschen sijn

18298 I Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant.

[fol. 121r]

 

van crancken ghesicht want al slapen-

 

de en luken si haer oghen niet toe ende

 

als hi seyt int thiende boeke die visschen

 

rusten inden slape mer luttel want vluchs

18335

werden si ontwaken ende vliegen ghin-

 

der henen soeket bouen int vijfte boeke

 

vanden oghe ende vander oghebraeu-

 

we Item die beeldinge der dromen en-

 

de der fantasien want inden slape om der

18340

vergaderinghe der redenen ende fan-

 

tasien die de mensche des daechs inden

 

sin heeft so begrijpt die siele menigher-

 

hande figuren ende wonderen in sinen sla-

 

pe ouermits dien droem mer geen cla-

18345

re bescheit en kan die siele onderkennen

 

ende daer om als die mensche ontwa-

 

ken wort die dinghen die hi inden slape

 

ghesien heeft die heeft hi vergheten

 

Item inden flapen wort te voersten oir-¹⁸³⁴⁹

18350

baerlicheit in ghemerct want wanneer

 

die slape natuerlic is ende ghetempert so

 

brengt hi den lichaem veel gemacs in

 

alst bouen openbaert inden woerden van

 

auicenna ende constantinus want dan wor-

18355

ter verduwinghe ende scheydinge des

 

pueren vanden onpueren want dat puer

 

is ende den lichaem ghelijck dan wor-

 

tet den lichaem toe gheuoecht ende dat-

 

ter onpuer is ende onghelijc dat wort mit

18360

cracht vanden lichaem gescheyden Item

 

vanden quaden droem ende vanden onnatuer-

 

liken soekt nederwaert int seuende boeke

 

van litargia

 

Dat xxvi. capitel van wakinge.

18365

VIgilia dat is wakinge ende is een¹⁸³⁶⁵

 

eenrehande disposici of wesen wanneer

 

die gheest wt gestort wort totten instru-

 

menten des gheuoelens ende des beroe-

 

rens om dat hi dier ghebruken mach.

18370

waer af dat vigilia anders niet en is dan

 

een vry wtghietinghe des gheests bij-

 

den instrumenten des gheuoelens ende

 

des beroerens werckende die werckin-

 

ge der ghesielder doecht inden lichaem

18375

vigilia ende insompneytas die beteykenen

 

beyde wakinge mer insompneytas be-

 

teykent wanneer een mensche gaern sliep

 

ende en kan niet gheslapen | ende die sake is

 

onderwijlen hetten ende droechte der

18380

conplexien ende onderwijlen om die vue-

 

richeit des gheests die altoes geroert

 

wert totten butensten ende alsoe en rust dat

 

dier niet | onderwijlen comet van qua-

 

der materien die de herssen quetst alst ge-

18385

ualt inden ghenen die geset sijn ter fre-

 

nesien ende tot maniam dat is melanco-

 

lie int hoeft onderwijlen comet van qua-

 

den wazem die de herssen verdroeft on-

 

derwijlen comet vander slimicheit der hu-

18390

moren die inder herssen is alst schijnt in-

 

den seer ouden menschen ende onderwijlen

 

comet van hooftzweer of anderen zeren al-

 

soe wel inden lichaem als inden gheest ende

 

onderwijlen is die sake van hem beyden ende

18395

en laten den gheest niet rusten ende onderwijlen

 

is inder saken quaetheit der verduwinghe

 

ende grote veruullige bedruckende den sie-

 

liken gheest ende en laet den mensche niet rus-

 

ten | alst schijnt inden ghenen die alte dronc-

18400

ken sijn inden welken die scarpe roke des

 

wijns stekende die geuoelike zenen ende is

 

die quetsende ende en laetse niet rusten

 

ende die menschen steruen dicwijle daer af of

 

si vallen in razerien ten si datmense mit consten

18405

helpt of datse die natuer verlicht dat si dan

 

rusten mochten Item die natuerlike wakin-

 

ge vercoelen den mensche binnen want die het-

 

ten gaet weder totten binnensten ende daer om ver-

 

warmen si ende droghen buten ende ist dat si bo-

18410

uen der maten gaen so meerren si die hetten

18349 flapen Lees: slapen.

