Van den proprieteyten der dinghen
(2009)–Bartholomeus Engelsman– Auteursrechtelijk beschermd
[Folio 58r]
| |
Hier beghint dat vijfte boeckGa naar eindnoot8431
NV dattet geseyt is van-Ga naar eindnoot8432
den proprieteyten der
humoren soe sijn daer
8435[regelnummer]
noch sommige dingen
te segghen vander scep-
penis der leden die wel-
ke wt den voirscreuen humoren gemaect
sijn Ende eerst van haren proprieteyten
8440[regelnummer]
in genere Inden anderen van hem allen in
specie is een luttel te seggen.
Dat eerste capitel vande eyghenscappen ofGa naar eindnoot8442
oerspronghe der leden int ghemeen
WAnt alsGa naar eindnoot8444
8445[regelnummer]
auicenna seyt Die lede sijn lichamen vter
eerster menghinghe der humoren | of als-
men seyt ouer yohannicius tlet is een vast deel ende
een dicht des diers vten geliken of onge-
liken ghecomponeert dat gepunt is tot e-
8450[regelnummer]
nen sonderlinghen ambocht bi dien dat-
men seyt een vast deel so scheelt dat lit van-
den deel des leeds twelc niet vast en is
als die gheest bi dien dattet gheconpo-
neert is wt gheliken of ongeliken wort
8455[regelnummer]
beteykent twiuoudich scheel der leden
als der simpelre leden of der gheliker le-
den ende der componeerder of der dienliker
leden want die ghelike leden werden sim-
pel gehieten der welker delen sijn vander
8460[regelnummer]
seluer naturen mitten allen of mitten he-
len als een yghelic deel bloets is bloet
ende also vanden anderen | ende aldus sulke le-
de die den instrumentaliken of officiali-
ken leden gheliken sijn natuerlic die eer-
8465[regelnummer]
ste als sijn die componeerde beghinselen
want die composici sijn eer die composita want
een dinc datmen vastelic maect dat is eer
eer dat een dinc ghemaect is oec die in-
strumentalike ende die officialike lede sijn
8470[regelnummer]
desen gelijc ghewonnen ende geset die wel-
ke instrumenten der sielen sijn totter ver-
vullinge des sins ende des beroerens als
hant vote oghen ende deser ghelike | si wa-
ren daer oec menigerhande noot inder ge-
8475[regelnummer]
daenten ende inder groote op dat die werc-
kinge der sielen volbracht soude werden
want die natuer heeft gemaect die instrn-Ga naar eindnoot8477
menten des lichaems die bequaem sijn
der doechden der sielen Item die doech-
8480[regelnummer]
den der sielen sijn diuers ende daer om sijn
diuerseteyten dat is menigherhandich-
eden der leden sijn noot alst openbaert in-
den handen in de welke vele vingheren
sijn ende die diuers sijn inder grootheit ende
8485[regelnummer]
inder ghedaenten op datmen ouermits
dien alsoe wel grote dinghen als cleyn
ghehouden mogen werden ende want dye
werckinghe der sielen drieuoudich is | als
sielic natuerlic ende leuentlic sijn leden dye
8490[regelnummer]
noot sijn in desen wercken der sielen waer
af die lede die de sielike doechden volgen-
de sijn hieten ghesielde die welcke noot
waren om den sin te formeren ende willi-
ghe beroeringhe in allen dieren | als die
8495[regelnummer]
herssen zeenen oghen ende ander instrumen-
ten der sinnen Mer die lede die der leuent-
liker leden onderdanich sijn die hietmen
spiritualia dat is gheestelike lede die ge-
maect sijn om die ademen ende om die aen-
8500[regelnummer]
treckinge des leuentliken gheests van
saftmoedicheden der hetten ende om die be-
houdinghe des leuens ende die lede dye
der natuerliker doecht dienende sijn die
hieten naturalia dat is natuerlic als die
8505[regelnummer]
voedende sijn | vanden welken sijn som-
mige voedende die welke die spise ouer-
seynden in die substanci der leden als die
mage die leuer ende deser ghelike | ende som-
mighe sijn winnende totter behoudenisse
| |
[Folio 58v]
| |
8510[regelnummer]
der specien op dat die gemeyn leden on-
derkent mochten werden | ende die bekent
sijn ongesceyden mochten werden ende wan-
neer die onghesceyden lede verteert sullen
werden ouermits dye winnende cracht
8515[regelnummer]
dat si weder ghemaect mogen werden op
dat si mit allen niet en veruaren ende alsoe in
horen bekenliken wesen behouden mo-
gen werden Item dese lede hebben ander
leden die hem dienende sijn ende die hem hel-
8520[regelnummer]
pende sijn ende die leden helpen onderlinge
malcanderen ende die nutscap deser leden
die onderdienende sijn is menichfoudich
als die breyders | suuereers beschermersGa naar eindnoot8523
ende wechdragers | die eerste sijn bereyders
8525[regelnummer]
of bereydinge als die instrumenten der
sinnen dienen der herssen der herten der lon-
ghen der leueren ende der maghen et cetera
Dese instrumenten bewisen den anderen
leden haer spise | die ander leden sijn af-
8530[regelnummer]
draghers als sijn die zeenen die sieliken
gheest ontfangen vander herssen ende voe-
rent voert tot alle den leden om die be-
roeringe ende sin te maken ende die arterien
dienen oec alsoe den hart ende die aderen der
8535[regelnummer]
leuer want si ontfangen den geest vander
herten ende voerense om den pols te ma-
ken ende tbloet der ader vander leuer om
tlichaem te voeden Die derde suuert als
die de oueruloedicheit verdrijft ende die din-
8540[regelnummer]
gen die daer deerlic sijn als die gaten van-
der nazen inden hoefde ende die weghen
ouermits die welke thert wtseyndt der
longen dien oueruloedigen roke op dat
die en wech vlieghen mach ende alsoe su-
8545[regelnummer]
uerense die gal die milt ende die leuer van
oueruloedighen coleren ghelike dat die
nyeren vanden waterigen | die vierde sijn
beschermers als die twe pannekens of
doecskens mitter pannen die herssen be-
8550[regelnummer]
schermen van dat haer deren mocht ende
werden vanden phisikers ghehieten du-
ra mater dat is die harde moeder ende die
pia mater dat is die goedertieren moe-
der ende also die benen der borsten bescher-
8555[regelnummer]
men thart ende dye lacerten ende die ribben
ophouden beschermen die leuer ende onder
alle die gheestelike lede so is thart dat
principaelste want het is begin alle des
leuens vanden dier ende fondamenten der
8560[regelnummer]
natuerliker hetten wes hulpers sijn dye
longhen die panniculi dat sijn die vluze
daer die herssen in gewonden legghen ende
die lacerten ende dye arterien ouermits der
welker beroeringhe die lucht ghetogen
8565[regelnummer]
wort totter vercoelinge des herten ende
die rokighe oueruloyende hetten wort
van hair ghedaen wes beschermers van
binnen sijn | sijn vluzen | dyafragma dat
is dat middelrijf datter midzen inden li-
8570[regelnummer]
ue leyt twelc die leuer ende die longen ende
die gheestelike leden alle gader scheyt
vanden darmen ende hiet gemeenliken dat
onderscot ende dat principalic der voeden-
der lede is die leuer in die welke dat bloet
8575[regelnummer]
verduwet wert daer tlichanm af geuoedtGa naar eindnoot8575
wert mit wes dienst die lede die haer na
bi sijn ghepuert werden Item het open-
baert vten voerscreuen dingen hoe me-
nich datter der principaelre leden sijn want
8580[regelnummer]
der andere nederster leden sijn sommi-
ghe principaliken ende radicalike fonda-
menten ende sommige sijn dienres die de
invloyinghe der doecht vanden anderen
ontfanghen ende totter behoudinge des
8585[regelnummer]
diers hem onderlinghe ministreren dat
is dienen of aenrichten ende sommige sijn
daer die ghelijc sijn | die van constantino
gheheten werden omiomera dat is sim-
pel ende dat van omi dat is also vele te seg-
| |
[Folio 59r]
| |
8590[regelnummer]
ghen als een | ende meros dat is een deel
want si sijn van enen geslachte mit haren
delen als totten sin want een yghelic sien-
lic deel des vleysch is vleysch ende een
yghelic deel des vets is vet ende also van-
8595[regelnummer]
den anderen | daer om versamene wt den
voerscreuen dat die leden der natnren mitGa naar eindnoot8596
consten gemaect sijn volmaectheit des
ghesielden lichaem ende si sijn ontfangen-
de die influencie ende die cracht vander sielen
8600[regelnummer]
Item sommige leden sijn te zamen ghe-
uoecht mit eenre wonderlike ghelikin-
ghe want die minre leden sijn den meer-
ren ende die meerre den minren toeghe-
uoecht mitten zeenen ende mitten ligamen-
8605[regelnummer]
ten Item dat een lit helpt dat ander on-
derlinghe want die ouerste bewijsen den
nedersten influenci dat is invloyinge ende
regheringhe | ende die nederste leden sijn
den ouersten een onderstant ende die mid-
8610[regelnummer]
delste die coppelen die ouerste mittten ne-Ga naar eindnoot8610
dersten want die oghen stueren die neder-
ste ende makense recht | die voeten ende dye
benen liden den last der andere leden mer
die handen ende die armen helpen ende be-
8615[regelnummer]
schermen die ouerste ende die nederste Item
die leden alsoe langhe als si gheregiert
werden vander sielen so bliuen si ghesont
totter veruullinge hare werckinghe ende
si sijn nut totter volcomentheit des licha-
8620[regelnummer]
mes Mer is die siele beroeft vanden re-
giment der gheesten so is si den anderen
lichaem deerlic Item die leden die puer
ende onbedroeft van complexien sijn die sijn
abelste om onderdanich te wesen der werc-
8625[regelnummer]
kinghe des gheests | waer af aristotiles
seyt libro xvi. Dat daer om thoeft van cley-
nen vleysch is ende oec van vetticheden om
beter sins wil ende verstant ende dat is bi auen-
turen daer om want die sin wort alte seer
8630[regelnummer]
belet in sinen ganc om der grouicheit des
vleysches Item die lede sijn also vast te
samen geknocht ende vergadert dat dat een
lit mitten anderen pinen liden moet want
als enich lit ghequetst is daer vloyen die
8635[regelnummer]
humoren der ander leden toe om dat si den
sieken lede gaern te hulpe quamen als
gheseyt wort inden amphorismen Die serich-
eit eens leeds dat openbaerlic is maect
die sericheit eens anders leeds swart ende
8640[regelnummer]
verminret sijn gheuoelicheit alst openbaert
in freneticis | den welken ist datmen hair
armen ende haer benen starkeliken bint
so wort die hoeftsweer geminret | want
die gheesten ende die humoren vloyen tot-
8645[regelnummer]
ten ghedwongen lede vanden welken
bouen schijnt datter thoeft af verlicht
wort. Item dye leden hoe dat si edelre
sijn inder makinghe ende inder substancien ho
dat si meer voelen ende scerpeliker die moy-
8650[regelnummer]
enis eenre ygeliker quetsinge alst scijnt
inden oghe twelc swaerliker ghequetst
wort van een luttel puluers dan die hant
of die voete van eenre groter wonden ende
dat is om die edelheit des oechs want
8655[regelnummer]
die geuoelike geest meer in hem domi-
neert waer af hoe cleyn dat die quetsin-
ghe is inden iuncturen der leden in voeli-
ken zenen so is si seer scadelic Want biden
letsel dier lede wort die gheuoeliken en-
8660[regelnummer]
de die beroerliken doecht alte haestelic
benomen ende armonia alle des lichaems
wort ghedissolueert Item het valt onder-
wijlen wel inder sceppenisse der leden van-
der dwalinghe der naturen dat die leden
8665[regelnummer]
oueruloedich werden ende monstruoes als-
men seyt libro xvij. der dieren Dat dicwij-
le vele dieren gesien sijn die een lichaem
hadden ende veel hoefden Als eens open-
baerde een serpent dat ij. hoefden had
| |
[Folio 59v]
| |
8670[regelnummer]
noch dat en is geen wonder anders dan dat-
tet selden vallet want een eye heeft onder-
wijlen ij. doderen die welke van malcan-
deren sijn gesceyden ende geualt om die te
samen lopinge tweer spermaten dat is
8675[regelnummer]
tweer naturen die welke in diuerschen ti-
den die bij malcanderen na sijn onderlin-
ghe geschien ende die selue seyt dat wt sul-
ken eye coemt een monstruoes lit als een
kuken dat een lichaem heeft een hoeft
8680[regelnummer]
ende vier voeten ende vier vloegelen is ghe-
sien dat een had | ende nae aristotilem dese
monstruosighe dwalinge heeft seer stat
inden scapen ende inden gheyten | ende inden
scapen die veel sonen hebben Ende hi seyt
8685[regelnummer]
dat ghesien is dat een gheyt hoernen in
horen benen had in ouden tijden ende die
monstruosicheit valt gemeenlic inden o-
ueruloedigen leden van oueruloedicheit
der materien ende van gebreck der onghefor-
8690[regelnummer]
meerder craften | waer af dat die selue seit
inden seluen dat wi wanen sullen dat dye
monstruosicheit inden leden valt vter ma-
terien want wanneer die werckende doecht
starck is ende die materi luttel of ghemin-
8695[regelnummer]
ret mit enigen ongeual so vallet datter ve-
le leden openbaren mer in allen onuol-
maect want die doecht en mach niet vol-
brengen dat si wil had. Als die selue seyt
Dat die werckende doecht aldus wercken-
8700[regelnummer]
de ende werct bi auonturen niet volmaects
of volcomens Augustinus vertelt in sinen boe-
ke der ciuitate dei xvi. capitulo viij. Dat die cenoce-
phali dat sijn eenrehande luden die mon-
struoes sijn hebbende honts hoefden ende
8705[regelnummer]
hebben eenrehande stemmen voer dat bas-
sen | sommige ander sijn sonder voerhoeft dye
ogen in die scouderen after hebben Item
vertelt hi voirt aldaer dat in sinen tijden een
kint geboren is twelc inden ouersten liue
8710[regelnummer]
dubbelt was ende inden nedersten simpel
want daer | waren twee hoefden ende twe
borsten ende iiij. handen | een buke ende ij. voe-
ten | ende vele alsulke dinghen vertelt hi daer
augustinus in welken alle die dwalinghe
8715[regelnummer]
der naturen beteykent wort Item daer is
groot onderscheyt nader waerdichscap te
spreeken ende der ordenanci tuschen of on-
der die lede want daer isser sommige die
geuende sijn wt hem seluen ende van buten niet
8720[regelnummer]
ontfangende als thart dat niet vanden an-
deren neemt Als aristotiles seyt | ende noch-
tans deylet den anderen leuen ende beroeren
ende het sijn sommige deylende endeGa naar eindnoot8723
ontfangende als die leuer ende die herssen
8725[regelnummer]
ontfangen haer cracht vander herten en-
de sijn beghinselen der doechden want si be-
wijsen en dienen den anderen leden voert
Ende het sijn oec leden die niet en deylen
noch en ontfanghen | als sijn die inghe-
8730[regelnummer]
knochte mit hair propere doecht nader
waninge der meysters | als die gelike lede
als sijn die ontfangende lede niet deylen-
de | als sijn instrumentalike lede | dye de
doecht ontfaen vanden lede geuoelic of
8735[regelnummer]
beroerlic ende onderwijlen beyde mer die ont-
fanghen doecht en stroyen si niet voert tot-
ten anderen leden also vele alst van hem seluen
is Want dat oge en mach die sienlike doe-
get diet ontfaet vander herssen niet gheuen
8740[regelnummer]
den voeten of den handen of enige lede noch
dat oer en mach den anderen leden geen horen
geuen ende also vanden anderen | ende nochtans
sijn die leden den lichaem seer nodorftich want
ouermits haren ambochten die hem toege-
8745[regelnummer]
wijst sijn soe sijn si regierende alle die leden
des lichaems ten waer bi auonturen van eni-
gen ongeual dat si becommert waren in ho-
ren wercken als si ghequetst sijn of ghe-
corrumpeert. Dese eyghenscap hebben
8750[regelnummer]
alle dese officialike leden dat is die lede
| |
[Folio 60r]
| |
die ambochten doen om dat si hem in vre-
se setten voir die pricipael leden als is
te sien want die hant sonder enich beraden
beschermt si dat hoeft of dat hert Item
8755[regelnummer]
dat gesonde lit coemt den sieken leden te
hulpe ende al treckende die materi der suuc-
ten tot hem pleget dat sieke lit te suueren
ende te verlichten waer af dat dat gesonde
lit dicwijl voer dat ongesonde gequetst
8760[regelnummer]
is want is dat dat lit gevuylt is of doot
soe ist alle den lichaem hinderlic ende daer
om en salmen niet beyden men salt af snij-
den op dattet alle den lichaem niet en hin-
der Ende hier mede ist ghenoech int ghe-
8765[regelnummer]
meyn vanden leden
Dat ij. capitel vanden hoefde
ONder die principael leden des men-Ga naar eindnoot8767
schen is eerst te beghinnen vanden
proprieteyten des hoefts want dat hoeft
8770[regelnummer]
is dat eerste ende dat principael deel des
menschen onder alle die vterste lede des
lichaems ende nader gelegentheit ende den am-
bocht so ist hoeft die principaetscap hou-
dende. Caput is gheseyt van capiendo
8775[regelnummer]
daer om dat alle die sinnen ende zenen daer
af een beghin nemen Als ysidorus seyt libro x.
capitulo ij. Want alle sake des groyens ende
alle reden des gheuoelens spruut vten
hoefde want inden hoefde openbaren al-
8780[regelnummer]
le de sinnen waer af sijn siel die den lichaem
raedt draecht den persoen also meer ysi-
dorus Thoeft is stoel ende beghin der sin-
nen ende oerspronc of opganc alle der sinnen
van organen dat is instrumenten die ge-
8785[regelnummer]
maect sijn ende een proper woenstat ouer-
seyndende den sin ende dat beroeren tot al-
le den anderen leden nederwaert hebbende
vij. gaten die instrumenten sijn der sinnen
Ende nae dien sommighen die seggen dat
8790[regelnummer]
si antwoerden den vij. planeten of den he-
melen der vij. planeten want dat hoeft is
waerdiger ende edelre dan alle die ander le-
den | want het is dat regiment van alle
den lichaem invloyende hem die volmaect-
8795[regelnummer]
heit der doechden om te volbrengen sijn
sinlike werckingen ende daer om heeft dat
hoeft vander naturen die legentheit int o-
uerste des lichaems op dattet regeren
ordineren ende disponeren alle dingen dye
8800[regelnummer]
nader ordenancien der naturen onder hem
sijn Als haly seyt super tegni galieni Die
disposici van alle den hoefde wort ghe-
weten wt drien | als wt sijnre grootheit
ende vter figuren dat wt hem is ende vten ha-
8805[regelnummer]
re | want thoeft wort geseyt dat middel
tuschen groten ende cleynen ende onder die an-
der leden gelikent | want thoeft ist te cleyn
so en ist niet te prijsen ende dan bewijset
ghebreck der materien ende cranckicheyt
8810[regelnummer]
der lerender doechden | ende ist oec alte
groot so en ist niet prijselic want dat coemt
van ghebreke der werckender doechden
ende wt oueruloedicheit der materien als
haly seyt Item die fignre des hoefts isGa naar eindnoot8814
8815[regelnummer]
ront ende dat coemt om die beroeringhe der
quetsinge ende om der breeder ontfangenis
des morchs vander herssen nochtans is
dat hoeft een weynich slim ende bijden sla-
pen een weynich slecht want die volmaect-
8820[regelnummer]
heit eens goeds hoefts wanneert inder
rondicheit gedisponeert wort totter ge-
likenis eens aerden cloets die geduwet
is tusschen den handen of tvsschen tween
houten want alsulken cloot is ront ende noch-
8825[regelnummer]
tans salt aen beyden siden wat slecht we-
sen ende int voerste deel wat verheuen ende dat
sal wesen om te behouden dat ventrikel
der herssen int voerste vanden hoefde vten
welken comen die zenen die de v. sinnen
8830[regelnummer]
maken ende also wortet oec after wat verhe-
| |
[Folio 60v]
| |
uen om die ontfangenis des ventrikels
vten welken die morge vanden rugbeen
comen ende die zeenen die daer after van-
den hoefde nedergaende totten rugbeen
8835[regelnummer]
dat willich beroeren maken Item dat tey-
ken der goetheit vanden hoefde is. wan-
neer die dingen van volmaecter sceppe-
nissen sijn die wt hem sijn ende die hem naest
toegeuoecht werden als of die hals starc
8840[regelnummer]
waer ende middelbaer grof ende alle die ze-
nen starc ende groot ende van goeder beroerin-
ge | ende also wortet oec bekent vanden ha-
re dat vten hoefde coemt want nae sijnre
gedaenten ende dats veel of luttel is of dat-
8845[regelnummer]
tet haest of lansem wasset daer na wort
die complexi des hoefts geoerdelt Want
ist dat die haren seer cruust ende dicke sijn ende
haesteliken wassen beteykent hetten des
hoefts ende veel humoren | ende alsoe verkeert
8850[regelnummer]
alsmen nederwaert seggen sal vanden haren Item
die haren wel gedisponeert alsoe langhe
als si anden hoefde sijn | so bewaren zijt
ende disponeren Ende als thaer of ghescoren
is so statet leliken Alst schijnt inden genen
8855[regelnummer]
die dat haer ontuallen is ende inden genen
die caluwe sijn Item thoeft is gemaect
van veel benen ende dat is om die bescher-
menisse der herssen | want die substanci der hers-
sen is morwe ende cranck ende daer om sou-
8860[regelnummer]
de si lichtelic gequetst werden dan om dye
ondertuschen settinghe des cranei dat
is der pannen ende der andere benen vanden
dingen van buten beschermt wort daer om
heuet thoeft wat vleysch om dattet been
8865[regelnummer]
bedecken soude ende oec die zenen op dat
die herssen om die cranckicheit der benen
niet gequetst en werde ende dat hoeft heeft
luttel vleysch ende luttel vetticheden in si-
nen maecsel bij dat die ander leden doen ende
8870[regelnummer]
dat is om die leuendicheit ende hulpe des
sins | verstaet aristotiles libro xij. Item al isset sa-
ke dattet hoeft veel hardicheden schijnt
te hebben om der compactien wil sijnre delen
ende machtelijcste inden benen nochtans he-
8875[regelnummer]
uet binnen vander morwicheit vander herssen
die daer binnen den benen besloten is wort
alle die grootheit des lichaems daer me-
de nat ghemaect Item thoeft van sijnre
eerster composicien ist seer zenich ende dat
8880[regelnummer]
was noot om die vergaderinge der onge-
liker benen want die siele bijder middelre
zenen ende biden roeren ende biden sin werc-
ket si inden lichaem Mer sonder die zeen ne-
dergaende vanden hoefde soe wort dat
8885[regelnummer]
een lit aen dat ander lit in geenrewijs ver-
sament noch gebonden Mer ymmer is
dat sake dat die wtuloyende doecht be-
commert wort vanden hoefde bijden ghe-
breck vanden zenen so wort alle dat veruolch
8890[regelnummer]
des lichaems ontbonden om dier ouer-
ster middelster zeenen wil Item thoeft
is een schoersteen ende een decsel van alle
den liue Ende daer om ontfaet in hem al-
le die roken die vanden lichaem opwaert
8895[regelnummer]
gaen ende die natuer heeft alle die substan-
ci des hoefts verborghentlijc poroes ge-
maect dat is vol gaetkens ende heeftse
oeck openbaerlic ghemaect ende daer om
heymelic op dat die oueruloedicheyt der
8900[regelnummer]
roken daer doer geydelt mogen werden
Ende daer om openbaerlic op dat die ouer-
uloedicheyt ghesuuert mach werden tot
meerder gaten als totten monde naze ende
oren op dattet hoeft niet ghequetst en sal
8905[regelnummer]
werden Item het sijn sommige proprie-
teyten des hoefts beteykenende ghe-
breck der naturen | alst schijnt inden hoef-
de die monstruoes sijn Aristotiles seyt libro
xij. Dattet onderwijlen coemt datter een
8910[regelnummer]
lichaem is in enen diere ende twee hoef-
| |
[Folio 61r]
| |
den of meer leden ende also verkeert ende on-
derwijlen werden daer gesien meer hoef-
den ende ander leden nochtans en isser maer
een hart ende dat en valt niet dan inder dwa-
8915[regelnummer]
linghe der naturen of van oueruloedigher
materien of van gebrekeliker doechden
Als aristotiles probeert libro xviij. daer hi die
sake der monstruosicheit seyt ende alsulke
en is niet dan inder materien of van gebreec-
8920[regelnummer]
keliker doechden | ende alsulke monstruo-
sicheit gheschiet in dieren die veel sonen
winnen mer inden wiuen vallet selden dan
inden wiuen van egipten die vele sonen
of kinder winnen meer dan in anderen lan-
8925[regelnummer]
den die wiuen doen ten waer datmen al-
sulke wiuen bonde die dien wiuen van e-
gipten gelijc waren Item want dat hoeft
wortel is van alle den lichaem ende een be-
ghinsel ende een principael fondament al-
8930[regelnummer]
le der lichameliker doechden so wanneer
dattet hoeft dan in goeden punten ende
in goeden regiment is so sijn alle die ander
leden die onder hem sijn te bat in vreden ende
also weder om verkeert als dat hoeft quali-
8935[regelnummer]
ken te pas is so medelijden alle die ander
leden die daer onder sijn. Item dat hoeft
lijdt onderwijlen saken van binnen als wt
dien passien die vter herssen comen ende wt
dien die hem toegeuoecht sijn | alst schijnt
8940[regelnummer]
in cephalicis ende freneticis etcetera ende onder-
wijlen lidet van saken van buten als van slaen
of van vallen of van couder luchten of van
heter die ongetempert sijn Ende oec onder-
wijlen dat ander lede daert aengeheft
8945[regelnummer]
is dat die ghequetst werden soe lijdt dat
hoeft mede Alst schijnt want als die ma-
ghe vervult is mit corrupten humoren
so vliegen die fumositeyten dat is roke
vter maghen ter herssen ende quetsen die
8950[regelnummer]
herssen ende dat hoeft want die maghe en
is niet ver vanden hoefde Item ander-
weruen valt dat selue van alte groter yde-
linge ende abstinencien | alst schnnt indenGa naar eindnoot8953
ghenen die alte vele vasten ende waken
8955[regelnummer]
want als galienus seyt Lange wakinghe
maect hoeftsweer Item dat selue ghe-
ualt van alte grote veruullinge alst geualt
inden droncken luden die alte veel gedronc-
ken hebben als die roke vter magen ghe-
8960[regelnummer]
scheyden wert ende hi die herssen begeert
so prekelt ende steect hi die herssen ende
maect grote hoeftzweer Constantinus
seyt | dat alle hoeftzweer die vter magen
coemt wort verlicht wanneer die mage ge-
8965[regelnummer]
ydelt wort ende die hoeftzweer wort ghe-
meret als die mage alte seer vervult wort
van spise of van drancke Item als aristo-
tiles seyt libro xij. Die natuer heeft inden
hoefde die sinnen geordineert | ende die in-
8970[regelnummer]
strumenten der sinnen nae haerre waer-
dicheit ende nader oerbaerlicheit des diers
ende daer om heeft hi die oghen voir ghe-
set int hoeft ende int ouerste wanneer dat
dier sien sal dat voir is want die sin des
8975[regelnummer]
ghesichts is subtijlre ende edelre dan alle
die ander sinnen ende die natuer heeft die in-
strumenten des horens midzen vanden
hoefde gheset daert ront is want dat ho-
ren en hoert niet recht mer dat horen heeft
8980[regelnummer]
sin al om onde om ouer al | dat ruken heeftGa naar eindnoot8980
die natuer gheset nae den oghen als een
middel tusschen tgesicht ende dat smaken
want die sin is grouer dan tghesicht en-
de is subtijlre dan die smake waer af dat
8985[regelnummer]
die tonge lest gheset wert die welcke in-
strument is des smakens ende des voe-
lens der welcker werckinge is meest bij-
der grouer substancie | want als thoeft
aldus geordineert is soe ist volmaett endeGa naar eindnoot8989
8990[regelnummer]
is een volmaectheit ende een schierhit vanGa naar eindnoot8990
| |
[Folio 61v]
| |
alle den lichaem | ende als aristotiles daer
seyt die instrumenten der sinnen en waren
also wel niet gheset inden hoefden der vier-
uoetiger dieren ende der stommer beesten
8995[regelnummer]
want hoer oren staen bouen inden hoef-
den ende alsulke dieren en gaen niet recht
op mer si nygen ter aerden Item die na-
tuer dwaelt oec onderwijlen ende dwaelt
in sommigen monstruosighen menschen
9000[regelnummer]
die alle tlichaem des menschen hebben
sonder thoeft want si hebben een honts
aensicht of een ander wonderlick maecsel
Als solmus vertelt Ende alsoe dwaelt dyeGa naar eindnoot9003
natuer in sommigen monstruosigen dieren
9005[regelnummer]
alst schijnt in lamia die welke nader glo-
sen super treni heeft een maechden hoeft
ende een lichaem beluinum dat is een wonder-
lic lichaem Ende men seyt wanneer die la-
mie dat is meerminnen enen man mogen
9010[regelnummer]
begrijpen eerstweruen smeken si mit e-
nen natuerliken aensicht ende dwingen den
man dat hi mit haer te doen moet heb-
ben tot dat hi niet meer en mach. Ende als
die man haer genoechten niet meer ghe-
9015[regelnummer]
noech doen en mach so schoren si den man
mit bitinghen ende dodenen ende etenen ten
lesten
Dat iij. capitel vande herssen of breijn
DIe herssen als constantinus seyt inGa naar eindnoot9019
9020[regelnummer]
pantegni libro ij. capitulo ix. Is een wit li-
chaem sonder bloet veel hebbende van-
den geest ende vanden morghe | ende is in
drien cellen gescheyden ende is een begin-
sel der zenen van alle den lichaem tuschen
9025[regelnummer]
tween vellekens als pia mater ende dura
mater onthouden int ouerste vanden hoef-
de als in dat alre hoechste des lichaems
geset Ende die herssen was natuerliken wit
op dat si om der ghelikenis wil lichtelic
9030[regelnummer]
bereet waer alle verwen te ontfanghen
ende die herssen hadde veel vanden geest
of daer was veel beroerens in ende dye
herssen of dat hoeft hadde veel morchs
in op dattet ghetempert mocht werden
9035[regelnummer]
alst belast waer vander beroeringhe ouer-
mits der scarpicheit der hetten ende luttel had
vanden bloede op dattet niet besmet en
soude werden van sijnre verwen ende also
soude alle dinc dat begrepen worde root
9040[regelnummer]
schinen ende daer om wast vucht sonder bloet
op dattet schier verwandelt soude werden
inder naturen des gheuoelens | als con-
stantinus seyt | ende het is ghescheyden in
drien cellekens | want die herssen heeft
9045[regelnummer]
drie hollicheden die welke vanden phi-
sikers ventriculi ghenoemt werden In
die voerste celle of ventrikel wort yma-
ginaci of peynsinghe gheuormt | in die
middelste wort die reden ende dat verstant ge-
9050[regelnummer]
uormt | ende in die achterste celle memorie
dat is gedeckenis | dat voerste deel wortGa naar eindnoot9051
toe genaemt prora | dat afterste deel pup-
pis | puppis is dat minste want luttel se-
nen comen wt hem ende puppis is hart op
9055[regelnummer]
dat die beroerlike zenen te lichter die be-
roeringhe liden mogen ende si is cout en-
de droghe luttel hebbende vanden geest
ende vanden morghe | ende dat afterste deel
was cout op dat die houdinge te bat in
9060[regelnummer]
hem bliuen soude Ende daer om had si lut-
tel vanden gheest op datter een winnin-
ge der rusten werden soude ende hadde lut-
tel vanden morge bij dat dat voerste deel
des hoefds had op dattet middelbaer
9065[regelnummer]
hardt wesen soude | ende alsoe die inpren-
tinge der vormen in haer te langher ghe-
houden soude werden ende propra datGa naar eindnoot9067
voirste deel vanden hoefde is meerre
morwer ende heter ende verscher als smelte-
9070[regelnummer]
liker ende het is meerre op dat die voelike
| |
[Folio 62r]
| |
zenen voirt van hem gaen souden ende is
weker daer om op dat die voelike senen
totter ontfangenis des sins te lichter ge-
disponeert moghen werden ende is heter op
9075[regelnummer]
dat si bequamer ghegeuen mach werden
totter ontfanghenisse der formen die daer
peynsende ende ymaginerende is ende een lut-
tel vloyender ende vuchter op dat die voe-
like zeen te lichteliker beroert mocht
9080[regelnummer]
werden ende die middelste celle die tusschen
proram ende puppim staet dat is tusschen dat
voerste ende dat afterste deel vanden hoef-
de staet is heet ende vucht hebbende meer
vanden geest ende vanden morge dan dye
9085[regelnummer]
ander twe | ende heeft meer vanden geest op
dat die celle volcomenre wesen soude een
reden te verstaen gelikerwijs dat in ande-
ren leden ouermits die verduwinghe een
scheydinghe wort des pueren vanden on-
9090[regelnummer]
pueren ende heeft oec vele vanden gheest
op datter vele beroeringe werden soude
ende oec veel vanden morge op dat die be-
roeringe der sielen getempert soude wer-
den op dattet alsoe te bat onderscheyden
9095[regelnummer]
soude dingen die si begrepen hadde In
desen drien cellen sijn drie principael werc-
kingen want in die eerste forme vanden
sinnen begrepen die ghene dye fantastic
sijn wert vergadert mit enen begripe dair
9100[regelnummer]
nae als si geseynt wert totter middelster
daer wortse onderscheyden | daer nae ten
lesten als die middelste dat oerdel der re-
den ghewijst heeft so seyndt sijt voirt o-
uer totten aftersten ventrikel als tot pup-
9105[regelnummer]
pim ende wert daer der memorien beuolen
ende die herssen was ront op dattet te bat
alle dinck begrijpen soude ende dattet niet
lichtelic gequetst en soude werden daer
om waren twe pannen noot die moede-
9110[regelnummer]
ren der herssen hieten om die herssen te
beschermen van welken moederen die
een grof is als dura mater dese wert ge-
set onder dat ouerste been vanden hoef-
de | mer int middel vander herssen wert
9115[regelnummer]
si ghegroeft ende wort vast ghemaect tot
meerre starckicheit nochtans wort si mid-
sen mitten been versament ende ymmer
wort si billiker ghehanghen | ende wort
ghens ende harwaert bijden subiect der
9120[regelnummer]
herssen gebreedt Dese dura mater was
noot op dat si pia mater die crancker was
vander hardicheit der herssen bescher-
men soude ende dat si die aderen ende dye
arterien te zamen bijnden soude ende oec
9125[regelnummer]
of daer enighe spacien ydel waren dat si
die vullen souden Die ander panniculus
is pia mater | want si onder dura mater
geset wert die welcke beroerliker is dan
die dura mater want si heeft die substan-
9130[regelnummer]
ci der herssen om gewonden ende deylt
ende onderscheyt die voerscreuen cellen
van malcanderen noch die pia mater en
loept niet ouer want si versament die a-
deren der herssen binnnen ende beschermtGa naar eindnoot9134
9135[regelnummer]
die herssen te samen vergaderende op dat
si ouermits hare verscheit wil niet en wech
en driue ende is oec die herssen bedecken-
de ende omuanghende ende beschermt-
se vander dura mater Item si voedt die
9140[regelnummer]
herssen oeck ouermits den zeenen die si
heeft ende ghiet hem den gheest toe o-
uermits den arterien die si hout | ende
die herssen is oec een beroerende lit en-
de regierende alle die leden des neder-
9145[regelnummer]
sten lichaems gheuende elken lede ge-
uoelen ende beroeren Ende als dat be-
let is soe werden alle dye leden des li-
chaems becommert ende als hem die herssen
wel heeft so hebben hem alle die nederste le-
9150[regelnummer]
den wel of te bat die herssen heeft de eygen-
| |
[Folio 62v]
| |
scap dat si geuoelt ende volghet den lope
der manen want als die mane wasset so
wast dat morch vander herssen ende als dye
ghebreect soe wort si verminret inder sub-
9155[regelnummer]
stancien ende inder doecht want dan weder-
trect si haer in haer seluen ende en is niet vri-
liken den sieliken geest onderdanich ende
dat openbaert in lunaticis ende inden epy-
lenticis die welcke swaerliken belast wer-
9160[regelnummer]
den als die maen vol is ende als si nuwe is
Ende dat is dat aristotiles seyt libro xij. Die
herssen wanneer si myn gedroecht wort
ende min vucht ghemaect wort soe sal si
haer werck niet doen mer vercout dat lich-
9165[regelnummer]
aem ende maket nat ende daer om vallen-
der suucten ende verliesinghe des verstants
ende ten lesten die doot Item die dieren die
grote herssen hebben sijn van veel slaeps
ende dat seyt hi bi auonturen om vele vuch-
9170[regelnummer]
ticheden wil die daer af resolueert is in
roken bestoppende die weghen der hers-
sen ende besluter den slaep daer binnen.