18365 V Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant.

[fol. 121v]

 

ende dunnen dat lichaem ende makent dro-

 

ghe ende beswaren die oghen ende die oghe-

 

leden ende plompen dat gesicht ende cranc-

 

kent ende si maken hoeft sweer ende si cranc-

18415

ken alle dat lichaem ende te maten so ver-

 

warmen si dat lichaem ende vuchtent bu-

 

ten want die hetten ende die vuchticheit be-

 

gheren die vterste ende die butenste | mer

 

wanneer die wakinge onghemaect sijn

18420

van starker beroeringe der gheesteliken

 

leden so verwarmen si ende verdroghen ende

 

quetsen binnen ende buten verteren si die

 

natuer als constantinus seyt Item die wakin-

 

ghe becomen den luden wel die te ma-

18425

ten arbeyden om dat si hoer loen moghen

 

meerre maken ende te meer winnen ende

 

die clercken die te maten studeren om dat

 

si te vromer mogen werden inder consten

 

ende den genen die den here wachten als

18430

hi coemt dat si dien blijdeliken ontfan-

 

gen mogen ende den genen die medecijn

 

genomen hebben dat si hem niet quetsen en

 

sullen ende den geuen die in litargien leg-¹⁸⁴³³

 

gen om dat si te eer ghenesen moghen

18435

werden ende den wandelaers op dat si ha-

 

re dachuaert niet en vergheten al slapen-

 

de ende den genen die scapen ende ander

 

quick hoeden op dat si vanden woluen

 

niet gegheten en werden ende den genen

18440

die biddende sijn op dat si die croen die

 

den wakers geloeft is niet verliesen en

 

sullen.

 

Dat xxvij. capitel vanden drome

 

SOmpnium dat is droem die droem¹⁸⁴⁴⁴

18445

der slapers is een eenrehande disposi-

 

cie ouermits der welker die formen der

 

menigerhander dingen ende oec die yma-

 

gineerlike ghelikenisse den gedachten

 

der slapers in gedruct werden dese ge-

18450

schien in meniger manieren als grego-

 

rius seyt ende macrobius vanden droem cypi-

 

onis want ouermits die vergaderinghe

 

ende coppelinge die de ziel mitten vleysch

 

heeft so comen daer disposicien ende pas-

18455

sien die welke onderwijlen spruten van-

 

den lichaem inden ghedachte als een

 

slaept ende droemt ende daer om dunct enen

 

mensche dat hi veel wonders gesien of

 

ghehoert of ghedaen heeft als hi des

18460

daechs of inden anderen tiden gesien

 

heeft of menige ander dinghen die hi

 

nye en sach noch en hoerde seggen als

 

oec onderwijlen die dieren dromen als

 

aristotiles seyt libro iij. want die hont droemt

18465

datmen mercken mach in sinen bassen.

 

want hi onderwijlen basset in sinen slaep

 

ende also doet oec een paert twelc open-

 

baert in sinen neyen ende alsulke dromen

 

comen onderwijlen van vervullinge of van

18470

ydelinghe of van dat een mensche des

 

daechs een dinc vast inden sin gehadt

 

heeft waer af dat augustinus seyt ouer genesi

 

libro xij. Ghelikerwijs dattet vleysch wan-

 

neert den geest altemael onder gedaen

18475

wert so wertet geestelic ghehieten also

 

is die geest wanner die den vleysch on-

 

der gedaen wert so wort hi vleyschelic

 

ghenoemt waer om dattet niet te verwon-

 

deren en is ist dat een mensche na vley-

18480

scheliken dingen denct dat hem van vley-

 

schighen beelden te voren coemt Inden

 

dromen der dingen ende der lichamen sien

 

wi die ghelikenisse der dingen mer niet

 

die dingen Item die gedaenten die wi

18485

nochtans sien al dromende werden ghe-

 

noemt mitten name der dinghen ende wi

 

eyghenent hem toe twelc niet en is alleen

 

om der gelikenisse wil Item al wakende¹⁸⁴⁸⁸

 

begrijpen wi die formen der dingen mit-

18490

ten sinne mer al slapende sien wi die beel-

18433 geuen Lees: genen.