Item aristotiles seyt aldaer die herssen
heeft in haer den sinne des voelens als
9175[regelnummer]
noch tbloet noch ander oueruloediche-
den des diers ende en is inden lichamen der
dieren anders nergent om dan om dye
natuer te behouden ende dat wonder is want
die herssen gheeft alle den leden des li-
9180[regelnummer]
chaems sin ofte geuoelen ende nochtans
van haer seluen ende in haer seluen en voelt
si niet Item die selue aldaer alle dier dat
bloet heeft dat heeft herssen of een ander
lit in haer stede als een veeluoetich dier
9185[regelnummer]
ende die hem gheliken | al ist sake dat in al-
len sijns morchs als aristotiles seyt in sinen
boeke als int vierde boeke Item aristolesGa naar eindnoot9187
seyt libro xv. dat die herssen cout ende vucht
is substancialic | ende dair om is si der fon-
9190[regelnummer]
teynen der hetten als der herten contrari
op dat die oueruloedicheit der hetten en-
de der droechten vanden arterien des her-
ten gevuchticht ende getempert mach
werden vanden welken dat nette der hers-
9195[regelnummer]
sen gemaect is want vander herten comen
die arterien als haly seyt vanden welcken
dat wonderlic net gemaect wort in wel-
ken net die herssen volna gewonden wort
ende in dien sieliken net wort die sielike
9200[regelnummer]
gheest gestoert | ende ouermits dien geest
wort een doerschietinghe der doechden
vander herssen totten anderen leden en-
de dair om aristotiles daer seyt Die herssen is
dat eerste lit inder sceppenis der herten
9205[regelnummer]
nochtans seyt galienus Dat die herssen sel
wel ghecomplexioneert wesen mer ghetem-
pert inden iiij. qualiteyten | mer als daer
haly seyt Die complexi der natuerliker het-
ten is meer cout ende vucht dan si is heet
9210[regelnummer]
of droghe | twelc noot was om die vercoe-
linghe des voirscreuen nets ende om die saef-
tinge der toeuallender hetten vander hers-
sen die geualt om die stedelicheit haers
beroerens Item aristotiles libro xv. Die mensche
9215[regelnummer]
heeft dat meeste herssen van allen dieren nae
sijnre grootheit. want dat hert is van gro-
ter hetten want om die heerlicheit der hetten ende
om die goetheit der complexien so is die men-
sche van goeden verstande ende verstandelre dan
9220[regelnummer]
alle die dieren Ende die ionge kijnderkijns
en moghen thoeft niet recht houden of dra-
gen lange om die groticheit wil vander hers-
sen ende om der swaricheit thentet verlicht wort
van sinen last ouermits die hetten des her-
9225[regelnummer]
ten mit hulpe der arterien Item die goede
sceppenis der herssen wort bekent bi ha-
re werckinghe als die quade biden ha-
ren | want ist dat dye substanci der hers-
sen morwe claer ende cleyn is so ontfaet
9230[regelnummer]
si lichtelic die inprentinghe ende zeghe-
| |
[Folio 63r]
| |
linge der vormen | waer af om die snellich-
eit der zeghelinge der vormen is si dye
hebbende ende als die ontfanghen sijn soe
onthout sise Ende also ist te verstaen vanden
9235[regelnummer]
anderen qualiteyten als in enen exempel
Is dat sake dat yemant besorcht is en-
de van gewoenten beroerlic | onstadich
coen toernich so heeft die een hete hers-
sen ende alsoe verkeert weder om beteykent
9240[regelnummer]
een coude herssen ende is een traech verge-
tel slaperich beteykent alte couden hers-
sen ende also verkeert ende is een seer wacker
tay inder memorien beteykent een droge
herssen ende is die vuchticheit bouen gaen-
9245[regelnummer]
de mitter hetten so vallen den hoefde ve-
le oueruloedicheden ende veel siecten alsul-
ken hoefde hinderen hete ende vuchte din-
gen ende sonderlinge die zuden lucht en-
de die noerden is hem goet | hi slaept gaern
9250[regelnummer]
ende en mach niet gaerne lange waken ende
als hi slaept so vallet hem subeth dat is een-
rehande valsche ruste ende si hebben duuster
gesicht ende die sinnen niet claer ende ist dat die
droecheit ouerwast mitten hetten so comen
9255[regelnummer]
daer quader toeuallen dan dat also veel
oueruloedicheden niet gewonnen en wer-
de | si hebben die sinnen claer ghenoech
ende reyn vander oueruloedicheden mer si
waken meer dan dander luden Ende si sijn
9260[regelnummer]
moedich onnut clappende ende onstadich
ende haest werden die caluwe na dat si vol-
wassen sijn al ist dat si nochtans veel haers
gehadt hebben ende also oec ist dat die cout-
heit bouen gaet mit droecheden die ple-
9265[regelnummer]
gen claren sin te hebben ende reyne toepa-
den vanden oueruloedigen inder ioecht mer
als die outheit coemt snelliken want si wer-
den schier graeuwe op dat hoeft ende is
die droechte starker dan die coude so wer-
9270[regelnummer]
den si mitter graeuheit kael | ende is die
coutheit starker so en geschiet die graeu-
wicheit niet ende wanneer die coutheit bo-
uen gaet mit vuchticheden soe gheualt
daer diepicheit des slaeps | ende sijn sinnen
9275[regelnummer]
sijn quaet ende veel oueruloedicheden en-
de is die coude groot of die vuchticheit
die sieke valt inder popelsien of in vergiech-
tinghe of inden doot ende die dese disposici
hebben en werden niet caluwe als galie-
9280[regelnummer]
nus seyt ende oec hali Ende dese geseyde
dingen als vanden proprieteyten des hoef-
des ende der herssen sijn genoech
Dat iiij. capitel vande caluheit
CAluaria dats caluheit ende is datGa naar eindnoot9284
9285[regelnummer]
voirste deel vander pannen des hoefts
vanden caluwen benen aldus of also ghe-
noemt om gebrecs wil der haren | waer
af ysidorus seyt libro x. capitulo ij. Ghelikerwijs
dat die scedel vanden hoefde ghehieten
9290[regelnummer]
wort dat ouerste deel des hoefts buten
daer die haren vanden hoefde vergade-
ren ende in die welcke die manen of vlech-
ten ghekeert werden dat hiet dat ouerste
ende dat voerste deel vanden hoefde ende
9295[regelnummer]
men hietet vertex in latijn ende occiput dat is
die necke ende is dat afterste deel vanden
hoefde in welken deel die caluheit ghe-
grepen wert ende wort haestelic beroeft om
sijnre droecheit wil | die vertex dat is dat
9300[regelnummer]
voerste vanden hoefde lanssem ende die oc-
ciput alre lanssemste of nymmermeer om
die oueruloedicheit der humoren ende vanden
hare soeket nederwaert int selue
Dat vijfte capitel vande oghen
9305[regelnummer]
OCuli dat sijn oghen als ysidorusGa naar eindnoot9305
seyt libro x. capitulo ij. Werden geseyt oc-
culti dat is verborghen want die decse-
len der oghebraeuwen deckense op dat-
ter niet vuls in risen en mach noch niet
9310[regelnummer]
gequetst en sullen werden of want dat si
| |
[Folio 63v]
| |
hebben van binnen een verborgen licht dat
si wt seynden dese sijn der sielen narre dan
enich vanden anderen sinnen want inden o-
ghen is alle oerdel des ghedachts als
9315[regelnummer]
is een droeue of blijde dat sietmen vluchs
inden ogen | ende also doet oec myn ende hat
ende ander passien | si werden lichten ghe-
hieten want si ontfangen tlicht van bu-
ten ende als sijt gegrepen hebben so men-
9320[regelnummer]
gen si hem daer mede ende stortent of ge-
uent weder wt want die ogen sijn instru-
menten des gesichts | als constantinus
seyt Ende daer isser twee of bi auonturen
dat een pine lede dat dan sijn gebreck ver-
9325[regelnummer]
vult mochte werden ouermits den an-
deren ende want dat oge is in die stede des
bescouwers daer om heeft die natuer den
ogen gheset in die hoechste stede des li-
chaems | het sijn x. saken die de substan-
9330[regelnummer]
ci des ogen componerende sijn als vij. roc-
ken ende drie humoren vanden humoren
is die eerste albugmens | die ander cristal-Ga naar eindnoot9332
linus | die derde vitreus ende die vij. rocken
dat sijn die vij. vellekijns of webben dye
9335[regelnummer]
de humoren ommeuanghen ende schey-
dense van malcanderen in welker mid-
del dat gesicht geformeert wort ende sijn
also vander naturen onderlinghe geordi-
neert datter vier is | int voerste deel van-
9340[regelnummer]
den welken die eerste hiet tela aranea dat
is spinnich web | die ander vuea | die der-
de cornea | ende die vierde coniunctiua ende
daer isser drie int afterste deel vanden o-
ghe | als rethina secundina | ende sclirotica
9345[regelnummer]
dat is hardt alst nae schinen sal onder al-
le dese een alleen is dat instrument des
gesichts al is dat cristallich humoer dat
also ghehieten is naden cristal | wantet
den cristal inder verwen gelijct | als constan-
9350[regelnummer]
tinus seyt So is die cristallige humoer
wit luchtende claer ende int ouerste slecht
ende geset int middel van alle den anderen
Ende dat is daer om op dattet gelijc ghe-
dient mach werden van hem allen het was
9355[regelnummer]
doerschinich claer ende ront op dattet snel-
liken ouergedraghen mocht werden in-
den verwen die hem tegen stonden ende ver-
wandelt mocht werden in gelikenis al-
re verwen euen ghelijc Ende was daer om
9360[regelnummer]
ront inder formen ende inder substancien dat-
tet niet lichtelic gequetst en soude werden
ende dat in sinen hoeken niet oueruloedichs
vergadert en soude werden daert bi ghe-
ual af ghequetst mocht werden ende was
9365[regelnummer]
bouen wat slecht dattet niet alte beroer-
lic wesen en soude ouermits dattet alte
ront waer ende om dat sijn snellicheit ghe-
leydt mocht werden totter ghematich-
eit | want alle dinc dat alte mael ront is
9370[regelnummer]
ende weder omghekeert in sinen zijden dat
is onstadich ende niet vast | als constantinus
seyt Dattet ghesicht alleen is ouermits
desen humoer dat openbaert hier bi want
waert sake datter yet tuschen hem ende
9375[regelnummer]
den sieliken gheest in gesloten worde als
een humoer of een ander so soude dat werc-
ke des siens af gehaelt werden want die
sielike gheest en mocht tot hem niet doer-
schieten om des dings wil datter tuschen
9380[regelnummer]
waer Item dese humoer coemt vanden o-
uersten pueren ende edelsten delen der herssen
ende is properlic die pupille dat is appel
of tmiddel oghe of punt daer properlic
die craft vanden sien is waer af als wi seer
9385[regelnummer]
nae bi sien so wederlichten ons sommige ge-
daenten als inden spieghel openbaren mer
daer af salmen beneden segghen | dese hu-
moer wort geset int middel van beyde den
oghen als die glasen ende die witte albug-Ga naar eindnoot9389
9390[regelnummer]
meus die glazen int binnenste ende albug-
| |
[Folio 64r]
| |
meus int alre voerste des oechs want vi-Ga naar eindnoot9391
treus humoer is puer ghelijc enen glaze
ende doerschinich ende is in arabics gehieten
yclados wes hulp is tweuoudich want
9395[regelnummer]
het is dat eerste ende dat principael dat den
cristalligen humoer dienende is ende brengt
hem voetsel ende maect dat bloet wit welc
voetsel wesen soude der cristalliger humo-
ren want het en waer niet bequaem dat al-
9400[regelnummer]
so pueren humoer ontfangen soude een on-
puer voetsel twelc geschien soude dat dat
roede bloet niet verduut niet gewit niet gesub-
tijlt hem mengende mit enigen ongheual
totter cristalliger humoren ende daer is oec
9405[regelnummer]
een ander hulpe dat hi verbiede ende bescher-
me die cristallige humoer dat si niet ghe-
raect noch gequetst en werde van eniger
scarpicheit der rocken die welke seer hart
sijn bij dat hi is dat is vitreus humor mer
9410[regelnummer]
die ander humoer als albugineus diemen
anders noemt euagaydos die welke int voir-
ste deel is vanden oghe ende geeft oec twe-
uoudige hulpe den cristallighen humoer
want hi verbiet haer quetsinge ende ouermits
9415[regelnummer]
sijnre vuchticheit tempert hi die droech-
eit des cristallichs want albugineus hu-
moer is meest vucht ende dat cristallich
meest droge ende mit sijnre dickicheit starc-
ket den sienliken geest | dese delen vanden
9420[regelnummer]
oghen al ist dat si humoren hieten noch-
tans nader waerheit en sijn si geen humo-
ren want si en sijn niet nat noch vloyende
als humoren mer si hebben ver een meer-
re dickicheit in hem vanden humoren ende sijn
9425[regelnummer]
oec groyende lichaem ende hebbende doech-
den inder naturen dat den anderen humoren
niet en geualt | nochtans hieten si humoren
om hare morwicheit wil ende doerschinich-
eit die si hebben voer die ander lede des li-
9430[regelnummer]
chaems ende sijn meer onderdanich dan die
ander voelike instrumenten inden wercken ende
inder craften des geests der sielen Dese drie
humoren op dat si te samen niet gemengt en
sullen werden so werden si van malcanderen
9435[regelnummer]
gescheyden mitten binnensten rocken ende
mitten butensten Ende dese vij. rocken wer-
den in deser manieren geordineert Want
bijden cristalligen humoer aen die binnen-
ste side is sonder middel een rock diemen re-
9440[regelnummer]
thina hiet ende is opgecomen vanden aderen
ende vanden arterien pie matris dat is der goe-
dertieren moeder als die binnenste ende is ge-
weuen ter manieren van enen net dragen-
de mit hem die spise totter glasiger humo-
9445[regelnummer]
ren ende mit sinen zenen voirt hi den sin tot-
ter cristalliger humoren Ende na rethinam
volcht rechte voert secundina tunica dye
van pia mater gecomen is die welke rethi-
na beschermt heeft inden voeden dat si met
9450[regelnummer]
enighen ongeual niet gequetst en wert In-
den derden so volget dier secundinam scli-
rotica dat is die harde rock comende van
dura mater vander hardicheit des beens
alle dingen beschermende ende is also meer
9455[regelnummer]
een bant der ogen mer vander voirster side bij-
den cristalligen humoer is tela aranea dat
is spinweb also genoemt om sijnre sub-
tijlicheit om dat den geest voir wesen soude
Dese rock is geset tuschen cristallinum hu-
9460[regelnummer]
morem ende albugineum humorem ende verbiet hem
dat si niet gemengt en mogen werden Dese
rock als aranea versament mit tunica re-
thina maken den eersten werelt of hemel
want dese ij. rocken die een van binnen die ander
9465[regelnummer]
van buten sluten die cristallige humoer tus-
schen hem na desen volcht tunica vuea also
genoemt daer om dat die rock der swarter dru-
uen gelijct inder verwen ende dat mit gansen rade
der naturen | want alle die voirscreuen dingen wa-
9470[regelnummer]
ren wit ende claer inder composicien des oechs
| |
[Folio 64v]
| |
ende waren van malcanderen scheydende
dien sienliken gheest ende dair om was tu-
nica vuea noot te wesen op dat hi mit sijn-
re swarticheit tlicht inden oghe te samen
9475[regelnummer]
vergaderde Dese tunica vuea is gemaect
ghelijc eenre spongien ende vol gaetkens
ende villoes | als constantinus seyt houden-
de als draden op dat hi dye cristallighe
humoer suueren soude vander oueruloe-
9480[regelnummer]
digher vuchticheit ende den gheest ghe-
uen soude als die ander droefden | dese
tunica vuea van voer mit tunica secundi-Ga naar eindnoot9482
ua dye van binnen coemt wort vergadert
die welke als si vergadert sijn maken den
9485[regelnummer]
anderen hemel sluytende in hem albug-Ga naar eindnoot9485
meum humorem den welken dy die na-
tuer geset heeft dat hi den gheest claer
maken soude den cristallighen humoer
die natuer der vuchticheit gheuen. Na
9490[regelnummer]
desen rock volcht rechte voert een rock
diemen tunica cornea hiet om sijns wercs
wil daer om dat hi gelijc is een geluch-
tenden horen want hi is doerschinich ende
die sienlike gheest ouermits sijure doer-Ga naar eindnoot9494
9495[regelnummer]
schijnlicheit hem doergaet ende nochtans
om dat hi een luttel dick is soe is hi een
weynich ghelijc makende die vergaderin-
ge sijns gesichts ende is oec beschermen-
de vanden vtersten letselen ouermits sijn-
9500[regelnummer]
re starcten wil. Ende dese tunica cornea is
versament mit tunica sclirotica ende maect
den derden hemel of dye derde werelt
een tercium orbem want dese twe rocken
als tunica cornea van buten ende sclirotica
9505[regelnummer]
van binnen besluyten vitreum humorem
orbiculariter dat is rondelic al om ende
om in hem ende die leske vander pannen van bo-Ga naar eindnoot9507
uen neder comende dat oghe niet altemael
en dect mer is in horen hoeken die ogen
9510[regelnummer]
bijndende ende houdende dat si bliuen moe-
ten in bequamer stedicheit
Dat vi. capitel vande gestandenisse der oghen
TOtten oghe aldus gedisponeertGa naar eindnoot9513
ende volcomelic ghemaect wert die
9515[regelnummer]
sienlike geest geuoert bij deser manieren
vanden voersten deel der herssen comen
wt twe holle zeenen diemen obtici hiet
die welke hem vestigen inder substancien
der cristalliger humoren Dese twee hol
9520[regelnummer]
zeenen werden cruys wijs inden oghen
ghesteken Ende int eynde des mede voe-
lens werden si vergadert ende dat heet dye
natuer behoudelic ghemaect als wan-
neer dat een gesloten is of becommert dat
9525[regelnummer]
dan die leuende gheest hem ouerset tot-
ten anderen oge ende daer volcomelic sijn
werc vervulen mach want dan soe wertGa naar eindnoot9527
die appel vanden oghe ghestarct inden
wercke des siens om dye vergaderinghe
9530[regelnummer]
der sienliker craften alst openbaert inden
scutters die welke wanneer si dat een oge
toe luken so sien si rechter als si schieten sul-
len dan als sise beyde opluken Item al-
daer werden si te zamen geknocht die le-
9535[regelnummer]
uendige geesten op dat si starker werden
mogen om dat si onderlinge ende te zamen een
onderstant den gesicht sijn ende wesen mogen
ende daer om vergaderen si inden eynde des
mede rakens op dat een dinc niet twe schij-
9540[regelnummer]
nen en sal dat geschien soude waer dat een
ygelic oge sijn proper beelt ghesceyden
sage waer af dattet noot is dat die sienli-
ke doecht gecontinueert werde tot enen
instrument Inden welken is een geuormde
9545[regelnummer]
doecht die int punct vanden oge gestuert
wert | als die auctoer claerliken seyt als
dat openbaert inden genen die haren vinger
setten op dat oghe ende duwent wat aen
die een side dien sal duncken dat een dinck
9550[regelnummer]
twee of drie is | waer af dat dye sienlike
| |
[Folio 65r]
| |
gheest gedeylt wort ende een dinc schijnt
twee ende dit is die sake want dat licht
vanden enen oghe wil opwaert of gaet
opwaert ende vanden anderen gatet after-
9555[regelnummer]
waert want die radie die van hem bey-
den wtgaet rakende die eynden des dings
en schiet dat middel niet doer als dair die
lucht tuschen vallet want hi siet bi na ij.
lichamen ende nochtans en ist mar een
9560[regelnummer]
nochtans en siet alle scheluwert also niet
al ist dat die oghen onghelijck sijn want
die radius piramidalis gaet wt mit een-
re rechter linien tot op dat ouerste des
dings dat gesien wort als bouen geseyt
9565[regelnummer]
is vanden sin des gesichts libro iiij. Een o-
ghe dat wel ghedisponeert is dat wort
ghemerct nader volcomenre makinge
sijnre delen alst daer bouen openbaert Item
nae sijnre gheleghentheit soe kieset sijn
9570[regelnummer]
stede int ouerste om die waerdicheit sijn-
re subtijllicheit ende om dattet der sielen also
nae bi is | als ysidorus ende aristotiles seg-
ghen Item om sijn tamelike proporcie
der grootheit want het en sal niet alte seer
9575[regelnummer]
vterlic wesen noch opghegheuen so enGa naar eindnoot9575
soudt die dinghen niet nauwe onderken-
nen ende het en sal oec niet alte diep staen
want dat beteykent gebrec der naturen ende
der doechden ende dat middelbaer is te pri-
9580[regelnummer]
sen Aristotiles seyt libro i. capitulo xij. Dat diep
ghesicht siet verre want sijn beroeren eer
dat wtgaet vanden instrument des ghe-
sichts en wort niet gedeylt noch verteert
mer die sienlike radius gaet recht voert
9585[regelnummer]
totten dinghen die ghesien werden alst
bouen openbaert vanden ghesicht Item
tghesicht wort ghemerct nader menich-
foudicheit des beroerens want het sal
inden beroeren middelbaer wesen | want
9590[regelnummer]
waer dat oghe alte beroerlic dat waer een
teyken van ouergaende hetten ende boot-
scap onstadicheit van herten ende wande-
linghe der begheerten ende als dat beroe-
ren des ghesichts alte traech is betey-
9595[regelnummer]
kent ouerganck der couden ende crancke be-
gheerte | mer die middelbaer beroerin-
ge is louelic ende is te prijsen want si be-
teykent een lichtelike begripinghe des
ghedachts | ende oec beteykent si inden
9600[regelnummer]
dinghen die si begrepen heeft een bequa-
melike fixati ende stenicheit die slutingheGa naar eindnoot9601
vanden ogen sal middelbaer wesen want
wert dat oghe haestelic op gheloken en-
de lansem toe beteykent scaemt ende dwaes-
9605[regelnummer]
heit Als hi seyt libro i. Ende waer die op-
lukinghe alte traech dat beteykent ghe-
breck der craften Ende dat die materi der ze-
nen alte seer ghepact waer in malcande-
ren welcke packinghe der werckinge des
9610[regelnummer]
geests niet onderdanich en is alst schijnt
in litargicis Item die proprieteyten des
oechs werden ghemerct als totter vol-
maectheit sijnre werckinghe ende ist starc
van begrijp ende lichtelic sonder wederslach
9615[regelnummer]
oerdelt vanden obiecten dat is van dingen
die den ghesicht teghen gheworpen sijn
beteykent een goede disposici | alst schijnt
inden ogen vanden aern die de son begrijpt
mit sinen gesicht sonder wederslach in haren
9620[regelnummer]
rade Item die werckinge vanden oge wort
gemerct naden scarpen ende naden plompen
want wes gesicht subtijl ende veel is dat be-
grijpt ver dingen ende na dingen want veel ge-
sichts begrijpt verre dinghen ende wantet
9625[regelnummer]
subtijl is so onderscheytet dingen die gesien
sijn Ende een oge dat van cleynen gesicht is
als aristotiles seyt en sal niet verre sien mer een
grof geest ende veel siet verre dingen want des
veel is mer niet volcomelic wantet grof is
9630[regelnummer]
ende dat luttel ende subtijl is siet nae bi
| |
[Folio 65v]
| |
ende volcomelic mer en siet niet van verre
om die luttelheit des sienliken gheests
want wanneer dattet siet so sietet volco-
melic om sijnre subtijlicheit. mer luttel
9635[regelnummer]
ende grof en siet niet verre om der luttelheit
noch volcomelic om sijn grofheit ende nae
dien dat een mensche grof gesicht of sub-
tijl heeft | daer na siet hi lichtelijcste Item
dat oghe wort gemerct nader wandelin-
9640[regelnummer]
ge der verwen Als aristotiles seyt libro xix. Die
oghe int beghin hare sceppenis hebben
si ene groene verwe daer werden si ver-
wandelt in swarticheden of in geluheden
of in enigher middelre verwen die in hem
9645[regelnummer]
vallende is | want is dier humoren veel
ende des sienliken gheests luttel in enigen
toeual bedroeft so wort die swarte in hem
ghestarct ende is si luttel ende die sienlike
gheest cranck so sal die verwe gheel we-
9650[regelnummer]
sen | want als aristotiles seyt Die ghee-
licheit der oghen is een beroeren der cranc-
heit ende is die humoer middelbaer ende
die geest getempert van bequameliken sa-
ken totter witticheit ende totter swartich-
9655[regelnummer]
eit sal die verwe menigherhande wesen
ende die oghen ist dat si swart sijn so sal dat
ghesicht des dages scarp sijn om die ver-
gaderinghe des lichts ende der humoren
inden instrumenten des gesichts ende des
9660[regelnummer]
nachts is hoer gesicht plomp want dat
licht vander nacht is cranc ende die nachte-
like humoer is swaerre van beroeren als
aristotiles seyt Mer een gheel of een blonde
oge is des daechs cranc ende des nachts
9665[regelnummer]
starc want die materi der gheelicheit van
haer seluen luchtende is als si dan den
dagelixsen licht toe gheuoecht wert so
wort si seer gescheyfelt ende daer om inden
wercke des siens als dat licht coemt wort
9670[regelnummer]
die sienlike geest gecranct mer des nachts
als die sienlike gheest inden oghe ver-
gadert is ende binnen der humoren luttel
vander claerheit ghehouden is die bloet isGa naar eindnoot9673
als die claerheyt en wech gaet soe blijft
9675[regelnummer]
die macht vanden sien int oghe | ende men
salse een weynich doncker iudiceren dat
is oerdelen alst openbaert inden catten
Item tghesicht wort ghemerct bijder dis-
posicien der delen die dair om staen als bij-
9680[regelnummer]
den oghebraeuwen ende bijden wijnbraeu-
wen want waert sake dat die ogebraeu-
wen binnen vleyschachtich waren ende mit
oueruloedighe humoren ghevult so be-
letten si tghesicht want dese oghebraeu-
9685[regelnummer]
wen en vallen niet in grouer luchten om
die luttelheit haers beroerens | Hi seyt
libro i. Ist dat die traen die totten hoeken
vanden oghen coemt van veel vleysch is
Alst gheualt den oghen vanden wuwe
9690[regelnummer]
daer volghet een behendicheit na ende een
quaet maecsel die ander proprieteiten van-
den oge soeket bouen inden tractaet van-
den sin des gesichts ende hier mede ist ge-
noech vanden maecsel des oechs ende van
9695[regelnummer]
sinen wercke
Dat vij. capitel vant middelste of gesicht der
oghen
PVpilla als ysidorus seyt libro xij. capitulo ij.Ga naar eindnoot9698
Is dat middel punct vanden oge
9700[regelnummer]
daer die cracht vanden sien is in die wel-
ke want daer cleyne beelde in gesien wert
so hietet pupilla ende hiet daer om pupil-
la om dattet puer is ende onbesmet als een
meysken Die phisikers seggen datmen
9705[regelnummer]
drie daghen voer dat een mensche sterft
datmen die pupillen niet en heeft | want
wanneer men die niet en siet so is daer se-
ker wanhoep die pupille heeft bi hair e-
nen rinc diemen corona hiet | ende alsmen
9710[regelnummer]
die swarticheit siet ende die witte delen des
| |
[Folio 66r]
| |
oechs vander pupillen ghescheyden wer-
den so ist waer teken dese croen ouermits
hare rondicheyt wil verschiert den omganc
vander pupillen ende in haer is grote schoen-
9715[regelnummer]
heit des oechs Hier toe ysidorus | gelijc-
kerwijs dat seyt hyl. Pupilla is die ghe-Ga naar eindnoot9716
ne daer die beelden in gheformeert wer-
den der gheenre die gesien werden inden
oghe alle dingen die inden oge sijn vanden
9720[regelnummer]
rocken of vanden humoren | anter si sijn
helpende dye pupille of haer dienende
dair om is die pupille midzen geset als
een coninghin ende die pupille is cleyn in-
der grootheit nochtans is si meest inder
9725[regelnummer]
doechden onder alle die ander leden want
si begrijpt alsoe wel dye meeste als dye
minste binnen vanden geest die vander hers-
sen coemt ende buten wort si mitter luchten
gemengt ende omuatten malcanderen want
9730[regelnummer]
ouermits den licht des dings dat haer
teghen coemt grijpt si ende ontfaet die ge-
daente in haer ende als die speci ontfan-
ghen is soe seynt sise voert den oerdel der
sielen die bouen in die herssen leyt want
9735[regelnummer]
van allen delen des dings dat gesien is
toe lopen die linien die pyramiden maken
dat is die vuerighe radie die recht vter
pupillen coemt ende gaet op dat dinc dat-
ter ghesien wort Dese pupilla is een on-
9740[regelnummer]
derscheytster alre verwen ende alre figuren
voert brengende dat ouerste van enighen
dingen ende verblijt haer in die middel ver-
wen ende formen ende si wort gecorrumpeert
inden vtersten of si wert te minsten bedroeft
9745[regelnummer]
om dat die verwen niet en ouerdraghen
als daer veel bij een sijn dat seyt die phi-
losoeph Item die pupille siet ende oerdelt
alle dinc dat buten haer is | dat tegen haer
comende is mer haer seluen en siet si niet
9750[regelnummer]
want ouermits rechten linien so coem-
ter op die ghedaente des dings datter
gesien is totten ghesicht mer als si haer
seluen siet dat coemt bij reflexien dat is
wederombuyginge der radien | mer wan-
9755[regelnummer]
neer die speci eens dings dat ghesien is
eerst ghemenichfoudicht wert vanden
dinge totten spiegel ende vanden spieghel
wert een reflexi totten ghesicht als die
auctoer claerliken seyt ende daer om by a-
9760[regelnummer]
uonturen verblijt hem die sienlike geest
inden aenscouwen des spiegels want o-
uermits die reflexi der radien also meer
weder om gebuecht ende weder gecomen
wort in hem seluen gestarct Item die pu-
9765[regelnummer]
pille begrijpt alle dingen onder den hoe-
ke want ist dat die radien vander pupillen
wt gaen of comen totten dinge datter ge-
sien is of weder comen vanden dinge dat-
ter gesien is totter pupillen altoes wer-
9770[regelnummer]
den si hoekelijc vergadert int middel van-
der pupillen als int scarp vanden gesicht
want die hoeken van tween linien is een
mederaken of geuoelen des anders ende
daer om want alle die linien bijden welken
9775[regelnummer]
dat gesicht gemaect wort die werden ver-
gadert ende werden bina gehoeket int scar-
pe der pupillen Item het is wel ende pro-
perlijc geseyt vanden philosoeph dattet
oge alle dingen siet onder den hoeke Item
9780[regelnummer]
dat oge is meer voelic dan enich ander
lit vanden lichaem ende om die edelheit sijn-
re complexien so ist seer lidelic ende daer om
wertet alte schier gequetst mer swaerlic
ist weder te genesen Item van desen passien
9785[regelnummer]
des oges ende der pupillen soect inden spe-
cialen tractaet int vij. boeke
Dat viij. capitel vande decselen der ogen of
oghebraeuwen
DIe ogebraeuwen sijn decselen derGa naar eindnoot9789
9790[regelnummer]
ogen om dat si die ogen bewaren | als ysidorus
| |
[Folio 66v]
| |
seyt libro ix. capitulo ij. Die ogebraeuwen sijn vol
zenen inder substancien ende seer dun om
die lichticheit des beroerens want ouer-
mits haren stedigen beroeren so beual-
9795[regelnummer]
len si die lucht ende also beschermen si dye
ogen vander quetsinge der luchten van buten
Dese oghebraeuwen hietmen palpebre
want al tastende werden si altoes geroert
ende si lopen steeds te hope op dat si dat o-
9800[regelnummer]
ghe te bat beschermen mogen als si bey-
de seggen constantinus ende ysidorus ende si
sijn gewarent ende geuesticht mit cleynen
draykens van haer ofter yet in risen wou-
de dat si dat keren souden alsmen die o-
9805[regelnummer]
ghe oploke ende op dat die mensch rusteli-
ker slapen mocht Hier toe ysidorus capitulo ij. bo-
uen geseyt Item als constantinus seyt so heb-
ben die ogebraeuwen hare niet altemael
op ghericht mer inden eynden een luttel
9810[regelnummer]
om ghebuecht te maten ende dat heeft die
natuer gedaen op dat si abeliker sluten
souden Item dese ogebraeuwen in haren
wassen hebbende een gesette grootheit
vander naturen ende daer om en steken si niet
9815[regelnummer]
var wt noch en wassen niet als dat ander
haer doet mer si hebben haer bescheyden
deel also als si wassen sullen ende daer om
en sijn si niet morwe noch gatich mer si sijn
hart | als die haren hart ende onbuechlick
9820[regelnummer]
ende niet min en streckense hem wt inden was-
sen ghelijc dat dat cruut wassende in har-
der aerden wort luttel ende recht ende niet dat
cruut dat in morwer aerden wasset dese
ogebraeuwen heeft die natuer gemaect
9825[regelnummer]
op dat si den lichaem een schierheit we-
sen souden ende den ogen een hulpe waer
af aristotiles seyt libro xij. Dat alle dier dat
winnende is heeft alleen hare in die o-
ghebraeuwen | ende alle vieruoetighe dier
9830[regelnummer]
sluyt die ogen mitten ouersten ogebraeu-
wen ende dat oer heeft een eenrehande dec-
sel voer die ogebraeuwen om te behoe-
den die gesichten ende sluyt dat oghe mit
enen web dat totten ogen toe geeygent
9835[regelnummer]
is ende want die natuer des oechs wate-
rich ende vucht is dair om en behoeuet al-
sulke bewaringhe niet Item alle voghel
sluyt sijn ogebraeuwen mitten nedersten
mer dat vieruoetich dier mitten ouersten
9840[regelnummer]
Item alle dier dat ogebraeuwen derft he-
uet cranc gesicht alst openbaert inden vis-
schen ende inden hazen ende deser ghelijcke
Als aristotiles seyt int vierde boeke
Dat ix. capitel vande wijnbraeuwen
9845[regelnummer]
DIe wijnbraeuwen sijn hardt ghe-Ga naar eindnoot9845
noemt daer om dat si den ogebraeu-
wen bouen sijn gheset dye welke daer om
mit veel haers gecleet sijn op dat si den
ogen een hulp wesen souden om die hu-
9850[regelnummer]
moren te verdriuen ende den sweet die van-
den hoefde neder coemt Ysidorus seyt dat
die wijnbraeuwen sijn hulpers der oghe-
braeuwen Als constantinus seyt verbieden-
de datter van buten niet in en rise dat hem
9855[regelnummer]
hinderlick wesen mach ende si maken een
scierheit inden aensicht want nyemant
en wort verschiert als daer gheen wijn-
braeuwen en sijn | want als aristotiles seyt
So hebben die wijnbraeuwen eenrehan-
9860[regelnummer]
de verborgen craft die bewijsende is dye
passie der sielen want wanneer die wijn-
braeuwen recht sijn als linien soe betey-
kenense een winige morwicheit of lich-Ga naar eindnoot9863
ticheit der sielen Item die wijnbraeuwen die
9865[regelnummer]
nedergaende sijn of alte seer neder ghedu-
wet beteykent die mensche nydich te we-
sen | als aristotiles seyt libro ij. Item die wijnbraeu-
wen die op gheheuen sijn ende inden hare
dicke beteykent moedicheit ende als dair
9870[regelnummer]
luttel haers is dat beteykent blodicheit
| |
[Folio 67r]
| |
Item sijn si dicke ende hebben si lanc haer
den gesicht schiem geuende beteykent
datter te veel hetten sijn Item hebben si
veel vleysch ende luttel haers naden har-
9875[regelnummer]
den beteykent datter plompicheit in dien
mensch is ende daer coutheit bouengaen-
de is Item en hebben si geen haer betey-
kent dattet bloet binnen ghecorrumpeert
is Alst schijnt inden malaetschen ofte het
9880[regelnummer]
beteykent verteringe der natuerliker humo-
ren | alst schijnt in ethicis ende dier ghelijc-
ke ofte het beteykent bestoppinge der toe-
paden ende der weghen der humoren | alst
schijnt inden ghelubden ende men seyt dat
9885[regelnummer]
si also seer wassen tegen die outheit dat
si dat gesicht beletten ten si datse af ghe-
sneden werden | als aristotiles seijt libro iij. ende
die selue seyt libro iij. Inden genen die ve-
le yoyen of nayen vallen die wijnbraeuwen
9890[regelnummer]
seer of si werden wit twelc geualt om dye
verteringhe der vuchticheit ende om ghe-
brecs wil der craften ende om die vuchtich-
eit der herssen meerret want alte grote
droechte wint caluheit want de oueruloe-
9895[regelnummer]
dige droecheit brengt caluwicheit in als
bouen gheseyt is
Dat x. capitel vanden voerhoefde
FRons dat is tvoerhoeft vanden ga-Ga naar eindnoot9898
teren genoemt als ysidorus seyt Dit voer-
9900[regelnummer]
hoeft beteykent ende bewijst eenrehande
ghedachten des moeds ende een beghin-
sel des ghedachts ouermits sijnre ghe-
daenten wanneer dattet blijde of droe-
ue is nader weseliker waerheit Dat voir-
9905[regelnummer]
hoeft als constantinus seyt Is een half ge-
cirkelt been noch niet alte hardt noch te
weke twelc daer om noot was dattet een
ghetempertheyt wesen soude op dattet
niet gequetst en worde ende dat voerhoeft
9910[regelnummer]
is den oghe een nabuer ende is een bescher-
menisse der sinliker instrumenten ende een scier-
heit van alle den aensicht ende die doech-
delicheit van alle den dier die scijnt mach-
telijc inden voerhoerde. want als die phi-Ga naar eindnoot9914
9915[regelnummer]
losoeph seyt So is tvoerhoeft een stoel
der scaemten ende der eren ende dat is dair om
wantet der cellen alsoe na bi is daer dye
peynsinghe in is ende die ymaginaci | als
droefheit | blijscap | betamelicheit of on-
9920[regelnummer]
betamelicheyt Dat voerhoeft is alsoe
meer een toorn alle der zenen dye vander
herssen nedergaen om den sin te volmaken
in wes holheit die zenen nedergaen tot al-
le den instrumenten der nederster sinnen o-
9925[regelnummer]
uermits der welker dienst oerdel wort van
allen obiecten der sinnen | obiecten dat sijn
ghemoetinge bijden huse of bijder wo-
ninge daer die reden ende dat verstant woent
ende is Waer af gregorius seyt Dat voerhoeft
9930[regelnummer]
is dat alre waertste deel des butensten
hoefds daer dat teyken der rechtuaerdich-
eit ende der salicheit in ghedruct wert als
dat teyken des cruus | dat wijleneer een pi-
ne was mer nv heuet een stede inden voer-
9935[regelnummer]
hoefden der keyseren daer om openbaert
wel alle dingen die wel gedisponeert sijn
mer ist onedelende vander middelbaerheit
so beteykenet ander dingen naden philo-
soeph | aristotiles seyt int eerste boec Is dat
9940[regelnummer]
sake dattet voerhoeft groot is so betey-
kenet swaricheit geneycht totter dwaes-
heit. Ende wanneer dattet middelbaer is
tuschen groot ende cleyn dat beteykent groot-
heit der doecht mer wanneert alte hoge op
9945[regelnummer]
geheuen wort ende int ouerste ront gemaect
wert dat beteykent starken lichaem ende seer
heet ende alsulke luden sijn dicwijl geset tot
passien van colera | als tot frenesien ende
tot verwoetheden Item dat voerhoeft heeft
9950[regelnummer]
luttel vleysch naden anderen leden te sien
| |
[Folio 67v]
| |
ende heeft oec luttel vetticheden wes sa-
ke is als haly seyt ende aristotiles Want die o-
ueruloedicheit vanden vleysch ende van-
den vette benemen tverstant ende dair om
9955[regelnummer]
alte veel vleysch inden voerhoefde mit
eenrehande blinckender wtstekinge der huut
is teyken der corrupcien alst schijnt inden
malaetsen Item wanneer dat voerhoeft al-
te seer gedunt is ende daer grote berimpe-
9960[regelnummer]
linge is der ouerster huut beteykent ghe-
breck van binnen Inder herssen ende een
vterlic verteringe der substancialiger humo-
ren alst openbaert inden ouden luden die ghe-
deilt sijn van ouderdom of van langer suucten
9965[regelnummer]
Dat xi. capitel vande slape vanden hoefde
TYmpus of tympora dat sijn die sla-Ga naar eindnoot9966
pe vanden hoefde ende werden gehie-
ten die leden des hoefts die aen die rech-
ter side ende aen die lufter side vanden hoef-
9970[regelnummer]
de leggen ende die alsoe gehieten werden
want ouermits hore stedelike beroerin-
ge werden si mede omgekeert mitten spa-
cien der tijden als ysidorus seyt libro xi. capitulo ij. Die
slapen als constantinus seyt sijn benen van
9975[regelnummer]
beyden siden vanden hoefde geset om die
ogen te vaster te staen welke benen wat
morwe sijn ende zenachtich ende dat was
noot om den sin ende tberoeren der oghen
te volbrengen want die sielike geest wort
9980[regelnummer]
geuoirt ouermits den zenen der sinnen totten
slapen ende bij dien seluen nader anathomi-
en so wort die leuendige geest bi sommi-
ge arterien vander herten totter herssen ge-
seyndt want om dat cloppen der voeliker se-
9985[regelnummer]
nen ende der arterien ende der aderen te samen
bijndinge mitten slapen | want die pols
aderen ende die aderen ende die arterien van-
den slape hanghen al aen malcander ende
want dan die een lijdt so moet die ander
9990[regelnummer]
mede liden als dair enich gequetst wert
want een dier dat seer gequetst is inden
slape steruet lichtelic want als aristoti-
les seyt libro xix. De slach die valt opter be-
nen die slapen is dodelic want coemter een
9995[regelnummer]
wonde inden slape so is dat dier geureest
ende dat geualt daer om want die humoer
die inden slape is gaet schier wt om die dun-
nicheit der beenre ende thaer vanden slapen
begint eerste te graeuwen om die luttelheit
10000[regelnummer]
der humoren ende om der droecheit die in hem
bouen gaende is ende om die verkeerlicheit tot-
ter naturen der coutheit. Item die slapen sijn
binnen villoes dat is dradachtich als cley-
ne subtijl zeenken mer niet alte seer want
10005[regelnummer]
si ontfangen die humoer die vander herssen
coemt ende leyden den ogen slapinge in ende
waert sake dat die cleyne zeenkens ge-
druct waren ouermits smeltinge der ont-
houdenre humoren doen die ogen tranen
10010[regelnummer]
Dat xij. capitel vande oren.
AVris dat is oer in duytsche | ende isGa naar eindnoot10011
een instrument des horens | dat ouerste
deel vanden oer is gehieten pinnula want
die oude meesters hieten pinnum scarp te
10015[regelnummer]
wesen Dit seyt ysidorus Dat oer is properlic
eenrehande knerselige substanci die wel-
ke noot was in tweerhande saken want si
beschermen dat horen op dattet niet in vallenGa naar eindnoot10018
en sal gelikerwijs dat die ogebraeuwen
10020[regelnummer]
beschermen dat oge of die ogen ende si helpen
dat horen | want als die stemme der geslagenre
luchten coemt totten knoersebeen vanden oer
so wort si daer te zamen vergadert want si
gaet inden gaten die welke proper instru-
10025[regelnummer]
menten sijn des horens dese gaten sijn in e-
nen stenighen been geset inden welcken
die zenen die vander herssen comen ne-
der in geuesticht sijn brengende den oren
sin ende beroeren toe | ende als dat oerdel der
10030[regelnummer]
sielen ontfanghen is soe draghen si we-
| |
[Folio 68r]
| |
der ouer die verwandelinge der stemmen
inden gaten ende dese gaten sijn ouerdwers
als een persse | ende dat is daer om op dat-
ter die coude lucht niet alte schier daer in
10035[regelnummer]
en slae ende die binnenste zenen niet en quetse
ende datter niet quaets in en val Men seyt
in pantegni libro iiij. capitulo xv. Dattet oer lijdt
menich sins want onderwijlen van enen apos-
teme die int oer wesen mach | want dan
10040[regelnummer]
gaet daer etter wt ende oec lidet van wor-
men die daer van buten in crupen der wel-
ker teyken is creuelinge ioecte ende beroe-
ringe binnen den oren ende oec lijdet onder-
wijlen van oueruloedigen vleysche als wan-
10045[regelnummer]
neer dair quade humoren vergadert werden
Item het lijdt oec van quader disposicien
eniger zenen die daer in gegaen is | alst
openbaert inden geluyde ende inder tintelin-
ge ende in deser gelike die welke geuallen
10050[regelnummer]
van wijndicheit beslutende haer inden huys-
kens vander herssen aen die zide daer die
zenen vanden oer sijn Item het lijdt van gro-
uen humoren die hem darwaert roerende
sijn ende dan wardter geuoelt een swarich-
10055[regelnummer]
eit des hoefds mit gelude ende mit tinte-
linge Item onderwijlen gebreect dat horen
van gebreck der hoerliker craften of om ver-
crimpinge der voeliker zenen alst inden ouden
wel valt Item onderwijlen valter doefheit
10060[regelnummer]
alst kint gescepen wort inden lichaem wan-
neer die natuer verghet dat instrument
des horens doer te schieten ende dat is om
sijn ghebrecs wil of om die natuer die si
gheuonden heeft die haer niet ghehoer-
10065[regelnummer]
saem en is Item het lijdt van scarper siec-
heit als wanneer die hete ende die droge
humoren op gaen ter herssen so wordtet
belet | desen helpt ist dat colera ghepur-
geert wert Waer af geseyt wort inden am-
10070[regelnummer]
phorismen Men sal die colera opwaert
purgeren ist dat si coemt | want si neemt
die douicheit en wech | hier toe heeft con-
stantinus geseyt Item aristotiles seyt libro xi. Dat
instrument des horens is vol vanden na-
10075[regelnummer]
tuerliken geest want gelikerwijs dat die
geest natuerlic maect een cloppende be-
roeren inden aderen alsoe maect hi dye
doecht des horens inden oer ende daer om
werden dingen geleert om den sin des ho-
10080[regelnummer]
rens Ende dat horen wort gecranct als die
tijt nat is | ende inden genen die dicwijl min-
nen willen ende om dat die bedroefenisse der
geesten die dat horen volbrenghen. Want
als die selue aristotiles seyt Dat alte stedich
10085[regelnummer]
minnen deert den lichaem ende der herten
dat selue seyt haly Item na aristotiles libro xij.
Inden redeliken dier so werden die oren
natuerlic gheset int middel des ronden
hoefds want dat oer en begripet niet al-
10090[regelnummer]
leen die onderscheyden der woerde ende der ge-
luden recht aen die een side mer billiker
ouer allen siden Ende inden vieruoetigen
dieren staen die oren bouen aen thoeft son-
derlinge die thoeft ter aerden nygen ende niet
10095[regelnummer]
recht op en gaen alst schijnt inden ossen in-
den ezelen ende inden paerden ende die beroe-
ringe vanden oren deser dieren sijn veel ende
om die oplichtinge hare stede ende want si
veel beroert werden in diuerschen delen
10100[regelnummer]
so ontfangen si tgheluyt mit veel weder-Ga naar eindnoot10100
slauinghen Item aristotiles seyt daer Gheen
dier dat eyerende is heeft oren dye be-
scheydelick sijn nochtans hebben alsulke
dieren heymelike wegen ende die voghelen
10105[regelnummer]
en hebben gheen oren buten nochtans
hebben si een openbaer gat ende enen ope-
nen wech bijden welken si volcomeliken
horen Item die mensche roert sijn oren myn
ende machse myn roeren dan enich ander dier
10110[regelnummer]
ende naeder metinge sijn si oec cortste mer
| |
[Folio 68v]
| |
inden horen sijn si seer goet | als gheseyt
wort libro i. ende dat is om die goetheit der com-
plexien want wanneer die oren alte groot
sijn naden anderen leden te meten dat is
10115[regelnummer]
een teyken van dwaesheden ende van traech-
eden des verstants als aristotiles seyt
Dat xiij. capitel vanden noze
NAsus dat is die noze of naze ende isGa naar eindnoot10118
een instrument des rukens als ysidorus
10120[regelnummer]
tuycht ende vanden natuerliken hietmense
nazus ende si hieten daer om nares want o-
uermits den nazelocken so ruken wi ru-
kende dingen ende also meer als geestelike
ende onderscheyden daer bij dingen die stinc-
10125[regelnummer]
ken ende dingen die wel ruken want die wel
rukende dingen die vloyen ons bij hem
als bijden naesgaten Item die naze heeft
twe gaten als constantinus seyt die welke
gescheyden sijn ouermits eenre knerse-
10130[regelnummer]
linger substancien van malcanderen dat een
van desen gaten gaet totter hollicheyt
des raekes ende dat ander gaet totten vlu-
sen der herssen op dattet der herssen lucht
aen trecken mach ende voirdt den nazen den
10135[regelnummer]
gheest der sielen ende leydten toe op dat hi
den geest des rukens volmaken mach
Dat eerste gat was noot op dat daer die
oueruloedicheit die vander herssen coemt
doer gesuuert mochten werden Dat ander
10140[regelnummer]
gat was daer om | om den geest nae hem
te trecken ende om den roke te volbrengen
mer daer sijn properlic twe carunculen van
dat sijn die twe locken voer aen elke side
vander nazen Dese ij. sijn dat instrument
10145[regelnummer]
des rukens | die welke eerst die aenge-
toghen lucht gripen ende seyndense daer
nae voert totten herssen dat die naesloc-
ken dat en sijn die carunculen niet al heb
ict voer gheseyt mer die carunculen staen
10150[regelnummer]
al inwaert binnen der nazen die de lucht
gripen ende die butenste locken daer ic
thans af seyde die dienen den binnensten
carunculen op dat si den roke te bat gripen
mogen ende beslutenen in hem ende die zeen
10155[regelnummer]
die vander herssen neder coemt gaet dien
tween carunculen die daer binnen der nazen
staen van onder in ende deylt hem den geest
der sielen mede Als constantinus seyt. die
roke dat is die fuum die bijder nazen aen-
10160[regelnummer]
gehaelt is ouermits der luchten versellet
hem mitten sieliken geest die welke als
hi verkeert is presenteert den oerdel der
sielen die verwandelinge inder herssen Item
die naze was noot als constantinus seit
10165[regelnummer]
dat si die lucht ghetempertlijc nae haer
trecken soude totter herssen bij horen con-
duten ende om die herssen te suueren ende
om die hetten der herssen te temperen ende
oec om te onderkennen den fuum die ge-
10170[regelnummer]
scheyden is van wat saken hi coemt of hi
stinckende is of wel rukende Ende daer om
nae aristotilem libro x. capitulo ij. Die sin des ru-
kens is ghedeylt als die sin des horens.