18444 S Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant.

18488 wakende In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

[fol. 122r]

 

den der dinghen mitten gheest Item die

 

dromen sijn onderwijlen waer ende onder-

 

wijlen loghen onderwijlen vreselic on-

 

derwijlen droeflick ende die waer sijn die

18495

sijn openbaer ende onderwijlen sijn si duys-

 

ter alst openbaert in pharao of inden dro-

 

me van pharao alsulke indruckinge co-

 

men onderwijlen inden sin of inden moe-

 

de des slapers bijder godliker inspira-

18500

cien onderwijlen bijder bootscap der enge-

 

len | alst openbaert in iacob die in sinen

 

slaep sach garden vanden populeer en-

 

de sach oec den engel die hem seyde nem

 

die roeden etcetera genesi xxx. Onderwijlen

18505

bi bedriechenisse der quader gheesten |

 

alst openbaert inden wigelaers ende inden

 

valschen propheten waer af dat augus-

 

tinus seyt wanneer die goede geest in de-

 

sen visioen den menscheliken gheest aen

18510

neemt soe machmen weten dat die geest

 

van gode is ende gods bode is | ende waert

 

dat alsulke beelden van sathan quamen

 

dat is vanden duuel die en waer niet goet

 

nochtans verscept hem die duuel onder-

18515

wijlen in die vorme des lichts om dat

 

hem inden openbaren goeden geloeft is

 

dat hijse dan verleyden mach totten sinen

 

mer wanneer aldus sulke dromen werden

 

ouermits die godlike bootscap ende wan-

18520

neer dat sober verstant oerdelt bijden be-

 

driegenisse der duuelen wanner hi god-

 

liken gheholpen is ouermits der gra-

 

cien daer om en salmen den droem niet

 

vast ghelouen noch geen geloue noch

18525

trouwe op setten noch men salze oec niet

 

al slechteliken versmaden wantmen onder-

 

wijlen inden droem verneemt waer toeco-

 

mende dingen Item die dromen sche-

 

len nader complexien der menschen | den

18530

sanwijn dromen vrolike dromen | den me-

 

lancolico droeuige dromen den colerico

 

vuerighe dromen den fleumatico wa-

 

terighe dromen etcetera nader outheit ende

 

nader complexien ende naden geslachte den

18535

man anders dan den wiue onderwijlen

 

vanden begheerte als den hongerighen

 

droemt van spisen den droncken mensche

 

na drancke ende haer contrarie want hoe dat

 

enighen van dien meer droemt van eten

18540

of van drincken hoe dat si daer meer be-

 

gheerten toe hebben ende onderwijlen van

 

groten gepeynse dat ene denct och had-

 

de ic also veel ghelts of also vele so sou-

 

de ic dat maken of so waer mijn kistken

18545

also nae vol dien luden droemt van gou-

 

de of van siluer als die ghierighe doen

 

ende altoes dunct hem dat hi rekent mit

 

ghelde of dat hi ghelt tellet onderwij-

 

len comen die dromen van dat die herssen

18550

verstormt is alst openbaert inden genen

 

die in frenesien legghen ende in razerie van-

 

den hoefde den welken wonderlike dro-

 

men dromen die nie ghehoert noch ghe-

 

sien en waren ende die dromen werden ver-

18555

wandelt na dien dat die wazem die cel-

 

le der herssen venijndet ende bedroeft on-

 

derwijlen van venijndicheden des bloets

 

want die ghene die gecorrumpeert bloet

 

hebben dien droemt dat si wanderen bij

18560

onreynen steden daer veel stancs is ende

 

onreynicheden onderwijlen van verwande-

 

linge der luchten want wanneer die lucht

 

ghescapen is nader verwandelinghe soe

 

verwandelt dat lichaem oec nader verwan-

18565

delinghe des seluen want wanneer dye

 

fumen of die roken resolueert sijn so ma-

 

ken si nyeuwe prentinge inder herssen die

 

welke sijn een sake der menigherhan-

 

der ende ongeliker dromen Item die dro-

18570

men comen oec na dat die mensche out of

[fol. 122v]

 

ionc is die ionge kinderkijns en dromen

 

niet die mensche droemt voer alle die-

 

re dat kint en droemt niet beneden sinen

 

vij. iaren ende daer volcht na het waren in-

18575

den ouden tiden mannen ende wiuen die

 

niet en droemden voer dat si quamen in-

 

der outheit ende daer een luttel quam hem

 

siecheit an ende si storuen

 