Ende dat lit als die naze heeft die na-Ga naar eindnoot10174
10175[regelnummer]
tuer geset int middel als int voerste van-
den hoefde ende also heefter die natuer
drie geset als een wagescael om die be-
roeringe des adems die den anderen sin-
nen noot was daer om selstu vergaderen
10180[regelnummer]
vten voirscreuen dingen dat die naze is een
proper instrument om die lucht mede aen
te halen ende weder wt te geuen ende onderkent
die roken van goeden ende van quaden ende
suuert die herssen van grouer oueruloe-
10185[regelnummer]
dicheit ende dient den sieliken geest ouer-
mits die aentreckinghe der luchten ende
ruymt ende engt die longen ende dair om na
constantinum Die naeslocken sijn geset van
ouerdwers ende niet recht tegen der longen
10190[regelnummer]
op die auentuer ofter een coude lucht van
| |
[Folio 69r]
| |
onder in ghinghe onderwijlen dat si die
longen niet vluchs quetsen en mocht ende
ofter yet puluers of stoefs mitter luch-
ten in quaem dattet der longen vluchs niet
10195[regelnummer]
deren en mocht | ende die naze is oeck als
gregorius seyt Een grote scierheit des aen-
sichts | dit seyt hi super cantica Also waert
dat die naes daer niet en waer so worde
alle dat aensicht gheschendt dat maecsel
10200[regelnummer]
vander nazen sal middelbaer wesen alsoe
dat si inder lengden inder breyden ende inder
hoechden niet ouer en gae mer dat si te
maten groot si want is dat sake dat die na-
zelocken te scarp sijn of te breet mit aen-
10205[regelnummer]
treckinghe veelre luchten beteykenen
wreetheit des moeds ende een onwaer-
dich hart vter sceppenissen der leden van-
den lichaem werden voerteyken ende oer-
delen genomen vanden begeerten des her-
10210[regelnummer]
ten als hi seyt Int beghinsel der phisono-
mien want die toeuallen des herten wer-
den dicwijl verkeert naden toeuallen des
lichaems gelijc als die witte wijn die ge-
stort wert in roden wijn crijchter een ver-
10215[regelnummer]
we of ende een rootheit Ende daer om mid-
delbaerheit der sceppenis beteykent mid-
delbaerheit der goetheit Als die philo-
soeph seyt in sinen boeke int beghin Die
naze wort belet in haren wercke | als ga-
10220[regelnummer]
lienus seyt Daer sijn voer teyken wanneer
die naselocken scarp sijn ende die ogen hol
etcetera om die onmate hetten die de vuch-
ticheit verteert ende wanneer die gheschiet
is teyken des doods Ende dat selue ghe-
10225[regelnummer]
ualt als galienus seyt Wanneer die na-
tuerlike hetten so cranc is dat si haer niet
wt recken en mach totten vtersten leden
Ende daer om ende om die dodende cout-
heit werden die leden gedwongen ende dan
10230[regelnummer]
so valt die scarpicheit der nazen twelke
dat alre quaetste teyken is des doods in-
den genen die in scarper hetten leggen
Item die naze wort belet als constantinus
seyt libro x. capitulo xvi. Onderwijlen van quader
10235[regelnummer]
disposicien der herssen | onderwijlen vander
bestoppinge der rukeliker zenen ende onder-
wijlen van gecorrumpeerden ende stincken-
den humoren die vergadert sijn inden carun-
culen te midswegen inder nazen | onder-
10240[regelnummer]
wijlen van quaden vuylen vleysch dat in-
den nazen gewassen is Alst schijnt in po-
liposis ende in leprosis Poliposi dat sijn die
nazen die seer stincken ende daer den kan-
ker in hebben Leprosi dat sijn malaetsche
10245[regelnummer]
luden ende dese quetsinge en quetst niet al-
leen dat ruken mer oec benemet si die stem-
me ende doeftsche ende verminretse | onderwij-
len lijdt die naze van alte groter blasin-
ghe der humoren die neder vloyende is in-
10250[regelnummer]
den huyskens vander herssen ende dat is an-
ter van ontbijndinge der hetten of van al-
te groter ontbindinghe der couden alst dic-
wijle valt in catarro dat is inden snuuf der
nazen onderwijlen van alte groter vervu-
10255[regelnummer]
linghe ende scarpicheyt des bloets die de
monden der aderen vander nazen opent
als die nazen seer bloeden ende dicwijle is
die bloedinghe der nazen salich in suucten
om die siecheit te scheyden | want in scar-
10260[regelnummer]
pen suucten als die sieken sijn van barnen-
der hetten ghenesender dicwijle mede.
Men seyt inden amphorismis in die seste
pertikel wanneer den wiue haer menstru-
um gebreket ende dat si dan bloet ter nazen
10265[regelnummer]
dat is goet.
Dat xiiij. capitel vande wangen
GEne dat sijn wanghen ende het sijnGa naar eindnoot10267
die nederste delen der ogen daer die baerden
begonnen werden | als ysidorus seyt libro xi. capitulo
10270[regelnummer]
ij. Genos in griex | is baert in duytsche
| |
[Folio 69v]
| |
ende die selue delen hietmen maxille dat
sijn kinnebacken Item die wangen of die
kinnebacken sijn gemaect van binnen van
benen ende van zenen ende dese benen sijn ver-
10275[regelnummer]
sament mitten craneo der herssen dat is
tbeen daer die herssen aenlegghen dye
welke daer om vanden nazen ende van veel
stucken ghemaect sijn op dat die ander niet
ghequetst en souden werden of dat een
10280[regelnummer]
wat lede of sericheit hadde | buten sijn si
warm ende vleyschachtich op dat si tem-
peren souden die coutheit der benen ende die
knersselicheit vanden oren ende vander na-
sen voer cartillago dat is een hardach-
10285[regelnummer]
tich vleysch als die oren ende die nazen
voer dat hiet ic knerssachtich want voer
heb ic geset knersselicheit soe meen ic al-
sulc vleysch alst oer is ende op dat si den
voeliken instrumenten die daer bi al om
10290[regelnummer]
leggen voetsel gheuen soude ouermits
hare hetten ende daer om werden die kin-
nebacken of die wangen sonderlinghe on-
der den oge geset om die te beschermen
ende si sijn int middel geset der sinnen om
10295[regelnummer]
die bewisinghe des voetsels si sijn hete
ende vleyschachtich om die saftinghe der
outheit der geuoeliker instrumenten ende
si sijn wit ende root om die scierheyt desGa naar eindnoot10298
aenscouwens ende om tmaecsel vanden aen-
10300[regelnummer]
sicht die meeste schoenheit der menschen
coemt inden wanghen ende inden kinne-
backen als constantinus seyt Is dat sake
dat die wangen root sijn ghemengt mit
getemperder witheit ende inder substanci-
10305[regelnummer]
en niet te vet mer te maten vleyschich be-
teykent die conplexi te wesen hete ende
vucht ende wel getempert ende ist dat si inder
verwen wit sijn sonder enige toemengin-
ghe van rootheden ende vet weke ende driuen-
10310[regelnummer]
de beteykent grote coutheit ende vuchtich-
eit mer sijn si bruun bleeck of gheel en-
de inder substancien dun ende magher betey-
kent ouerganc der blintheit ende der het-
ten | alst schijnt inden colericis | ende sijn si
10315[regelnummer]
doncker inder verwen ende inder substancien
vanden vleysch bloot beteykent droech-
eit ende coutheit alsmen sien mach in me-
lancolicus noch si en verclaren niet alleen
die menigherhandicheit der complexien.
10320[regelnummer]
mer oec bewijsen si des menschen begeert
ende sinen moet want nader begeerten des
moeds van haesteliken anxt of van snel-
re blijscap werden die wangen bleke of
root | dese punten set constantinus
10325[regelnummer]
Dat xv. capitel vanden baerde.
BArba dat is een baert ConstantinusGa naar eindnoot10326
seyt dat die baert is schierheit van-
den aensicht inden mannen want hi is o-
penbarende ende deckende die kinnebac-
10330[regelnummer]
ken inden enen deel is hi een verscierin-
ghe ende inden anderen deel is hi een hul-
pe der kinnebacken want ouermits sijn-
re ruycheit soe beschermt hi den kinne-
backen vander couden ende daer om is hi
10335[regelnummer]
hem een goet decsel een baert die groy-
ende is ende wel wassende is een bewisen
der natnerliker hetten Ende dit is die sa-Ga naar eindnoot10337
ke waer om dat die man baert heeft en-
de twijf niet want die mannen sijn veel hee-
10340[regelnummer]
ter dan die wiuen | ende daer om wort die
fuym dat is die roke gemeerret inden man-
nen om der hetten wil welke roke is meest
die materi vanden haren den welken die
natuer wt drijft want si niet verteren en moch-
10345[regelnummer]
te tot tween steden als ten hoefde ende ten
baerde want het valt wel onderwijlen in-
den wiuen die heet ende vucht van complexi-
en sijn dat si baerden ende also verkeert in cou-
den vuchten mannen dat si luttel baerts
10350[regelnummer]
crijgen ende inden gelubden knechten den
| |
[Folio 70r]
| |
welken geen baert en wasset want si heb-
ben die leden verloren dair die hetten in
was Inden kinderen en wasset genen baert
al ist dat si heet ende vucht sijn want die fu-
10355[regelnummer]
men die inder materien van hem groyen sou-
de die gaet en wech inden voetsel ende inder
wassinge der kinder Hier toe heuet con-
stantinus gheseyt ende als aristotiles seyt libro xix.
Die pili vanden baerden sijn capilli pili
10360[regelnummer]
ende capilli sijn beyde haer beteykenen in
haerre disposicien die gedaente des wa-
sems of der vetter humoren vten welken
si gewonnen werden | want is die humoer
rokich hete ende droge so sullen die haren
10365[regelnummer]
vanden baerde wesen als cruust haer op
thoeft | want dat aerdighe deel wert be-
roert totten nedersten delen ende die hetten
wort totten ouersten geroert ende also wer-
den si weder om gebuycht ende werden cruyst
10370[regelnummer]
om haerre crancheit ende dat geschiet om
die luttelheit der vuchticheit ende om veel-
heit des aerdighen deels | want wt scar-
per hetten werden si gerimpelt ende omge-
went ende is die wazem seer vucht soe sijn
10375[regelnummer]
die haren saft ende morwe want die humoer
loept al vettende thendt si haer wort ende
daer om die hare ende die baerde die in trachi-
en dat is in dien lande werden sijn saeft
ende lanck want dier luden complexi is vucht
10380[regelnummer]
ende die lucht diese houdende is die is oec
vucht ende dat contrari valt in luden die een
droge herssen hebben ende die wonen in e-
nen drogen lande om die droecheit der luch-
ten Item die selue seyt aldaer Die verwe
10385[regelnummer]
der haren vanden baerde werden verandert
nader verwandelinge der outheit ende dair
om graeuwet die baert inder outheyt om
die cranckicheit der hetten ende om die ouer-
uloedicheit der couden Item die haren
10390[regelnummer]
vanden baerde ghebreken onderwijlen
om die ondergripinghe der hetten ende der
humoren alst schijnt inden ghelubden en-
de onderwijlen vanden corrupcien der hu-
moren alst schijnt inden malaetschen want
10395[regelnummer]
als die selue aristotiles seyt Die vallin-
ghe des haers is ghelijc dat die blade-
re vanden bomen vallen | ende die sake hier
of is. Die verminringhe der warmer hu-
moren ende der vetter ende daer om so vallen
10400[regelnummer]
die blader daer die vette humoer is | hier
toe heeft aristotiles geseyt int xix. boec
Dat xvi. capitel vande kinnebacken
MAndibule sijn gheseyt van manden-Ga naar eindnoot10403
do. Mandibule dat sijn die beenre
10405[regelnummer]
daer die tanden in staen ende werden dair
om mandibule geheten vanden eten want
si roeren die tanden dat si eten van dien
mandibulen sommighe isser die ouerste
daer die ouerste tanden in steken ende som-
10410[regelnummer]
mighe isser die nederste daer die neder-
ste tanden in steken Ende die eyghenscap
der ouerster is dat si in allen dieren fix en-
de onberoerlic is wtgenomen enen serpent
dat cocodrillus hiet twelc die ouerste roert
10415[regelnummer]
tegen die natuer alre dieren ende hout die
nederste fix ende onberoerlic als aristotiles seyt
libro iij. Die benen daer die tanden in staen
sijn gemaect van menigerhande benen ende
van harden ende mit zenen ende diuerschen la-
10420[regelnummer]
certen aengehangen ende dat was noot om
die stedicheit des beroerens ende om dye
noot des wercs ende der slutinge als constan-
tinus seyt Het sijn als twe moelen die stede-
linge als tijt is die spise wriuen ende on-
10425[regelnummer]
tween malen want die kinnebacken ghe-
uen alle den lichaem voetsel die kaecbe-
nen werden omgangen ende omtogen mit
vleyschigen perticulen ende zeenkens die-
men tantvleysch hiet om dies wil dat dye
10430[regelnummer]
kaecken te vaster staen sullen inden fondamen-
| |
[Folio 70v]
| |
ten der kinnebacken ende dat vleysch dat
om dien kaecbenen ende den tanden staet
dat wort van ysidorus gehieten gingina vanGa naar eindnoot10433
gigno gignis gignere | dat is winnen want
10435[regelnummer]
die tanden werden daer in gewonnen ende
geuoedt ende si sijn ghemaect die gingnieGa naar eindnoot10436
om der schoenten wil der tanden om dat si niet
bloot staen en souden ende dat waer lelick
ende si mochten sonder dien vleysch qualiken
10440[regelnummer]
bliuen staen ende si werden oec mitten lip-
pen bedect op dat si beschermt souden wer-
den van buten | het valt onderwijlen dat dat
tantuleysch of dat kaecbeen inden dieren
gequetst wort onderwijlen van versumenis
10445[regelnummer]
ende onderwijlen van veruulden humoren en-
de dan brenghen si menigerhande pijn in
als stanc of slappinge dat si wagghelen
ende deser gelijc.
Dat xvij. capitel vande lippen.
10450[regelnummer]
LAbia werden geseyt van lamben-Ga naar eindnoot10450
do als ysidorus seyt Labia dat sijn lippen en-
de werden geseyt van lecken datter bouen
is dat is labrum ende datter onder is dat is la-
bium mer hoe dattet is lip is lip Die lip-
10455[regelnummer]
pen sijn noot want si regieren ende bescher-
men die tanden ende si sijn gemaect van ze-
nen ende van diuerschen lacerten op dat si
totten voelen ende totten beroeren te abelre
wesen souden want si opluken hem totter
10460[regelnummer]
formeringe der stemmen ende sluten hem we-
der want worden die lippen af gesneden
of waren si yet becommert van enigher be-
stoppinge of vercrimpinghe alst wel valt
kinderen die int vier vallen of die hem ver-
10465[regelnummer]
sieden datmen die woerde niet volcome-
lic spreken en mach noch formeren Item die
lippen sijn morwe ende vleyschich ende dair
om was die getempertheit noot der har-
dicheit vanden tanden want waert dat
10470[regelnummer]
die tanden niet gedect en worden mitten lip-
pen so souden si alte seer ghequetst wer-
den vander couder luchten om dies wil dat
haer zenen van naturen cout sijn Item
die vterste canten vanden lippen sijn root
10475[regelnummer]
twelc gheualt als constantinus seyt om
die subtilicheit der huut vanden lippen
die welke lichtelic vander bloot verwen
ontfaet een roesachtige gedaent | want
die rootheyt der lippen is een teyken der
10480[regelnummer]
puerre conplexien | ende ist verkeert dat dye
lippen vael ende bleeck sijn dat is een tey-
ken van gebreck der hetten ende der craf-
ten Item dye lippen sijn dun ende sub-
tijl inder substancien op dat si te boech-
10485[regelnummer]
sommer wesen souden totten beroeren
ende abelre om die lucht te ondergripen
op dat den binnensten geen quetsinghe
toe comen en soude als die lucht aen ge-
haelt waer ende daer om setten hem die
10490[regelnummer]
lippen der couder lucht tegen | ende als si
die ontfanghen hebben geuen si en we-
der ghepuert ouer op dat hi saefteliker
ende oerbaerliker totten binnensten ge-
haelt mocht werden Dese dingen heeft
10495[regelnummer]
constantinus gheseyt ende aristotiles ver-
telt oec alsulke proprieteyten libro xij. bij-
den eynde daer hi seyt Die lippen des men-
schen sijn weke ende vleyschich ende si
moghen ghescheyden werden om dye
10500[regelnummer]
salicheit ende bewaernis der tanden ende
op dat si becomen souden totten wtgan-
ghe der reden waer af dat die lippen heb-
ben dubbelde ghewoente als die tonge
doet wes eyndinghe is om te smaken dat
10505[regelnummer]
vuchte ende om een reden voert te bren-
ghen als aristotiles daer bescheydeliken
seyt Ende dair om ist noot dat die lippen vucht
sijn want die sceppenis der tonghen en waer
niet van sulker disposicien ende die tonghe en
10510[regelnummer]
mocht die lippen niet raken om veel ma-
| |
[Folio 71r]
| |
nieren der letteren te seggen | want som-
mige van dien werden geseyt ouermits
den slaen der tongen ende sommighe ouer-
mits vergaderinghe der lippen ende daer
10515[regelnummer]
om was dye sceppenis der lippen noot
op dat die werckinge der naturen fijn we-
sen soude | ende daer om was dat vleysch
des menschen seer morwe. want die men-
sche is van goeden sin des voelens ende
10520[regelnummer]
des smakens meer dan die ander dieren
Aristotiles libro ij. Daer om vergadere vten voir-
screuen seggen dat die lippen sijn eenre-
hande decselen die de tanden beschermen
ende si sijn tempererende die hardicheit der
10525[regelnummer]
tanden ouermits hare morwicheyt ende
sijn die woerden ende die letteren formeren-
de ende onderuat die coude ende die hete
lucht ende ouermits hare rootheit of donc-
kerheit so sijn si beteykende groylicheit
10530[regelnummer]
ende craft of crancheit ende quade conplexi
ende die lippen openbaren oec gesontheit
of siecheit of hat of min | want die lippen
beuen inden menschen die becommert sijn
mit frenesien ende in scarpen suucten betey-
10535[regelnummer]
kenet die doot
Dat xviij. capitel vander kinnen.
MEntum dat is die kyn ende is fonda-Ga naar eindnoot10537
ment vanden kaecbenen daer om
dat si daer af wassen Als ysidorus seyt Den
10540[regelnummer]
kinne sijn twe benen ende si sijn midzen ver-
gadert daer die onderste tanden geues-
ticht werden vieruoudelic | dat vterste van
desen benen heeft ij. sprantelen | die een
is scarp welke scarpicheit wort een een-
10545[regelnummer]
rehande bant tusschen gebracht die van-
der side der slapen voertgaet bij welcken
bant die becke gesloten wert ende op ghe-
daen Ende die ander sprantel is grof ende
ront van wes rondicheit dat kinne morwe
10550[regelnummer]
wert als constantinus seyt want dat lit was
noot om den opganc der kaeckenen ende
om die wortelinghe der nederster tanden
ende om die willige slutinge ende oplukinge
der luchten ende tkinne was bequaem om
10555[regelnummer]
die conplexi des aensicht ende om die vol-
comen eyndinge des aenscouwens wel-
ke kinne alst te punt geset is naden voer-
hoefde so versieret ende maect alle dat aen-
sicht eersaem alle dese dingen seyt con-
10560[regelnummer]
stantinus Inden kinne des diers is een
grote starkicheit om die hardicheit des
beens ende om dat veruolch der zenen ende
om die starke wortelinghe der tanden en-
de daer om en laten hem die stomme bees-
10565[regelnummer]
ten niet garen handelen onder tkyn want
als tkyn been gebroken is so gheuen si
die wapen op Alst openbaert primo re-
gum xvij. daermen seyt Dauid brac tkyn
vanden beer ende verlossede dat scaep wt
10570[regelnummer]
sinen monde etcetera wanneer dat de kyn des
menschen liden mach datment handelt
dat is teyken der minnen ende der trouwen
ij. regum xvi. Ioab hieltet tkyn van ama-
se of si hem cussen woude
10575[regelnummer]
Dat xix. capitel vande mont
OS dat is die mont dat wij bi hemGa naar eindnoot10576
als bijder duere die spise dair in seyn-
den ende werpen die spekel daer wt Os dat
is die mont daer of coemt ostium dat is
10580[regelnummer]
een doere also dat hi den mont der doe-
ren gelijct of dat wij vanden monde als
vander doeren die woerden of die reden vten
monde laten gaen als ysidorus seyt ende die sel-
ue seyt Die mont is een bode der sielen want
10585[regelnummer]
dat spreken wij mitten monde dat wi eerst
inder ghedachten ontfinghen als gre-
gorius seyt. so is die mont mit veel be-Ga naar eindnoot10587
hoedert om getvunt als mitten tanden mit-
ten lippen of dat hem een mensch te bat bera-
10590[regelnummer]
den mach dat hi spreken wil Item dat instru-
| |
[Folio 71v]
| |
ment des monts was noot als constan-
tinus seyt om die ontfanck des voetsels
want het en is oec geen lit inden dier dat
geuoedt wert ten moet eerst dat voetsel
10595[regelnummer]
inden monde ontfangen want die mont
ontfaet die spise al kauwende ende verwan-
delende maect hijse totter verduwinghe
bequaem ende seyndtse der maghen voirt o-
uer ende daer om heeft die natuer den mont
10600[regelnummer]
binnen vucht gemaect op dat die droech-
eit der spisen te bat verkeren mocht ouer-
mits dier vuchticheit ende ingaen ende dye
natuer heeft den mont oec middelbaer-
lic zenich gemaect om dat hi niet gequetst
10605[regelnummer]
en soude werden vander scarpicheit der spi-
sen ende is middelbaer hart ghemaect op
dat ouermits alte grote hardicheit dye
gheuoelicheit des smaecs niet belet en
worde ende hi was ront ende hol van binnen
10610[regelnummer]
op dat die spise die ingenomen worde te
lichteliker ghens ende harwaert geroert
mocht werden ende ouermits den tanden die
gheest sonder letsel ouergheleydt mocht
werden Item die mont is noot om die aen-
10615[regelnummer]
halinghe der luchten ende des gheests | die
lucht wort aengehaelt ouermits den mon-
de ende wort verkeert in sijnre hollicheit en-
de gepuert ende versubtijlt ende alsoe wort hi
voert ouer geseynt bijder pipen vander
10620[regelnummer]
longen om dat hart te vercoelen sonder wes
vercoelinge dat hert verbarnen soude ouer-
mits die grote ontstekinge der hetten Item
die mont was noot om die informerin-
ge der stemmen Item daer om was die raex-
10625[regelnummer]
e hol om dattet voirste vander tongen te
bat geroert mocht werden ende op dat si op
gegheuen mocht werden ende neder gedructGa naar eindnoot10627
om die stemme volcomelic te formeren Item
die mont is oec goet om die groue ouer-
10630[regelnummer]
uloedicheit die vter herssen ende vter lon-
gen comen dicwijle wt te wepren die wel-Ga naar eindnoot10631
ke als die wtgeworpen sijn mach die le-
uentlike geest int hart des diers sijn wer-
kinghe inder herssen te bat veruullen Item
10635[regelnummer]
hi is oerbaerlic om die ontlanstinge derGa naar eindnoot10635
voedeliker leden vander oueruloedicheit
wanneer die mage belast wort mit raeu-
we humoren dat suuert die natuer ouer-
mits die wtwerpinge biden wercke des
10640[regelnummer]
monts | als constantinus ende galienus seg-
gen ouer die amphorismen Inden corin-
gen ende inden purgacien die welke al wil-
lens gheschiet | hoe sulke si waren wast
noot so ist goet et cetera ende is des niet soe ist
10645[regelnummer]
contrari Item die mont lijdt als constan-
tinus seyt in viatico als puusten wonden
ende ander ghebreken ist dat hi binnen root
wert ter swarticheit geneycht ende heet is
ende sweert so is die materi colerijn ende san-
10650[regelnummer]
gwijn | ende beghint hi seer te swarten soe
ist te duchten datter een canker af comen
sal Item daer comen wel puustkens in-
der ionger kinder monden van scarpich-
eit des melcs dat ghecorrumpeert is hier
10655[regelnummer]
toe heeft constantinus geseyt in viatico.
Dat xx. capitel vande tanden
DEntes dat sijn tanden quasi diui-Ga naar eindnoot10657
dentes want si scheydent al dat on-
der hem coemt | als ysidorus seyt Ende die
10660[regelnummer]
tanden sijn eenrehande plantinge inden
kaecbenen ende inden kinne ende daer inge-
set mit wortelen dat si quaet wt sijn te crij-
ghen ende inden mannen isser xxxij. ende
xv. inden ouersten vanden welken vier
10665[regelnummer]
int voerste deel hiet ghelike ende mit vier-
uoudighen Ende dese sijn breet ende scar-
pe ende sniders hietent vanden phisikers
om dat si alle dinc dat onder hem coemt
ontween sniden datmen biten mach en-
10670[regelnummer]
de het sijn oec twe ydel tande die honts
| |
[Folio 72r]
| |
tanden hieten vieruoudich ende si sijn bo-
uen scarp ende si hieten daer om honts
tanden want die honden plegen op die
tanden die been te knaghen want si sijn
10675[regelnummer]
scarper ende starker dan die ander ende sijn
oec langher ende ronder ende van som-
mighen werden si ghehieten die hals der
maechden | ende dat die voirste tanden niet
biten en moghen dat stuertmen hem toe
10680[regelnummer]
ende thien tanden aen beyden siden vander
ouerster kinnebacken die oec zideltanden
vieruoudich hebben ende dese sijn breet
ende grof | dese hieten backtanden of kie-
sen om die spise te kauwen ende te maken
10685[regelnummer]
als die ander tanden die spise te broken
hebben Item in die onderste isser xv. als
vier gheuieruoudicht ende sijn ghelijck
ende twe honds ende x. backtanden en-
de also veel tanden werden daer int ge-
10690[regelnummer]
tal geset in die onderste kinneback of in-
den kinne ende daer om die tande als tot
horen getale ende horen ambocht werden
si gedeylt vier sins sommige sijn daer in
snijdende ende dese isser iiij. twe bouen en-
10695[regelnummer]
de twee beneden die bijden snijdende ge-
set sijn ende raken malcander stederwijs
ende sommighe sijn kiesen of bactanden
ende dese tien als die bouen sijn ende al-
so veel beneden die hem onderlinge ra-
10700[regelnummer]
kende sijn ende sijn vanden anderen be-
gonnen als molen die stedelic te samen
snijden dese sijn alle ghewortelt in dye
kaeckbeen ende sijn mit vorken inder wor-
telen mer menich sins want die voerste
10705[regelnummer]
vieruoudich | ende die ghelijc hebben een
vorcsken of wortel | ende die honds twe
ende die bactanden drie of vier Als constan-
tinus seyt want die ghedaente der ghe-
slachten onderscheit tghetal vanden tan-
10710[regelnummer]
den want inden mannen worter meer ge-
uonden ende inden wiuen min als con-
stantinus ende ysidorus segghen Ende
die tanden werden oeck onderscheyden
naden voertganc der ouderdom | want
10715[regelnummer]
als aristotiles seyt libro ij. Dat die tanden
der ouder luden sijn gemeenliken swart
ende niet scarp alst schijnt inden hondenGa naar eindnoot10717
der welker ouder wort bijden tanden be-
kent want die tanden der ionger sijn wit
10720[regelnummer]
ende scarp ende der onder verkeert noch-Ga naar eindnoot10720
tans neemt aristotiles wt van deser ge-
meynlicheit die tanden vanden paerden
want die paerden hebbent voer een ey-
ghenscap | hoe dat si ouder werden hoe
10725[regelnummer]
dat si witter tanden hebben men seyt oec
aldaer datmen ouer al weten moet dat
die dieren die veel tanden hebben ende
wel versament die leuen langher dan die
luttel tanden hebben ende van malcan-
10730[regelnummer]
deren staen want dese sijn van corteren le-
uen Item men seyt daer dat alle vieruoe-
tich dier winnende een dier dat hem gelijc is
heeft tanden. Item die mensche verwerpt sijn
voerste tanden inder ioecht mer niet die bac-
10735[regelnummer]
tande ende dat coemt bi auonturen van cranc-
kicheden der vorculen ende der wortelen ende die
bactande en verwerpense niet ende dat bijder con-
trari saken want die hebben starke wortelen
ende het is gemeyn in allen dieren dat si gheen
10740[regelnummer]
tanden en verwerpen daer en bestaet eerst een
ander te wassen die hem gelijc is in dier
stede daer hi wt vallen wil Item aristotiles libro xij.
Alle dier dat geen tanden en heeft in die
ouerste kinnebac dat is droghe ende van aer-
10745[regelnummer]
digher naturen Item die selue libro xij. Dye
natuer en maect niet dan datter best is ende
volcomenste ende dair om ist noot dat die ma-
teri des aerdigen deles nyge of buge van
sommighen dieren totten ouersten deel als in-
10750[regelnummer]
den tanden ende in sommigen in hoernen
| |
[Folio 72v]
| |
verkerende ende dair om een dier dat hoer-
nen heeft dat en mach in beyde den kinne-
backen gheen tanden hebben Item libro xvi.
Die tanden wassen voer ander benen want
10755[regelnummer]
waert dat die tanden niet en wiessen si sou-
den schier verteert werden ende daer om wer-
den dye tanden der dieren die veel eten
schier gewreuen ende dair om is die natuer
ghetwiuoudicht ende heeft die tanden te
10760[regelnummer]
samen vergadert om der outheit ende om dat
eynde ende anderswaert dattet leuen duer-
de dusent iaer daer souden altoes meer
tanden wesen dan in die eerste sceppenis
Item hi seyt daer libro ij. Die tanden die op-
10765[regelnummer]
gaen binnen den tantvleysch en gaet niet
op inden mannen ende inden wiuen dan na
xx. iaren ende oec bi auonturen in sommi-
gen wiuen dan na lx. iaren | ende hoer op-
ganc sal wesen mit groter zericheit Item
10770[regelnummer]
die selue libro xix. Die scarpe tanden gaen
op voer die lacerten. want men behoeft
scarper tanden om die spise voer af te sni-
den want men moet die spise eer sniden
dan kauwen ende daer om wassen si oec eer
10775[regelnummer]
want si minre sijn | want die opganc des
minre dings is om der hetten wil voer
den opganc des meerre dings Item die
hetten vanden melc doet die tande hae-
stelic opgaen ende daer om ist dat die kinder
10780[regelnummer]
die mit heten melc gesoect werden comen
die tanden eerst wt die binnenste tanden
wassen in enen crancken dunnen been ende
daer om wassen si haestelic Hier toe aris-
totiles | noch seyt constantinus in viatico in
10785[regelnummer]
die ander pertikel Het is der tande grote
hulpe ende mitter hulpen een grote schier-
heit des lichaems der geenre die niet en
lijden want inden siecken wort die werckin-
ge ghecorrumpeert der welker pijn di-
10790[regelnummer]
uers is twelc den gesicht condich is als
vulnissen stancke rupturen doergatich-
eit waggelinge slimicheit ende deser geli-
ke Ende daer is een verborgen zericheit die
nochtans niet en openbaert inden tanden
10795[regelnummer]
ende dat is grote sweringe van hetten of van
couden ende wanneer die sake vander zerich-
eit is vanden humoren die vanden hoefde
neder dalen inden tanden of vander magen
opclimmende ouermits rokinge of scar-
10800[regelnummer]
pe humoren die inden tantvleysch comen
ende so werden die steecten mit cloppinge
ende mit springen gheuoelt om die quaet-
heit der humoren | ende is dan die sericheyt
vten hoefde comende soe voeltmen swa-
10805[regelnummer]
richeit inden hoefde ende sericheit ende inden
aensicht rootheit van bloede of van colera
neder strikende totten wortelen vanden tan-
den ende coemt die sericheit vter maghen
so worter sericheit inder magen gheuoelt
10810[regelnummer]
ende stedelike rispinge gaet vter maghen
Die tanden werden onderwijlen doergegaet
ende onderwijlen te broken ende onderwijlen
werden si verkeert vanden wormen in gheel-
re of in groenre of in swarter verwen die
10815[regelnummer]
welke alle van corrupten ende quaden humo-
ren van quader spisen neder comende totten
ligamenten der tanden Ligamenten dat sijn
die zenen ende die lacerten daer die tan-
den mede aen dye kinnebacken geuest sijn
10820[regelnummer]
ouermits den zenen bekent werden te ge-
schien alsulke steecten Item die tanden
waggelen onderwijlen ende die sake daer af
is | datter humoren inder wortelen leggen
ende sijn die humoren scarp so moeten daer
10825[regelnummer]
gateren in comen | ende stancke ende vulnisse
comen daer af ende comen daer wormen in
so isser grote steecte want het gaet doer
al vretende totter geuoeliker zenen ende
die tanden werden onderwijlen al doef ende
10830[regelnummer]
also verscarpt van scarpen zueren vreemden
| |
[Folio 73r]
| |
humoren die van buten comen die de voe-
like zenen venijnden ende onderwijlen dunct e-
nen dat si steeds slapen ende dat coemt van
alte coude saken als van yse of van snee
10835[regelnummer]
die de zenen der tanden dwingen Item die
tanden vallen onderwijlen van alte grote
vuchticheit die de ligamenten der tanden
slap maken ende onderwijlen van alte groter
droechten alst valt inden ouden den wel-
10840[regelnummer]
ken die vuchticheit ontogen is dese pas-
sien ende veel andere vertelt constantinus mer
hier mede is des genoech daer om verga-
der vten voirscreuen dingen dat die tanden in-
den kaecbenen gewortelt werden als in
10845[regelnummer]
horen properen fondamenten ouermits
grote coutheit die daer in is so werden si
witter dan ander benen ende si en werden niet
lichtelic ghequetst om hare hardicheyt
die substanci der tanden is onpijnlic van haer
10850[regelnummer]
seluen want si en is niet voelic als con-
stantinus seyt waer af een ghescoert tant
en voelt niet nochtans seytmen dat hi pinen
lijdt om der zeenen wil die inden wortel is
Item die tanden werden van binnen mit se-
10855[regelnummer]
nen te hoep gebonden ende die tanden gaen
bouen den vleysche ende nochtans werden
si inden vleysch gewortelt ende sijn binnen
den lippen besloten datmen der niet sien en
sal want het soude leliken staen dan onder-
10860[regelnummer]
wijlen om des lachens wil Item die ouer-
ste comen weder totten nedersten ende dwingen
malkanderen onderlinge | ende al ist dat die
nederste onderwijlen geroert werden noch-
tans bliuen die ouerste fix ende onberoer-
10865[regelnummer]
lic ende staen puntelic die een tegen die anGa naar eindnoot10865
ende si helpen oec die stemme te punt setten
ende doen veel goets inden mensch si be-
reyden hem die spise.
Dat xxi. capitel vander tongen
10870[regelnummer]
LIngua is die tonge ende coemt vanGa naar eindnoot10870
lingo dat is lecken of ouermits die ton-
ge worden die woerden des consteliken sins
gebonden Ysidorus seyt Die tonge is een in-
strument des smaecs ende des sprekens
10875[regelnummer]
als constantinus seyt. Si wort ghemaect
van morwen vleysch vol gaetkens als een
spongi ende vol zeenkens ende si is daer om
zenich om dat voelen ende om dat beroeren
ende si is gatich om dat die smake te bat
10880[regelnummer]
doer gaen soude totten zenen die den sma-
ke maect totter welcker veel aderkens
comen die vol bloets sijn want si is root in-
der verwen dese werct inden seluen panni-
culen mitten welcken die rake ghecleet
10885[regelnummer]
wort | ende van bouen sietmense altemael |
ende van onder openbaertse totten banden mit-
ten welcken si gheheft is aen der zenen
want die wortelen der tongen ende die ghe-
uoelike zenen mitten welcken si dat ghe-
10890[regelnummer]
uoelen ende dat beroeren ontfaet vanden
geesteliken leden dat sijn die oghen Item
in sommighen menschen als constanti-
nus seyt wort die tonge vercrompen meer
dant behoerlic is | ya alsoe veel dat zijse
10895[regelnummer]
ghens noch harwaert ghebueghen en
connen waer af datmen die repen ontween
snyden moet op dat si te bat haer beroe-
ren mach alle den mont om ende om Item
der tongen comen veel passien toe als in haer-
10900[regelnummer]
re substancien of in haren zenen die dair
toe comen waer af dat constantinus seyt in
viatico | wanneer die tonge des diers ver-
liest hoer willich beroeren so verliest si die
ghewoente der reden wes sake is ghe-
10905[regelnummer]
breck der beroerliker craften die vter hers-
sen coemt of wt eenre zenen die bestopt
is bi welker zenen die sienlike doecht li-
den of gaen soude ende onderwijlen van aposte-
men of van puusten der tongen die dair comen
10910[regelnummer]
bi quaden toeuallen ende onderwijlen sijn daer
| |
[Folio 73v]
| |
proper quaetheyden inder substancien van-
der tonghen | als is quade complexi vander
welker coemt een geuoelike onghetem-
pertheit ende dat van hetten of van couden
10915[regelnummer]
of van vuchticheden of van droecheden
of een aposteme of heffinge ende deser ge-
lijc Ende ist dat die tonghe swart is dat is
een teyken van hetten | ende is si wit betey-
kent coutheyt ende is si morwe beteykent
10920[regelnummer]
natheit ende is si droge ende serp beteykent
droecheit ende alle alsulke dinghen letten der
tonghen in alle hare wercken of in enen
deel Item is dat sake dat die tonge gans
schijnt ende oec geen smettinghe en heeft
10925[regelnummer]
ende si nochtans sieke is dat coemt vander
herssen of van geuoeliken zenen die be-
stopt sijn ende underwijlen isser verliesinge derGa naar eindnoot10927
spraken ende dat is van enen verloren ghe-
dacht als in frenesi ende in litargien Hier
10930[regelnummer]
toe heuet constantinus gheseyt in viatico
Noch bewijst constantinus ander gebreken
der tonghen in pantegni daer hi seyt Het
vallen brede puusten ende wtghesteken in
die vterste vellekens vander tongen alst den
10935[regelnummer]
kinderen geualt die quaet sock suken ende
sijn sommels van witter verwen ende som-
mels van swarter Het coemt onderwijlen
inder tonge een aposteme makende die
tonghe groot ende doetse onderwijlen vten
10940[regelnummer]
monde gaen | ende men hiet die aposteme
exilium lingwe dat is ellende der tongen.
Ende daer is noch een ander aposteme derGa naar eindnoot10942
tongen diemen rana hiet dat is een vorsch
daer om dat hi onder die tonghe wasset
10945[regelnummer]
ghelijc enen vorsch ende beneemt die ghe-
woente der tonghen want die vorsch hiet
stomme van haren wercke Ende dair is noch
een ander aposteme der tonghen ende is bloe-
dich waer af alle die tonghe lijdt ende die
10950[regelnummer]
sprake wort benomen mitten smake wt
vloyende humoren die inder tongen domi-
nerende sijn wort die smake ghecorrum-
peert ende verwandelt also dat soet is dunct
haer zuer ende also verkeert als galienus
10955[regelnummer]
seyt Item galienus seyt ouer amphoris-
men datter tongen stameringe valt van
alte grote vuchticheit wanneer die lacer-
ten der tongen van alte groter vuchtich-
eit inden vtersten niet gebreydt en mogen
10960[regelnummer]
werden | alsmen sien mach inden dronc-
ken luden die stameren wanneer dat si inder
herssen mit alte veel nats begoten wer-
den | of seyt die selue galienus Die natuer-
liken stameren | anter si stameren om al-
10965[regelnummer]
te grote vuchticheit der herssen of om din-
gen die de tonge also seer vuchtigen of
om beyde wil ende die oueruloedige vuch-
ticheit is onderwijlen een sake dat die lu-
den heesch werden dat si geen letteren
10970[regelnummer]
volcomelic spreken en connen. als l. voer
n. c. voer t. ende deser gelijc | ende dat ghesciet
inden iongen kinderen die veel letteren
corrumperen ende en connen der niet voert
brengen dese dinghen seyt gallenus alle
10975[regelnummer]
Item constantinus seyt in pantegni | dat
inden ziden der banden vander tongen sijn
sommige aderen die der tongen spekel toe
brengen dese beghinnen vanden beghin
der tongen vanden welken wtuloyet eenre-
10980[regelnummer]
hande fleumatige natticheyt diemen spe-
kel hiet want die aderen hieten vanden
medicis die woninge vanden spekel Item
tbeghin der tongen daer dese aderen wt
comen is een gheel vleysch ende wit die dat
10985[regelnummer]
spekel maken die de tonghe nat maect
ende tempert die droecheyt der spisen ende
meerret haer sapicheit als na geseyt sal
werden Item aristotiles seyt libro vi. Dat datGa naar eindnoot10988
die scapen hebben onderwijlen onder dye
10990[regelnummer]
tonge witte aderen ende die brengen voert
| |
[Folio 74r]
| |
vele iongen etcetera Daer om vergadere vten
voerscreuen scriften dat die tonge is een
vleyschighe substanci sangwijn ende open
vol gaetkens ontfanghende die invloy-Ga naar eindnoot10994
10995[regelnummer]
ghe des gheests ende inder complexien is si
heet ende vucht ende inder sceppenissen dun
ende langwerpelt in eenre manieren van enen
swaerde inder verwen root gelegen in een
hol stede ende in een vucht ende ter beroerin-
11000[regelnummer]
ge seer gheringe ende si formeert die woer-
de ende onderkent die smaken ende maect den
mont vucht ouermits die wtseyndinge
des spekels ende brengt voert mit woer-
den dattet hert begrepen heeft ende sommi-
11005[regelnummer]
gen dieren is die tonghe grof ende cort en-
de in sommighen lanck ende smal ende die de
groefste tonghe hebben die hebben die
groefste sprake ende die swaerste ende also ver-
keert ende sommige dieren hebben tonghen
11010[regelnummer]
die medecinael sijn ende salich ende dat is an-
ter vander goetheit der naturen of van eenre
heymeliker verborgentheit als die ton-
ghe vanden honde | als cassiodorus seyt | ende
sommige hebben venijnde tongen om dye
11015[regelnummer]
quaetheit ende die rokicheit der humoren
die in hem bouen gaende is als is een ser-
pents tonghe ende des draken ende des ver-
woeden honts wes bete is bouen al ve-
nijnt wes teyken is want sijn tonghe is
11020[regelnummer]
altoes buten den monde ende druupt ve-
nijn ende maket water venijn daer hi in
valt ende waert dat yemant van dien wa-
ter droncke die worde verwoet als auicen-
na ende constantinus seggen inden tractaet van-
11025[regelnummer]
den venijnden dieren ende vanden venijn.
waer af oec aristotiles seyt libro i. Die tongen der
serpenten sijn swart of gheel doncker of
rodelachtich besprenkelt scarp ende inder
beroeringe alte snel ende dat geualt om der
11030[regelnummer]
verwoeder humoren wil die welcke die
tonghe alsoe rasch doet roeren recht of
si twisplantert waer nochtans is die ton-
ge van aspis dat is vander slanghen die also
hiet al ist sake dat si vol venijns is ter wi-
11035[regelnummer]
len dat si inden leuenden lijf is mer als
si gesceyden is vanden liue ende gedroecht
so verliest die tonge dat venijn | ende waer
dat venijn opter tafelen daer si bij waer
si soude bestaen nat te werden ende te dru-
11040[regelnummer]
pen want alsulken tonge teltmen dat dier-
baerste onder allen schat des conincs of
eens anders groten here want si is nut en-
de oerbaerlic sonderlinge inden lande dair-
men verghiffenisse pleecht etcetera ende daer
11045[regelnummer]
after salmen vijnden wat aspis is ende wat
si doen kan int capitel vanden venijn en-
de in haren properen capitel van aspis.
Dat xxij. capitel vanden spekel
SAliua dat is spekel ende is een fleu-Ga naar eindnoot11049
11050[regelnummer]
matige humoer die coemt vten na-
tuerliken aderen der tongen als constan-
tinus seyt Spekel is natuerlic vucht en-
de nat wit inder verwen ende ouermits die
stedelike beroeringe der tongen ende der gees-
11055[regelnummer]
teliker instrumenten so ist scumich ende in-
den smake onsmakelic want si hout ge-
weldelic alle smake in haer | want waer
si van enen sonderlingen smake alleen so en
soudt si ander smaken niet ontfanghen ende die
11060[regelnummer]
spekel als constantinus seyt is een middel
tuschen den smake ende sinen obiect die sma-
ke en wort niet verwonnnen in enigen sin danGa naar eindnoot11062
wes smake ouermits den spekel die proe-
uinge der instrument gepresenteert wort
11065[regelnummer]
ende gegeuen want die spekel wort omge-
keert nader gedaenten des smaecs eens
dings dat geproeft wert ende ghesmaect
Die spekel was noot als constantinus seyt
totter vuchtinge des mondes op dat die
11070[regelnummer]
mont ouermits die weldaet des spekels
| |
[Folio 74v]
| |
ghesaefticht worde Item om die brey-
dinge der eerster verduwinge want een spi-
se die droge inden mont ghesteken wort
en is der magen niet nut dan ouermits
11075[regelnummer]
den spekel want die spise daer mede ge-
vuchticht wort want een droge spise mach
qualiken geslijndt werden sonder hulpe
des spekels Item die spekel is oec nut
om die oueruloedicheit wt te werpen die
11080[regelnummer]
vter herssen ende vter longen comen | want
alsulke humoren souden dair in verharden
ende verslimen dat si niet wt en souden mo-
ghen comen Item die nuchteren spekel
des menschen heeft in hem eenrehande ver-
11085[regelnummer]
holen venijndicheit want die spekel quetst
dat bloet eens diers | waert datter yet mit-
ten bloede enigher wonden ghemengt
worde als die voerscreuen auctoers seggen
inden tractaet vanden venijn | ende dat is
11090[regelnummer]
bij auonturen als aristotiles seyt om der ra-
wicheit want die raeuwe humoer weder-
uecht den bloede dat volcomelic verduut
is in sinen gedaenten ende bedroeft die ge-
tempertheit des bloets ende dat is oec dat
11095[regelnummer]
die heylige apostolen seggen dat die spe-
kel eens nuchteren mensche doot die ser-
penten ende is den venijnden dieren een ve-
nijn als basilius seyt op dat woert in exameron
Si sal dijn hoeft wriuen ende du selste af-
11100[regelnummer]
ter an haer verssen clappen of wrake wil-
len doen | genesi iij. Item als galienus
seyt ouer die amphorismen Inden spu-
we des etters wort ptisis ende een lopin-
ghe of vloyinghe ende als die spekel ghe-
11105[regelnummer]
houden wort so steruen si etcetera die ptisic
sijn | om die sweer der longen hoesten si al-
toes ende vander oueruloedicheit des et-
ters al spuwende verlichten si hem seluen
voert meer nae haerre machten mer die
11110[regelnummer]
doot is hem bij wanneer si niet meer en spu-
wen want wanneer die spekel opgehou-
den wert mitten etter so werden die we-
gen des geests binnen gesloten Ende also
die ptisici gesmoert steruen Item als ga-
11115[regelnummer]
lienus seyt in libro de crisi. Tusschen den
spu ende den spekel is onderscheit want die
spekel is natuerlic oueruloedicheit des
voetsels vanden borsten ende wert verduut
gewonnen dat is als hi verduut is die spe-
11120[regelnummer]
kel so wort hi eerst rechte spekel mer die
spu is dat datter totter borsten coemt na
die menigerhandicheyt des natuerlics
loops ende des loops die niet natuerlic en
is noch en is altoes niet verduut ende daer
11125[regelnummer]
om die spu in scarpen coertsen ende in apos-
temen ist dat hi lichtelic geschiet mit tey-
kenen der verduwinge ende sonder arbeydeli-
ken hoest beteykent starckicheit der doech-
den ende aflatinge der suucten want na ga-
11130[regelnummer]
lienum ende den anderen meesters Inden
spekel of inden spuwe werden gemeyn-
liken drie dingen ghemerct als die ver-
we roke ende die smake | want is die spekel
inder verwen doncker gheel beteykent quetsin-
11135[regelnummer]
ge des herten ende der geesteliker leden omtrent
der borst ende is si bloedich mit bloede ge-
mengt beteykent vlceraci der longhen ende
is die spekel stinckende inden roke betey-
kent corrupci van binnen Item is die spekel
11140[regelnummer]
inden smake bitter of suer beteykent dat-
ter quade humoren sijn inder magen inder
longen of inder substancien der tonghen
Item wanneer daer oueruloedicheit van
spekel is dat is teyken dat die mensche
11145[regelnummer]
veel fleumen inden liue heeft want inden
ouden pleecht veel fleumen te wesen als
groue ende taye fleumen na dat si veel cout-
heden hebben ende oec nader ontbindinge
der sustancialiker vuchticheitGa naar eindnoot11149
11150[regelnummer]
Dat xxiij. capitel vande stemmeGa naar eindnoot11150
| |
[Folio 75r]
| |
VOx dat is een stemme in duytschGa naar eindnoot11151
ende een stemme dat is een seer dunne
lucht eens slaechs die gemaect is ende
formeert mitten vorsten vander tongen als
11155[regelnummer]
ysidorus ende die philosoeph seyt Der instrumen-
ten vanden stemmen is vele als constan-
tinus seyt Als die longen die arterien die
strot dat lelliken vander tongen die mont
die tanden die lippen die tonge | ende son-
11160[regelnummer]
der hulpe deser instrumenten so en wort
die stemme niet geformeert ende sommige
van desen ontfangen die stemme mit horen
receptaculen dat mit haren ontfanghers
ende mede hulpers ende mit haren pipen. ende
11165[regelnummer]
sommige sijn daer die stemme ordinerende
als die huuch op dat afterste vander ton-
gen als dat cleyn tonghesken twelc die
stemme schoen ende starc maect als constan-
tinus seyt Wanneer si haer heeft na ge-
11170[regelnummer]
likenisse totten anderen instrumenten want
dye lucht die daer inden liue gaende is
die tempert si ende si beneemt dat si niet
alte geweldichlijc wt en ganghe ende brei-
delt die stemme ende keert oec den puluer ende
11175[regelnummer]
dat stof dat si in die kele niet en comen ende
het sijn sommige instrumenten die de stem-
me wt gheuen als die canalen dat sijn die
pipen vander longhen ende die arterien die
welke ist dat si saeft ende soet sijn so geuen
11180[regelnummer]
si een soete stemme wt ende claer of ghetem-
pert Mer ist dat die serp ende breet sijn of
nauwe meer dan si souden of crom so ge-
uen si een swaer ende een ongelijc geluut
wt ende totter formeringe der stemmen wort
11185[regelnummer]
die lucht ontfangen inden balch der lon-
gen ende bijden gheordineerden beroeren
vanden arterien wort si bijden seluen arte-
rien wtgelaten ende geseynt want vander
snelre beroeringe der luchten ende vander wt-
11190[regelnummer]
stekinge der stemmen so wort dat gheluyt
ghegeuen dat inden monde voirt ghe-
brocht wort ende dat mitten vouden der ton-
ghen dat is mitten vorsten eynde ghe-
maect wort dat gheluyt wort vanden wi-
11195[regelnummer]
sen vox gheheten Hier toe heeft constan-
tinus in pantegni geseyt ende aristotiles seyt libro
iij. Die longen is dat eerste dat die stem-
me ontfaet | daer om alle dier datter lon-
gen derft ende heeft gheen stemme nochGa naar eindnoot11199
11200[regelnummer]
sprake | tspreken onderscheyt die stemme
want alle dier dat gheen vry tonghe en
heeft ende losse dat en kan niet spreken of
het en heeft gheen stemme | als dye selue
seyt Die byen ende die vlieghen en hebben
11205[regelnummer]
gheen stemme nochtans maken si een ge-
scal in horen vlieghen Item die vorsch
heeft een proper stemme ende dat voerste van
hare tonghen dat wort totten monde ge-
uonden ende dat vander tongen bijder pipen
11210[regelnummer]
der longen is dat is losse ende daer om he-
uet si een eygen stemme | ende is dese. als
coax ende dat en doet si niet dan alleen inden
water ende die man properlic als hi crea-
turen wil wanneer dat hi sijn wijf roept
11215[regelnummer]
bijder bekender stemmen die vorsche me-
nichfoudicht haer stemme wanneer si dye
nederste kinneback int water doet ende
steect die ouerste wt Ende ouermits die
wtstekinghe der twier kinnebacken soe
11220[regelnummer]
gheuen si gheluyt ende om dien groten
arbeyt des wtstekens so luchten haer o-
ghen als kaerssen ende si singen ende maken
meer ghescals des nachts dan des da-
ghes sonderlinghe een stuck inden zo-
11225[regelnummer]
mer want des nachts creaturen si meest
Item die cleyne vogelkijns maken meer
gheluuts ende hebben meer stemmen dan
die grote ende sonderlinghe inder tijt des
hijlicx. want dat gheruft der voghelen
11230[regelnummer]
is in dien tijden meest Item die haen maect
| |
[Folio 75v]
| |
gheluyt na sinen vechten ende nader victo-
rien Item inden vogelen is dat dat man-
niken die stemme gheeft ende dat wijfken niet
als die haen ende dat manniken vanden
11235[regelnummer]
wachtelen tspreken hoert properlic den
menschen toe ende die gene die natuerliken
doef sijn die sijn oec stom ende hebben een
stemme die onghesceyden is ende ongheor-
dineert Item die selue seyt dat alle wijfs
11240[regelnummer]
stemme is | is subtijlre ende scarper dan desGa naar eindnoot11240
mans stemme Item die wtganc vanden sper-
ma is inden mannen bijder veranderinghe
der stemmen ende is int eynde van xiiij. iaren
want dan lust hem alleynsken vrouwen-
11245[regelnummer]
volc ende so verwandelen der knechten stem-
men in velen Item daer seyt hi oec wan-
neer die paerden bestaen noeten so is ha-
re stemme meerre ende alsoe ist oec vander
merie nochtans is der merien stemme claer-
11250[regelnummer]
re Item int selue seyt hi oec dat die stem-
me der mannikens werden verwandelt wan-
neer dat si ghelaemt werden Item men
seyt libro viij. dat die stemme der vieruoe-
tigher dieren werden verwandelt ende
11255[regelnummer]
werden als wijfs stemmen wanneer dye
dieren ghelubt werden want die stemmen
alre iongen sijn scarper dan die stemmen
der ouder inder ioecht Item die selue seit
Vele wiuen ende veel der iongen die gheuen
11260[regelnummer]
geluut mit eenre scarper stemmen want o-
uermits die crancheit maken si crancke
lucht ende dat luttel ende cranck is dat wert
haestelicste beroert ende een stemme die snel
is die is scarp | ende die swaricheit der stem-
11265[regelnummer]
men volcht die traecheit ende daer veel
luchten is wort traechlic beroert Item
die mannen ende die ouden maken veel luch-
ten ende daer om sijn si van swaerre stemmen
ende die mannen hebben starckerre zenen ende
11270[regelnummer]
arterien dan die wiuen ende die oude starc-
kerre dan die iongheskens ende die onge-
lubde starckerre dan die gelubde | want
om der creanckicheit der zenen soe sullenGa naar eindnoot11273
die stemme der ghelubder mannen wesen
11275[regelnummer]
gelijc die stemme der wiuen hier toe heeft
aristotiles geseyt Item die stemme die effen
ghelijc is ende claer starc ende buuchsom
tusschen scarpen ende swaren middelbaer
die is goet ende louelic ende also verkeert een
11280[regelnummer]
stemme die beuende is heesch ende sarp
cranck ende qualick ludende ende alte swaer
of scarp is te scuwen | mer een stemme die
soetelic luydt ende wel gheordineert die is
blijdelic ende genoechlic te horen ende is die
11285[regelnummer]
min verweckende ende brengt dye passien der
sielen voirt ende tuycht die doecht ende dye
craft der geesteliker leden ende openbaert
hoer welc datter gans ende ghesont is ende
si mach arbeyden ende si haelt af dat ver-
11290[regelnummer]
driet ende die onghenoecht ende men kentse
bijden iaren als bijder outheit ende bijden
geslacht als van wiue ende van man ende
si vercrijcht lof ende prijs | si is oec verkerende
die begheerten der horender dat kan al-
11295[regelnummer]
le dye soete clare stemme doen Alsmen
leest van orpheo inden fabulen dat hi o-
uermits die soeticheit sijnre stemmen mor-
wede ende saeftede hi die bomen die bos-
schen ende die geberchten ende die harde ke-
11300[regelnummer]
selinge also is oec een stemme der naturen
vriendelic gemaect twelc den mensche
alleen niet ghenoechlic en is mer oec den
stomme beesten dat openbaert inden os-
sen alsmen hem singt wanneer si in dye
11305[regelnummer]
ploech gaen so trecken si veel te bat en-
de lieuer dan ofmense seer sloege ende die
voghelkens hebbender oec grote ghe-
noecht in soeten sanghe want si werden
dicwijle dair mede onder dat net geleyt
11310[regelnummer]
vanden welken die poete seyt Fistula dul-
| |
[Folio 76r]
| |
ce canit etcetera Item ouermits soeten sanckGa naar eindnoot11311
ende scoen kantelen werden si weder totGa naar eindnoot11312
haren sin ghebracht die frenetici ende die
ziecke sijn in haren sinnen waer of constantinus
11315[regelnummer]
seit in viatico in die eerste partikel int capit-
tel vander minnen welcke minne men here-
os hiet dat is vergecte min als hij seit ende
het segghen sulcke ander meysters dat
orpheus geseyt heeft die keysers noden
11320[regelnummer]
my tot haren warscappen op dat sij hem
van my verblijden sellen Mer ic verblijde
my van den ghenen mitten welcken dat
ic mijn sinnen buyghen mach als van gram-
scap totter goedertierenheit van droefheit
11325[regelnummer]
tot bliscappen vander vrecheit tot miltheit
vander blootheyt totter koenicheit dits
die ordinancie der musiken als dinghen
die bijder soeticheit der zielen volcomenste
onderkent werden te wesen ende mit soe-
11330[regelnummer]
ten sange ende mit genoechliker melodijen
werden die duuelen onderwilen gedwongen
ende werden gedwongen vten lichamen
te gaen alst openbaert in saul vanden wel-
ken die quade geest goods mit dauids stem-
11335[regelnummer]
me wert ghedwonghen wt te gaen ende
en wech alst openbaert ij. regum xvij. vten wel-
ken openbaert dat die vrolike ende die soete
stemme oerbaerlic is ende aldus ist verkeert
weder om van eenre vrezelicker ende onsoe-
11340[regelnummer]
ter stemmen want die en verblijt niet mer
zij bedroeft ende bezwaert die oren ende dat
hert wair of constantinus seyt libro iij. een philosoef
was gheuraecht waer om een vrezelic ende
een lelic mensch zwaerre waer dan enich
11345[regelnummer]
ander ghewicht men seit dat hy aldus
geantwoert heeft een vreselic lelic mensch
is een last ende een borde des moeds etcetera
ende hier mede is des genoech vander
goeder stemmen ende vander quader want van-
11350[regelnummer]
den ghenen die de stemmen beletten daer
is voir af gheseit inden tractaet vander ton-
ghen ende men sal daer noch beneden af
segghen etcetera
Dat xxiiij. capitel vander strotten
11355[regelnummer]
Guttur dat is die strodt ende is datGa naar eindnoot11355
vterste vanden pipen der longen
als constantinus seyt ende is van dubbelder
hulppen dat meeste ende dat eerste dat hij
of zij die lucht nae haer trect ende dat zij
11360[regelnummer]
een stemme maket dese pipighe substancie
is knorselachtich ende hart op dat als die
wijnt vuyt ghaet dat dan die stemme daer
wt ghesent wart claer si ende werde want
die heesicheyt der stemmen die wort vter
11365[regelnummer]
vuchticheit der pipen van der longhen
Item die strotte wort ghemaectGa naar eindnoot11366
van drien cartillaginen dat is van drienGa naar eindnoot11367
vleyschigher hardicheden | die eerste is
voirwaert houelachtich buten ende hol bin-
11370[regelnummer]
nen | ende die ander is meerre dan die eerste
ende wort gheset recht biden mont van der
maghen | die derde cartillago is midden
tusschen die eerste ende die ander | wt desen
cartillaginen wort die strot ghemaect als
11375[regelnummer]
mit eenre verteringhe of bindinghe op
dat sij daer mede ghewijt ende geenget
werdt ende alle die substanci der strotten
wort aenghetoghen mitten seluen panni-
culen dat sijn vellekijns of doecskins daer
11380[regelnummer]
die tonghe ende die roke mede aenghdaenGa naar eindnoot11380
werden of ghecleet ende die hollicheyt
der strotten bij welcker hollicheit die lucht
wt ende in gaet heeft eenrehande lichaem
der tonghen ghelijck van clieren ende vet-
11385[regelnummer]
ticheit ende van vellekens | ende men hietet
van den medicis die tonghe der strotten
of catharacta ende is dat eerste instru-
ment der stemmen want die stemme en
mach anders niet wesen die catharac-
11390[regelnummer]
ta en moet ghesloten wesen want waer
| |
[Folio 76v]
| |
die stemme der strotten open soe waert
onmoghelic die stemme te wesen want die
lucht gaet allencsken wt waer af die ton-
ge der strotten noot was om die blasin-
11395[regelnummer]
ge te dwingen ende want die stroet onder-
wijlen lijdt vanden humoren die vanden
hoefde neder comen vanden welken die hees-
heit ende die hoest coemt. Ende onderwijlen van-
den aenhalen der corrumpeerder ende der dro-
11400[regelnummer]
gher luchten ende onderwijlen van inwerpin-
ge van pulueren ende daer om heeft si banden
om dat te wederstaen op datter geen pul-
uer ende ander dingen dier gelijc niet lichtelic
opter longen vallen en mogen die welke niet
11405[regelnummer]
was om die stemme schoen claer ende starck
te maken ende snel si verlicht die lucht die
daer in gaet ende tempert die coutheit waer
af sommige steruen alsmense te mael wt
snijdt Item die stroot is een instrument
11410[regelnummer]
der stemmen die noot is der leringhen die
spise ende die dranc te nemen ende leydse inder
magen daer haer eerste stat is ende is oec
daer om lanc ende ront op dat si te lichteli-
ker rumicheit der luchten hebben die wyt
11415[regelnummer]
ende in te halen totter vercoelinghe der hetten
vanden hart ende in beyden eynden is si
meest hol ende midzen engste op dat si soe
die stemme te bat informeren mach ende is
gemaect van diuerschen cartillaginen inder
11420[regelnummer]
manieren van enen nap ouerdect op dat si
te starker wesen sal ende also dat si vander
dunnicheden der cartillaginen te lichter
haer bughen soude om die stemme te for-
meren. Item die natuer is twiuoudich
11425[regelnummer]
gemaect bijder stroten op dat si na dub-
belden offici dat den dier noot is mach
dubbelde holheit hebben des weechs | si
heeft een pipe omme die lucht na haer te
trecken ende den adem te volmaken ende
11430[regelnummer]
heeft oec enen openbaren wech om die spi-
se te ontfanghen ende dese dubbelde wech
wort mit eenrehande decsel onderscheyden
welc decsel men epyglotum hiet ende heeft
in hem int ouerste van strotten oft waer
11435[regelnummer]
een grondel hebbende hem gelijc tot bey-
de den gaten vander stroetten want als die
natuer die spise begheert als tgat des a-
dems gesloten is soe lanct hem dat ander
gat altemael op totter ontfanghenisse
11440[regelnummer]
des voetsels ende also verkeert wanneer dye
natuer die aentreckinghe der luchten be-
gheert so sluut hem dat ander gat vander
strootten altemael Item die strote lijdt
menichsins als van passien van buten of
11445[regelnummer]
hoe sulc si is ende onderwijlen datmen die
spise of dranc onbeheyndeliken in neemt
ende ist sake dat die spise ginge inden ganck
daer die lucht in gaen soude so wort die
wech des geests lichteliken daer in beslo-
11450[regelnummer]
ten | ende dat dier sticket ende onderwijlen bijder
vloyinge vander humoren | ende om die reu-
men wil | het gheualt dat dye humoren
vloyen vanden hoefde totten pipen der
strootten ende maken daer een aposteme.
11455[regelnummer]
ende ist sake dat die materi van coleren coemt
ende verwoedelic soe doot si dat dier ende
doet sticken | want als constantinus seyt Die
aposteme engt die blasinge of adem al-
so dat die siecke sijn spise of dranc nauwe
11460[regelnummer]
nemen mach of ist dat hi spise neemt daer
heeft hi grote pine af ende ist dat die mate-
ri van bloede coemt soe schinet lichaem
vol ende bloost int aensicht die aderen sijn
vol ende hi heeft enen vollen pols of hef-
11465[regelnummer]
finge heet ende soet ende die pols wort ghe-
uoelt van oueruloedicheit des bloets ende
comet vander roder colera so is daer se-
richeit des voerhoefts ende grote nau-
wicheit ende hetten mit groten dorst ende wa-
11470[regelnummer]
kinghe | ende bittericheit inden smake ende ist
| |
[Folio 77r]
| |
van fleumen soe en is die zericheyt niet
so groot mer die tonghe heffet ende wort
swaer ende ist van ghesoutenre fleumen so
smaket inder kelen alle dinc soute ende die
11475[regelnummer]
stemme des siecken wort als die stemme der
cleynre honde want die arteri diemen tra-
chea arteria hiet die wort gedwonghen
van droecheyden gesoutenre fleumen als
constantinus seyt | het geualt onderwijlen dat de-
11480[regelnummer]
se quade materi altemael vergadert wort
binnen in een velliken die welke den wech
der luchten deylt diemen trachea arteri-
a hiet vanden wege daer die spise lijdt wel-
ken wech men ysophagus hiet ende maect
11485[regelnummer]
enen aposteme diemen squinanci hiet wel-
ke squinanci enen mensch doot in enen da-
ge want ouermits die druckinge der ar-
terien diemen trachea arteria noemt so
wort die vry lidnighe of ganc der luchtenGa naar eindnoot11489
11490[regelnummer]
geweyghert ter herten te gaen ende vanden
dwange des weechs diemen ysophagus
hiet soe wort die ganc der spisen benomen
ende onderwijlen wort die materi een deel
binnen der stroten vergadert ende een deel bu-
11495[regelnummer]
ten ende dese hietmen squinancia | ende dese
en is niet dodelic ende onderwilen is alle dye
materi buten ende dan hietmense synanci-
a ende is noch min quaet mer daer is vre-
se in | in allen desen is grote sericheit mer
11500[regelnummer]
inder eersten meest mit smoringe der stem-
men ende daer is zwaricheit des ademens
wt ende in te halen ende also werden oeck dye
zenen veruullet inder squinancia dat die kinne-
backen vercrimpen datmen nauwe onder-
11505[regelnummer]
wijlen die tanden mit enen hamer op luken
mach ende also wort die aengehaelt dat si
nau of nimmermeer wtghehaelt en mach
werden In allen desen suucten der kelen soe ist
een goet teyken wanneer een mensch si-
11510[regelnummer]
nen adem lichtelic wt ende inhalen mach.
want die trachea arterea en is niet alte en-
ge also datmen daer geen anxt van stic-
kinge liden darf ende geen dinc en is meer
te duchten dan die verliesinghe der luchten
11515[regelnummer]
van welker luchten een dier niet wesen en
mach een twentichste deel van eenre vren
Dese suucten ende veel ander lijdt die strote
als constantinus seyt Als vlceraci heffinghe
groten dorst heescheit der stemmen ende gro-
11520[regelnummer]
te vuchticheit die inden arterien valt ende be-
let die stemme ende deser ghelijc ende hier me-
de ist genoech vander stroten.
Dat xxv. capitel vanden hals
COllum dat is dye hals ende daer omGa naar eindnoot11524
11525[regelnummer]
hiet hi collum om dat hi stijf ende ront is en-
de ophout dat hoeft wes voirste deel die
keel hiet ende dat afterste deel die hals of
necke want bi dien deel so comen die rug-
knoken totten morghe | want dat afterste
11530[regelnummer]
deel des hals hietmen materi der herssen
als ysidorus seyt Ende dair om is die hals ront
tusschen thoeft ende dat middel lichaem
ende is benich ende gemaect van veel benen ende
zenen ende is daer om benich op dat hi te star-
11535[regelnummer]
keliker dat hoeft dragen mach ende onthou-
den ende is daer om zenich op datment te
bat roeren ende weynden mach ende om dat
geuoelen voert te voeren totten nedersten de-
len des lichaems Item die hals ontfaet
11540[regelnummer]
die inuloyinge der beroerliker craften van-
der herssen ende ontfaet die geuoelicheyt
vander herssen ende seyntse voert alle tlich-
aem ouer Item die hals sal een gelikenis-
se hebben mitten hoefde want is dat sake
11545[regelnummer]
dat die forme vanden hoefde te maten
groot is ende dien hals een luttel grof be-
teykent lichticheit der complexien ende der
sceppenis als constantinus seyt ende ist sake dat
die hals grof is ende dat hoeft cleyn ende
11550[regelnummer]
malcanderen ongelijc nae dat si gemeyn-
| |
[Folio 77v]
| |
lic wesen souden beteykent oueruloedich-
eit der materien ende gebreck der onghefor-
meerder doechden ende thoeft deser men-
schen is altoes sieke ende hebben weeuten
11555[regelnummer]
inden oren | als constantinus seyt Ende aristotiles seit
libro xiiij. Die sceppenis vanden hals wort
verwandelt inden dieren ende inden geuoegelt
want inden vieruoetighen dieren die dicke
van lichaem sijn ende middelbaer van be-
11560[regelnummer]
nen is die hals cort ende grof ende in de-
ser dieren hals is die starcheit groot alst
schijnt inden ossen ende inden buffelen in-
den beren ende inden woluen | ende daer om
dragen die ossen die iocken inden halze
11565[regelnummer]
als vanden wagenen ende vander ploech ende
die dieren die langer been hebben ende gro-
uer van liue sijn die plegen langher hal-
sen te hebben ende dat is om die noot des
weydens ende des voedens alst schijnt in-
11570[regelnummer]
den paerden ende inden kemelen inden her-
ten ende deser ghelike ende daer is grote
schoenheit inden halze vanden paerde want
ouermits sijnre opreckinge ende grofheit
ende wtstekinge so wort dat paert gewaent
11575[regelnummer]
te wesen seer moedich Item aristotiles seyt
int selue Die vogelen die cromme becken
hebben die hebben enen corten hals | alst
schijnt inden aernen ende inden sparwaren
ende die vogelen die enen langen beck heb-
11580[regelnummer]
ben ende opghericht die hebben enen langen
hals alst schijnt inden cranen ende inden
reygeren ende in deser gelike ende dat is daer
om want si crijgen ende winnen haer spise
van verre Item die selue seyt al daer Alle
11585[regelnummer]
vogelen hebbende lange benen die beb-Ga naar eindnoot11585
ben langhe halzen ende dicke ende vlieghen
mit wtgerecten halze ende ist dat si enen lan-
ghen hals hebben ende subtijle die bughe-
nen den hals ende voudenen also meer Item
11590[regelnummer]
die selue seyt daer Is dat sake dat die vo-
ghel lange benen heeft so heeft hi lan-
gen hals ende heeft hi corte benen so heeft
hi een corten hals Item alle dier hebben-
de longhen heeft enen hals ende een dier
11595[regelnummer]
dat niet en ademt dat en heeft binnen geen
lucht Item die dieren die angelen heb-
ben als byen ende dier ghelike die en heb-
ben den hals niet gescheyden vanden li-
chaem ende alsoe en doen oec die visschen
11600[regelnummer]
ende dat is daer om want si geen scouderen en
hebben want het en hiet geen hals mer
een lit dat tusschen thoeft is ende den scou-
deren als aristotiles seyt
Dat xxvi. capitel vande scouderen
11605[regelnummer]
HVmerus is een scouder ende is ghe-Ga naar eindnoot11605
maect van menigerhande benen als ysidorus
seyt Item constantinus seyt Dat die benen noot
waren om tweerhande saken | anter om dat
si die borst bescudden souden op dat si af-
11610[regelnummer]
ter niet liden en souden vanden dingen van
bitten of dat si bijnden souden die benenGa naar eindnoot11611
die binnen hol sijn ende buten houelach-
tich ende die hollicheit was noot om dat si
den ribben te baten comen souden die altoes
11615[regelnummer]
knopen hebben die welke die medici hie-
ten ogen der scouderen welken naem si ge-
nomen hebben wt sinen offici gelikerwijs
dat die oghen beschermers sijn vanden
voersten lichaem also beschermen si ende ver-
11620[regelnummer]
waren van after die borste ende die ribben ende
dese selue ogen sijn oec hol op dat si dye
scarpicheden vanden scouderen in mogen
gaen want die scouder heeft after twee
scarpicheit als enen hoerne die den beck
11625[regelnummer]
ghelijct ouermits den welken dye selue
scouder is den vorken aengeknocht op
dat si bouen vter stede niet gangen en sou-
de ende van binnen heeft die natuer daer
toe een ander gheset op dat die scarpich-
11630[regelnummer]
eit vanden scoften onder niet wt ganghen en
| |
[Folio 78r]
| |
souden Item die furculen waren noot fur-
culen sijn oft gauelen waren op dat si die
scouderen bijnden souden ende dat sise houden
souden vander borsten dese benen sijn buten
11635[regelnummer]
ront ende binnen hol ende mitter cranckich-
eit der borsten te gader gebonden mer af-
ter mit enen hoernigen beck ende die liga-
menten dat sijn die banden daer si mede
te samen gehangen worden dat sijn knoer-
11640[regelnummer]
selachtige been die welcke hieten hoefden
vanden scoududeren die dair toe alleen ge-Ga naar eindnoot11641
set sijn op dat si een te samen hanghinge
maken soude der scouderen | vten voirscreuen o-
penbaert dat die scouderen ende die scoften
11645[regelnummer]
noot waren ende si sijn oec gemaect totter
beschermenis der geesteliker leden | ende
oec sijn si ghemaect om dat si die armen
ende die ribben ende die borst alle last dair op
te dragen ende oec den hals ende dat daer
11650[regelnummer]
aen hangt om dies wil dat si seer benich ende
zenich sijn mit starken ligamenten Item
naest den hoefde ende den hals so hebben
si die meeste macht dat nederste lichaem op
te houden Item die scouderen liden onder-
11655[regelnummer]
wijlen van saken van buten als wonden sla-
ge vallinge of deser gelike ende als si dan
rusten moghen daer hebben si grote saef-
ticheit af ende datmense dan smeert mit sal-
uen waer af aristotiles seyt libro vij. datmen die
11660[regelnummer]
leden vanden elephant te smeren plach
mit olyen van oliuen op dat si den arbeyt
ende den last te lichteliker doen moghen ende
op dat si te bat sullen mogen slapen Item
onderwijlen liden si van saken van binnen als
11665[regelnummer]
van lopinge der humoren vten welken die ze-
nen comen ende werden belet in haren werc
ende onderwijlen werden die iuncturen veruullet
mit oueruloedigen humoren vander welker
scarpicheyt een onuoelike weeute der zenen
11670[regelnummer]
toe coemt
Dat xxvij. capitel vande armen
BRachia dat sijn die armen ende hietenGa naar eindnoot11672
daer om brachia dat si starke sijn | want barin
in griex dat is forte in latijn of starck in
11675[regelnummer]
duytsch | als ysidorus seyt Die arme als con-
stantinus seyt is van tween benen dat een is bo-
uen ende hiet die ouerste cubitus dat is ellen-
boge ende dat ander been is onder ende men hie-
tet dat onderste cubitus ende dat binnenste been
11680[regelnummer]
is meerre dan dat ouerste | want datter
draecht sal meerre ende starker wesen dan
datter gedragen wert Item die arme is ge-
uetert mitten ouersten vanden scouderen ende
is mede aen geknocht mitten alre starc-
11685[regelnummer]
sten zenen mitten welken hi sijn voelen ende
sijn beroeren grijpt ende seyndet voirt totter
hant ende die armen sijn oec ront op dat si
bat werken sullen ende oeck abelre sullen
wesen ende op dat si te min pine lijden
11690[regelnummer]
sullen ende si sijn oec buechsom in drien
iuncturen als bijder hant bijden ellen-
boghe ende bouen bijder scouder op dat
si hem te bat verroeren sullen moghen
ende bereeder sullen wesen tot allen din-
11695[regelnummer]
ghen te doen Item soe sijn die armen oec
min vleyschachtich dan dye ander lede
ende dat is om der substancien der benen
ende der zeenen daer die armen af ghe-
maect sijn Item inden armen is grote
11700[regelnummer]
starcheit om te draghen ende te heffen
om te dwinghen ende te drucken ende
te vechten ende om alle dinck te doen
Item die benen vanden armen sijn grof
hart hol ende vol morchs ende si sijn hart
11705[regelnummer]
ende grof op dat si niet lichteliken bre-
ken en moghen ende si sijn daer om hol
op dat si niet te swaer wesen en souden
ende si sijn daer om vol morchs op dat
die harde ende die droghe benen ghe-
11710[regelnummer]
nettet moghen werden ende ghevuch-
| |
[Folio 78v]
| |
ticht ende op dat die geesten die vanden ze-
nen ende vanden aderen vloyen ouermits
die getempertheit des morchs behou-
den ende geuoedt moghen werden ende die
11715[regelnummer]
armen werden gedect mit musculen ende
mit lacerten mitten vleysch daer onder ge-
mengt op dat si niet lichtelic ghequetst en
mogen werden van saken van buten ende si
sijn also gecleet mitten iuncturen ende mit
11720[regelnummer]
harden vleysch ouer die iuncturen dat die
benen bijder iuncturen niet quetsen noch wri-
uen en moghen ende dat die voelike zenen
gheen pine liden en sullen Item die armen
ontfaen oec den geest ende den pols om dat
11725[regelnummer]
si also na der herten sijn ende dat gheschiet
ouermits sommige arterien die vander her-
ten comen totter armen alsmen tot sommi-
gen steden vanden armen wel tast ende son-
derlinghe bouen die hant binnen den ar-
11730[regelnummer]
men Item die armen want si die herssen al-
so na bi sijn so hebben si oec een dienstafti-
ge bequamelicheit mitten hoefde ende si ont-
fangen daer af een inuloyinghe der hey-
meliker verborgender doechden | ende daer om
11735[regelnummer]
ist datmen dat hoeft quetsen of slaen wil
so sijn die armen vluchs daer tiegen ende
beschermen thoeft Item die aderen van
alden lichaem ende sonderlinge vanden hoef-
de ende vanden herte ende vander leueren ge-
11740[regelnummer]
uen den handen ende den vingeren voetsel
ende daer om wanneer si hem voelen vol
bloets te wesen so laetmen gaern die a-
deren vanden armen | ende aldus werden
die armen dicwijl ghewont om die ghe-
11745[regelnummer]
sontheit der ander leden ende die medici seg-
gen oec dat gelikerwijs ghehadt wort
int boeke vanden laten | dat die gene dye
sieke werden in die een side des lichaems
die sullen laten in die contrari side want
11750[regelnummer]
die liden of sieke sijn aen die rechter side
die sullen laten aen die lufter side ende alsoe
weder om ten waer dat die materi vol ve-
nijns waer of anders verwoet want dan en
selmen tbloet totter contrari side niet trec-
11755[regelnummer]
ken op dat die venijndicheit der materien
dat hert of een ander edel lit niet en quetse
ende die armen dienen malcanderen onder-
linghe om die nutscap der andere leden
des lichaems die daer besiden staen ende
11760[regelnummer]
si laten hem wonden ende quetsen om der ander
leden wil ende als galienus seyt Dese armen
minnen dat dat hart mint ende wat datter
herten naest is daer sijn die armen snel-
ste bereet toe ende hier mede ist ghenoech
11765[regelnummer]
geseyt vanden armen Item als een mensche
leyt in heten suucten ende dat hi dan seer on-
ledich is mitten armen ende worptse dicwijl
buten den clederen ende dat hijse niet en laet
rusten dat is teyken der doot
11770[regelnummer]
Dat xxviij. capitel vande handen
MAnus dat is die hant ende hiet daerGa naar eindnoot11771
om manus dat si een gaue is van alle den
lichaem als ysidorus seyt Want si reyket den
monde sijn spise ende si doet alle dingen ende
11775[regelnummer]
scaffet want ouermits den hant geuen wij
ende nemen wi ende die hant mach ongewoen-
liken const of meysterscap hieten | alsmen
seyt van enen scriuer of van enen maelre de-
se heeft enen goeden hant te scriuen dat is een
11780[regelnummer]
goede const Dextra dat is die rechter hant
ende is geseyt van dando dat is geuen | want
dat pant des vreden wert ghegeuen mitter
rechter hant ende si wort gheseyt een tuych
der gelouen ende der salicheit ende dat is dat als bi
11785[regelnummer]
tullius of als tullius seyt Ic ghaf openbaer
trouwe van gebods wegen des rechters
dat is ic gaf die rechter hant ende als die a-
postel seyde tot galathas | den welken ic
gaf den rechter hant der gelouen ende der gesel-
11790[regelnummer]
scap ende die lufter hant hietmen sinistra dair
| |
[Folio 79r]
| |
om dat si ghehengdt ende goet laet wesen
so wat die rechter hant doet | a sino sinis
sinere dat is aflaten of ghehengen Item
die hant is een grote hulpe ende scierheit
11795[regelnummer]
des lichaems ende is een proper ende een
principael instrument des voelens ende
des tastens want dair en is gene so voe-
liken lit inden lichaem als die palm van-
der hant Als ysidorus seyt ende constantinus oec na-
11800[regelnummer]
den vtersten delen te spreken ende is te sa-
men gepact ende gemaect van cleynen been-
kens ende van menigherhande die gheen
morch en hebben ende heeft daer om veel
cleynre beenkens op dat si te bat beroert
11805[regelnummer]
souden werden | ende die benen sijn oec van
diuerschen formen dat een houelachtich
dat ander hol dat derde recht ende alsoe elc
na sinen dienst op dat wanneer si alle verga-
dert waren dat si dan alle een werden moch-
11810[regelnummer]
ten Item dese benen staende in tween ordi-
nen of regulen vanden enen deel mitten
voudingen der palmen vander hant ende van-
den anderen deel worden si starkelic me-
de gebonden den tween armen ende dat mit
11815[regelnummer]
veteringhe ende te samen knopinghe | ende
die veteringe totten ouersten heefter drie
van desen die een heeft die holinghe die
de armen ondergaende is bijder welker die
hant zijdeliken wtgesteken wert ende toe-
11820[regelnummer]
getogen Ende die ondste veteringhe endeGa naar eindnoot11820
die minste wert toe geuoecht den binnen-
sten eynden vanden armen ouermits sijn-
re scarpicheit die de holheit der benen van
onder ingaet ende dese veteringe of te samen
11825[regelnummer]
knopinge maect een beroeren voir ende af-
ter Die palm vander hant hiet dat binnen-
ste deel daer dat geuoelen meest is ende dair
om is dat deel meest vleysachtich ende weec-
ste om die goetheit des tastens of des voe-
11830[regelnummer]
lens ende heeft twee delen Pecten dat is dat
een deel ende die vinger dat ander deel pecten
wert gemaect van vier benen of bi auontu-
ren dat een gequetst worde dat dan dat an-
der liden mocht ende inden hollicheden der
11835[regelnummer]
vier beenren van pecten sijn die vier vinge-
ren in gepunt ende daer in geuetert ende ge-
hanghen Ende daer om seyt aristotiles libro xiij.