Dat xxviij. capitel vanden oefeninghen

18580

EXercicium dat is oefeninge of ar-¹⁸⁵⁸⁰

 

beyt dese is noot totter behoudin-

 

ge der naturen als geseyt wort in pan-

 

tegni Item die oefeninge is tweerhan-

 

de die een is sielike ende die ander licha-

18585

melike | die sielike exercicie is leringhe

 

of studeringe of wakinghe gramscap

 

droefheit sorge etcetera Item ist dat die ex-

 

ercici ghelijc is der naturen dat een men-

 

sche te maten hem roert ende verwandelt

18590

so is si grote ghesontheit des lichaems

 

ende der sielen als beneden geseyt sal wer-

 

den vanden toeuallen der sielen int eyn-

 

de vanden seuenden boeke | mer die li-

 

chamelike exercicie dye een is ghelike

18595

ende die ander onghelike die ghelijcke is

 

middel tusschen tcranck ende starc ende tus-

 

schen grote ende cleyn ende tusschen traech

 

ende snel twelke gheen hetten noch geen

 

droechte en maect die ongelike is dye

18600

dese ghetempertheit bouen gaet | ende ist

 

dat dese int beghin seer bouen gaet soe

 

heetse ende verdroecht ende wort si ten vter-

 

sten gedaen so vercout si ende verdroecht

 

ouermits die ontbijndinge der doech-

18605

den ende ouermits dier wtwaseminge des

 

gheests Item constantinus seyt dat die oer-

 

baerlicheit vander exercicien is drierhan-

 

de want si verwect die natuerlike hetten

 

ende ontbijnt die oueruloedicheit ende si

18610

maect die leden hart ende gheeft hem vas-

 

ticheit Item die ongelike exercicie die

 

een is vniuersael dat is gemeyn ende die

 

ander perticulaer Die vniuersael exer-

 

cici is die alle die leden doet roeren als

18615

grauen ganghen dorschen wannen en-

 

de deser gelijc Die perticulaer exercicie

 

is wanneer sommige leden rusten ende

 

sommighe gheroert werden als scriuen

 

ende nayen ende deser ghelike | dese meni-

18620

gerhande exercicien verwandelen dye

 

officien der menschen ende sommige am-

 

bocht verwarmt ende droecht als die sme-

 

de want die hete lucht vanden viere ver-

 

hetse ende verdroechtse Item die vis-

18625

schers werden mit horen ambocht ver-

 

cout ende gevuchticht ende dat exercici per-

 

ticulaer dat een is starck ende dat ander cranc-

 

ke ende dat derde middelbaer Inder oefe-

 

ninge salmen vier punten mercken als

18630

die qualiteyt dat is dye ghedaente die

 

grootheit die tijt ende die stede die groot-

 

heit als dat si niet te groot noch te cley-

 

ne en si inder qualiteyten | dat si niet te

 

snel noch niet te traech en si mer die mid-

18635

delbaer exercici is nut ende die is goet

 

die tijt dat is dat die exercici best is voir

 

den eten op dat die wellige oueruloe-

 

dicheden die gescheyden sijn ouermits

 

den exercicien geydelt sullen moghen

18640

werden op dat die spise die daer toeco-

 

mende sal wesen niet gecorrumpeert en

 

sullen werden ende die exercicie helpt oec

 

mede der verduwelicheit totter cokin-

 

ghe der spisen also verre als die exerci-

18645

ci getempert is | ende die exercici die alte

 

groot is die en is niet goet want die ver-

 

het die leden alte seer alsoe wel binnen

 

als buten Item men sal oec die stede merc-

 

ken want sommige is waterich ende dye

18650

vercout ende vuchticht als der visscher ste-

18580 E Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant.

[fol. 123r]

 

de ende sommighe isser droghe ende is bos-

 

schich als die stede der iageren ende dye

 

stede nae dat haer arbeyt is heet ende dro-

 

ghe ouermits der lopinghe ende des ar-

18655

beyts ende also vanden anderen waer af

 

dat enen wisen man gheuraecht was

 

waer toe dat die exercici nut was Hi ant-

 

woerde in desen woerden Een eersaem

 

arbeyt is een vaste bewaringe des men-

18660

scheliken leuens ende is een hekel of een

 

prekelinge der slapender naturen | ende is

 

een vile der gescheydenre hetten ende

 

een verteringhe der oueruloedicheit het

 

is een veriaghinghe der sonden het is een

18665

doot der suucten ende een medecijn der quel-

 

linge ende is een gewin des tijts ende is

 

scout der ioechdelicheit ende is een lerin-

 

ghe der wasdom ende is een blijscap der

 

outheit ende een hulp der salicheit si is een

18670

voetster alre quaetheit ende si is viant der

 

ledicheit daer om sal hem die mensche

 