Die hant en is geen een instrument mer
veel Dye natuer heeft den verstandelen
11840[regelnummer]
mensch instrumenten ghegeuen die ha-
ren crachten bequaem sijn als die hant
daer veel vingeren ende diuers sijn op dat-
men ouermits dien die minste ende die
meeste dingen ghehouden mogen worden
11845[regelnummer]
want als die selue seyt Die sceppinghe
vander hant is bequaem tot veel werken
ende in werken die hem contrari sijn om hem
te verweren ende si is gedeylt ende wtgheste-
ken in veel delen ende een mensch mach een
11850[regelnummer]
deel alleen oerbaren ende twe delen of meer
wil hi na menigerhande manieren Item die
palme of dat hol vander hant der menschen he-
uet dese eygenscappen dat si nymmermeer
daer haer en crijgen al ist datter buten onder-
11855[regelnummer]
wijlen haeren wassen ende dat valt meest inder
mannen handen ende dat is om die ouerdragen-
de hetten ende die rechter hant is heter en-
de drogher dan die lufter hant ende daer om
is die rechter hant lichter wat te doen dan
11860[regelnummer]
die luchter | waer af aristotiles seyt libro ij. die
vieruoetighe dieren die winnende sijn die
hebben voeten voer die handen ende hoer
lufter voet en is niet los noch lichtelic
beroert als die lufter hant inden menschen
11865[regelnummer]
sonder inden elephant Elephas als aristotiles
seyt libro i. Die gebruuct eenre langer starker
nazen voer die hande ende daer mede neemt
hij die spise ende gheeftze den monde
ende oec so drinct hij mitter nazen ende
11870[regelnummer]
brenghet daer mede den monde ende dat
| |
[Folio 79v]
| |
en mach gheen dier doen dan hij Item
die voghelen ghebruicken den voeten voir
die hant als psitacus porphirio ende die
pellicaen want psitacus neemt zijn spijse
11875[regelnummer]
mitten voete ende net die spise mit sinen
voeten int water ende steect also ten mon-
de als porphirio doet Item die hant lijt
menichsins | als crampe verdorringhe
puysten kenen corroderinghe van wor-
11880[regelnummer]
men als van zuereu ende ioecsel beuin-Ga naar eindnoot11880
ghe ende ontsettinghe vanden iunctue-
ren ende gichte ende die crampe coemt
onderwilen van heten ende van drogen
humoren die de zenen verdroghen ende
11885[regelnummer]
onderwilen coemt zij van couden ende
vuchten humoren die de zenen venijnt
maect ende corrumpeertse ende beslui-
ten den ganc der gheesten daer binnenGa naar eindnoot11888
alst schijnt inden vergichten luyden ende
11890[regelnummer]
inden malaetschen der welcker handen
te samen ghetoghen werden van ver-
rotten ende ghecorrumpeerden humo-
ren die de zenen verteren ende verdrohenGa naar eindnoot11893
ende die handen verdorren oec om datmen hem dat
11895[regelnummer]
bequamelic voetzel ontrect | alst schijnt in-
den ouden menschen ende inden genen die zeer
arbeyden ende qualiken teten hebben ende
onderwilen van ongetempertheit der
hetten ende oec ouermits den ouerganc
11900[regelnummer]
die de derde vuchticheit verterende is
alst schijnt in ptisicis ende in ethicis dat
is inden ghenen die in teringhe gheual-
len sijn ende in deser ghelijcke ende onder-
wijlen om ghebrec vanden aderen ende
11905[regelnummer]
vanden zenen die bestopt werden want
van ghebreck der humoren ende der gees-
ten wort belet die regierlicke deucht ende
becommert vanden welken si dor worden ende
werden vander groyinge ende vander grofheit
11910[regelnummer]
des lichaems bloet gemaect ende verarmet
ende die puusten comen van gecorrumpeerden
humoren ende begeren dat ouerste vander
huut ende corrumperen dat vleysch mede bo-
uen van binnen ende als die huyt dan heffet
11915[regelnummer]
so wert si in puusten verkeert ende die kenen
ende die ioecselen ende deser gelike geuallen
van heten ende van scerpen humoren ende van ro-
ke die binnen der huut sijn die de huyt sni-
den mit hare scarpicheit ende scheyden ende
11920[regelnummer]
insniden dat ouerste vanden vleysch ende ma-
ken eerst ioecte ende tintelinge mer na ma-
ken si grote smartinge Item die gecorrum-
peerde humoer sculende onder die huyt
wanneer si niet wt gedreuen en wert noch
11925[regelnummer]
vander natuerliker hetten verteert en wort
die wort alleynsken vast meer ende meer ge-
corrumpeert ende wort in cleynen wormkens
verkeert die welke alleyncken corroderen-
de ende bitende maken tintelinge ende ioecte
11930[regelnummer]
Item die ontsettinge geschiet onderwijlen
van vallen of van slaen of van alte groter
persinge also dat van aldus sulker gewel-
dicheit dat lit wt sijnre stede gaet ende dat
brengt sware pine in ende alle die hant wert
11935[regelnummer]
al onmachtich wat te doen het geualt oec
wel van binnen als van te veel humoren dye
de zenen der iuncturen vercouden ende slap maken
also dat die iunctuer lichtelic ontset wert
Cyroga is dat hanteuel | als podagra dat
11940[regelnummer]
voeteuel ghenoemt is ende dese passi coemt
van grouen raeuwen humoren die inden leden
ende inden iuncturen vergadert ende te samen geclon-
tert sijn waer af dat die kootkens ende die
iuncturen verhart werden ende werden knopach-
11945[regelnummer]
tich ende alsulke siecte pleecht te comen in-
den handen van langher artetike ende si wort
kvum of nau genesen ist dat si lange duert
alsmen seyt ouer die amphorismen ende vele ander
siecten comen inden handen dair wi thans mede
11950[regelnummer]
liden op dese tijt Hier salmen wat toe doen
| |
[Folio 80r]
| |
datmen seyt inden amphorismen Twijf en wort
niet ambidexter dat is dat si beyden han-
den teuens niet en werct. op welc woert
galienus seyt Het sijn veel mannen die mit
11955[regelnummer]
beyden handen effen gelijc wercken dat
wi vanden wiuen niet gesien en hebben noch
gehoert twelc geschiet van gebreckelich-
eit haerre naturen want si is nauwe starck
genoech te wercken mitter rechter hant
11960[regelnummer]
ende alsoe veel myn in die lufter | mer die
mannen hebben starke zenen ende starke la-
certen aen beyden siden ende hebben starker
hetten ende dair om gheuallet dicwijle dat si
mit beyden handen wercken
11965[regelnummer]
Dat xxix. capitel vande vingheren
DIgiti dat sijn vingeren ende hieten di-Ga naar eindnoot11966
giti daer om datter x. sijn van decem den na-
me nemende want decenter is tamelic | ende
si hebben onder hem een waer getal ende een ta-
11970[regelnummer]
melike ordenanci als ysidorus seyt Die eerste
hiet pollex dat is een duym daer om dat hi
starker is dan enich vanden anderen ende
coemt van desen woerdeken polleo. die an-
der hiet index ende salutaris of demonstra-
11975[regelnummer]
tiuus want wij daer mede vol na alle grue-
ten ende alle dinc wijsen. die derde hiet me-
dius die welke onscamel is. die vierde
hiet anularius want daer aen tvingerlijn
draecht ende hi hiet oec medicus | want mit
11980[regelnummer]
hem plegen dye medici die oge salue te
vergaderen ende daer mede te bestriken Die
vijfte hiet auricularis want wij die oren
daer mede suueren ende krouwen als ysidorus
seyt Ende die vingeren werden alle gader van
11985[regelnummer]
drien benen ghemaect als constantinus seyt.
die deen aen dander gehanghen sijn ende die
vier vingheren sijn mitten pecten versament
wat pecten is dat is voer gheseyt ende die
duym wert versament mitter veteringhe
11990[regelnummer]
of hanginghe des binnensten vanden ar-
me ende die nederste knoepkens sijn meerre
dan die ouerste ende breder als die draghen-
de is want watter dragende is dat moet
vaster ende stiuer wesen dan datter gedragen
11995[regelnummer]
wort als constantinus seyt ende na aristotiles libro iij.
Die beroerlicheit der vingeren is bequaem
te nemen ende te houden Item die vingeren
sijn inder lancheit onderscheyden si sijn grace-
lic onder hem gesceyden ende gheuesticht mit
12000[regelnummer]
nagelen inden eynden ende hoe dat si grace-
liker ende rechter ende buechsommer sijn hoe
dat si tot menigen wercke abelre sijn ende
bequamer ende si sijn van luttel vleyschs om
die lichticheit des beroerens ende om dat
12005[regelnummer]
lichte geuoelen want daer en is niet in al-
le den lichaem dat nauwer tast dan dat eyn-
delste vanden vingheren ende dat is bi auon-
turen dat si also naden zenen sijn die welc-
ke int eynde vanden vingeren weder om bu-
12010[regelnummer]
ghen ende om die saefticheit der huut die
theynden aen den vingeren is als constantinus
seyt | ende die vingeren hebben oec dit eygen
dat si voir den eten grouer sijn dan naden
eten want een vingerlijn dat voir den eten
12015[regelnummer]
nauwe vanden vinger getogen mach wer-
den dat gaet naden eten lichtelic af als-
men seyt ouer den amphorismen. Mer ic
iacob meyn dattet verkeert is Item aristotiles
seyt libro vij. Die water vogelen hebben tus-
12020[regelnummer]
schen haren vingeren also meer haer cracht
ende hoer woninge is int water ende die vo-
gelen hebbende bescheyden vingeren bliuen
properlit biden water ende werden daer wtGa naar eindnoot12023
gespijst als wt dien dat inder aerden wasset
12025[regelnummer]
ende dese vogelen en eten geen vleysch noch
en leuen niet van enighen roue als dye
voghelen die cromme claeuwen hebben
aen haren vingheren die alle dieren eten
diemen beyten mach ende leuen vanden
12030[regelnummer]
bloede nochtans en eten si malcanderen
| |
[Folio 80v]
| |
niet mer si sparen so wat van haren ghe-
slacht is twelc die visschen niet en doen
want dicwijle eten si visschen die van ha-
ren geslacht sijn
12035[regelnummer]
Dat xxx. capitel vande naghelen
VNgula dat is een nagel ende is datGa naar eindnoot12036
vterste deel des vingers int ouer-
ste buten vanden vingeren geset als con-
stantinus seyt mitten vleysche ende mitter
12040[regelnummer]
huut hem nae bi geuoecht wes ligamen-
ten sijn vol koerden ende totten naghelen
comen aderen zenen ende arterien op dat si
dien voelen ende natnerlike hulp gheuenGa naar eindnoot12043
sullen | dese wassinghe is lanck ende breet
12045[regelnummer]
ende gelijct der grootheit vanden vinghe-
ren ende datter ouer wasset dat gaet ouer
tgheuoelen der zenen ende en geuoelt
niets niet ende daer om machmen die nage-
len corten sonder seer | want die naghelen
12050[regelnummer]
wassen ende men machse corten gelijc den
hare ende daer om wassen si lanck ende gaen
den eynde vanden vinger bouen als con-
stantinus seyt Die nagel wasset wt sommi-
ge oueruloedicheden die gheresolueert
12055[regelnummer]
sijn vander herten al totten eynden der vin-
gheren daer die roken die ingaende sijn
verdroecht werden vander vterster luchten
ende werden inder substancien van enen na-
ghel verwandelt | alsmen seyt int boeke
12060[regelnummer]
prenosticorum in commentis ende dat totter hul-
pen der eynden vanden vingeren die lich-
telic ghequetst souden werden om hare
dunnicheit wil ten waer dat si gewaernt
werden bijder hardicheit der nagelen want
12065[regelnummer]
die nagelen sijn hulpe der vingeren ende
oec een scierheit Item die nagel is mor-
wer dan dat been ende harder dan vleysche
of dan cartillago dat is een knoerselach-
tich vleysch alst oer ende dat voerste vander
12070[regelnummer]
nazen ende deser gelike ende hi is hoernach-
tich die naghel inder disposicien ende inder na-
turen ende daer om lucht hi ghelijck enen
hoern ende effen ghepollijst ende een luttel
doerschinich ende inden nagelen sietmen
12075[regelnummer]
onderwijlen of die mensch steruen sal of
niet want si sijn der herten seer nae bi ouer-
mits den arterien die vander herten comen
ende wanneer die hetten vander herten schey-
den so werden die nagelen swart ende ble-
12080[regelnummer]
ke ende daer om beteykenen si dicwijle den
doot alsmen daer seyt in libro prenosticorum
Item aristotiles libro vij. Die nagelen vanden
aernen werden crom ende werden plomp
wanneer si op haer eyeren sitten ende hair
12085[regelnummer]
iongen voeden ende haer vloegelen wer-
den wit ende si werden crancke ende dat heeft
die aern eygens so wanneer hi staet op
enen boem ende rust dat hi dan dicwijle sijn
claeuwen an siet of si yet plomp werden
12090[regelnummer]
want hi heeft die nagelen voer tzwaert
ende daer om op dat si niet gequetst en wer-
den soe en staet hi niet garen op steenroet-
sen als die selue seyt | ende soe wanneer dat
hi rust so buecht hi sijn nagelen inwerts
12095[regelnummer]
ende sluytse op dat si also behouden mogen
werden Dit selue doet die leeuwe ende die
dieren die cromme nagelen hebben Item die
selue seyt libro vij. Alle vogelen mit crom-
men claeuwen hebben cromme becken ende
12100[regelnummer]
cort ende enen grouen hals ende werden ghe-
spijst van vleysch ende beyten die vogelen
nochtans en etense van haren geslacht
niet noch en gerense niet te eten mer si vech-
ten wel onderlinge mitten becke ende mitten
12105[regelnummer]
naghelen ende scoren malcander om die wijf-
kens ende om hare nesten Item die nagelen
der vogelen werden verwandelt ende oec inden
dieren nader sceppenis te sien ende naden ge-
sicht want inden menschen waernen si dien
12110[regelnummer]
ende versierenen ende inden vogelen vestighense
| |
[Folio 81r]
| |
ende wapenen den vogel ende inden dieren soe
verwaren si den voeten ende scoyense waer
bi in sommighen dieren sijn die naghelen
ront ende heel als inden paerden ende in som-
12115[regelnummer]
mighen sijn si lanc ende afgesneden als in-
den verken. Men seyt van aristotiles libro xiij.
Alle dier dat knoken hoech staende he-
uet als die verken dat heeft ghesplitte
claeuwen ende die natuer set die starkich-
12120[regelnummer]
eit der dieren inden nagelen waer af a-
ristotiles seyt libro xiiij. Die natuer set altoes
die groyinge inden leden der welker die
dieren gebruken als si doet inden tanden
die welke sijn als sagen ende inden naghe-
12125[regelnummer]
len om die groylicheit ende hulpe
Dat xxxi. capitel vande zijde
LAtus dat is een side nae ysidorumGa naar eindnoot12127
daer om dat si scuult inden leggenden dat is
inden genen die leggen ende die lufter deel
12130[regelnummer]
des lichaems is trager wat te doen dan
die rechter side want inder rechter side is
dat beroeren abelste mer dat deel vander
lufter is starker ende ghemackeliker den
mensch enigen last aen te hangen want die
12135[regelnummer]
lufter side diemen leua hiet is geseyt van
leuando daer om dat si bequamer is yet te
heffen of te draghen als ysidorus seyt Want
die lufter side draecht altoes den boeke-
laer ende tzwaert den coker mitten pilen ende
12140[regelnummer]
den dolle ende ander lasten op dat die rechter
hant vry ende los wesen mach om wat te
doen ende dat si grijpen mach ter wapen | ysidorus
Die sieden werden seer gestarct mitten be-
nen vanden ribben | ende die ribben hietmen
12145[regelnummer]
daer om coste want si dat binnenste van-
den lichaem verwaren ende beheyndelic be-
houden sullen Item die ribben vander siden
werden ghemaect van veel beenren des
rugs ende sijn daer aengehanghen mit me-
12150[regelnummer]
nigerhande knoerselachtighen vleysch
die de voerscreuen beenren vergadert als con-
stantinus seyt Ende dese beenre hebben een
gelikenis na enen haluen cirkel die wel-
ke wanneer si van beyden siden vergaderen
12155[regelnummer]
aen dat rugbeen so schinet een cirkel te
wesen Ende als si mede aen die borst comen
als constantinus seyt Der been sijn xiiij. als
aen elker side vij. geset die welke mit vij.
crancken beenkens van kerstelighen vley-
12160[regelnummer]
sche aen gebonden werden inder gauelen van-
der borsten of aen die splanter der borsten
der welcker dat ouerste cranc ende kerste-
lich als een swaert gescarpt wert | ende
wort den monde der magen onder geset tot
12165[regelnummer]
enen bescherm des herten waer af datter
belopen mit allen xxx. beenre ende ij. inder
makinghe der borsten ende der zijden vanden
welken is daer xiiij. inden siden ende inder
composicien der borst | ende x. sijn daer after
12170[regelnummer]
bijden rugge ende viij. kersteliger beenre
die alle die andere te samen vergaderen als
constantinus seyt Item die zijden werden dicwijle
gequetst van saken van buten als van vallen
van slaninge van stotinge ende deser gelijc
12175[regelnummer]
ende onderwijlen van saken van binnen als van
lopinge der humoren in die hollicheit der rib-
ben ende daer omtrent ende onderwijlen comen
dair apostemen als pleuresis die welke
wasset van enen aposteme in die dunnich-
12180[regelnummer]
eit der ribben wes teyken sijn sericheyt der siden
saghe die scarp is ende hoest ende hi wort te
voersten bekent biden bloedigen spekel ist dat
hi van bloede comet | mer coemt hi van cole-
ra so is die spekel geel ende ist van fleumen
12185[regelnummer]
so is die spekel wit | ende ist van melancolien
so is die spekel brunachtich nochtans co-
met hi selden van melancolioser humoren
als inder practica gehouden wert ende alsul-
ke apostemen wanneer si inder siden gewor-
12190[regelnummer]
telt werden soe brenghen si grote sericheit
in ende vlammighe ende dan en mach die
| |
[Folio 81v]
| |
sieke daer op niet leggen noch slapen als-
men seyt in prenosticis dattet goet is dat
een mensche rusten mach opter ziden ende
12195[regelnummer]
sonderlinge op die rechter side wanneer
die mensch in scarpen saghe is ende in he-
ter sochten leyt want het is een teyken
dat die steden daer omtrent niet gheapos-
temeert en sijn ende dat die gheestelike le-
12200[regelnummer]
den vryer sijn ende dat si hem breet maken
mogen op dat die mensche hem te bat ver-
ademen mach want die mage noch die
ander leden en drucken die gheestelike
leden niet ende het geualt oec vanden on-
12205[regelnummer]
derscoten daert ydel is ende onder den rib-
ben dat daer wijnt vergadert wort ende dat
hi daer inden vellekens vanden ribben
besloten wort waer af dat prekelinghe
ende grote weute wort twelc mit opruspen
12210[regelnummer]
best en wech gaet ende geuallet onderwijlen
van toelopinge der grouer humoren dat
die stede bestopt wert ende verhart. ende daer
om verharden die steden vanden siden al-
te seer of trecken te samen of si werden ho-
12215[regelnummer]
ge geheuen ende daer om seytmen in pre-
nosticis ypocratis | prenosticeren dat is
dingen te seggen van enen sieken hoe dat
hi hem thyeren sal als leuen of steruen dair
om seyt hi in prenosticis Inden onderscho-
12220[regelnummer]
ten sijn si sonder sericheit ende sijn si morwe
of weke ende sijn si wel gecomponeert ghens
ende harwaert so ist goet | mer sijn si barnen-
de ende swerende ende mitten cramp wijde
wtghestrect ende sijn si vercrompen als in-
12225[regelnummer]
den cramp pleecht te vallen ende sijn si on-
gelijc onderlinghe ende is enich van hem die
pols groot als springhinge dat is quaet
want het beteykent nauwicheit des a-
dems ende verureemdinghe des sins twelc
12230[regelnummer]
waer is inden genen die in scarpen zage
leggen ende sonderlinge als dat gesicht vre-
selic is ende ongeordineert als die selue com-
mentator seyt mer is dat beroeren der o-
gen gheordineert so en isser so grote vre-
12235[regelnummer]
se niet
Dat xxxij. capitel vande rugge
DOrsum dat is die rugge van durici-Ga naar eindnoot12237
e geseyt dat is vander hardicheit
daer om dat hi harder is dan die ander
12240[regelnummer]
delen des lichaems int ouerste oft een
steen waer aen te tasten ende is starc om te
draghen ende durachtich om te lijden den
last als ysidorus seyt Die rugge hietmen oec
tergum in latijn daer om dat wi daer op
12245[regelnummer]
legghen twelc die mensch alleen mach
doen ende die ander beesten leggen opten
buke of opter zijden Ende als ysidorus seyt soe
hiet die rugge daer om tergum van te-
ro teris terere dat is wriuen want die rug-
12250[regelnummer]
ge wort mit meniger pinen gewreuen niet
alleen die rugge der dieren mer oec dye
rugghe der gewapender menschen | als
die selue seyt ende oec remigius | tergum
mach geseyt werden van teros in griex
12255[regelnummer]
dat is rotundum in latijn ende ront in duyt-
sche daer om dat die rugghe des diers
heeft een ronde ghedaente ende daer om
oec dat alle die benen des lichaems wer-
den gefondeert opten rugge alst scip op-
12260[regelnummer]
ten bodem of naden bodem vanden sceep
Item als ysidorus ende constantinus segghen soe
beghint die rugghe vanden aftersten des
hoefds ende strect al henen bijden nyeren
Item die rugge is gemaect van veel be-
12265[regelnummer]
nen ende knoken ende dat was noot om vier-
derhanden saken Inden eersten want hi
is een fondament van alle den anderen
op welcke alle die andere benen gheset
sijn alst scip is gheset opt middelste des
12270[regelnummer]
bodems Inden anderen want die rug-
ghe is beschermer ende een decsel der bin-
| |
[Folio 82r]
| |
nenster darmen Inden derden want dye
rugge is een hulpster ende een leydtsman
der zenen die vander herssen comen tot meni-
12275[regelnummer]
gherhande steden des lichaems neder-
waert gaende op dattet willich beroeren
ende dat voelen ghens ende harwert gestort
mogen werden ende geleydt Inden vierden
dat die rugge een stuerer wesen sal des
12280[regelnummer]
morchs dat vander herssen neder coemt en-
de dat hijse vander quetsinghe van binnen
bescherme Item dat dier is van veel benen
ghemaect op dattet hem te lichteliker op-
richten mach ende bugen mach ende op dat-
12285[regelnummer]
tet den last diet op hem crijcht te starkeli-
ker dragen mach Item die benen vanden
rugge hieten spondilia dat sijn knoken
ende si sijn hol op dat dat morch datter
langs pleecht te leggen datmen nucha
12290[regelnummer]
hiet te lichteliker gedragen ende geuoert
mach werden totten nedersten leden om een
willich beroeren te maken want die doecht
ende die natuer vander herssen ende van nucha
is alleens als constantinus seyt Ende daer om is
12295[regelnummer]
si mit enen dubbelden velliken ghecleet
als die herssen als die selue seyt waer dat
sake dat dit morch inder pipen vanden rug-
ge van enigher saken belet waer of ghe-
quetst soe wort die doecht der sielen ghe-
12300[regelnummer]
quetst ende wort becommert in sinen wercken
ghelijc als die herssen becommert wort
want een dier dat in nucha gequetst wert
dat sterft licht ende daer om heeft die na-
tuer die knoken hart ende senich gemaect
12305[regelnummer]
ende scarp ende teckich op dat dat morch bin-Ga naar eindnoot12305
nen te bat beschermt worde ende om alle
quetsinge te wederstaen ende die huut of dat
velle vanden rugge is daer dicker ende har-
der dant anders waer is ende dat is om die
12310[regelnummer]
sake voerscreuen Item die rugghe lijdt dic-
wijle veel passien van binnen ende van buten
want van buten lijdt hi slagen ende villinge
ende menigerhande quetsinghe ende van bin-
nen lijdt hi crampe als treckinge der ze-
12315[regelnummer]
nen ende veruullinghe der humoren ende be-
stoppinghe der weghen ende der toepaden
ende steecten ende menigerhande passien
Dat xxxiij. capitel vander borsten
PEctus dat is die borst ende is een be-Ga naar eindnoot12319
12320[regelnummer]
nich deel ende dat ouerste tusschen den mam-
men ende den pulpas pulpa dat is vleysch
sonder vetheit dat is die stede tusschen den
tween siden voer bouen aen der borst een
goede span breet ende sonderlinge die spaci-
12325[regelnummer]
e die is tusschen den tween mammen als
ysidorus seyt Item nae ysidorum ende constantinum soe
ist fondament borst inden rugghe gheset
des welcs een grote hollicheit is op dat
si verwaren sal die dingen die daer binnen
12330[regelnummer]
sijn geset ende si dat hert ende die longen mit-
ten anderen geesteliken leden verwaren sal
ende beschermen ende die grootheit vander
hollicheit der borsten was noot ende orbaer-
lic op dat die longen ghens ende harwert
12335[regelnummer]
gebreedt mach werden om den heten ro-
ke des herten te vercoelen ende die borst
was benich ende zenich om die meerre
starkicheit wil ende om die meerre bescher-
menis der leuentliker leden Item die
12340[regelnummer]
borst wort omganghen binnen mit eenre-
hande vellekens mit een eenrehande vet-
ticheit ende wort dair mede geuesticht om
des voetsels wil der natuerliker hetten om
die hetten te bat daer binnen te behouden
12345[regelnummer]
ende om die saefticheit der coutheit vanden
benen der borsten Item als constantinus seyt so
sijn daer twe hollicheden inder borst van
malcanderen mit eenrehande vellikens
ghescheyden ende dese scheydinghe was
12350[regelnummer]
noot op die auontuer of die blasinghe der
borsten in enen deel bij enigen gheual ver-
| |
[Folio 82v]
| |
loren bleue of after ghelaten worde dat
dan die ander hollicheit een hulp waer ende
gehouden worde totter bewaringe des
12355[regelnummer]
diers want worde daer die adem in be-
sloten een mensche soude lichte steruen
Item dat hert ende die longen werden mit
vellekens te samen gebonden ende op dat si
wt hare steden ganghen mogen ende ghe-
12360[regelnummer]
weyndt werden als constantinus seyt libro ij. capitel
xv. Die borst is een fondament der man-Ga naar eindnoot12361
nen ende dat niet alleen om der sciericheit wil
mer oec om der hulpen wil want mit hare
vleyschicheit decken si die borst ende tem-
12365[regelnummer]
peren die coutheit des beens vander borst
ende beschermense oeck vander butenster
quetsinge der couder luchten Item die
menschelike borst is een alre edelste lit dat
wesen mach want het is die stoel der wijs-
12370[regelnummer]
heit ende die woninge der hetten des le-
uens ende der groylicheit ende der starcten
want wanneer si wel gedisponeert is mit-
ten binnensten die onder haer besloten sijn
ende dat die gans ende gesont sijn so sijn alle
12375[regelnummer]
die ander leden des lichaems bat te vre-
den ende te starker in haren wercken ende
ist oec verkeert dat die borst mit haren toe-
behoren sieke is of qualiken te vreden so
is alle dat ander veruolch des lichaems
12380[regelnummer]
verarghet ende qualiken daer an Item dye
borst lijdt menich sins als wanneer die ze-
nen ende die ligamenten vanden hals pipe
mit groter couden gheslagen werden ende
werden in haren wercken belet ende onder-
12385[regelnummer]
wijlen van alte groter hetten ende droech-
ten die sijn substancialige humoer verte-
rende is die de zenen der borsten vercrimpt
alst schijnt in ptisicis ende in ethicis als in-
den genen die verteert sijn van alte groter het-
12390[regelnummer]
ten ende onderwijlen van alte groter bloedi-
gher vuchticheit of van fleumiger vuch-
ticheit vervullende die wege vander bor-
sten waer af dat onderwijlen stickinge coemt
ende onderwijlen heescheit ende afhalinghe der
12395[regelnummer]
stemmen als constantinus seyt Ende onderwij-
len van corrupter humoren die vergadert
is inden vellekijns der borsten vanden wel-
ken die borst apostemeert wort ende die a-
dem wert becommert also dattet dier onder-
12400[regelnummer]
wijlen smoert ende onderwijlen lijdtse vander
aenbindinge der andere leden die ghe-
quetst werden | want wanneer die stroet
of die longen of die mage gequetst wer-
den so moet die borst van node liden en-
12405[regelnummer]
de die passien der borsten sijn seer vrese-
lic ende sonderlinghe die binnenste om die
sibbicheyt der herten daer die stoel des
leuens is want het hindert hair meer die
steecte van binnen al is dye steecte cleyn
12410[regelnummer]
dan een grote wonde anderswaert inden
arme of in een ander lit die sceppenis van-
der borst wort verwandelt inden mensch
ende inden voghelen als aristotiles seyt want
die mensch heeft een brede borst ende een
12415[regelnummer]
luttel verheuen vander rechter side ende vander
lufter side ende midzen slecht twelc is een
teyken van modicheyden ende van doech-
den ende geen dier en heeft mammen inder
borsten dan die mensch ende die elephan-
12420[regelnummer]
ten Als aristotiles seyt libro ij. Die dieren heb-
ben mammen inder siden of inden buke | als
die verken honden ezels ende die coyen als
die selue seyt Si hebben veel vruchten die
de mammen inden buke hebben Alst open-
12425[regelnummer]
baert inden honden ende inden verken dan die
dieren die inden borst mammen hebben alst
schijnt inden mensche ende inden elephant die
nijmmermeer of selden meer winnen dan een
vrucht Als die selue seit libro v. Die voge-
12430[regelnummer]
len hebben ghemeynlic een scarpe borst
ende sonderlinghe die voghelen die te
| |
[Folio 83r]
| |
rouen pleghen als aernen ende valken en-
de haer gelike die mit crommen becken
sijn ende mit crommen claeuwen of nagelen
12435[regelnummer]
ende die luttel vleysch hebben ende goede
vlucht ende scarp gesicht want si sien haer
spise seer verre ende daer om heffen hem
die vogelen seer hoge inder luchten meer
dan die ander vogelen als aristotiles seyt libro ij.
12440[regelnummer]
Die scarpicheit der borsten in alsulken vo-
ghelen is een bewisinge van moedicheden
ende van goeden geslachte als ysidorus seyt van-
den hayck dat die moedigher is inder bor-
sten dan inden beck of inden voeten Die
12445[regelnummer]
hayck is gewapent ende daer om is hi
moedich inder borsten want inder luchten
slaet hi sinen roef ende werpten neder ter
aerden
Dat xxxiiij. capitel vande mammen
12450[regelnummer]
MAmilla dat is een mamme om der ron-Ga naar eindnoot12450
dicheit wil hiet si mamilla want maso in
griex dat is rotundum in latijn ende ront in
duytsche | als ysidorus seyt Papilla dat is dat
tepelken vander borst of thoeft twelc dat
12455[regelnummer]
kint begrijpt mit sinen lippen ende suucter
dat melck wt ende wort daer om gehieten
papilla wantet vanden kinderen ghetast
wort van palpo pas pare. Item die man-Ga naar eindnoot12458
nen worden borsten gehieten want nader
12460[regelnummer]
dracht ist dattet bloet niet verteert en is o-
uermits natuerliken voetsel so bloyet en-
de drijft bijden toepade in die mammen ende
ouermits die doecht van haer so crijget
een gedaente van melc ende begint te wit-
12465[regelnummer]
ten als ysidorus seyt. Item als constantinus seyt
so siju die mammen van clieriger substancienGa naar eindnoot12466
ghemaect als van morwen ende witten vley-
sche als die natuer des melcs is. Item
die aderen ende die arterien sijn clierich in-
12470[regelnummer]
der substancien vanden mammen ende daer
ondermenget bijden welken dat bloet mit-
ten geest gestort wert totten mammen ende
die mammen sijn oec inder borsten gheset op
dat si bijder herten wesen souden op dat
12475[regelnummer]
ouermits der cokinghe der hetten vanden
hert dat bloet lichteliker verkeert mocht
werden inder naturen van melke want dat
bloet comende ouermits der holre aderen
totten hart ende daer na voert gaende tot-
12480[regelnummer]
ter borsten ende ten lesten schietet doer tot-
ter mammen ende verwandelt hem daer ouer-
mits cracht der hetten in haren spongiosen
vleysch in een melkige natuer ende tvley-
sche vander mammen is bol vleysch ende hol
12485[regelnummer]
ende open als een spongi waer bi dat si be-
quaem is om melck te winnen ende te crij-
gen totten voetsel eens yghelics kints
Item die mamme heeft dit eygen alsmen
seyt ouer den amphorismen Dat die wi-
12490[regelnummer]
uen die haer dracht verwerpen sullen dien
slappen die mammen Waer af die selue y-
pocras seyt Is dat sake dat die rechter
mamme morwet of slappet na dien dattet
een vrouwe onfangen heeft dat is teyken
12495[regelnummer]
dat si een knechtkijn verwerpen sal | ende
slapt die lufter mamme so salt een maech-
dekijn sijn ende slappen si beyde so sal si ver-
werpen tknechtkijn ende tmeyskijn wes re-
den daer galienus bewijst in commentis dat
12500[regelnummer]
die cleynicheit der mammen beteykent lut-
telheit des melcs | want als dat kint sijn
volcomen voetsel niet en heeft so moet
die vrucht verworpen werden Item ypo-
cras seyt den wiuen inden welken dat bloet
12505[regelnummer]
verkeert totten mammen beteykent toeco-
mende raserie wes reden is na galienum
want wanneer dat warme hete oueruloe-
dighe bloet loept totten mammen ende ist al-
so dattet ouermits groter hetten in ghe-
12510[regelnummer]
nen melc verwandelt mach werden ende dat
bloet geresolueert is in scarpen roke soe
| |
[Folio 83v]
| |
begeert dat hoeft ende also brenget razeri
in die men mania of melancolie hiet om die
bedroefenisse der herssen Item die selue seit
12515[regelnummer]
int selue boeke is dat sake dattet twijf die
menstrua houden wil so sal si coppen set-
ten op die mammen dat is onder den aderen
vander mammen die vanden moeder op clim-
men Als galienus seyt want ouermits die
12520[regelnummer]
aenhalinge der coppen so wert dat ouer-
uloedighe bloet aengehaelt totten mam-
men ende also wort dye onderste lopinge van-
den menstruum te minre of gheminret
als die selue galienus vertelt Item hi seyt
12525[regelnummer]
int selue boeke Is dat sake dat een wijf
die kint draecht dat melck vten borsten
loept dat beteykent een crancke vrucht
mer ist dat die mammen hart sijn dat betey-
kent een gesonde vrucht Item als dye
12530[regelnummer]
mammen seer cleyn sijn ende daer magher-
heit bi is dat is teyken van cranckicheit
der vrucht naden ontfanc ende is oec tey-
ken dattet gecorrumpeert is ende datter mis-
dracht wesen sal Item is dat sake dattet
12535[regelnummer]
een knechtken is so is die rechter mam-
me meerre dan die lufter ende salt of ist een
meysken soe is die lufter mamme meerre
ende dese teyken sullen eerst wesen als die
dracht hem bestaet te roeren | als aristotiles seit
12540[regelnummer]
libro xix. Item als die selue seyt Dicwijle
werden die mammen alte hart als si alsoe
veel melcx hebben ende vander bewrongelin-
ge ende ist datter een haer op wasset als si
so hart is so gheualt haer grote pijn ende
12545[regelnummer]
grote siette ende men hietse pilosa | ende dieGa naar eindnoot12545
zericheit en sal niet vergaen voer dattet hair
wt is als aristotiles daer seyt Item die sel-
ue seyt int seste boeke Dat die dieren die
veel mammen hebben die hebben veel sonen
12550[regelnummer]
ende hebben die mammen beneden hangen
alst schijnt inder teuen ende inder soegen | ende
als die soch baert of werpt soe gheeft si
horen eersten zoen die eerste mamme den an-
deren die ander mamme ende also voert van-
12555[regelnummer]
den anderen. Ende die dieren die luttel mam-
men hebben die hebben luttel kinder | alst
wijf ende die elephant die hebben haer mam-
men inder borsten staende Die mamme is een
lit dat behoeflic is totten voetsel der drach-
12560[regelnummer]
ten ende is ontfangende dat menstrualighe
bloet totter winninghe des melcs als si
dat onsuuer bloet ontfangen heeft dat su-
uert si ende verduwet ende maket soet ende dicke
ende beschermt dat hert ende die borst | ende si
12565[regelnummer]
onderscheit dat geslacht ende die ouderdom
ende bewijst wanneer die dracht ghecorrum-
peert is ende si is ront langwerpelt zenich
ende vleyschich hollachtich ende open als een
spongie etcetera alsmense den tanden der cleyn-
12570[regelnummer]
re kinderen reyket
Dat xxxv. capitel vanden longhen
PVlmo dat is die longen ende is blaes-Ga naar eindnoot12572
ballich des herten In die longen is een
geest die welc al blasende ende arbeydende
12575[regelnummer]
die lucht ontfaet ende wt seyndt want si is
altoes in enen stedigen beroeren als in a-
demende ende wt | als ysidorus seyt Item die lon-
gen is ghemaect van morwen vleysche ende
van luchtigen ende is gelijc gecoaguleerde
12580[regelnummer]
scuum als constantinus seyt wes hulp is op
dat si dat hert al om beuangen sal ende die
coude lucht hem toe brengen op dattet hert
in getempertheiden bliuen sal ende die longen
is oec een instrument des geests ende der
12585[regelnummer]
stemmen dye gheest was noot om des
herts wil op dattet ouermits aentreckin-
ge der luchten vercoelt mocht werden ende oec
ouermits hare engicheit die rokighe o-
ueruloedicheit wtghedreuen mocht wer-
12590[regelnummer]
den ende daer om is die longen midzen tusschen
thert ende die stroet op dat die lucht vluchs
| |
[Folio 84r]
| |
totten hert niet in breken en soude op dat
si mit machten die ontfangen lucht tem-
peren soude Item die longen is een ghe-
12595[regelnummer]
likenisse eens cellekens ende onthout die
coude lucht om die hetten des herten te
saeftigen want die stemme en mach niet ge-
maect werden sonder die longen noch die a-
dem | als aristotiles seyt libro xiij. Ende daer om
12600[regelnummer]
om die voerscreuen saken is dat vleysch vander
longen morwe ende licht ende hol op dattet
lichtelic die lucht verwandelen mach in
sijnre naturen Inden anderen op dat die le-
uendige geest also te lichteliker gangen
12605[regelnummer]
mocht inden ventrikel des herten | want
ventrikel dat is voer geseyt | thert heeft
drie ventriculen dat sijn drie vaetken bin-
nen daer dat bloet des herten in leyt om
te behouden dat leuen der sielen ende is ghe-
12610[regelnummer]
meyn Als aristotiles seyt Dat alle dier dat a-
demende is heeft een longen ende alle gan-
gende dieren ademen ende sommige wa-
terighe dieren ademen als die delphin
dat sijn meerswijn Item alle dieren die
12615[regelnummer]
winnen hebben een swarte longen ende heb-
ben oec veel bloets om die hetten der na-
turen Item die longen des diers dat eye-
ren leyt is cleyn ende droghe ende mach op-
geblasen werden ende heffen of swellen als
12620[regelnummer]
aristotiles seyt ende als die selue seyt libro xij. som-
mige dieren en hebben gheen longen mer
si hebben voer die longen een dinc dat si
brancus hieten Item die selue seyt libro xvi.
Alle dier dat longen heeft is heter dan
12625[regelnummer]
dat geen longhen en heeft ende het heeft
oec veel meer bloets dan dat ander Item
die longen lijdt dicwijle veel passien on-
derwijlen van humoren die vten hoefde
comen zigen inden pipen vander longen en-
12630[regelnummer]
de dan werden daer veel passien of nader
wandelinge der humoren of na meniger-
hande vloyinghe der humoren die totten
beghinselen der humoren vlieten | als sijn
squinanci dat is een swel in die stroet of
12635[regelnummer]
in die kele | ende ptisis hoest heescheit scar-
picheit der stemmen ende deser gelike ende on-
derwijlen lijdt si van vergaderinghe die in-
den pennen der longen vergadert sijn daer
ptisis af coemt dat die luden ptisick maect
12640[regelnummer]
ende ander veruaerlike suucten alst schijnt in-
den genen die bloet spuwen of etter als
constantinus seyt Item onderwijlen lijdt si van
vlceracien hare properre substancien ende
dat geschiet van scarpicheit der humoren da-
12645[regelnummer]
lende totter substancien der longen ende al-
sulke passie en wort niet lichtelic genesen
want wanneer die substanci der longen ge-
ulcereert is of versworen vander scarpicheit
der humoren om die cranckicheyt ende
12650[regelnummer]
dunnicheit der longen so en mach si niet lich-
telic genesen werden om die stedelike be-
roeringe want si moet altoes in roerin-
ge wesen want wanneer si also doergaet
is vander sweringe so schiet die lucht dye
12655[regelnummer]
si nae haer trect altemael doer ende en
mach daer niet gehouden werden waer
bi dat si dat hert niet te punt dienen en can
dattet getempertheit crege ende daer om
moet dat hert in hem seluen vulen ende ver-
12660[regelnummer]
gaen Item aristotiles seyt libro xiij. Is dat sa-
ke dat enich dier ademt in sinen eten ende
valter dan enighe spise int hol vander lon-
ghen so coemter die hoest af of worgin-
ghe of stickinge want die hoest en is an-
12665[regelnummer]
ders niet dan een beroeren der doecht die
daer gesielt is om wt te cruden die ouer-
vloedicheit bijden instrumenten des geests
als constantinus seyt Daer selstu vergade-
ren vten voirscreuen dingen dat die lon-
12670[regelnummer]
ghen properlick is een instrument des
herten dat si dat hert vercoelt ouermits
| |
[Folio 84v]
| |
die subtilicheit hare substancien ende ver-
andert die aengetoghen lucht ende vormt
die stemme ende nymmermeer en is si stil-
12675[regelnummer]
le want si maecter haer onderlinghe en-
ghe ende wijdt haer seluen ende spreyt dye
lucht totter veruollinghe der hetten ende
behout die in haren ballighen ende gaet-
kens want also lange mach een dier le-
12680[regelnummer]
uen onder den water sonder smoren als lucht
inden longen besloten mach houden en-
de ouermits der hollicheit haers beroe-
rens soe beroert si die lucht ende maectse
puer ende geeft den leuendigen geest dat
12685[regelnummer]
is der herten stedich voetsel ende si scheydt
dat rijc des herten vanden anderen sinli-
ken instrumenten ende si wint ende maect scu-
mighe humoren ende si omuaet zidelic of
ter siden die substanci des herten ende wan-
12690[regelnummer]
neer si yet lijdt mit enigen ongheual soe
haest si ter doot want si bedroeft ende belet
dat werc der leuendiger doecht Alle de-
se dingen seyt constantinus aen een of bijder
ordinancien
12695[regelnummer]
Dat xxxvi. capitel vander herten
COr dat is thert als ysidorus seyt corGa naar eindnoot12696
wort geseyt van cura | cura dat is sorge
daer om dat alle sorchuoudicheit ende alle
sake der consten int herte blijft ende is twelc
12700[regelnummer]
der longen na bi is als wanneer dat hert
van gramscepen onsteken wert dattet dan
mitter hulpen der natter longen weder
ghetempert worde ende het is int middel
des diers geset op dattet tot alle den le-
12705[regelnummer]
den ende leuen beroeren geuen soude als
ysidorus seyt Item als constantinus seyt so is thert
een vleyschige substanci vol vilmen en-
de hart langwerpelt ende ront dat hert
was hol om die behoudinge der hetten
12710[regelnummer]
Item thert is fondament van alle den
lichaem ende het was dair om vilmich op
dattet te lichteliker al breydende ende en-
ghende hem te bat roeren soude ende het
was oec hart op dattet niet lichtelic ghe-
12715[regelnummer]
quetst en soude werden ende het was oec
ront op dat die meere oueruloedicheyt
vanden geesten in hem gemaect mocht
werden Ende het was oeck langwerpelt
op dattet inder scarpicheit te bat gripen
12720[regelnummer]
soude die hetten Item die substanci des
herten wort geset tusschen beyde die hol-
licheden vander borst int middelste des
diers op dat die leuendige geest gedra-
gen mach werden vander herten als van-
12725[regelnummer]
den center totten circumferencien alle des
lichaems | centrum dat is een dinck dat
recht midzen staet of leyt als dye aerde
of dat aertrijck inder werelt ende alle dingen
die daer omtrent sijn dat hietmen circum-
12730[regelnummer]
ferencien ende also is dat hert een centrum
int lichaem ende alle die ander leden die daer
om staen bouen beneden ende besiden dat
sijn circumferencien Item dat hoeft des
herten datmen tscarp hiet dat wort ghe-
12735[regelnummer]
set aen die lufter side des vuchten lich-
aems | ende want in desen scarpen deel des
lichaems die leuendige geest meest groy-
et ende woent daer om wort die pols starc-
ste geuonden inden lufteren arme ende dat
12740[regelnummer]
hert des menschen neycht meest ter luf-
ter siden op dat die coutheyt der lufter si-
den te bat getempert mach werden ouer-
mits der hetten des herten want die luf-
ter side van naturen couder is dan die rech-
12745[regelnummer]
ter side Item dat hert heeft twe hollich-
eden als dye lufter dye ter scarpicheyt
gaet ende die rechter die daer binnen onder
is ende dese hollicheden werden ventricu-
len des herten genoemt ende tusschen de-
12750[regelnummer]
sen ventriculen is een gat dat van som-
mighen ader genoemt wert of die holle
| |
[Folio 85r]
| |
wech | dit gat is tegen die rechter side al
breet ende teghen die lufter side al nauwe
ende dat was noot op dattet bloet dat van-
12755[regelnummer]
den rechteren ventrikel coemt gesubtijlt
worde ende also soude die leuendige geest
of die geest des leuens te lichteliker ge-
wonnen worde Item augustinus seyt int boe-
ke vanden onderscheyde der sielen ende des
12760[regelnummer]
geests dat inden rechter ventrikel des her-
ten meer is vanden bloede dan vanden
geest ende inder lufter meer vanden geest dan
vanden bloede want daer wert die leuent-
like ghewonnen om dat dier leuende te
12765[regelnummer]
maken also wort die geest ghebreydet o-
uer al den lichaem ouermits sommige ar-
terien ende dat lufter deel des herten heeft
een dubbelt gat dat een binnen den arte-
rien der ader die dat bloet draget vander
12770[regelnummer]
herten totter longhen Dat ander gat is
daer die meeste arteri wt coemt die wel-
ke fonteyn is alder arterien van alle den
lichaem bijder welker die pols inder her-
ten gewonnen wort ende machtelic in dye
12775[regelnummer]
lufter side om der saken wil voirscreuen
ende also oec die rechter side heeft ij. gate-
ren dat een gat in een ader diemen hol a-
der hiet draghende dat bloet vander leuer
totter hollicheit der herten vanden an-
12780[regelnummer]
deren gate gaet wt een ander vander arte-
rien om dat si die longen voeden sal ende
dese gaet werden gedect mit sommighen
vellekijns die tbloet wt seynden vander
herten tot inden geest | daer na wortet ge-
12785[regelnummer]
sloten verbiedende sinen wederkeer | ende in
elken ventrikel des herten is een eenre-
hande stuck buten twelc den cleynen oer-
ken gelijct ende dese twe stucken des her-
ten hieten cleyne oerkens inden welken
12790[regelnummer]
die aderen ende die arterien gewortelt wer-
den ende gheuesticht Item thert heeft in
sijnre breetheit sommige kerstelighe be-
nen die welke hieten stoel des herten Item
om dat hert gaet een eenrehande doecs-
12795[regelnummer]
ken twelc men capsula cordis hiet ende
dit doecsken wort geconsolideert of vast
ghemaect mitten doecskens der borsten de-
se panniculus of doecsken en wort niet al-
te na der herten geuoecht op dat sijn be-
12800[regelnummer]
roeren niet belet en wert twelc der herten
noot was op dattet een fondament we-
sen soude der natuerliker hetten waer af
dat dier ghewonnen wort | hier toe heuet
constantinus geseyt libro iiij. capitulo xij. Item aristo-
12805[regelnummer]
tiles seyt libro ij. Datter geen lit en is inden
lichaem inden welken tbloet also fix is
als int hert tbloet der longhen en is niet
fix mer inder herten ist fix. Item die
selue seyt libro ij. Thert is in allen dieren
12810[regelnummer]
midzen geset vander borsten sonder inden men-
sche want des menschen hert neycht ter
lufter siden ende dat deel des herten neycht
totten binnensten der borsten in allen die-
ren sonder inden vissche want dat scarpe
12815[regelnummer]
deel in desen hangt ten hoefde waert in
die stede der vergaderinge vanden branken
Item inden seluen seyt men dat alle dier
hebbende bloet dat heeft hart ende leuer
Item die selue seyt libro xij. Inden hert ist
12820[regelnummer]
beghin vanden aderen ende daer is die eer-
ste doecht die bloet scept | ende sijn bloet is
suuer claer ende hete ende meest van sin ende
het is den verstande bequaem Item int
selue boeke tbeghin des voelens der sie-
12825[regelnummer]
len is inder herten ende die sin of tvoe-
len ende hert sijn altoes stedelic ende men
seyt int xiij. boeke | dat dat hert wort int
voerste deel der borsten gheset ende int
middel | want het is beginsel des leuens
12830[regelnummer]
ende alle beroeren | ende alle sin is in hem
Die sin ende dat beroeren en is niet dan
| |
[Folio 85v]
| |
int voerste deel des herten ende daer om wor-
det dat middel ende dat leste onderschey-
den ende die adem gaet eerst totten binnen-
12835[regelnummer]
sten des herten ende die natuer der sceppin-
ge vanden herte is vanden aderen en-
de is vanden gheslacht der aderen en-
de die gheleghentheit des herten is be-
quaem want het is gheset in die voerste
12840[regelnummer]
stede ende in die ouerste want dat alre e-
delste is dat wort natuerliken in die edel-
ste gheset ende dat herte is edelre dan alle
die ander leden ende dair om ist int middel
des lichaems geset der welker men van
12845[regelnummer]
node behoeft want het is vervullinge der
dieren ende een conplement noch daer
en is gheen lit aen den liue dat also no-
dorftich totten liue is alst hert | want wan-
neer thart ghewont is so sterft dat dier
12850[regelnummer]
ende daer om is tlichaem des herten mid-
sen ende sijn sceppenis is in enen dicken
lichaem dat natuerlic hol is wantet be-
ghin vanden aderen is van hem of wyt
hem ende is hol om te ontfangen dick
12855[regelnummer]
bloet om te behoeden des beginsel des
beroerens ende in genen leden en is bloet
sonder aderen dan inder herten alleen want
dat bloet coemt vter herten ende gaet inden
anderen aderen | ende het en coemt totter
12860[regelnummer]
herten niet van anderen steden want dat hert
is een fonteyn ende een beginsel des bloets
ende het is dat eerste lit datter bloet heeft
alst getoent wert vter anathomien | want
die sceppinge des herten openbaert eerst
12865[regelnummer]
bloedich ende het is tbeghinsel dat beroer-
lic is alle ghenoechliker dinghen ende
der hinderende dinghen ende int gemeyn
soe beghinnen wt hem die beroeringhe
alre sinnen ende keren weder tot hem ende
12870[regelnummer]
sijn doecht wort ghespreydt tot allen le-
den na eenre manieren ende in sommigen
dieren wert een been int hert gheuonden
als inden paerde ende inden herte ende in
aldus sulken dieren die grote herten heb-
12875[regelnummer]
ben want men set dat been int hert om een
onderstant te wesen ghelijc datmen be-
nen set in anderen leden ende int herte der
dieren die grote herten hebben sijn drie
ventriculen of cellekens ende inden dieren
12880[regelnummer]
die cleyne herten hebben is der twe ende
daer om sal een buke wesen int herte des
diers want thert sal die stede wesen daer-
men tbloet ontfanghen sal dat puer en-
de ghetempert wesen sal inder quanti-
12885[regelnummer]
teyten ende qualiteyten dat is inder groot-
heit ende inder ghedaente ende is seer
heet ende vucht wantet hert is tlit daer die
eerste doecht in is hier toe heeft aristoti-
les gheseyt libro iij. daermen veel dingen
12890[regelnummer]
seyt van deser materien Item libro xvi. dat-
tet hert sal tslot wesen des diers ende dair
om wortet hert eerst ghescapen ende om
die hetten des herten ende om den wt-
ganc der aderen van hem soe heeft dye
12895[regelnummer]
natuer een cout lit geset recht in contra-
ri des herten als die herssen | ende daer
om wert dat hoeft ghescepen inder win-
ninge nader sceppinge des herten | het
gheualt dattet hert lijdt of vander me-
12900[regelnummer]
debijndinghe der andere lede | als con-
stantinus seyt of van sijns selues onghe-
tempertheit Ende is dat sake dat die ouer-
gaende hetten inder herten domineert
dat is bouen gaet so siedet dat bloet her-
12905[regelnummer]
teliken op inder herten ende wort seer be-
roert ende alsoe wort die vulicheit des
gheests ghequetst ende worde dat hert van
alte grote coutheit gedwonghen so sou-
de dat bloet bewronghelt werden of ge-
12910[regelnummer]
congeleert ende alsoe sonder dan die dootGa naar eindnoot12910
na comen ende onderwijlen lidet van enen a-
| |
[Folio 86r]
| |
posteme die sijn huusken venijnt want dan
en leuet dat dier niet langhe Item thert
coemt wel beuinghe toe ende dat coemt van
12915[regelnummer]
wateriger vuchticheit die ghesprenkelt
is inden vellekens vander herten die wel-
ke belet die tamelike breydinghe ende sijn
enghinghe waer af dat den sieken dunct
dattet hert geroert wert van stede te ste-
12920[regelnummer]
de Item hem geualt oec gebreck vander
ontbijndinge der geesten of der geesteli-
ker doecht ende oec valt hem ghebreck van-
der wtwaseminghe der geesten ende dat ge-
schiet anter van alte groter veruullinghe
12925[regelnummer]
die de doecht beswarende is ende scheyn-
dende is of van alte groter ydelinge die
de doecht of craft ontbonde alst openbaert
inden genen die den hertuanc crijgen | ende
in sommigen menschen na alte groten sweet
12930[regelnummer]
of nae alte scarpe suucte Item dat hert
lijdt onderwijlen van sommigen venijnden
ende corrumpeerden roke die doer totter her-
ten schiet ende die de wege des herts cor-
rumpeert waer af dat die doot coemt son-
12935[regelnummer]
der vertreck Item onderwijlen lijdet van-
der verstoppinghe der hoelre aderen waer
af dattet voetsel der herten geweyghert
wert In desen ende in menigen anderen pun-
ten soe lijdt dat hert als constantinus seyt libro
12940[regelnummer]
xx. capitulo xxiij. noch seyt galienus in tegni
dat die doecht ende die complexi des herten
wort ghetoent bi desen teykenen als bijder
grootheit des ademens ende bijder snellich-
eit des pols ende bi sijnre stedicheit dat hi
12945[regelnummer]
niet af en laet ende bi sijnre manlicheit | ende
bi sine haeste werckinghe bi gramscip bi
coenheit ende bi verwoetheit bijder breetheyt
der borsten ende bi sijnre ruwicheit | alle dese
beteykenen grote hetten inder herten ende al-
12950[regelnummer]
le dingen die dese contrarie sijn beteyke-
nen contrari op welke stede hali seyt in-
den conment Dattet hert inden mensch
hem heeft als die wortel inden boem ende
die arterie die wassende is vten lufteren
12955[regelnummer]
ventrikel is gelijc den bloke des boems
ende die verre vander herten is die wort ge-
splantert in tween delen vanden welken
die een opwaert gaet ende die ander neder-
waert ende die werden ghedeylt ter ma-
12960[regelnummer]
nieren van eenre garden van telgheren
ouer alle tlijf totten arterien daer thaer
staet ghesprayt inder huyt op thoeft en-
de wanneer thert gebraydt wort so wer-
den alle die arterien te gader breet ghe-
12965[regelnummer]
maect ende wanneer thert ghedwongen
wert so werden alle die arterien teuens
ghedruct ende ouermits hare breydinghe
wort die coude lucht aenghehaelt van-
den butensten des herten tot sinen bin-
12970[regelnummer]
nensten ende inden dwanghe wort dye
vuylste roke wt gheperst die in hem ge-
wonnen is ende trecten wt tot den buten-
sten ende daer bi wort sijn hetten bescudt ende
ouermits dier bescuddinge of wachtin-
12975[regelnummer]
ge wort sijn complexi ghelijc gemaect | ende
als die selue seyt Die beroerlike doecht
die welke inder herten gheuesticht is loept
bijden arterien tot enen ygeliken deel des li-
chaems ende draecht elke sijn proper leuen
12980[regelnummer]
ende sijn eygen leuendige hetten die doecht
dient der herten dat op doende ende die cou-
de lucht na hem treckende ende dat sluytende
wint rokige wazem inder herten verdriuende
of wt driuende waer af ist dat die borst
12985[regelnummer]
ende die arterie ende ander instrumenten des le-
uens gesont sijn so dienen hem die doechden
in haren werken ende wanneer si sieke sijn so
en sijn si hem niet onderdanich waer bi dat
die goetheit of die quaetheit der dienen-
12990[regelnummer]
der instrumenten vorderen den harte of
si becommerent om sijn wercken te vol-
brenghen. want wanneer dat starck is
| |
[Folio 86v]
| |
ende heeft leden die hem onderdanich
sijn ende hem wel hebben inden bereyden
12995[regelnummer]
ende inden nauwen of dwange so coemter
voert een starke ademinghe ende een star-
ke pols ende een starke werkinghe nader
goetheit des instruments ende der doechden
ende wanneer die doecht cranc ende cleyn is
13000[regelnummer]
so en macht die arterien niet wtsteken tot
allen deylinghen waer af dat coemt een
minre ademinge ende een minre pols Item
is dat sake dat dat hert alte cout is of al-
te vucht so sal die pols morwe wesen ende
13005[regelnummer]
die mensch sal beroeft sijn van sijnre man-
licheit ende sal blode inder koenicheyt we-
sen ende traech ende abel inder borsten en-
de blote vander rokigher wazem waer
af coemt luttelheit des haers ende is ther-
13010[regelnummer]
te alte cout ende alte droghe soe salt enen
serpen pols maken ende enen harden en-
de enen cleynen ende die ademtocht der luch-
ten sal traech sijn ende dun sonderlinge ist
dat die borste cleyn is ende nauwe hier toe
13015[regelnummer]
heeft haly geseyt ouer tegni galieni en-
de hier mede ist ghenoech gheseyt van-
der herten.
Dat xxxvij. capitel vanden ademe.
ANhelitus cordis et pulmonis datGa naar eindnoot13019
13020[regelnummer]
is die adem des herten ende der lon-
ghen is een beroeringe om die aentrec-
kinghe der couder luchten totter ghe-
tempertheit der ingeborenre hetten en-
de ghewonnen mitter wtstotinghe des
13025[regelnummer]
seluen want dat hert en mach in gheen-
re wijs deruen die aentreckinge der luch-
ten ende waert sake dattet een cleyn tijt rus-
tede vander aenhalinghe der luchten soe
soudt ghequetst werden of het soude te
13030[regelnummer]
niet gaen daer om heuet contrari beroe-
ringhe want alst die longen breet maect
soe trecket die lucht ende alst die longen
enghe maect soe verdriuet die lucht we-
der Item die adem is een ghetempert-
13035[regelnummer]
heit der hetten vanden herte bij aentrec-
kinghe der luchten ende wtdriuende den
rokighen wazem des herten is die adem
suuerende ende is voedende die ghees-
te des leuens ende der sielen ende hi thoont
13040[regelnummer]
welc gheest daer starc of cranc is als bo-
uen vanden proprieteyten der longhen
gheseyt is Item inden ademen so wor-
ter meer vanden gheest aengehaelt dan
wtghecroden daer en gaet gheen cleyn
13045[regelnummer]
deel int voetsel des leuendigen gheests
want hi neemt hem seluen binnen der lon-
ghen ende alsoe langhe leeft een dier son-
der sticken als hem die geest buten sluut
tusschen den instrumenten des adems.
13050[regelnummer]
Item wanneer die instrumenten des a-
dems liden so wert die gheest ghecorrum-
peert ende wert verwandelt nader ghe-
daenten des instruments datter liden-
de is als constantinus seyt Item die a-
13055[regelnummer]
dem lijdt oec onderwijlen van ghebrec
der doechden die de zenen beroert ende
regiert ende onderwijlen vander bestop-
pinghe der dienres des gheesten die wel-
ke coemt van grouer humoren of van gro-
13060[regelnummer]
uer wijndicheit die den wech des adems
bestoppende is of van enighen aposte-
me der longhen die de doeken beswaren-
de waer of van alte grote hetten des her-
ten ende der longen die daer bouen gaen-
13065[regelnummer]
de waer vanden welcken alle die adem
cort wordet ende dun | ende is die adem
snel ende cleyn dye beteykent vreemde
hetten die de doecht versmoert ende ver-
wint machtelijc ende is die tastinge he-
13070[regelnummer]
te ende daer dorst ende droecheyt der ton-
ghen nae volget ende adem cleyn ende cout
ende dat in scarpen coertsen dat is teyken
| |
[Folio 87r]
| |
vander doot ende sijn traecheit beteykent
gebreck der doechden dat hi sinen adem
13075[regelnummer]
niet van hem steken en mach ende coutheit
des adems beteykent dat die hetten die
natuerlick wesen soude wt sijn ende betey-
kent een gebreck der doechden inder sub-
stancien des harten ende des geests van-
13080[regelnummer]
den seluen instrumenten Item die adem
wert verkeert van gemeynre corrupcien
der binnenster leden als inden malaetschen
inden welken die adem stinckende is en-
de gecorrumpeert want haer adem corrum-
13085[regelnummer]
peert die gene die bi hem comen geliker-
wijs dat die adem eens serpents datmen
regulus hiet al blasende dye lucht cor-
rumpeert ende doot die voghelen die vlie-
gende sijn als auicenna ende constantinus seggen
13090[regelnummer]
Dat xxxviij. capitel vander maghen
STomachus dat is die maghe | sto-Ga naar eindnoot13091
machon in griex dat is ostium in latijn ende
het is doere in duytsche daer men in gaet
daer om datmen ouermits der maghen die
13095[regelnummer]
spise daer in doet of datter dye spise in
gaet ende si is een doere des buucx ende si
seynt die spise voert totten darmen | als
ysidorus seyt Item als constantinus seyt so is die
maghe ront langwerpelt ende hol binnen
13100[regelnummer]
serp inden bodem ende vilmich hebbende ij.
monden den enen nederwaert ende den ande-
ren opwaert | ende si is serp ende vilmich op
dat si die ghenomen spise te bat houden
mach want waer si binnnen euen slechtGa naar eindnoot13104
13105[regelnummer]
ende wellich so soude die spise wtgaen on-
uerduwet ende si was dair om vleyschach-
tich inden bodem op dat die verduwinge
gestarct mocht werden want dat vleysch
is hete ende vucht wt welke gedaente son-
13110[regelnummer]
derlinge die sceppenisse groyt inden li-
chaem des diers ende si was ront op dat si
te meer die spise grijpen souden Item had si
van eenre andere figuren gheweest als
driehoect of des ghelijcs so soude daer
13115[regelnummer]
lichteliken vulnisse in gegadert hebben
want alsulken forme en mocht niet ghe-
droecht werden vander oueruloedicheyt
om der hoeken wil | ende si was langwer-
pelt op dat si ouermits hare alte groter
13120[regelnummer]
rondicheit die geestelike lede niet en quet-
sede ende op dat si te lichteliker den ouer-
sten ende den ondersten toe geuoecht mocht
werden Item die mage ende ten voersten
die menschelike maghe int ouerste is si
13125[regelnummer]
nauwe ende int onderste breet ende dat was
noot want die mensche rechter is dan e-
nich ander dier soe gaet sijn spise altoes
nederwaert ende daer om was haer die wijt-
heyt beneden noot op dat si veel spisen
13130[regelnummer]
gripen mocht ende onthouden Item si
was oec zenich om dye begrijpelicheyt
der meerre subtijlicheit om dier starcten
wil des appetijt op dat si vander leueren
ghecoect mocht werden ende op datter
13135[regelnummer]
meerre hetten bewijst mocht werden van-
der leuer totter cokinghe der spisen Item
die leuer omgordt die maghe mit haren
vijf pijpkens gheuende haer hetten en-
de warmte ende ontfaet die sapicheit en-
13140[regelnummer]
de dye humoer daer tbloet af coemt bij
sommighen aderen die welke die mey-
sters in medecinen meseraycas hieten ende
die leuer verkeert die humoren in bloe-
de in starker werckinghe der hetten en-
13145[regelnummer]
de noch seyt constantinus waert dat die
maghe substancialiken warm waer soe
verduut si die groue spise ende verteert die lec-
kere ende verduut meer dan si begeert ende om der
gelikenissen wil so soect si seer die warme
13150[regelnummer]
spise noch si en mach geen honger liden mer
die coude mage en verduut die groue spi-
se niet wel ende worter schier af beswaert ende
| |
[Folio 87v]
| |
verwandelt die spise haestelic in zueren
ende in gecorrumpeerden humoren Item die
13155[regelnummer]
droghe maghe heeft haest dorst ende si be-
geert vuchte spise mer si verduut luttel
hier toe heuet constantinus geseyt libro i. capitulo xiiij.
Item het geuallen der maghen als die
selue seyt libro x. capitulo xxvi. menigerhande
13160[regelnummer]
passien | als quade verduwinge rokicheyt
dyarria vomitus dat is coringe of spijn-
ghe nockinge opblasinghe ruspinge ende
dese dingen gheuallen wt menigerhan-
de saken onderwijlen van quader complexien
13165[regelnummer]
ende onderwijlen van quaden maecsel onderwi-
len van alte groter vervullinge onderwij-
len van alte groter scarpicheit onderwijlen
van putrefactien der seluer humoren | pu-
trefacti dat is verrottinge | onderwijlen van
13170[regelnummer]
gebreck der onthoudenis der spisen | on-
derwijlen vander gedaente der spisen van
welker spise die mage geprekelt ende ge-
steken wort of dat die spise alte vet ende al-
te wellich is dat si weder wt glijdt | onderwij-
13175[regelnummer]
len van cranckicheit dat die mage die spi-
se niet van haer steken of cruden en mach
ende die mage en lijdt alleen van haer sel-
uen niet mer om dat si aen ander leden ghe-
coppelt ende gehangen is want wanneer
13180[regelnummer]
die leden liden so moeten si mede liden
want die mage is een meyster kock van
alle den lichaem ende si ontfaet dat voet-
sel alle der leden want si geuet voert al-
le den leden.
13185[regelnummer]
Dat xxxix. capitel vander leueren.
EPar of iecur dat is al een dinc en-Ga naar eindnoot13186
de is leuer in duytsche dair om dat
si den stoel des viers heeft in haer dat van
onder op vliecht totter herssen ende daer na
13190[regelnummer]
totten ogen ende totten anderen sinnen ende
totten anderen leden seyndet die herssen
voert ende ouermits hare hetten tsap dat
si na haer ghetogen heeft dat wandelt
si in bloede welc bloet si voirt den ande-
13195[regelnummer]
ren leden bewijst om dat lichaem te voe-
den Item inder leueren is die stoel der
weelden ende der begheerten wes vterste
of eynden fybre hieten want si sijn wat ver-
heuen ende die mage omgripende die het-
13200[regelnummer]
ten totter verduwinge der spisen gheuen-
de of reykende ende si hieten daer om fibre
want si vander touerien gedraghen wor-
den totten outaren der sonnen ende als
die gheoffert ende ontsteken waren wor-
13205[regelnummer]
den daer antwoerde ghegeuen hier toe
heuet ysidorus gheseyt Item als constanti-
nus seyt soe is die leuer een warm lit en-
de een hol ende vellich inder rechter si-
den des diers geset ende die mage dair
13210[regelnummer]
onder geset op dat si ouermits hare het-
ten die eerste verduwinghe helpe si is oec
bloedich ende inder verwen root want ha-
re sapicheit is verkeert in bloediger hu-
moren ouermits hare groter hetten | en-
13215[regelnummer]
de si is een luttel hardt op dat si niet hae-
stelic ghequetst en mach werden Item si
wert verwandelt inden menschen inder
grootheit ende inder veelheit der delen
want si is inden menschen meerre dan in
13220[regelnummer]
anderen dieren of beesten. Ende tgetal
hare grootheit is in sommigen twiuou-
dich ende dat te minsten in sommigen drie-
uoudich of vieruoudich of wort ten mee-
sten vijfuoudich geuonden Item vander
13225[regelnummer]
breeder hollicheit der leueren coemt een
ader ghaen diemen porta vanden mey-
sters hiet ende dese ader eer si wt gaet wer-
det in vijf aderkens gedeylt die welcke
die delen der leueren in gaen want die le-
13230[regelnummer]
uer trect nae haer die sapicheit der eer-
ster verduwinge bi sommigen aderen in ha-
re hollicheit ende bijder opsiedinghe der na-
| |
[Folio 88r]
| |
tuerliker hetten als die ander verduwinghe
gedaen is verkeert sijt in eenre bloediger
13235[regelnummer]
massen ende in die natuer der vier humoren
ende datter hete ende vucht is dat gaet in die
natuer des bloets wes ontfangher sijn
die aderen ende dattet heet ende droge is datGa naar eindnoot13238
gaet in die nature van colera wes eygen
13240[regelnummer]
ontfangher is dat kistken der gallen ende
datter cout ende droge is dat gaet in die na-
ture van melancolien wes woninge is die
kiste der milten mer datter nat ende wate-
rich is gaet inder naturen van fleumen wes
13245[regelnummer]
proper ontfanger is die longen vten wel-
ken openbaert dat die leuer is een begin
ende een fondament der natuerliker doech-
den ende een alte groten hulpe der eerster ver-
duwinge inder maghen ende si is volmaken-
13250[regelnummer]
de die ander verduuwinghe inder hollicheit
hare substancien ende si is scheydende dat
puer vanden onpuren ende si is ouerseyn-
dende elken lede sijn voetsel ende si is ver-
weckende die bitterlike minne ende si is oec
13255[regelnummer]
ontfangende menigherhande siecte ende
passie Item die leuer lijdt onderwijlen van
starker hetten waer af dat die pori dat sijn
die cleyne gaetkens geopent werden van
welker openinge die wtvliegende doecht
13260[regelnummer]
te myn werct onderwijlen van alte groter
couden die benemende is dat si dat aen-
getogen sap niet verkeren en kan in bloedi-
ger naturen ende dan so coemter dicwijle
die watersocht of want water socht an-
13265[regelnummer]
ders niet en is | als die philosoeph seyt
dan dwalinghe der verduweliker doecht
int hol vander leueren want wanneer dese
doecht dwaelt ende gebreect in haren wer-
ke so moet dat bloet corrumperen ende als
13270[regelnummer]
dan dat quaet bloet also verduwet is tlich-
aem datter dan sijn voetsel af genomen
heeft dat moet van al druytende ende hef-
fende wtghesteken werden waer af die
watersocht dan coemt Item die leuer
13275[regelnummer]
lijdt oec van dat haer wegen bestopt wer-
den | het gheualt dicwijle dat die groue
ende die taye humore inden aderen der le-
ueren vergadert werden te samen waer af
als dat besloten bloet niet wt ghaen en
13280[regelnummer]
mach dat is een sake der voedinghe ende
der bestoppinghe Item het geualt van
alte groter hetten die de bloedighe hu-
moer verdrogende is ende die substanci van-
den aderen der leueren vercrimpende waer
13285[regelnummer]
bi dat hem tbloet niet vriliken spreyden
en mach om te voeden dye ander leden
des lichaems dat selue mach onderwij-
len gheuallen van alte groter couden die
de humoren congeleert ende die toepa-
13290[regelnummer]
den der leueren bedwinct ende verbiedt
die lopinghe des bloets om die leden te
voeden Item dat selue geualt van enen apos-
teme die de substanci der leueren beswaren-
de is ende winnende vulnis ende stanc in ha-
13295[regelnummer]
re substancien Item dat selue geualt van wijn-
dicheit die daer in besloten is die de vel-
lekens vander leueren wt steect ende maect
daer zericheit ende heffinge van dat die le-
den daer qualiken geordineert sijn Item
13300[regelnummer]
dicwijle geuallet dat die leuer lijdt van al-
te veel lopinge des bloets welcke lopin-
ghe gheschiet vander openinghe der
aderen die vander leuer comen ende dat
geualt anter alte veel of alte groter scar-
13305[regelnummer]
picheit des bloets of van alte grote ver-
vullinghe of van cranckicheden dat sijs
niet houden en mach of van alte groten
arbeyde als constantinus seyt Item noch
seyt galienus in tegni vander naturen
13310[regelnummer]
ende vanden teykenen der complexien
vander leueren Een teyken so wanneer
dat die leuer heet is soe werden dye an-
| |
[Folio 88v]
| |
der aderen dat gheen pols aderen en sijn
breet ende verheffen hem op welker stede
13315[regelnummer]
haly seyt so wanneer die hetten der leue-
ren bouen gaet ende verwint so heft die leuer
ende die meeste ader vander leueren wort ge-
breydet ende als die grote gheworden is
so werden die ander aderen groot dat geen
13320[regelnummer]
pols aderen en sijn in alle den leden ende
dat bloet wert warm ende dair af coemt on-
derwijlen die ghele colera ende inden voirt-
ganc des tijts na den staet dat een men-
sche volwassen is wert die ghele colera
13325[regelnummer]
verbarnt ende wert swarte colera ende van dese
swarte comen menigerhande passien | mer
onderwijlen wederstatet die coutheit der gro-
ter hetten vander leuer | want vander herten
als vanden ouersten ende den edelsten le-
13330[regelnummer]
de so wert die leuer gematicht in haren
wercken | ende dat selue seyt aristotiles libro xiij.
daer hi thert set voer der leueren want-
tet haer beghin is ende regiertse Item so
seyt galienus dat die coutheit der leueren
13335[regelnummer]
getempert wert vander hetten des herten
ende dat teyken dat die leuer vercoudt ende ver-
droecht is | dat is dit | die aderen sijn smal
ende enge of nauwe ende luttel bloets ghe-
likerwijs dat die morwicheit der aderen
13340[regelnummer]
ende veelheit des bloets is een teyken der
vuchticheit Item hali seyt dat selue dat
die leuer is een fonteyn der vuchticheit
vanden lichaem | waer af | want si wortel
is der humoren ist dat die leuer droghe
13345[regelnummer]
is soe en mach si geen lit weder brenghen
totter humoren of totter vuchticheyt op
dat si wederstaen mocht hare droecheit
Item die droecheit ende die vuchticheit van-
der leueren wort cleyn of groot nader dis-
13350[regelnummer]
posicien des herten Item die leuer is een
edel lit van wes veranderinge dat lichaem
verandert wert ende gheeft dat voetsel ende
die voedelike doechden ende dien anderen
nedersten leden oec sonder middel ende geef-
13355[regelnummer]
tet totten ouersten ouermits der herten
naden oerdel van galienus | ende aristotiles set
verkeert om libro iij. Dattet hert alle die voer-
screuen dingen doet ouermits der leueren
ende welc hair die waertste waninge is van
13360[regelnummer]
hem beyden dat laet ic den oerdel der an-
dere meesters ende hier mede ist genoech
gheseyt vanden proprieteyten der leue-
ren
Dat xl. capitel vander gallen.
13365[regelnummer]
FEl dat is die galle daer om dat si dieGa naar eindnoot13365
balch is die de humoer draechtGa naar eindnoot13366
ende is alre bitterste vanden ouerganck
der roder colera Als ysidorus seyt Item dat
kistken der gallen is eenrehande velle-
13370[regelnummer]
ken opten hoeuel der leueren geset en-
de heeft twe sprantelen of twe vorcksken
bijden enen wort die rode colera gedra-
ghen tot den instrumenten | op dat dye
doecht dye daer wt driuende is bij dien
13375[regelnummer]
instrumenten ghestarct mocht werden.
ende op dat die darmen ouermits hare
scarpicheit te bat ghezuuert mogen wer-
den | ende ouermits der ander soe wort
die colera ter maghen ghedraghen op
13380[regelnummer]
dat si helpen sal totter verduwinghe o-
uermits hare hetten Item die galle is
een heet lit ende een droghe dat den hue-
uel der leueren onder gheset is ende is
properlic die colera ontfanghende wes
13385[regelnummer]
hulp is op dattet bloet vander colera ge-
suuert worde want dat bloet soude ont-
steken werden vander tegenwoerdich-
eit der colera en worde die oueruloedich-
eit vanden colera in dat kistken niet gedaen
13390[regelnummer]
ende ouermits hare hetten so is si een hulpe
der cokinge ende ouermits hare subtilicheit
so is si doergaende ende ouermits hare
| |
[Folio 89r]
| |
smeringhe ende hare scarpicheit so is si
stekeude ende die darmen vretende ende ver-Ga naar eindnoot13394
13395[regelnummer]
weckende die oueruloedicheit ende die
stinckende dingen wt te werpen ende is van
alte groter hetten seer bitter | ende men
machse oec verwandelen alsmen daer soe-
ticheit vanden bloede toe menget | hier
13400[regelnummer]
toe heuet constantinus geseyt Item als aristo-
tiles seyt libro ij. Soe en heeft die meer-
swijn gheen gal Alle geslachten van vo-
gelen van visschen heeft gal nae tmeeste
ende nae tminste ende bi auonturen sal die
13405[regelnummer]
gal wesen in alsulken darme ende wort di-
ueers gemaect want onderwijlen int ouer-
ste onderwijlen int middel onderwijlen int ne-
derste ende sommige dieren hebben die gal
verborghen als die duuen die wachtelen
13410[regelnummer]
ende die zwaluen ende sommighe hebben die
gal groot inder leueren ende inden buke ende
inden darmen als die hayck ende die wu-
we Item int xiiij. boeke vanden dieren | som-
mige dieren en hebben geen gal mit al-
13415[regelnummer]
len Als tpaert die ezel ende die elephant
ende die kemel en heeft oec geen beschey-
den gal mer hi heeft cleyne aderen dair
die gal in is. Item sommighe menschen
hebben een grote gal inder leueren ende som-
13420[regelnummer]
mighe niet ende is eenrehande vergader-
de oueruloedicheit als een heffe inden
buke nochtans oerbaert dye de natuer
inden buke tot een eenrehande hulpe
Inden anderen die een ghesonde leuer
13425[regelnummer]
hebben ende der welke bloet natuerlic soet
is anter men vint in dien geen gal of ist
datmense vint so is si cleyn ende dat in seer
cleynen aderen ende daer om is die leuer
alsulker menschen van goeder verwen ende
13430[regelnummer]
soeter dan die ander Ast valt dat een dier
ene schone leuer heeft ende wort oec ghe-
uonden dattet onder den hals harde soet
is niet bijder gauen der gallen tot eenre ste-
de | mer die steden dye daer vaste bij sijn
13435[regelnummer]
werden te soeter ende die gal ouermits ha-
re subtilicheit ende scarpicheit hore substan-
cien is si die groue humoren in snidende
ende verteert die mit hore droecheit want si
is nut inden cellekens vanden ogen om
13440[regelnummer]
dat gesicht te claren ende te scarpen ende om
af te doen dat gewelt of den wederstoet
des sienliken geests ende sonderlinge die
gal vanden hauic ende der ander vogelen
die hem mit rouen generen Als gheseyt
13445[regelnummer]
wort in viatico constantini etcetera Dat bloet
wort geuenijnt van te veel humoren en-
de vander opsiedinghe der galliger hu-
moren die weder totter leuer coemt ende
dat geuenijnt bloet ouer geseyndt totten
13450[regelnummer]
voetsel der leden verwandelt die ende ve-
nijntse ende brengt een verwe in die tus-
schen groenen ende swarten is van wel-
ker passien dit teyken sijn venijndicheit
alle des herten groten dorst bittericheit
13455[regelnummer]
des monds | sweringe des voerhoefts
tintelinge vanden oren die vrijn soffra-
nich mit gheliken scuum ende een stede-
like soffranighe coringe ende onderwij-
len geuallet dat die pori dat sijn die cley-
13460[regelnummer]
ne sweetgaetkens vander kisten der gal-
len ghestopt werden waer af dat die co-
lera die leuer quetst ende venijnt of brengt
alsulke passi in waer af constantinus seyt
in viatico | so wanneer dat slot der gallen
13465[regelnummer]
lijdt ende haer doecht ghebreect mitter
welker si die rode colera wt pleecht te
trecken nochtans dat die colera blijft so
wert si vanden bloede gheuerwet ende
verandert Item het gheualt oeck wan-
13470[regelnummer]
neer een aposteme gheworden is inden
weghen bijden welcken die colera gaet
totter gallen waer af wanneer si weder-
| |
[Folio 89v]
| |
keert totter leuer so spraytse haer mitten
bloede ouer alle tlichaem want is dat sa-
13475[regelnummer]
ke dat die nederste porus gestopt wert so
climt si totten ouersten wege als totter
magen waer af dattet aensicht geel wert
ende die mont bitter ende droge ende inder ma-
gen barninghe ende dorst ende die vrijn mit-
13480[regelnummer]
ter grouer vrinen of heffen begint te wit-
ten daer om dat die colera also verre van-
der leueren is ende vanden nyeren daer die
vrijn plach gheuerwet te werden ende ist
dat dat ouerste porus of gaetken verstopt
13485[regelnummer]
wert so verwet colera die nederste ende daer
openbaren teykenen die den eersten contra-
ri sijn | als die selue constantinus seyt Hier me-
de ist vander gallen genoech
Dat xli. capitel vander milten
13490[regelnummer]
SPlen dat is die milte van supplen-Ga naar eindnoot13490
do dat is vervullen geseyt want si die luf-
ter side vervult die der leueren contrari is
op dat si niet ydel wesen en soude vter wel-
ker si meynen dattet lachen comen soude
13495[regelnummer]
want ouermits der milten so lachen wi ende
ouermits der gallen so werden wi toernich
ende mitter herten smaken wi ende mitter hers-
sen voelen wi ende mitter leueren minnen
wi ende wanneer die stantaftich sijn soe is
13500[regelnummer]
dat dier gans ende heel | als ysidorus seyt En-
de na constantinum so is die milt in die luf-
ter side gheset wes form natuerlic lan-
gwerpelt is ende een luttel ter maghen
waert is si hol | ende ten ribbenwaert is si
13505[regelnummer]
hoeuelachtich ende in desen tween steden
so is si omgecleedt mit tween doecskens
mer die milt sal twe aderen hebben bijder
welker eenre ader si die swarte colere na
hoer trect vanden bloede der leueren ende o-
13510[regelnummer]
uermits der ander ader so seyndt sijt ter
maghen also veel dats ghenoech is om
horen lust te conforteren Item die hulpe
der milten is dat si tghebreck vervullen
sal dat in dye lufter side is op dat si van
13515[regelnummer]
rechte contrariheit der leueren antwoer-
den sal tot der behoudinghe der maghen
op dat si om der suueringe wil vander le-
uer na hoer trecken mocht die heffen des
bloets ende ouerseyntet alsoe veel alst der
13520[regelnummer]
starcheit der magen genoech is totten ap-
petijt Item die disposici der milten is dun
ende open spongiosich op dat si te lichteli-
ker die heffige humoren na hoer trecken
mach ende weder wt seynden mach | ende si is
13525[regelnummer]
swart om die ghelikenisse der melancolio-
ser naturen daer si een onthoutster af is
ende si is oec geset tusschen den ribben ende
der magen om die ghetempertheit der
lufter siden ende om hoerre coutheit wil
13530[regelnummer]
Item die milt lijdt onderwijlen van ghe-
breck des houdens ende dat is wanneer si
die humoer tot hoer niet trecken en mach
of dat si na hoer getogen heeft totten an-
deren steden te wisen Item onderwijlen van
13535[regelnummer]
verstoppinghe wanneer die groue ende
slimige humoren bestopt werden inden we-
gen der milten ende werden daer vergadert
waer af dat hoer werken belet werden.
Item onderwijlen lijdt die milte van alte
13540[regelnummer]
grote vervullinghe der humoren want die
humoren die totter milten vloyen om dye
gelikenisse van hoer werden aengehaelt
ende en werden niet genoech geydelt want
si werden daer vertayt ende werden inder hol-
13545[regelnummer]
licheit der milten verhardt also seer dattet
schijnt of die substanci der milten wiesse
mer na der sentencien meyster ypocras
ist dat die milte groot is ende tlichaem ma-
ghert ende die milt oec dorret so bestaet
13550[regelnummer]
tlichaem te vetten want die middelbaer-
heyt der milten ende dye meer neycht ter
cleynheyt dan ter grootheyt beteykent
| |
[Folio 90r]
| |
goetheit der complexien als constantinus seyt
libro x. capitulo xxvij.