alleen vander exercicie trecken ende vanden

 

arbeyde die gheen vroude of ghesont-

 

heit hebben en wil mer laet ons alle wat

18675

arbeyden so moghen wi in blijscappen le-

 

uen ende in ghesontheden Dese voerscre-

 

uen woerden set fulgencius in sinen ser-

 

moen teghen die ledichghangers dair

 

dit woert gheexponeert wort Die ledi-

18680

ghe en at gheen broot in welken sermoen

 

hi seer prijst int eynde vanden sermoen

 

dien arbeyt des goedertieren arbeyts

 

nochtans set hi die oetmoedige ledich-

 

eit des bescouwens voer den arbeyt ende

18685

meynt dat die beter is segghende ma-

 

ria en was nymmermeer gerekent onder

 

die natuer der lediger wiuen om die le-

 

dicheit der contemplacien dat is des be-

 

scouwens mer si is billiker voir hem al-

18690

len gherekent hoe mocht si dat broot

 

ledich eten die welcke was vol brodes

 

des leuens si breect den anderen broot

 

om den anderen exempel te gheuen mit

 

bedinghen ende mit goeder leringen dye

18695

nader rechtuaerdicheit verlangen heb-

 

ben ende daer nae honghert ende dorst

 

Maria breect den genen broot die hair

 

mit bedinghen te hulpen coemt ende dye

 

menschen aen hem haelt ende leertse mit

18700

predikinghe

 

Dat xxix. capitel van ruste

 

QVies dat is rust ende aflatinge van-¹⁸⁷⁰²

 

den arbeyde gelikerwijs dat die

 

exercici of die arbeyt noot is totter be-

18705

houdinge des leuens also is oec die rus-

 

te want dat eynde van allen dingen moet

 

rust wesen ende verteringhe des arbeyts

 

want sonder rust en is gheen dinck due-

 

rachtich want dat onderwijlen niet en rust

18710

dat en is niet duerachtich | want die he-

 

mel die seer beroerlic is mit sinen lope

 

gaet te rustewaert also doet oec die son

 

dye mane dye starren tfuer dye luchte

 

twater ende alle ander dingen die nader na-

18715

turen beroerlic sijn ghaen int eynde ter

 

rusten waert waer af dat augustinus seyt

 

Die rust heeft natuerlick haer inclinaci

 

dat is haer neyginge totten centrum en-

 

de daer om is si een beghin ende een dis-

18720

posici der vergaderinge der delen in ho-

 

re stat ende daer om alle dingen die nader

 

naturen gheordineert sijn werden edelre

 

ende waerdigher geoerdelt die totter rus-

 

ten comen dan die inden beroeren altoes

18725

sijn ende gelikerwijs dattet eynde waer-

 

digher is dan die ten eynde sijn. Item

 

die rust na dien dat si den arbeyde tegen

 

geset wort in alsoe menigher manieren

 

wort dye rust ghemercket als tot hore

18730

daet of tot horen wercke als die exerci-

18702 Q Lombarde, 2 regels hoog (12-13), met representant.

[fol. 123v]

 

ci gemerct wort die een rust is gheeste-

 

lic die ander lichamelic vanden welken beyden

 

wanneer dat si der naturen gelijc ghemeten

 

waren so waren si beyde salich der sie-

18735

len ende den lichaem ende behoudende dye

 

ghesontheyt des menschen ende en waert

 

also niet so waert verkeert weder om Item

 

die rust is onderwijlen alte grote ende

 

dese rust wint ende voedt veel quader hu-

18740

moren ende maectse menichfoudich ende

 

brengt corrupci in want die wateren die

 

alte veel rusten veruulen ende alsoe doet

 

yser ende alle metalle wort roestich wan-

 

neer datment te luttel bezighet een an-

18745

der is die alte quaet is want si en verso-

 

laest die traghe natuer niet noch en we-

 

dermaect die cranckicheit niet ende die ver-

 

teert sijn en maect si niet weder starck | mer

 

die middelbaer onder dese is te prijsen

18750

want die middelbaer ruste starct die na-

 

tuerlike hetten ende versolaest den sinne

 

ende verbetert die verduwinge ende pur-

 

geert den lichaem te maten Item dye

 

ruste als totter gedaenten sommige is

18755

een waer rust ende dese is louelic op dat si

 

niet te groot en is sommige en is geen

 

waer rust als inden coertsen ende dese is

 

min te prisen alsmen na segghen sal