13555[regelnummer]
Dat xl. capitel vande nederste darmen.Ga naar eindnoot13555
VIscera dat sijn die nederste darmenGa naar eindnoot13556
als ysidorus seyt die welke den leuent-
liken leden onderdaen sijn welke darmen
sijn voetwisschen of bedde der ouerster
13560[regelnummer]
leden Item als constantinus seyt Die dar-
men sijn eenrehande leden binnen onder-
linge hem te gader houdende die hol sijn
ende ront ende die geleyt sijn bijder lancheit ende
bijder breetheit des buucs der welcker
13565[regelnummer]
maecsel ende substanci der magen gelijct | ende
der darmen sijn int getale vi. vanden wel-
ken die drie subtijl sijn die bouen verga-
dert sijn ende die drie sijn grof ende die begin-
nen vanden ondersten die eerste darm van-
13570[regelnummer]
den drien subtilen hiet duodenum want hy
in sijnre lengden nader maten eens yge-
lics menschen is van xij. vingeren breet
ghemeten ende die wert ten rugwaert op-
ghericht ende en wert ter geenre andere
13575[regelnummer]
side waert gedruct Die ander hiet ieiunium
want die darm is altoes ydel vander spi-
sen ende het seggen die wise ende oec die ge-
ne diet besocht hebben dat wanneer een
dier doot is dat dan altoes dese darm y-
13580[regelnummer]
del geuonden wort | nochtans seggen dat
hare som dat dat geseyt wert vanden ge-
nen die de luden plegen te sniden dat hy
alle dinghen van hem werpende is ende en
hout niet vanden dinghen die daer in ghe-
13585[regelnummer]
nomen sijn tot sinen voetsel. Dye derde
darm hietmen subtijle ende is den anderen
darm ghelijc | mer nochtans en wert hi
nymmermeer sonder vullinghe van spisen
gheuonden Item vanden grouen darmen
13590[regelnummer]
so hiet die eerste orbus ende heeft int sub-
tijl eynde enen mont ende die darm is daer
om also ghehieten dat hi beroeft is van-
den anderen monde want die ander darmen
elck twe monden hebben ende die darm en
13595[regelnummer]
heefter mer een alleen ende daer om is hi
als een sack | want hi ontfaet veel ende hy
geeft luttel wt bi dat die ander doen | mer
die ander darm die onder orbo of onder den
sack geset is hiet yleon ende dese gaet van-
13600[regelnummer]
der rechter siden in die lufter ende men hie-
ten yleon daer om dat in dien darm een
passi plach te comen diemen yliaco passio
hiet ende noch hiet ende die derde darm hiet
colon in griex ende die is recht versament
13605[regelnummer]
mitten nedersten monde van alle den li-
chaem ende in desen darm is die swaerste
passie als colica passie | ende dese twe leste
passien hieten die ghemeen luden lancke-
uel in duytsche ende dese leste passie coemt
13610[regelnummer]
anter van alte groten dwanghe of bijn-
dinghe of enghicheit dies darms of van
vergaderinge eniger couden of grouer
humoren ende oec van verstoptheden van
binnen der wegen dies darms als con-
13615[regelnummer]
stantinus vertelt | ende oec ouer die amphoris-
men ende hier om ist openbaer waer om dat
die darmen noot sijn want si verkeren dye
spise ende ontfanghen die oueruloedich-
eit totter ontladinge der naturen ende daer
13620[regelnummer]
toe was oec noot die rondicheit der dar-
men ende die houelachticheit dat is die
cromheit als constantinus seyt op dat die spi-
se die inder magh ouergheseynt is dat siGa naar eindnoot13623
een luttel cleuen in hoere cromheit endeGa naar eindnoot13624
13625[regelnummer]
si dye wt driuen soude nader behoeften
des diers ende oec in hair houden ende
si waren oec ront op datter vander spisen
die vander magen gegadert waer niets
niet bliuen en soude die den darmen cor-
13630[regelnummer]
rupci inbrocht ende die darmen sijn in tween
doecskens ghewonden ende dat was nootGa naar eindnoot13631
op die auentuer of die een doecke ghe-
| |
[Folio 90v]
| |
quetst worde dat hem dander dan te hul-
pen quaem Item die daermen sijn een
13635[regelnummer]
luttel vilmich ende hoer vilmen sijn ouer-
dwers ghesprayt op dat si die oueruloe-
dicheit des drecs van hem cruden sou-
den ende datten voetsel noot waer te bequa-
meliker hielden Item die darmen sijn te
13640[regelnummer]
gader gewonden ende geknocht alsoe dat
die groefste ende die meeste mit den minsten
ende die minste mit den groefsten verenicht
sijn op dat also die werckinge der natuer-
liker doecht in dye oueruloedicheyt en
13645[regelnummer]
wech te cruden ende in te houden die dair
noot sijn bequameliker volmaect mogen
werden ende oec seyt aristotiles libro ij. Dat nader
verwandelinge der tanden ende der kinne-
backen so wort die natuer vanden darmen
13650[regelnummer]
verwandelt inder gedaenten ende inder groot-
heyt waer af hij seyt | dat die darm alre
dieren die tanden hebben bouen ende be-
neden is minre dan die darm die dat niet
en hebben ende en geen dier en heeft rech-
13655[regelnummer]
te darmen ten si dat hi tanden in beyden
kinnebacken heeft Item hi seyt aldaer
dat die buke des serpents enghe is en-
de is ghelijc enen breden darm ende is hi
natuerlic cleyn so heeft hi een gal ende
13660[regelnummer]
derft der darmen ende ist groot soe heuet
een leuer Item hi seyt libro xiij. Alle die-
ren die van rechter ende van breder darmen
sijn die sijn seer hoeuelachtich want om
der verminringe der gewoenten vander
13665[regelnummer]
spisen ende om der verduwinge so wer-
pen si die onuerduwende oueruloedich-
eyt der spisen wt ende die spise gaet schier
wt ende daer om begheren si vele ende soeken
die spise stedeliken Het gheualt dat dye
13670[regelnummer]
darmen menichfoudeliken liden als con-
stantinus seyt libro ix. capitulo xv. Onderwijlen vanGa naar eindnoot13671
coleriker humoren | ende onderwijlen van
melancolioser humoren die de substanci
der darmen vret ende brengt een buuceuel
13675[regelnummer]
in datmen dissenteria hiet ende dese passie
is alte quaet ende dicwijle coemter dye
doot af alsmen seyt inden amphorismis
Die lopinghe des buucs in wes beghin
die swarte colera wt ghaet is sterfelic of
13680[regelnummer]
dodelic Item die darmen liden onderwij-
len vander binnenster stekinghe ende won-
dinghe der darmen ende dat gheschiet van
apostemen van buten | die putrefacti dat
is verrottinge of steecten maken inden
13685[regelnummer]
doecskens vanden darmen of van ande-
ren quetsingen die van buten comen Item
onderwijlen liden si van smericheden die
de doecskens ende die zenen wt reckende
sijn ende die zericheit is so groot ende soe
13690[regelnummer]
swaer dat hem onderwijlen dunct dat die
darmen doerschoten werden Item on-
derwijlen van grouer humoren ende fleu-
matigher die de nederste delen vanden
darmen bestoppen ende verbieden den
13695[regelnummer]
wtganc der ouerster ende brengen in dat
lanceuel | anter yliacam passionem of co-
licam passionem waer af dat dese zuuc-
te is vander nuwer suucten of dodelic sel-
den gesontheit ontfangende mer dicwij-
13700[regelnummer]
le doot si den mensch des anderen of des
derden dages te si dat hem haestelic ge-Ga naar eindnoot13701
holpen wort Item die ander suucten van-
den darmen die soect inden tractaet van-
den siecten in colica passione etcetera
13705[regelnummer]
Dat xliij. capitel vande nyeren
REnes dat sijn nyeren ende als varro seytGa naar eindnoot13706
hiet daer om renes datter drie humoren af
comen want die aderen ende die morghen
zweten een dun humoer inden nyeren Ic
13710[regelnummer]
die anderweruen spreke die humoer die
gescheyden is vanden nyeren ouermits
die hetten der barnender minnen of der na-
| |
[Folio 91r]
| |
tuerliker minnen sprayt hoer ende loept we-
der totten winliken leden als totten cul-
13715[regelnummer]
len als ysidorus seyt Die steden inden siden der
knoecbenen vanden rugghe inden wel-
ken die stoel der nyeren is gehieten lum-
bi die welke als ysidorus seyt sijn lumbi ghe-
hieten om die genoechte der welicheyt
13720[regelnummer]
of der oncuuscheit want die oncuuscheit
coemt inden mannen vanden nyeren Item
constantinus seyt vanden nyeren dat si ghe-
maect waren vander leuer sugende dat wa-
terige bloet dat si die suueren souden en-
13725[regelnummer]
de hoer seyginge dat is die vrijn ter bla-
sen ouermits die wegen der vrinen voert
ouerdragen souden twelc oec haly seyt
ouer tegni | die ouerste scepper heeft ge-
ordineert twe nyeren op dat si na hem trec-
13730[regelnummer]
ken souden dye watericheit des bloets
vander leueren ende die seyndent ouer ter bla-
sen om voirt doer te brengen twelc aristo-
tiles seyt libro xiij. Die nyeren waren ghe-
scepen om der blasen wil op dat also die
13735[regelnummer]
werckinghe der blasen te beter ende te vol-
comenre waer | want die nyeren sijn om
op te boeren dat oueruloedich des nats
datter lopende is ter blasen waert Item
die selue seyt dat die rechter nyer hoger
13740[regelnummer]
is dan die lufter in allen diere dat nyeren
heeft ende dat is daer om dat die hetten
meerre is in dye rechter side ende hogher
Item die selue seyt in allen dieren die nye-
ren hebben so heeft die rechter nyer min-
13745[regelnummer]
ste smeers dan die lufter ende is hoger
want die natuer is in die rechter side lich-
ter ende van meerte beroeringe ende van meer-Ga naar eindnoot13747
re hetten want die hetten scheydt ende ver-
teert die vetticheit Item die selue seyt dat
13750[regelnummer]
die nyeren sijn vanden lesten binnensten
leden ende daer om behoeuen si groter het-
ten hier om moechstu vergaderen dat die
nyeren heet sijn ende behoudende die na-
tuerlike hetten ende temperende die cout-
13755[regelnummer]
heit der knoken ende si sijn na hem trecken-
de die watericheit des bloets vter hol-
licheit der leueren ende dat bloet cleynsende
ende starkende die natuerlike doecht ende si
sijn winnende die humoer daert zaet af
13760[regelnummer]
coemt ende si sijn vleyschich gatich ront ende
mit vetticheden bedect ende si sijn dair om
vleyschich ende gatich op dat si te lichteli-
ker die waterige oueruloedicheit na hem
trecken mochten | ende si sijn daer om ront
13765[regelnummer]
op dat si geen humoren gaderen en sou-
den die vervulen mochten ende si sijn dair
om mit vetticheden beset op dat si vander
coutheit der benen vanden rugghe gheen
quetsinge liden en souden die nyeren ont-
13770[regelnummer]
fangen sommige aderen die wtgaende
sijn ouermits den welken die oueruloe-
dige humoer in andere verduwinge ghe-
dragen wert totten nyeren want wanneer
die aderen bestopt sijn ende belet in horen
13775[regelnummer]
offici so moeten die nyeren pine liden te
gader mitter leueren Item inden nyeren
comen menigerhande passien als constantinus
seyt libro ij. capitulo xxx. Is dat sake dat die a-
deren der leueren voer gesloten werden
13780[regelnummer]
so werden die nyeren vander bloedigher
humoren verarmt tot horen voetsel wair
af dat si van node dunne werden moeten
ende ist hoer nederste wege ouermits het-
ten of couden gesloten werden of toe ge-
13785[regelnummer]
bonden vander teghenwoerdicheit der
oueruloedigher humoren die haer sub-
stanci van onder in gaet so werden si al-
te seer wtghesteken ende gebreedt ende daer
om werden si ghecorrumpeert of die ge-
13790[regelnummer]
droechde humoren werden ghesuuert
ende werden in enen steen verkeert noch
liden si in menigher manieren als van a-
| |
[Folio 91v]
| |
postemen van winde van coude ende van
hetten
13795[regelnummer]
Dat xliiij. capitel vander blasen
VEsica dat is die blase als ysidorusGa naar eindnoot13796
seyt ende hiet vesica van ventus dat is van-
den wijnde want ouermits die toe trec-
kinghe des wints soe wort die blase op-
13800[regelnummer]
geloken ende ghewijdt ende also weder ver-
keert bijder wtlatinghe des wints wort
si toe ghetoghen ende ghenauwet Item ve-
sicula van vesica geseyt dat is een blaes-
ken ende is eenrehande velliken dat inden
13805[regelnummer]
vogelen strote hangt inden welken dye
spisen der vogelen eerst onthouden werden
welke spise daer gehouden werden als
in enen balch op die auontuer of si hon-
ger cregen dat sijt dan eten mochten ende
13810[regelnummer]
haer voetsel daer af nemen | mer vesica
dat is een blase na dien dat si hier inder
tegenwoerdicheit genomen wert na con-
stantinus seggen is een doecsken hart ront
ende hol als een sack in allen siden gheslo-
13815[regelnummer]
ten wtgenomen die ouerste mont Item
sijn substanci was daer om hart op dat si
vander scarpicheit der vrinen niet gequetst
en worde ende was daer om al omme ghe-
sloten op dat die natticheit die si na hoer
13820[regelnummer]
toge niet te haestelic wtgedreuen en wer-
de want bi enen ende bijden seluen gaet daertGa naar eindnoot13821
bi in gaet dair gaet si bi wt alst openbaert
inder anathomien ende si was oec ront op
dat inder meringe der vrinen dat bloet
13825[regelnummer]
gebreydt soude werden ende dat si der vri-
nen te meer ende te bat onthouden mocht
Item aristotiles seyt libro xiij. Dat alle dier dat
een longen heeft dien dorst seer ende daer
om behoeft si vuchte spise meer dan dro-
13830[regelnummer]
ge ende daer om was die blase noot om te
ontfangen die vuchticheit van alsulker
oueruloedicheit Item geen dier dat plu-
men of vederen heeft of scueben of bas-
ten of sculpen en heeft een blase want die
13835[regelnummer]
oueruloedige vuchticheit van desen ver-
keert in vederen ende in scueben Item die
selue seyt libro iij. alle dier dat winnende is
dat heeft een blase ende dat eyer leyt en
heeft geen sonder een geslacht van lacer-
13840[regelnummer]
ten ende vter doder luden blase en gaet
gheen vuchticheit Item in allen dieren
die geen blase en hebben daer is een wech
daer die dreck ende dye ander oueruloe-
dicheit doer gaet ende lijdt
13845[regelnummer]
Dat xlv. capitel vander pissen
VRina dat is vrijn of pis ende ysaacGa naar eindnoot13846
seyt Dat vrijn is seyghinghe des bloe-
des ende der andere humoren ghewon-
nen vander werckinghe der naturen want
13850[regelnummer]
vander leuer neemt si haer beghin mer
inden nyeren neemt si haer substanci en-
de haer hetten Item die substanci des wa-
terighen bloets wort ouermits sommi-
ghen subtilen aderen ouer geseyndt tot-
13855[regelnummer]
ten nyeren om die te voeden waer af wan-
neer si totten nyeren ghedraghen is soe
wort si daer ghezeycht ende ghepuert
ouermits crachten der hetten vander le-
ueren ende worter gheuerwet ende al-
13860[regelnummer]
so al swetende gaet si doer die vrijn gaet-
kens ende coemt int hol vander blasen
ende wert daer vergadert waer af dat al-
sulke natte ende vuchte substanci die doer
die blase wtghecomen is vrijn hiet want
13865[regelnummer]
si is barnende ende bitende van vro vris
vrere dat is barnen daer coemt vrina af
want als egidius seyt. Dat si raect bijt
droecht ende barnt ende si heeft een bar-
nende een droghende ende een bitende
13870[regelnummer]
natuer waer bi dat si goet is teghen ru-
dicheyt teghen ioecte ende tegen puus-
| |
[Folio 92r]
| |
ten ist datten die zieken daer mede was-
schen ende in dranc genomen is si goet
die quade milte hebben ende si suuert vule
13875[regelnummer]
wonden ende etterighe steden Item als si
ghemengt is mitter gallen vanden ha-
uick ende inden ogen beheyndelic ghestre-
ken doet die doeken vanden ogen ende
wischt die smetten af als constantinus ende
13880[regelnummer]
galienus bescheydeliken seggen ende daer
om en is die vrijn niet te versmaden want
si is in vele dingen nvt Vrina wert oeck
geseyt van vrich in griex dat is bewisen-
de in duytsche want si bewijst hoe dat die
13885[regelnummer]
binnenste vanden menschen gescapen sijn
als inder leueren ende inden anderen leden
ende dat bijder substancien ende der verwen
der vrinen ende sonderlinge bij horen conten-
ten ende den dingheren die daer in driuen
13890[regelnummer]
als haren scuben zande ende deser gelike
want ist dat die residenci inden bodem des
vaets wit is ende vergadert ouer een ende niet
ghescheyden beteykent starkicheit der
doechden ende volmaecte werckinge der
13895[regelnummer]
natuerliker hetten want is dat sake dat
die vrijn te midsweghen wel geset is in-
der verwen ende inder substancien niet donc-
ker noch van enigen neuel verduustert
mer claer beteykent dat die geestelike le-
13900[regelnummer]
de als omtrent der borsten al om gesont
sijn ende is die vrijn schoen int ouerste be-
teykent dattet hoeft ghesont is want is
dat die rinck niet grof en is noch vuerich
noch swartachtich noch groen noch mit
13905[regelnummer]
veel coernen mer getempert inder substan-
cien ende inder verwen beteykent dat die
herssen mit alle horen toebehoren ghe-
sont is ende ist datmen contrari teykenen siet
soe beteykent contrari disposici of scep-
13910[regelnummer]
penis des lichaems ende ten voersten wort
die vrijn geordelt nader substanci ende na-
der verwen want si beteykent anders wat
wanneer si dun is inder substancien want
dan so beteykent si droecheit der humo-
13915[regelnummer]
ren ende si beteykent anders wanneer si dic-
ke is want dan beteykent si vuchticheyt
der humoren | ende si beteykent oec an-
ders wanneer si middelbaer is inder sub-
stancien want dan beteykent si ghetem-
13920[regelnummer]
pertheit of middelbaerheit ende si wert
oec gheoerdelt nader verwen want daer
sijn veel verwen als xx. als ysaac ende egi-
dius seggen der welker sommige betey-
kenen grootheit der hetten of der cou-
13925[regelnummer]
den of oec cleynheit of cranckicheit der
hetten of der couden ander beteykenen
middelbaerheit want die blonde ende dye
melkige verwe ende deser ghelike betey-
kenen cleyne hetten ende grote hetten
13930[regelnummer]
beteykent die rode verwe ende van dier
voert opwaert als meer roder ende meer
barnende | ende die middelbaer verwe is
vanden roden nederwaert gaende | als
ghelachtich ende wat rodelachtich onder
13935[regelnummer]
welken verwen vanden xx. sommighe
die doot beteykenen als die swarte ver-
we ende die donckerachtige ende die groen
ende sommige verwen van dien xx. als
die witte die melkighe ende die blonde be-
13940[regelnummer]
teykenen onuerduwelicheit ende som-
mighe onuolcomen beghinninge der ver-
duwinghe als die bleke ende die onderble-
ke ende sommighe beteykenen volcomen
verduwinghe als die gheel ende die ro-
13945[regelnummer]
de ende sommighe beteykenen ouerganc
der verduwinghe als subrubicundus als
kyanos ende sommighe beteykenen ver-
barninghe als swart groen | nochtans
coemt die swartheit onderwijlen van cout-
13950[regelnummer]
heden die welcke die natuerlike hetten
altemael lesschet mer soe gaet daer een
| |
[Folio 92v]
| |
brunicheit voer mer wanneer daer voer
gaet natura timiata so coemter een groe-
nicheit voer ende van aldus sulken dingen
13955[regelnummer]
en behoert hier niet af te spreken tot de-
sen wercke mer waer yemant die daer af
weten woude die lese inden boeke van ysa-
ac theophili constantini ende egidij inder wel-
ker boeken vanden vrinen volcomelic ge-
13960[regelnummer]
tracteert wort mer dese sijn nv genoech
Dat xlvi. capitel vande buycke.
VEnter vterus ende aluus dat sijn al-Ga naar eindnoot13962
le iij. buken nochtans schelen si onder-
linghe als ysidorus seyt Venter die bu-
13965[regelnummer]
ke is die gene die de ghenomen spise ver-
duwet ende openbaert buten Ende is daer om
venter genoemt van venio venis veni-
re want ouermits die buke coemt die spi-
se tot alle den lichaem | aluus is oec een
13970[regelnummer]
buke die de spise ontfaet ende en weder rey-
nicht | vter is oec een buke dien hebben
die vrouwen alleen daer si in ontfangen
ende hiet daer om vterus | want hi interius
dat is van binnen mit eenre drachten ver-
13975[regelnummer]
vult wort als ysidorus seyt Die buke is een ont-
fanger des voetsels van alle den lichaem
als constantinus seyt Hi is een stoel der eer-
ster verduwinghe van alle den voedeliken
leden ende dat ander fondament wes scep-
13980[regelnummer]
penis is vleyschich vucht ende hete ende
dat om die nootdorfticheit der verduwin-
ghe is omghegort mit menigherhande
doecskens ende om die binnenste behou-
dinghe wes sceppenis langwerpelt is
13985[regelnummer]
ende ront si is ront op dat si te vriliker dye
spise ontfanghen mach ende om die settin-
ghe der voedeliker leden ende si was lan-
gwerpelt om die lichte vergaderinghe
der ouersten mitten ondersten ende si heeft
13990[regelnummer]
die middel stede inden lichaem om dat si
den ondersten ende den ouersten leden voet-
sel seynden sal Item die buke is wekere ende
morwer dan enich deel des lichaems ende
is oec sieker ende nochtans is hi nutter dan
13995[regelnummer]
alle die ander want recht als een voet-
ster des lichaems ontfaet si die spise om
alle die leden des lichaems te voeden ende
coectse ende seyndt die bequamelike voet-
selen tot alle den leden ende vergadert
14000[regelnummer]
in haer veel oueruloedicheden om dat
voetsel der andere leden mer want si die
niet langhe liden en mach so werpt sise
weder van haer ende cruudse wt ende dye
buke of die disposici des buucs trect ve-
14005[regelnummer]
le suucten te zamen van quader diposi-
cien der leden die si in haer hout ende on-
derwijlen crijcht die buke veel passien die
also veel vreseliker sijn als si naerre der
herten is ende den anderen leuentliken
14010[regelnummer]
leden Item die buke lijdt onderwijlen van
alte groter veruullinghe alsmen seyt in-
den amphorismis soe wat siecten van ver-
vultheden comen die geneest ydelinge
ende so wat siecten van ydelinghe comen
14015[regelnummer]
gheneest vervullinghe Item die werc-
kinghe des buucs werden verwandelt
nae die menigherhandicheit des tijts |
want inden winter so werct die natuerli-
ke hetten sterctste die inden binnenste desGa naar eindnoot14019
14020[regelnummer]
buucs besloten is want die lust vanden
eten becoemt den monde meest des win-
ters want die verduwinghe is dan starc-
ste want alsmen seyt inden amphorismen
Ventres in hyeme et vere calidissimi sunt
14025[regelnummer]
etcetera Dat is dat die buken inden winter
ende in die leynten sijn si alre heetste in-
der naturen ende die slape alre langste
Dat xlvij. capitel vander nauelen.
VMbilicus dat is een nauel ende isGa naar eindnoot14029
14030[regelnummer]
die middelste stede des lichaems
Item vten nauel wert dat kint geuoedt
| |
[Folio 93r]
| |
inder moeder lichaem ende het hangt in-
den buke vanden nauel Item als con-
stantinus seyt die nauel is gemaect van
14035[regelnummer]
zenen van aderen ende van arterien ouer-
mits welken nauel die dracht dat subtijl
bloet nae hem trect ende suucht ende ont-
faet den geest ouermits den arterien dye
nauel wert ghescoert bijder moeder als
14040[regelnummer]
die dracht wt gaet ende gaet mitter dracht
wt twelc die vroetmoederen bijndent van-
der lengden van vier vingheren breet en-
de van deser bijndinge neemt hi die eyn-
den des nauels ende die rontheden | hier
14045[regelnummer]
toe heuet constantinus geseyt | mer ihe-
ronimus seyt ouer ezeetchiel xvi. aldus
Het is natuerlick datmen den kinderen
die geboren sijn eerst den nauel voer af
snijde daer na dat bloet datmen af doen
14050[regelnummer]
sal te wasschen int water wes humore der
cleynre kinderkens men in die son dro-
gen sal ende daer nae die weke crancke
ledekens in doekeren wijnden op dat si
niet driuen en sullen ter wijlen dat si soe
14055[regelnummer]
tederken sijn ende si also verderft mochten
werden Daer seyt die glose gregorij oec
dat die nauel is mitten welken die dracht
geuoedt wert inden buke als die bomen
ende die rijskens gheuoedt werden bijden
14060[regelnummer]
wortelen ouermits die heymelike vuch-
ticheit der aerden Inden nauel leggen
die cullen der wiuen of die dingheren daer
si mede te winnen plegen ghelijc dat die
genitalia dat sijn die dingheren der man-
14065[regelnummer]
nen daer si mede winnen in die leynden
legghen ende daer om werden die nauelen
ghefigureert inden naem der mannen
iob xl. Sijn doecht is inden nauel sijns
buucs | aristotiles seyt vanden nauel in libro
14070[regelnummer]
xiij. Dat een dier dat winnende is ende ey-
ere legghende heeft enen nauel als dat
baert | ende wanneer aluus dat is die bin-
nenste buuc wasset so en wert dye nauel
niet mit allen ghesien want hi is verga-
14075[regelnummer]
dert aen der dracht ende oec aen den darm
mit sommighen delen vanden aderen
Item die selue seyt libro xvi. die creaci dat
is die sceppenis des nauels en is niet dan
een bast die de aderen ophout ende verga-
14080[regelnummer]
dert hem vluchs mitten vluze daer tkint
in leyt ende dat bloet loept vander moeder
totten aderen des nauels als bi eenre pi-
pen totten voetsel des kints ende dair om
wasset datter ontfanghen is bijden we-
14085[regelnummer]
sen des nauels alsmen seyt int selue.
Dat xlviij. capitel vande winnende of voert
brenghende leden der mannen.
GEnitalia dat sijn leden die daer win-Ga naar eindnoot14088
nen een vruchte als ysidorus seyt men
14090[regelnummer]
hietse oec scamelhede om der scaemten
wil waer bij dat si ghedect werden daer
om dat si die gedaente der schoenheyt
niet en hebben als die ander lede die int
reede gheset sijn ende int openbaer ende dair
14095[regelnummer]
om werden si oneersaem ghetelt onder
die welke die een hiet veretrum wantet
des mans alleen is of dattet een scame-
lic lit is of oec daer om want die venijn-
de humoer vloyende is van des mans
14100[regelnummer]
natuer als ysidorus seyt het sijn oec ander le-
den der winliker doechden als die cullen
diemen tuychskens hiet van desen woer-
de testis dat is tuych in duytsche der wel-
ker zeen beghint van tween subiecten son-
14105[regelnummer]
der tuychnis der welker en is geen man
volmaect dese cullekens dienen tsaet mit
eenre pipen twelc si ontfanghen vanden
morge des rugbeens ende vanden nyeren
om een vrucht te winnen hier toe heuet
14110[regelnummer]
ysidorus geseyt | ende als constantinus seyt so is hoir
substanci gemaket van witten clierighen
| |
[Folio 93v]
| |
vleysch ende van morwen ende van dunnen
ende dat is om die behoudinge der het-
ten ende verkeringe des bloets in wittich-
14115[regelnummer]
eden twelck geschiet bi starker hetten
die dat bloet cokende is in sijnre substan-
cien ende verkerende in witticheden ende
si werden principael leden gehieten want
si sijn instrumenten der principaliger wer-
14120[regelnummer]
kinge der natuerliker doechden als die
daer winnende is welke instrumenten
ist dat si af ghesneden werden soe is die
groyelicheit of die craft des manliken
gheslachts ontzeent of verleent ende ver-
14125[regelnummer]
derft om kinder te winnen ende die manli-
ke complexi wert verandert in eens wijfs
conplexi ende daer om seyt aristotiles libro iij.
Eunuchi dat sijn die ghelubt sijn wan-
neer dat si gelubt werden voer der pol-
14130[regelnummer]
lucien inden slape dat is wanneer enen
man sijn natuer al slapende ontloept dat
hiet polluci of smettinge soe en wasset
in alsulken luden nae dien gheen haer
weder of meer | ende ist dat si gelubt werden
14135[regelnummer]
nader pollucien so vallen alle die haren
af sonder die in de borst staen ende si wer-
den wiuich ende weke inden moet ende
brosch inden lichaem waer af aristotiles seyt
libro viij. Die stemmen der mannen wan-
14140[regelnummer]
neer dat si gelubt werden so werden ha-
re stemmen verwandelt ende crijgen stem-
men als wijfs stemmen ende hoer formen
ende hoer wesen werden verandert. Item
die dieren wanneer si gelubt werden in
14145[regelnummer]
hare ioecht so werden si meerre mer wer-
den si gelubt nader volmaectheit so en
werden si niet meerre. Item die herten ist
dat si ghelubt werden eer si volwassen
sijn inden hoernen soe en wassen hem daer
14150[regelnummer]
na gheen hoernen ende werden si naden
opganc ghelubt soe en sullen noch die
hoernen niet voirt wassen ende si en verwan-
delen haer hoernen niet meer noch si en
verwerpense niet als die ghene die niet ge-
14155[regelnummer]
lubt en sijn men seyt oec daer Is dat sa-
ke dat die calueren niet haestelic gelubt
en werden naden iaer so bliuen si cleyn
ende hi seyt dat wanneer si gelubt werden
so werden die wortelen der zenen te mael
14160[regelnummer]
wt getogen ende waert sake dat inder ste-
de der wonden een aposteme bleue soe
sullen si den afgesneden cullen barnen ende
doen daer asschen opten aposteme | ende
sommige dieren werden alleen gelubt om
14165[regelnummer]
der cullen wil als die beueren doen | ende
si lubben onderwijlen hem seluen wanneer
si vanden iagers veruolcht werden op dat
si ontgangen mogen Item hi seyt dat
een dier diemen onager hiet in latijn ende
14170[regelnummer]
sonderlinge die mannikens huden haer so-
nen ende biten hem die cullen af ende lubben-
se also mer die wijfkens leydense en wech
dat si vanden mannikens niet gheuonden
en moghen werden Onager properlic
14175[regelnummer]
dat is een velt ezel die wilt is Item men
seyt libro xvi. dat der voghelen cullen nader
tijt dat si gepast sijn totten hijlic of totten
vogelen werden si also cleyn van natu-
ren dat si dan niet en openbaren mer wan-
14180[regelnummer]
neer die tijt coemt dat si een dinc doen sul-
len so wassen si seer Item die cullen mit-
ten anderen leden die hem dienende sijn
sijn een beghin der humoren des saeds
of der naturen ende sijn eerste wortelighe
14185[regelnummer]
fondament want als constantinus seyt | god
heeft bequaem leden ghescapen tot be-
quameliker winninge der dieren daer hy
eerst in sayde dat materialike beginsel
der winninghe dat welc niet te werck ghe-
14190[regelnummer]
bracht en mach werden sonder begheerte
der minnen alsulke onsceydelicheit heeft
| |
[Folio 94r]
| |
hi den winliken in gesayt ende den begeerli-
ken lede op dat een ygelic dier totter be-
houdinge der gedaenten ende tot sijnre me-
14195[regelnummer]
nichfoudicheit gesielt mocht werden ende
dat is geschiet ouermits die wenckin-
ge of die wille gods op dat bi auonturen
dat hijliken of die creaturinghe veruaren
waer dat dan die winninge inden dieren
14200[regelnummer]
after gelaten worde Item totter complexi-
en alsulker winninge so ist noot dat twee
dieren vergaderen als man ende wijf vter
welker zade onderlinghe af gescepen wort
dat ondeylsom is Item aristotiles seyt libro vi.
14205[regelnummer]
dat die winninge der dieren heeft een twi-
uoudich beginsel als man ende wijf ende
vten man ist beghin des beroerens als
een form ende twijf is als een materi en-
de vander menginghe van hem beyden wert
14210[regelnummer]
een creatuer ende die sceppenis des velle-
kijns daert in leyt etcetera Item god heeft
gepunt die lede der geenre die daer win-
nende sijn op dat wanneer hi een ander
zadelic begin wt seynden soude dat hi dat
14215[regelnummer]
ander ontfangen soude ende dese leden sijn al-
so van dien wisen gode geformeert dat
si tot sinen werke niet beter noch volcomen-
re wesen en mogen als constantinus seyt mer
vele luden misbruken dese lede want si en
14220[regelnummer]
gebrukense niet totten oerbaer der winnin-
ge mer billiker tegen die reden der oerden
ende tegen die rechten der naturen niet om den
gheslacht te dienen om vrucht te maken
mer om haer vule genuecht te bruken on-
14225[regelnummer]
redeliken ende tegen die natuer ende daer om
en wil ic van deser materien hier niet meer
spreken ende ic vermaen alle menschen dat nye-
mant en sal meynen datmen dese dingen
misbruken sal in vuylre genoechten want
14230[regelnummer]
die leden en sijn daer om niet ghemaect mer
daer om datmen tgeslacht meerren sal want
so wie alsulke onnutscap drijft mit ghe-
leenden geselscap buten sinen getrouden
wiue die heeft den ongewonnen vader
14235[regelnummer]
god der naturen ende den winre der gracien
verloren noch en sal niet sitten onder den ghe-
slachte der rechtuaerdiger noch onder
den zonen der glorien ten si dat hi peni-
tenci doet ende die dese lede misbruuct te-
14240[regelnummer]
gen den wil des vaders alre lichten die
verliest sijn graci ende wont die natuer ende ver-
liest dat geselscap der enghelen ende ver-
crijcht dat helsche vier ende wort swart ende
ydelt ende beroeft dat ewige etcetera ambrosius
14245[regelnummer]
Dat xlix. capitel vander moeder der vrouwen
MAtrix dat is die moeder ende is eenGa naar eindnoot14246
sonderlinghe lit inden vrouwen ge-
scapen ter manieren van eenre blasen tot-
ter ontfangenis des saets vanden man
14250[regelnummer]
vander naturen daer toe gepunt totter
welken als totten wiuen so toeuloyet die
materialike oueruloedicheit toten lede
der moeder welke oueruloedicheyt om
die menstrualighe vloet ende wederuloet
14255[regelnummer]
is menstruum gehieten daer om dat ouer-
mits den omganc des manen schijns die
oueruloedicheit te geuallen pleecht als
ysidorus seyt dese pleecht men oet wijfliche-Ga naar eindnoot14258
den te hieten die welke inden wiuen na-
14260[regelnummer]
tuerliken dueren also lange als in hem bloy-
et die cracht des ontfangens die welcke
als si gebreken soe gebreect die doecht der
ontfangenis ende men hietse wijflicheden
want dese suucte wort alleen inden wiuen ge-
14265[regelnummer]
uonden want dat wijf alleen is een menstru-
alich dier als ysidorus seyt | van wes bloede
ist dattet aen tcoerne raect dat gesayt is
of aen ander so en salt nymmermeer was-
sen ende waert aen cruden coemt die ster-
14270[regelnummer]
uen ende gaen wt ende die boemen verliesen
haer vruchten etcetera Hier af is voer ge-
| |
[Folio 94v]
| |
seyt int derde boeke inden tractaet van-
den humoren Dit menstruum is beghin
der menscheliker winninge of des men-
14275[regelnummer]
schelicx geslacht ende dat is een ghemeyn
voetsel der edelre ende der onedelre men-
schen inder moeder buke want die acker on-
ser geboerten wert daer mede nat ghe-
maect ende dat kint wert daer mede ghe-
14280[regelnummer]
uoedt also lange alst inder moeder ghe-
houden wert Item die moeder heeft twe
cellekens of hollicheden als die rechter
daer dat manniken in ghewonnen wert
ende die lufter die den meysken toe ghe-
14285[regelnummer]
punt is ende tusschen den tween holliche-
den mach een dracht of een vrucht comen
die van beyde den gheslachten wesen
mach als half wijf half man Item inder
anathomien wort gheseyt dat die moe-
14290[regelnummer]
der drie cellen heeft in die rechter side die
den mannikens toebehoren ende drie aen
die lufter side die den meyskens toebe-
horen ende int middel wert gheboren her-
mofroditus dats die van beyden ghe-
14295[regelnummer]
slachten heeft inder moeder wort dat kint
ontfanghen Fetus dat is die dracht ende
coemt van foueo foues fouere dat is voe-
den want die dracht wert inder moeder ghe-
uoedt wes vellekijn daert in ghewon-
14300[regelnummer]
den leyt hiet secundina die welke te gader
geboren wert mit den kinde ende waert
sake dattet inden moeder mit enigen ge-
ual nader dracht inden buke bleue dat vel-
liken so soudt anxt in brengen ende vre-
14305[regelnummer]
se ten waer dattet ouermits hulpe der na-
turen of mit eniger medecinen wt ghe-
dreuen worde Item der moederen comen
veel passien toe onderwijlen lijdt si alte
grote onthoudinghe der oueruloedigher
14310[regelnummer]
humoren ende dat is als die taye humoer
die monde vanden aderen bestopt of dye
grote coutheit diese dwingt of droech-
eit diese verteert ende dese schelinge wer-
den onderkent bi horen properen teykenen
14315[regelnummer]
Item onderwijlen lijdt si grote stortinghe
van dien menstrualighen humoren ende dat
coemt anter van alte groter oueruloedich-
eit die welke die natuer niet houden en
mach of van alte groter gheweldicheit
14320[regelnummer]
der scarpheit vanden humoren ende is dat dese
passie veroudt is so wortse kuum genesen
om dies wil dat die monden vanden aderen
lange tijt op een ghestaen hebben so wor-
den si quaet te consolideren of te sluten Item
14325[regelnummer]
onderwijlen lijdt die moeder suffocati dat is
wanneer si opwaert schiet ende beclemt die
geestelike leden datten wiue dunct dat si
versmoren of steruen sal ya so seer datmen
onderwijlen waent dat si doot is twelc ge-
14330[regelnummer]
ualt van alte grote veruullinge der humoren
die de moeder alsoe van haer steect of het
coemt van corrumpeerde venijnde rokich-
eit die ontbonden ende gescheyden is vander
corrupter humoren die de ydelheit vander
14335[regelnummer]
moeder also veruullet ende steectse wt waer af
die vervulde moeder also opwaert ghege-
uen drucket die geestelike lede waer van
dattet wijf verworcht wert Item onderwij-
len lijdt si oec precipitaci dat is nederwer-
14340[regelnummer]
pinghe ter rechter siden of ter lufter si-
den dat si valt lager dan hoer toebehoert
of dat si wt hare stede schiet twelc ghe-
schiet als die zenen ontslapt sijn ende van o-
ueruloedigen humoren die de moeder be-
14345[regelnummer]
swaren Item onderwijlen lijdt si steecte en-
de zericheit van apostemen die dair bin-
nen sijn als constantinus seyt twelc coemt van
vergaderden humoren daer een aposteme
af geworden is waer af grote barninghe
14350[regelnummer]
ende sericheit coemt Item si lijdt oec zericheit
na dat si ontfangen heeft vanden beroeren der
| |
[Folio 95r]
| |
vruchten vander wtreckinghe | ende son-
derlinghe als sijt kijnt winnen sal | want
dan wertet starckelic beroert ende so moet
14355[regelnummer]
dan die moeder ghepijnt ende ghequetst
werden als sy die vrucht gaerne van hoer
steken soude | ende die wtganc der vruchten
mit enighen dinge belet wort | twelc ghe-
ualt dat die weghen der moeder te enge
14360[regelnummer]
sijn ende onderwilen dattet wijf alte vet is
onderwilen dat die vrucht alte groet is
of alte cranc of dattet lichaem der vrou-
wen alte cranck is dat wt te cruden onder-
wijlen van dat die dracht doot is ende dair
14365[regelnummer]
om en helpet hem seluen niet dattet wt
comen can ende onderwijlen waent dye
vrouwe een kint te dragen so ist een stuc
vleysch van wonderliken maecsel als a-
ristotiles vertelt libro xviij. Den vrouwen ghe-
14370[regelnummer]
ualt een suucte nae dat si ontfangen heb-
ben ende si meynen dattet een kint is mer
het is een dinc datmen mola hiet ende die
buuc worter opgheblasen ende daer open-
baerden teykenen dat si mit kinde was
14375[regelnummer]
ende doe die tijt quam dat si baren soude doe
en baerde si niet ende die heffinge des
buucs en wert niet gheminret | mer een
wijf bleef also drie iaer ten lesten genas
si van enen harden stuc vleyschs datmen
14380[regelnummer]
nauwe scheyden mocht mit enen yser ende
dat vleysch hiet mola | ende dat gheschiet
als aristotiles seyt wanneer daer een ophou-
dinge coemt van datter ontfanghen is
vanden wazem ende vander humoren
14385[regelnummer]
der quader verduwinghe want dan wort dat
stuc datmen mola hiet inder moeder in
desen ende in menigen anderen manieren
so lijdt die onsalighe moeder onser alre
moeder
14390[regelnummer]
Dat l. capitel vande aersbillen
NAtes dat sijn aersbillen daer wi opGa naar eindnoot14391
sitten als ysidorus seyt waer af in hem is een
vleysche te samen gheclontert op dat si
niet seer doen en sullen Inden aersbillen
14395[regelnummer]
wertet block des lichaems gedraghen
dat vanden halse begint ende eyndt of
strect totten aersbillen als ysidorus seyt
Item die aersbillen sijn zenich als con-
stantinus seyt om die bijndinghe ende die
14400[regelnummer]
vergaderinghe der dieren ende der lancken
mitten bloke des lichaems ende daer om
waren die aersbillen vleyschachtich om
die coutheit der zenen ende der benen te
temperen ende om te beschermen die ge-
14405[regelnummer]
uoelicheit der zenen als constantinus seit
libro iij. capitulo iiij.
Dat li. capitel vande dyen.
FEmora dat sijn die dyen daer datGa naar eindnoot14408
si vanden enen deel of vander een-
14410[regelnummer]
re siden des vanden wiuen onderkent wer-
den of onderkent ende si werden gestrect
vanden lyeschen totten knyen toe ende
die dyen werden beroert inden hanken
der welcker si ghenoemt werden holle
14415[regelnummer]
weruelinghe ende werden hancken ge-
hieten want si also meer der asschen toe
gheuoecht sijn Item dye dyen werden
binnen ghebuycht ende buten niet ende
onder | niet bouen | als die armen Item
14420[regelnummer]
die dyen sijn ghemaect van swarten be-
nen als constantinus seyt libro iij. capitulo viij.
altemael hol aen die ouerste side ende aen
die voerste side houelachtich hebbende
twe scarpicheden Item die grootheit van-
14425[regelnummer]
den dyen was noot of het sijn fondamen-
ten der benen van alle den lichaem of si
draghen die meeste lacerten ende zenen bi-
den welken die willige beroeringe der voe-
ten wort ende die starcheit van buten of der
14430[regelnummer]
vtersten deel was oec noot op dat die la-
certen ende die zenen stat hebben souden die
| |
[Folio 95v]
| |
welke waert dat si binnen waren souden
droeuen ende belet werden | ende die gene
die binnen sijn die sijn een weynich ront
14435[regelnummer]
ende dat was noot want waert dat si aen
deen side al crom waren so waert al crom
ende niet recht ende die hollicheit was oeck
noot mitter binnenster houelachticheyt
op dat hoer ganc te vaster wesen soude
14440[regelnummer]
ende die hollicheit was oec noot op dat si
inder hollicheit der benen ganghen moch-
ten. Item die dye schenckelen sijn oec mit
vleysch ende mit musen bewaert op dat die
benen sekerheit hadden vander quetsin-
14445[regelnummer]
ghe van binnen ende oec op dat si die cout-
heit der benen temperen souden ende si
sijn oec bouen groefste ende beneden cleyn-
ste ende dat was noot op dat si tusschen den
vtersten als tusschen dat ouerste lijf en-
14450[regelnummer]
de dat alre vterste een ghelike deylinge
hadde van beyden delen elck nae sijnre
grote
Dat lij. capitel vande knyen
GEnua dat sijn knyen als ysidorus seyt |Ga naar eindnoot14454
14455[regelnummer]
ende het sijn vergaderinghe der dyen en-
de der benen beneden tknye ende sijn genu-
a genoemt daer om dat si inden buke der
wangen sijn gemaect want wanneer een
kint inder moeder lichaem leyt so leggen
14460[regelnummer]
die knyen gheuouden bijden wangen | en-
de op elke oghe een vuystken | want ge-
nua coemt van gigno gignis gignere ende
heeft genui in preterito perfecto etcetera
dat is gheboren want wanneer yemant
14465[regelnummer]
gheboren wort so wort hi alsoe ghefor-
meert dat die knyen bouen bijden wan-
ghen comen mit der welker vergaderin-
ghe die oghen gheuormt werden dat si
so hol ende verborghen werden ende dair
14470[regelnummer]
om ist so wanneer die mensche op haren
knyen vallen ende si die oghen brenghen
dat si dan eer screyen dan anders want
wanneer die menschen dat doen dat is
een teyken van droefenissen ende daer om
14475[regelnummer]
woude die natuer hoer ghedencken in-
der moeder buke daer si inden duusteren
te zamen saten eer si totten licht quamen
hier toe heuet ysidorus geseyt Item als con-
stantinus seyt libro ij. capitulo viij. so sijn die knyen
14480[regelnummer]
eenrehande ronde benen op dat die dien
ende die been te bat in hore hollicheit wer-
uen ende versament souden werden ende si
sijn zenich op dat die benen niet lichtelic
vanden ouersten verscheyden en souden wer-
14485[regelnummer]
den ende si sijn oec daer om zenich op dat
die werckinghe des gheests der sielen o-
uergeseynt souden werden om den ganc
te maken totten nedersten delen Item dye
knyen werden verarmt vanden vleysche
14490[regelnummer]
ende vanden vette om dat si altoes be-
roert moeten wesen. want waren si alte
vleyschich soe souden si lichtelic bestopt
werden ende alsoe souden die werckinghe
der geuoeliker doecht belet werden bij-
14495[regelnummer]
der grofheit des vleyschs want die knyen
om des wil dat si zenich sijn so sijn si seer
gheuoelic ende werden lichtelic ghequetst
want die gheuoelike zenen sijn si binnen
sijn si buten si werden beswaert als con-
14500[regelnummer]
stantinus seyt
Dat liij. capitel vande benen beneden den knyen
CRura dat sijn die been beneden denGa naar eindnoot14502
knyen ende is geseyt van currendo
dat is lopen want mitten benen lopen wi
14505[regelnummer]
ende si sijn schenen gehieten want si sijn
ghelijck der bezunen diemen tuba hiet
ende nv hieten die schenen daer om tybye
of tube naden bazunen inder gelikenis
ende inder lengten als ysidorus seyt Item na dat
14510[regelnummer]
constantinus seyt so sijn die benen recht tusschen
den dyen ende den voeten mit sommighen ze-
| |
[Folio 96r]
| |
nen ende lacerten mitten ouersten ende
mitten nedersten te samen gheuetert ende
ghehanhen die welke ouermits inuloy-Ga naar eindnoot14514
14515[regelnummer]
inghe des gancliken beroerens totten
voeten ghestuert werden Item die be-
nen sijn ghemaect vten alren starcsten been-
ren die welke als columpnen des lichaems
sijn abel te dragen den last des lichaems
14520[regelnummer]
ende si sijn oeck mit muzen ende mit vleysch
opwaert ghecleedt op dat si so inder vou-
dinghe mitten dyen een ghelikicheyt te
samen brenghen souden ende dat si niet
gequetst en werden ende hoer vleyschich-
14525[regelnummer]
eit leyt after int ouerste vanden benen | en-
de si sijn oec zenich op dat si te abelre we-
sen souden om rassche beroeringe te heb-
ben ende si sijn oec vol morchs op dat die
doecht des leuens ende der sielen vanden
14530[regelnummer]
lichaem ouermits den zenen ende der ar-
terien ouer al ghesprayt behoet souden
werden ende op dat die droecheit der been-
re ouermits der vuchticheit vanden mor-
ghe gesaeft soude werden als constantinus seit
14535[regelnummer]
Dat liiij. capitel vande voeten
PEs dat is die voete als ysidorus seyt endeGa naar eindnoot14536
wort gheseyt van podos in griex dat is
voet in duytsche Item die voet is dat v-
terste deel des menschen onthoudende
14540[regelnummer]
den last van alle den lichaem Item als
constantinus seyt so wort die voet ghe-
maect van xliiij. beenren Item die voet
is vleyschich onder inden eynden slecht
ende pleyn ende was daer om onder vley-
14545[regelnummer]
schich op dat die beenre beschermt sou-
den werden ouermits dier hardicheit van-
den arterien ende was daer om slecht op dat
die dingen die daer onder geset werden
te lichter onderdanich wesen souden ende
14550[regelnummer]
was daer om hol op die auentuer of die
voete yet scarps onder crege op dat dan
die vlucht ghehadt worde totter hoelre
stede ende die beenre vanden voeten wer-
den mit menigherhande banden ende ze-
14555[regelnummer]
nen te samen gebonden twelc noot was
tot meerre starcheit om die starcheit des
lichaems ende op dat die voeten te lichter
beroeren hebben souden Item die voe-
ten werden verwandelt inden dieren aris-
14560[regelnummer]
totiles seyt libro xiiij. Sommighe dieren
die voeten hebben hebben voeten van
voer ende van after ende sommighe in-
den siden als een dier dat bloet heeft ende
veel voeten ende dat gheslacht heeft een
14565[regelnummer]
eyghenscap dat hem die voeten sijn int
voerste deel des lichaems ende dies is
die sake want dat voerste deel ende dat
afterste sijn in een stede verenicht ende ver-
gadert Item die selue seyt dat die natuer
14570[regelnummer]
inden vieruoetighen dieren in dye stede
der handen die voerste voeten geset | ende
die afterste voeten waren noot op dat si
den last der dieren draghen souden | ende het
was noot datter vier voeten waren inden
14575[regelnummer]
vieruoetigen dieren want alle haer lichaem
wert natuerlic ter aerden geneycht in ha-
re last ende sijns selfs natuer buycht altoes
mit alre begeerten ter aerden Item aristotiles
seyt dattet voerste deel van allen vieruoeti-
14580[regelnummer]
gen dieren is meerre ende ghetemperder dan
dat afterste deel ende daer om op dat si te lich-
teliker op gericht mogen werden ende after
beroert werden als voir so waren die after-
ste voeten noot ende also ist oec verkeert van-
14585[regelnummer]
den kinderen als dat dat voirste deel of dat
ouerste dan dat nederste ende daer om gaen ion-
ge kinderkens gecromt op hoer handen ende
orbaren die handen voir die voeten int crupen
want si en mogen hair lichamen niet op heffen
14590[regelnummer]
want hoer ouerste deel des lichaems is
meerre dan dat nederste ende als die mensche
bestaet te iongen so wert dat nederste deel ge-
meerret ende also wert hi op ghericht | ende
| |
[Folio 96v]
| |
die sceppenis vanden vieruoetighen die-
14595[regelnummer]
ren is verkeert want dat nederste deel is
seer groot ende inder ioecht wert dat ouer-
ste deel volmaect ende opghericht en dair
om is die oplichtinge des hoefds ende
des voersten deels vanden paerden is
14600[regelnummer]
meerre dan die oplichtinge des aftersten
deels dat teyken van desen is alsmen dair
seyt | dattet paerdt vollen raect sijn hoeft
mitten aftersten voete mer wanneert be-
staet te ouden so en macht dat niet doen
14605[regelnummer]
Item aristotiles seyt libro ij. Dat die slincker
voet inden dieren int voerste deel en is
niet so los of so vry noch dat beroeren en
is so licht niet als die lufter hant inden
menschen sonder inden elephant Item
14610[regelnummer]
men seyt aldaer dat die elephant inden
sitten sijn voeten buycht mer hi en mach-
se alle vier teffens niet bugen omme den
last des lichaems mer hi buecht die af-
terste voeten gelijc den menschen Item
14615[regelnummer]
men seyt daer datter vlieghende is dat
buycht sijn voeten totten aftersten toe mer
die vloegelen die in die stede der handen
sijn bughet totten voersten Item men seit
aldaer dat die rechter voet is ghemeen-
14620[regelnummer]
lic van meer beroerens inden dieren dan
die lufter ende daer om sommighe dieren
wanneer si wanderen soe roeren si eerst
den rechteren voet als die leeuwe ende
die kemel ende die dromedarijs | nochtans
14625[regelnummer]
roeren sommige dieren den lufteren voet
eerst als die vosse ende die wolf die welke
hebben die voeten ende die schenen der luf-
ter siden langer der contrari ziden ende slu-
tense altoes altemael heffende hem seluen
14630[regelnummer]
hoger aen die lufter side dan aen die rech-
ter side | want die rechter side drucken si
neder Item die rechter voete inden die-
ren is natuerliken van meerre hetten dan
die lufter ende daer toe set galienus een tey-
14635[regelnummer]
ken ouer die amphorismen ende seyt een
wijf draghende een kint in horen buke
ende dat hoer voeten te samen vergadert
sijn ist dat si snelliken ouerschies geroe-
pen wert ende ist also dat si een knechtken
14640[regelnummer]
draecht so sal si den rechteren voet eerst
verroeren Ende draecht si een meysken si salt
verkeert doen Item men seyt vanden sel-
uen libro ij. et iij. Dat alle dier dat vele vin-
geren inden voeten heeft dat wint veel
14645[regelnummer]
kinder ende also verkeert Item noch seyt-
men vanden seluen libro ij. dat die voeten
van allen vieruoetighen dieren sijn vten
been ende wt den zenen ende wt luttel vley-
sche Ende also oec vanden voghelen ende
14650[regelnummer]
die mit tween voeten sijn sonder die men-
sche wes voeten onder sijn van veel vley-
sche ende dat is om die beschermenisse der
menichfoudigher benen ende zeenen Item
die dieren die den voeten bruken voir die
14655[regelnummer]
handen als die symme of ape inden vier-
uoetighen dieren ende psitacus ende porphi-
rio een pellicaen inden vogelen want ouer-
mits die hulpe der voeten helpense hem
seluen spisen Item die selue seyt libro xiiij.
14660[regelnummer]
Gheen dier hebbende veel clouen of sple-
ten inden voet en heeft hoernen | noch-
tans alle dier hebbende tanden vten mon-
de reykende heeft naghelen des voets
ghesplit als die bere dat is aper ende niet
14665[regelnummer]
vrsus Item libro xiiij. seyt hi Dat die af-
terste voeten inden byen sijn meerre dan
die middelste of die voerste om der wan-
deringhe. Ende op dat si schier vander
aerden op ghelicht werden so wanneer
14670[regelnummer]
si hem op heffen willen Item libro ses-
tien seyt hi Alle vieruoetich dier dat ve-
le spleten heeft | als die leeuwe die hont
dye wolf dye vosse ende oeck dye catte
| |
[Folio 97r]
| |
wint blinde kinderen ende daer om vergade-
14675[regelnummer]
re vten voerscreuen dinghen vanden voet
want die voete is in tleste des diers tot
sijnre volmaectheit ende is lanck pleyn ende
hol op dat hi te vaster staen sal mit onder-
scheyden vingheren om dat hi te vaster
14680[regelnummer]
houden ende clemmen sal ende is benich en-
de zenich op dat hi te bat dueren sal ende
om die rechtinghe ende om die starke be-
roeringhe ende stoeninghe ende om der be-Ga naar eindnoot14683
scheminge wil ende inden vogelen die ge-
14685[regelnummer]
splitte voeten hebben om dat si haer no-
dorft crijgen sullen | ende inden waterigen
vogelen der welker voeten heel sijn om
dat si hem daer mede regieren ende stueren sul-
len inden water. Ende hier mede is ghe-
14690[regelnummer]
noech vanden proprieten der voetenGa naar eindnoot14690
Dat lv. capitel vant hoel des voets
PLanta pedis dat is die vterste deelGa naar eindnoot14692
des diers ende alsoe ghenoemt want dat
deel pleyn ende slecht is die pleynicheit is
14695[regelnummer]
in hem op dat hi te starkeliker inder aer-
den gheuesticht sal werden als ysidorus seyt
ende hi sal mit eenre harderre huyt gecleet
werden dan die ander delen des lichaems
op dat hi niet haestelic gequetst en wer-
14700[regelnummer]
de van doerne of deser gelijc ende dair
om werdden die voeten der dieren mit
nagelen ende mit hoeuen ghewaernt en-
de geuesticht op dat si niet lichtelic ghe-
quetst en werden ende dese planten vanden
14705[regelnummer]
voeten liden alle den last vanden lichaem
ende daer om behoeuen si cousen ende schoe-
nen op dat si niet ghequetst en sullen wer-
den als ysidorus seyt
Dat lvi. capitel vander hielen of balle des
14710[regelnummer]
voets.
CAlcaneus dat is die verssen ende is datGa naar eindnoot14711
onderste deel des voets ende coemt vanGa naar eindnoot14712
calcando dat is treden want daer mede
werden die voetstappen der aerden ghe-
14715[regelnummer]
prent Als ysidorus seyt ende is ront van maec-
sel op dat si niet lichtelic gequetst en wer-
de ende is langwerpelt op dat si te vaster in
ghedruct werde ende was oec dicht ghe-
maect op dat si niet lichtelic geperst en
14720[regelnummer]
soude werden ende is te samen gebonden
van morwen banden mit den hoel van-
den voete op dat si te lichteliker opwaert
ende nederwaert geroert soude mogen wer-
den ende comen daer wonden in die sijn seer
14725[regelnummer]
quaet te genesen also wel van dat si lut-
tel vleysches heeft als om die stedelike
beroeringe | als constantinus seyt libro ij. capitulo x.
Dat lvij. capitel vanden ghebeente
NV als gheseyt is vanden proprie-Ga naar eindnoot14729
14730[regelnummer]
teyten der principaliker leden en-
de oec der leden die van officien sijn soe
salmen nv voert seggen van haren ghe-
liken ende van haren condicien ende eerst
vanden beenren want die beenre sijn die
14735[regelnummer]
stenicheit van alle den lichaem als ysidorusGa naar eindnoot14735
seyt Inden benen is die starcte des diers
Ossa dat sijn beenre ende sijn geseyt van
vsto dat is verbarnt want inden ouden ti-
den plachmen die beenre te verbarnen |
14740[regelnummer]
ende sommige ander meynen dat si daer
om ossa hieten daer om dat si inden mon-
de openbaren want si werden al om mit
hude ende mit vleysche verborgen sonder
alleen inden monde inden welken die been-
14745[regelnummer]
re ghetoent werden die beenre sijn ghe-
heten tveruolch vanden hoefde daer om
dat si daer wel ende vast te samen gepact
sijn of si gelijmt waren ende die ouerste de-
len vanden beenre hietmen verticule dat sijn
14750[regelnummer]
scheydelkens mit grouen cnopen te sa-
men ghecloot ende sijn daer om also ghe-
noemt want si gekeert moeten werden tot-
ter bugenisse der leden als ysidorus seyt libro
| |
[Folio 97v]
| |
xi. Item als constantinus seyt dat dat been
14755[regelnummer]
is dat hartste ende dat droechste deel des li-
chaems vanden dier ende dat was noot an-
ter want die beenre sijn tfondament des
lichaems op die welke die timmeringe
van alle den liue gheset is | ende daer om
14760[regelnummer]
mosten si starker wesen of daer om want
si die binnenste beschermen vanden buten-
sten Item inden lichaem sijn veel been-
re van menigherhande ghedaenten ende
dat is om die meerre starkicheyt vanden
14765[regelnummer]
hoefde of om die lichteliker beroeringe
wil of om dattet lichaem niet haestelic seer
ghequetst en mach werden want die le-
de des lichaems sijn also vast aen malcan-
deren gebonden waert datter een lit ge-
14770[regelnummer]
quetst wert so liden si alle waer bi dat die
natuer heeft alle die leden bi na gedub-
belt op die auontuer of dat een gequetst
worde dattet ander mit hem liden sou-
de ende daer om waren daer menigerhan-
14775[regelnummer]
de beenre nut als tgrore been in tgroteGa naar eindnoot14775
lit ende dat cleyn int cleyn Item si sijn onge-
lijc menigerhande want sommighe sijn
lanc sommige ront sommige hol ende som-
mighe dicht ende si sijn daer om dicht om
14780[regelnummer]
die meerre vasticheit ende dair om hol om
die humoer inder lichticheit des beroe-
rens ende want si groet waren ende beroer-
lic soe heeftse die natuer hol ghemaect
die welke vol morchs sijn om tweerhan-
14785[regelnummer]
de saken wil op dat si om hare hollich-
eit niet te broken en souden werden ende
dat si vanden morge geuoedt souden wer-
den waer af ouermits die wtwasemin-
ge des morchs bijden sweetgaetkens der
14790[regelnummer]
benen | soe is dat vleysch dat den benen
naest is vele sueter om des morchs wil
dan dat ander vleysch datter verre af staet
ende het sijn oec sommige benen die te sa-
men mit zenen gedwongen sijn op dat si
14795[regelnummer]
niet ouermits alte grote beroeringe quet-
sen en souden ende hem onderlinge te bat
decken souden Item inder eerster vergade-
ringe der benen is een taye slimige vuch-
ticheit op dat si onderlinghe te lichteliker
14800[regelnummer]
mogen werden ende in horen eynden sijn
si mit horen harden vleysch gecledet op
dat si niet gequetst en souden werden van al-
te groter wriuinghe Hier toe heuet con-
stantinus geseyt libro xi. capitulo xij. Die beenre wa-
14805[regelnummer]
ren gescapen om die salicheit des mor-
wen lichaems | want sijn natuer is seer
hardt Item inden dieren die geen been
inden lichaem en hebben die hebben an-
ders wat voer die been als die visschen
14810[regelnummer]
hebben den grate ende gelikerwijs dat
dat hert ende die leuer beghinsel sijn van al-
le den anderen alsoe is dat rugbeen be-
ghinsel van alle den benen daer alle die
beenre op ghefondeert werden ende ghe-
14815[regelnummer]
wortelt alst scip op dat hout dat inden bo-
den leyt. Item die natuer vanden benen
is steeds mitten knoecken want die kno-
ken verwaren die cranckicheyt vanden li-
ue der dieren ende die beenre die den bu-
14820[regelnummer]
ke na bi sijn die sijn cleyn op dat si niet ver-
bieden den anxt des buucs om die spise
des diers Item die selue seyt dat die been-
re der mannen sijn gemeynliken veel star-
kere dan die beenre ver wiuen ende sonderlin-Ga naar eindnoot14824
14825[regelnummer]
ge dye beenre vanden leeuwen om sine
hardicheit seynden si voren wyt als die
steen doen wanneer datmense te zamen
brengt so springter vier wt als vten vier-
steen Item die beenre van voghelen ende
14830[regelnummer]
visschen sijn veel crancker dan van ande-
ren dieren Item die selue seyt libro iij. dat
die beenre die af ghesneden werden en
wassen niet weder also en doet oec niet car-
| |
[Folio 98r]
| |
tillago dat is vleysch alst vanden oren is
14835[regelnummer]
want die sceppinghe van desen is der scep-
pinge vanden beenren al na bi ende die
hoernen ende die nagelen ende die becke der
vogelen ende der dieren machmen morwe
maken tegen tfuier ende crommen mer die
14840[regelnummer]
beenre en mogen niet gecromt werden ende
gemorwet mer si mogen gewreuen wer-
den Item die selue seyt libro xij. Een dier
dat graten heeft voer die beenre dat he-
uet luttel bloets Item alle dier dat tan-
14845[regelnummer]
den heeft in elcke backe dat heeft ghe-
morchde benen ende haer morch is den vet-
ten gelijc nochtans sijn sommighe been-
re dick ende hardt waer af dat si schinen son-
der morch te wesen als des leeuwen ende
14850[regelnummer]
des elephants beenre | wantet tmorch
van sulken dieren is sculende ende verborgen
inden sweetgaten vanden benen daer om
vergadere mit cortheiden vten voerscreuen
dinghen dat die beenre sijn fondamente
14855[regelnummer]
van alle den lichaem ende cout ende hart ende
droge ende omme den bouenganc der cout-
heyden soe sijn si natuerliken wit starcke
ende vast binnen hol ende vol morchs ende ver-
gadert mit zenigen banden diese stedeli-
14860[regelnummer]
ken dragen want die minste werden op
die meeste gewortelt ende die meeste wor-
den mitten minsten te samen gheordineert
mit wonderliker consten der naturen ende si
sijn oec mit hude ende mit vleysch ghe-
14865[regelnummer]
cleedt ende si sijn onbuechsom ende versament
mitter natuerliker zenen ende si ontfangen
getempertheit vander hetten des vleysch
ende des bloets ende oec sijn si in hem seluen
dat si niet en voelen nochtans brengen si
14870[regelnummer]
den lichaem grote quetsinge in wanneer
si gestoten ofte broken sijn ende dat is dair
om want hem die zenen also na staen mit-
ten banden der welker si vergadert sijn het
gheualt sommels dat die beenre liden van
14875[regelnummer]
saken van buten als van brekinghe van
stotinge van ontsettinghe ende van afsni-
dinghe ende van starken corosiuen ende van
deser gelike alst schijnt in erisipila ende in
sinte anthonis viere die dat liden ende on-
14880[regelnummer]
derwijlen van groter veruullinghe der hu-
moren inden iuncturen vanden benen ende
onderwijlen van corrupcien des binnensten
morchs alst geualt inden malaetschen
onderwijlen van dattet morch inden benen
14885[regelnummer]
al verteert is alst gheualt in menschen die
in theringe sijn Item dye weute der benen
is also veel te sware ende vreselikerre als
die weute dieper in die hollicheit der be-
nen gaet ende daer gewortelt wert | want
14890[regelnummer]
die beenre die ghecorrumpeert sijn die cor-
rumperen allencsken dat vleysch dat hem
naest is ende brenghen ende maken corrupci
ende stancke
Dat lviij. capitel vanden morghe.
14895[regelnummer]
MEdulla dat is morch ende is daer omGa naar eindnoot14895
medulla gehieten om dattet die beenre
vucht maect ende nat van madefacere dat
is netten want dat morch maectse nat ende
starctse op dattet die coude gedaente der
14900[regelnummer]
beenre temperen sal Item als constantinus
seyt so ist morch substancialiken hete ende
vuchte vten alre puersten delen ende vten
smerighen humoren ende vter hollicheyt
der beenren gecomen ende gewonnen want
14905[regelnummer]
dat morch tempert die coutheit der been-
re mit sijnre warmten ende maect nat hair
droecheit mit sijnre vuchticheyt | ende het
voedt ende behout die doecht eens diers
ouermits sijnre substancialiger eyghen-
14910[regelnummer]
scap Item tmorch ontfaet die influenci
dat is die inuloyinge der geesten vander
herssen ende sonderlinge tmorch vanden rug-
been twelc vanden philosophen nucha
| |
[Folio 98v]
| |
hiet ende dit morch gheeft den leden dye
14915[regelnummer]
onder den hals geset sijn substanci ende
beroeren ouermits sommigen zenen die
daer sijn als constantinus seyt libro ij. capitulo v.
die morgen als ysidorus seyt die wazemen
vten benen ouermits sijnre substancia-
14920[regelnummer]
licheit ende sijnre natter smericheit ende swe-
ten een dunne vuchticheit welke vuch-
ticheit als die geresolueert is dat is ont-
bonden of los ende inden nyeren coemt van-
der hetten der minnen so maket inden dier
14925[regelnummer]
oncuysheit ende luxurie Siet hier af bouen
vanden nyeren want die dieren die vol
morchs sijn die sijn luxurioes als varro
seyt Ende die dieren die de beenre heel ende
dicht hebben ende en geen morch die wer-
14930[regelnummer]
den selden ter oncuysheit beroert alst in-
den elephant openbaert Item als var-
ro seyt so wort dat morch verwandelt na-
der naturen der manen want als die ma-
ne wasset soe wast dat morch ende als die
14935[regelnummer]
mane waent so minret dat morch want
wanneer geuoelt dat morch die craft der
manen ouermits sommigen verborgen
ademtochten so wertet verminret na dye
wandelinge der manen of gemeerret in-
14940[regelnummer]
der substancien ende dat is te sien inden die-
ren ende oec inden bomen der welker mor-
ghich humoer oueruloyet als die ma-
ne vol is ende als si waent so wortet weder
cleyn of inden nuwen licht so wortet ver-
14945[regelnummer]
armt ende cleyn want dan en ist niet goet bo-
men planten of crude sayen | want dye
vruchten werden wormachtich ende ver-
rotten lichtelic ende dat geualt bi auontu-
ren om die oueruloedighe vuchticheit
14950[regelnummer]
die de ranken dan in morge ontfanghen
wes oueruloedicheyt men niet regieren
en mach noch gestueren vander naturen
want wanneer alsulke humoer ouerghe-
seynt is totter vruchten is een sake der
14955[regelnummer]
wormen ende der verrottinghe Item aris-
totiles seyt libro xij. Dat alle dier dat tan-
den heeft in beyden kinnebacken heeft
morch datter vetticheit geliket ende som-
mighe dieren en hebben niet veel van-
14960[regelnummer]
den morghe als die leeuwe die weclkeGa naar eindnoot14960
heeft dicke ende harde beenre inden wel-
ken luttel morghes gheuonden wort in-
der hollicheit ende daer om wortet geui-
siert dat hi mit allen geen morch en he-
14965[regelnummer]
uet ende sijn morch is medecinael als dy-
ascorides seyt ende te vorsten dat morch
der vogelen ende der wilder dieren want
het gheneest ghecloefde lippen ende die
spleten slutet ende die sweren ende het
14970[regelnummer]
saefticht die zericheit vanden oren en-
de morwet die hardicheit vanden clie-
ren het gheneest die bladeren vanden
voeten ende saeft die zericheit vanden
stroten ende het is een sonderlinge hul-
14975[regelnummer]
pe die in theringe sijn ist dat si daer me-
de ghesmeert werden | want het brengt
die humoren weder die verloren sijn en-
de maectse weder starck
Dat lix. capitel vande dunnicheyt der
14980[regelnummer]
beenderen
CArtillago dat is die dunnicheytGa naar eindnoot14981
der beenre ende hiet daer om car-
tillago eo quod leui careat dolore dum plec-
titur | dat is te segghen daer om dattet
14985[regelnummer]
derft lichter zericheit alst gheuonden
wort dat is te verstaen dattet enen men-
sche niet lichtelic seer en doet als ysidorus seit
alst openbaert inden oren ende inder nasen
ende inden vtersten vanden ribben want dat car-
14990[regelnummer]
tillaginosich is dat is harder dant vleysch
is mer morwer dan die beenre ende die na-
tuer heeft gemaect alsulke steden van sul-
ker disposicien op dat si niet ghescoert
| |
[Folio 99r]
| |
en souden werden waert dat si geuon-
14995[regelnummer]
den worden als constantinus seyt libro xij. capitulo
ix. Cartillago dat cleedt die eynden van-
den benen op dat si in horen weruen van
groter wriuinghe niet gequetst en sullen
werden ende op dat die beenre te lichte-
15000[regelnummer]
liker versament mogen werden mitten vley-
sche Aristotiles seyt libro xiij. dattet cartilla-
go af gesneden niet weder en wast | want
sijn sceppinge ende des beens sijn alleens
noch en heeft oec gheen geuoelen van
15005[regelnummer]
hem seluen mer alleen die zeen die mit
hem versament is is die zake des voelens
ende des beroerens alst beroert wert als
constantinus seyt int middel des herten van-
den dier is een catillagmosich been ge-Ga naar eindnoot15009
15010[regelnummer]
set in sijnre bredicheit ende dat is die stoel
des herten gehieten | als constantinus seyt
libro iij. capitulo xx.
Dat lx. capitel vande zenen
NErui dat sijn zenen die de griekenGa naar eindnoot15014
15015[regelnummer]
neuros hieten daer om dat si die verga-
deringe der leden starkelic te samen aen-
hangen ende het is gans waer dat die ze-
nen grote doecht doen inden lichaem die
welke hoe dat si dicker sijn hoe dat si meer-
15020[regelnummer]
re vasticheit maken als ysidorus seyt ende als
constantinus seyt so waren die zenen noot om
dat si den leden beuoelen ende beroeren bren-
gen souden ende ten voersten den benen ende
den cartillagen ende deser gelike Item
15025[regelnummer]
die herssen is een principael fondament
van alle den zenen welke herssen een be-
ghin is alles willichs beroeren ende der
sinnen of der gheuoelinghe Item alle
die zenen anter si comen vander herssen of
15030[regelnummer]
vanden morghen der rugbeen ende alsul-
ken middel is noot want hadden si alle
rechteuoert vander herssen ghecomen
anter al scorende mochten si quetsinge
gecreghen hebben of die ander leden be-
15035[regelnummer]
neden die so verre staen en souden geen
geuoelen gehadt hebben of geen groy-
sel noch gheen macht ende die zenen die
vander herssen comen sijn morwer mer
vanden rugbeen sijn si harder ende die van-
15040[regelnummer]
den voersten deel des hoefds comen die
sijn alre morweste want si dragen den an-
deren sin ende voelen want die morwich-
eit wort schier verwandelt bijder ghe-
uoelicheit die vanden aftersten deel des
15045[regelnummer]
hoefds comen want die sijn hart op dat si
dat beroeren sullen moghen liden mer
alle morwicheit ouermits snelre beroe-
ringe wert haest gecorrumpeert Item der
zenen die vander herssen wt ghegaen
15050[regelnummer]
sijn ses paer vanden welken dat eerste
paer gaet totten oghen ende voedt die in-
strumenten der sinnen of des geuoelens
vanden ogen ende dese zenen sijn hoelre dan
die ander zenen op dat die rume gheest bi
15055[regelnummer]
dien zenen der sinnen der oghen bewijst
mach werden ende si sijn meerre op dat
haer substanci niet ghescoert en werde o-Ga naar eindnoot15057
nermits hare hollicheit ende op dat dat
meerre deel der geesten in hem besloten
15060[regelnummer]
mach werden ende si waren morwe op dat
dye geest in te snelliker vorderen mocht
of volmaect mochte werden Dese zenen
inden wtganc vander herssen sijn morwe
ende saeft mer hoe dat si alleyncsken ver-
15065[regelnummer]
der vanden hoefde of vander herssen comen
hoe dat si herder sijn ende werden Item dat
ander paer vanden zenen begint vanden af-
tersten deel der herssen ende dat paer coemt
wt bi enen gate dat der hollicheit vanden
15070[regelnummer]
ogen na bi is ende gheeft den ogen beroe-
ringe Dat derde paer begint after nae
dat ander paer ende wtgaende biden stoel
des hoefds ende vanden aftersten deel der
| |
[Folio 99v]
| |
herssen deylet hem in vier perticularen
15075[regelnummer]
zenen dat is twee zenen aen die een si-
de ende twe aen die ander side of elck sijns
weechs ende sprayt hoer soe net ghewise
tot veel steden Item dat vierde paer is
den eersten paer tegen ende coemt hem te-
15080[regelnummer]
gen mer van hem gescheyden op dattet na
gesprayt mach werden bijder moeder op
dat si geuoelen mach crijgen bi hem Item
dat vijfte paer wort gedeylt in tween ze-
nen in haren wtgange vanden welken die
15085[regelnummer]
een gaet inden gaten vanden oren ende wort
si breetachtich ende bewijst den oren horen
die ander totten mammen streckende bijden
slape ende helpt die lede aen beyden siden
Item dat seste paer schijnt wt te comen
15090[regelnummer]
vanden aftersten deel des hoefds ende van
elcker deser drier gaen zenen wt ende om
dat beroeren des sins te volbrenghen so
sprayen si hem elc bi hem uoert totten nae-
sten leden bouen ende beneden ende noch sonder
15095[regelnummer]
dese ses paren coemt een paer wt vander
afterster herssen ende wt desen neemt nu-
cha sinen oerspronck nucha dat is morch
vanden rugbeen dat vander naturen der hers-
sen is Dese sprayt haer bijden lacerten der
15100[regelnummer]
tongen ende der stroten ende gheeft hem sin
ende beroeren sonder den zenen die thans ge-
seyt sijn Item alle die ander zenen des li-
chaems comen wt vander herssen ouer-
mits den morghe vanden rugbeen | men
15105[regelnummer]
seyt datter zenen mit allen niet meer en sijn
dan ij. paer ende xxx. ende een oneffen alleen
ende dese alle gader werden menichfou-
delic beschermt ende werden mit veterin-
ge des lichaems ende der leden mit won-
15110[regelnummer]
derliker consten der naturen gedeylt hier
toe heuet constantinus de pantegni libro ij. capitulo
x. geseyt Item aristotiles seyt libro iij. Inden
steden der benen is veelheyt der zenen
ende die zeen wort natuerliken langs ge-
15115[regelnummer]
goten ende daer na int brede ende si wort wt-
gerecket mit veel wtstekinghe ende al om-
trent den zenen is een taye slimige vuch-
ticheit die de zenen verwaert ende een afge-
sneden zeen en wast niet weder ende die van
15120[regelnummer]
malkanderen ghescheyden is en mach
niet weder vergadert werden Item die sel-
ue seyt oec libro xix. dat die meeste doecht
der dieren is inden zenen ende sonderlin-
ghe inden stier welke zeen hoe dat si ou-
15125[regelnummer]
der is hoe dat si starker is ende tayer Item
du sulste vergaderen vten voirscreuen dingen
dat die zeen haer beghin vander herssen
neemt ende is daer oeck afnemende sin of
voelen dat tellic in desen dingen een dinc
15130[regelnummer]
te sijn ende oec dat willich beroeren coemt
vander herssen ende geeft den anderen leden
voirt haer gheuoelen ende versament die
delen des lichaems die gedeylt sijn | ende
si is in haren wtganc eerst morwe | mer
15135[regelnummer]
int eynde hart ende ontfaet den gheest in
hare hollicheit ende bewaerten ende si buy-
ghet die onbuychsom beenre ouermits
hare buechsommicheit ende si ontfangt in
haer menigerhande passien als snidin-
15140[regelnummer]
ghe vergaderinghe cramp ontslappin-
ghe ende opilaci dat is bestoppinghe alst
openbaert in pantegni libro ix. capitulo viij. of xi.
Dat lxi. capitel vanden aderen
VEne dat sijn aderen want vene datGa naar eindnoot15144
15145[regelnummer]
sijn vie dat sijn weghen des swem-
mende bloets of riuieren die alle tlich-
aem ouer ghedeylt sijn mitten welcken
alle die leden des lichaems gheregeert
werden ende gheuoet als ysidorus seyt
15150[regelnummer]
Item constantinus seyt dat alle die ade-
ren beginnen vander leueren als die ar-
terien vander herten ende die zenen van-
der herssen ende die aderen waren noot
| |
[Folio 100r]
| |
als vaten des bloets op dat si tbloet van-
15155[regelnummer]
der leuer draghen souden om die lede
des lichaems mede te voeden Item die
aderen sijn van crancker naturen ende mor-
werre dan die zenen daer om dat si der le-
ueren wat sibbe sijn inder naturen dat si dat
15160[regelnummer]
bloet dat tot hem quaem verwandelen
souden Item alle die aderen sijn van e-
nen rock ghemaect ende niet van tween
als die arterien den geest ontfangen ende
verwaren Item die aderen die van-
15165[regelnummer]
der leueren comen suken dat voetsel des
bloets vander leuer als van hare moede-
ren ende deylen dat nader behoeften eens
ygelics leeds waer af si dat voert stroy-
en tot allen delen vanden lichaem en-
15170[regelnummer]
de ouermits wonderlike behendicheit der
natnren so dient die een ader der anderGa naar eindnoot15171
onderlinghe Item onder die ander open-
barende ende verborgende aderen is een
ader diemen arteria hiet die welke noot
15175[regelnummer]
was der naturen op dat si die natuerli-
ke hetten vander hetten voert dragenGa naar eindnoot15176
soude tot allen leden Item dese arteri-
en sijn ghemaect van tween vellekens
of rocken ende sijn gelijc inder formen mer
15180[regelnummer]
inder substancien onghelijc ende hair bin-
nenste sijn al vilmich der welker substan-
ci is hart ende veel grouer dan die buten-
ste ende buten sijn si vilmich om der lanc-
heit der welker substanci is hart omme
15185[regelnummer]
die noot des beroerens als der breydin-
ge ende der nauwinghe want al breyden-
de ontfaet si haar seluen vander herten
ende dat is om die lancheit der vilmen ende
al dwingende so verdrijft si die oueruloe-
15190[regelnummer]
dighe rokicheit dat dat doecsken wert
inder breetheit der vilmen inden welken
die gheest ghehouden wert die vander
herten ghetogen wert want si sijn har-
der dan alle die ander vterste aderen |
15195[regelnummer]
twelc noot was op dat si niet ghescoert
en souden werden dese aderen beghin-
nen vander herten ouermits der lufter
hollicheit ende van deser siden werden si
twe pols aderen gehieten der welcker
15200[regelnummer]
die een ghesneden wert | ende heeft een
morwe doecsken ende dese hiet die pols
ader die welke noot was om dat si der
longhen veel bloets ende veel geesten toe
brenghen soude ende die lucht ontfangen
15205[regelnummer]
soude die si totten bloede mengen sou-
de ende sijn hetten temperen dese ader gaet
inder longhen ende daer wort si menich-
foudelic ghedeylt die ander arterie is
meerre dan die eerste die welke aristotiles
15210[regelnummer]
adhorrem hiet | dese vander herten op-
climmende wort in tween delen gedeylt
want die een gaet opwaert oueruoeren-
de dat gepuerde bloet ende den leuentli-
ken gheest totter herssen op dat daer af
15215[regelnummer]
die gheest der sielen ghewonnen mach
werden ende gheuoedt ende behouden die
ander ader gaet nederwaert ende dese gaet
rechtsins ende lofsins voerwaert ende after-
waert ende wert also menichfoudelic ge-
15220[regelnummer]
deylt | hier toe heuet constantinus gheseyt
libro ij. capitulo xij. dair om vergader vten voir-
screuen woerden dat die ader is een voe-
ringhe des bloets ende een bewaringhe
des leuens vanden dier ende hout in haer
15225[regelnummer]
vier bloedighe humoren die ghepuert
sijn vanden welcken alle die delen des
lichaems gheuoedt werden ende si is
oec hol op dat si te lichteliker bloet ont-
fanghen sal ende nader behoefter der na-
15230[regelnummer]
turen so seyndt die een ader tbloet tot-
ter ander Item die ader is oeck een bo-
de der ghesontheit ende der siecten want
ouermits den pols der arterien ende ouer-
| |
[Folio 100v]
| |
mits der sceppenis vanden aderen soe
15235[regelnummer]
ordelt die meyster die starcte of die cranc-
heit des sieken ende is dat sake dat die a-
der ghecorrumpeert is ende si ghecorrum-
peert bloet heeft so corrumpeert si alle
tlichaem alst openbaert inden malaet-
15240[regelnummer]
schen der welker bloet altemael gecor-
rumpeert is inden aderen vanden wel-
ken die leden na hem trecken al zuken-
de een ongeneselic voetsel ende corrupci
ende siecte Item die ader inden arme
15245[regelnummer]
wort ghequetst te samen ghetogen en-
de gheopent op dat die siecte van alle
den lichaem verlicht soude mogen wer-
den van sijnre quetsinghe Item die a-
deren die alte nauwe sijn ende die alte
15250[regelnummer]
veel vleysch hebben ende vetticheden
hebben minste vanden bloede ende van-
den gheest ende myn dan die ander en-
de daer om ghebreect dye natuerlike
warmt in hem ende die leuentlike geest
15255[regelnummer]
worter in verminret waer af dat si alsulke
dieren myn voedt als constantinus seyt
libro xi. capitulo xvij. Item aristotiles seyt libro
iij. Die ader die ghesneden is of afge-
sneden wast ende wert weder versament
15260[regelnummer]
twelc die zeen niet en doet. Item die sel-
ue libro vi. hoe sulck die aderen onder die
tonghe sijn alsulc is haer dracht inder
verwen waer af hi seyt | dat die scapen
die onder de tonghe witte aderen heb-
15265[regelnummer]
ben die hebben oec witte lammeren en-
de also verkeert soect bouen vanden propri-
eteyten der tongen.
Dat lxij. capitel vanden vleysche
CAro als remigius seyt is gheseytGa naar eindnoot15269
15270[regelnummer]
van carne dat is van vulicheden | caro in
latijn is vleysch in duytsche Item gre-
gorius seyt dat vleysch is haest verandert
ende daer om ist licht vervuult | ende wantet
vleysch menigherhande is als gregorius
15275[regelnummer]
seyt | want dat een is vleysch van vis-
sche dat ander der crupender dieren dat
derde der voghelen dat vierde der ossen
der paerden etcetera onder alle desen soe
houdt dat menschen vleysch tvoerdel
15280[regelnummer]
want dat menschen vleysch is vander
alre edelster formen want het is der re-
deliker sielen toegheuoecht ende oec inder
lester tijt tvleysch des menschen is ge-
worden gods vleysche doe die zone go-
15285[regelnummer]
des vleysch gemaect was ende hi in ons
woende doe dat vleysch dat was wt sie-
ker of wt crancker manieren vander op-
neminge des woerts is dat ouerste ge-
worden van allen dinghen als gregorius
15290[regelnummer]
seyt Item constantinus seyt dattet vleysch
is heet ende vucht natuerlic ende is voet-
sel der natuerliker hetten | ende is een
ghetempertheit der beenren ende der
zenen des welcs drie specien sijn dat een
15295[regelnummer]
deel is toegemengt den muzen den ze-
nen ende den coerden ende wort gehie-
ten lacertus Dat ander vleysch is tus-
schen harden ende morwen ghetempert
als cartillago dat derde deel is clierich
15300[regelnummer]
alleen dat rechte vleysche is inden tant-
vleysch ende inden rugghe Item dat
vleysch dat inden dyen is of leyt int bu-
tenste vanden beenren die daer op rus-
ten is als een coetse ende is een nodorf-
15305[regelnummer]
tich onderstant | mer tvleysch vanden
rugge also wel tbutenste als tbinnenste
was noot om tweerhande saken wil want
het verwarmet dat morch vanden rugbeen
als nucham ende het vullet die hollicheit der
15310[regelnummer]
beenre ende bewaert die zenen op dat die op-
gaende ende nedergaende sijn om die lancheit
des weechs niet ghescoert en werden te-
gen die ongetempertheit der luchten
| |
[Folio 101r]
| |
ende is een grote beschermenisse teghen
15315[regelnummer]
die quetsinge die van binnen comen moch-
te inden rugge ende tvleysch dat om den
tanden is hout die wortelen staende ende
voedtse op dat si vast bliuen sullen Item
dat clierich vleysch is drieuoudich dat
15320[regelnummer]
een vuchticht als tvleysch der mannen
ende die eykelen of die clieren onder die ton-
ghe die spekel maken op dat dye mont
ende die tonghe ende die kinnebacken ouer-
mits alte groter droechten mitten beroe-
15325[regelnummer]
ren binnen niet getraecht en sullen werden
dat ander deel is knopich ende clierich ende
vullet die ydel steden ende voedt die ste-
den der zenen ende der aderen ende ontfaet
haer oueruloedicheit die van hem gaet
15330[regelnummer]
Dat derde stotet totter maghen ende tot-
ten darmen den welken toeghemengt
werden sommige netkens vanden arte-
rien ende vanden zenen den binnensten toe-
draghen tberoeren der sinnen op dat hair
15335[regelnummer]
wech niet seker en soude wesen ten waer
dat hem dese cliericheden ontoghen wa-
ren ende dair om was dit clierige vleysch
om dat die zenen ende die arterien daer op
te soeteliker rusten souden ende of hem yet
15340[regelnummer]
harts ghemoetede dat si dan mochten
vinden een safte stede dair sij toe vlien moch-
ten | hier toe heuet constantinus geseyt libro ij.
capitulo xiiij. Een vleysch dat tusschen ma-
gherheit ende vetticheit is dat is getem-
15345[regelnummer]
pert ende ghesont ende te prijsen ende sonder-
linghe wanneer daer geen ghecorrum-
peert bloet onder ghemengt is of van-
den seluen geuoedt want alsulc vleysch
is tbeghinsel vander corrupcien als aris-
15350[regelnummer]
totiles seyt libro iij. ende constantinus libro xi. capitulo
xviij. aristotiles seyt oec libro xij. dat oueruloe-
dich vleysch belet die werckinghe des
gheests ende daer om en was die sceppin-
ghe des hoefds niet van veel vleysch op
15355[regelnummer]
dattet vanden beteren sin ende van volco-
men verstande werden mocht Item dye
selue seyt libro i. wanneer dat die stede bij-
den oghen seer vleyschich is dat is een
quade disposicie ende dat beteykent ghe-Ga naar eindnoot15359
15360[regelnummer]
ghebreck van doechden ende van quader
scalcheit Item dat vleyschige deel des
lichaems is teder ende morwe ende daer en
macht gheen arbeyt liden want men seit
libro ij. dat die voeten vanden kameel of ke-
15365[regelnummer]
mel sijn veel vleysch als die voeten van-
den beere waer om dat men den kemel
starke schoenen maect van starken leder
wanneer dat si arbeyden sullen op dat si
hem niet seer doen en sullen noch dat vley-
15370[regelnummer]
sche en is oeck dat eerste instrument of
dat eerste lit niet des voelens mer dye
zeen die welke een organum is binnen den
vleysch ende daer om een doot vleysch dat
af gesneden is en voelt niet want het en
15375[regelnummer]
heeft wt hem tbeghin des voelens niet
mer vter zenen ende als die gecorrumpeert
is of mit allen bestopt so wert dat vley-
sche onuoeliken | alst openbaert inden le-
den die vergiecht sijn Item alle voghe-
15380[regelnummer]
len dye crombect sijn ende crom naghelt
werden mit vleysch geuoedt ende also oec
die selue voghelen sijn moedich want si
luttel vleysch hebben ende si sijn snel int
vlieghen ende van scarpen gesicht als dair
15385[regelnummer]
gheseyt wert ende die voghelen die vette
sijn ende veel vleysch hebben sijn van trager
vlucht ende si sijn des winters vetter dan
somers want dan die sweetgaten gheslo-
ten sijn ende die humoren werden in vleysch
15390[regelnummer]
ende in vetticheden gedicket | ende oec daer
om dat si dan meer rusten dan si des zo-
mers doen als ysaac seyt inden dieten
Dat lxiij. capitel van vetticheit
| |
[Folio 101v]
| |
PInguedo dat is vetticheyt die ge-Ga naar eindnoot15394
15395[regelnummer]
set is ouer die vellekijns ende over
die zenighe steden als constantinus seyt
dattet subtijl bloet ende smerich en ver-
gadert gheen vetticheyt in warmen ste-
den ende in doergaende zijn maer alst
15400[regelnummer]
coemt totten steden die natuerlic cout sijn
soe wortet daer ten laetsten ghecongele-
ert ende wordt verkeert in vetticheyden
twelck die natuer doet van groter noot
op dat die zenen ende die vellekijns die
15405[regelnummer]
natuerliken droghe sijn getempert sou-
den werden mitter vuchticheyt vanden
vetten | ende dat zij qualicker mit enigen
gheual ghescoert souden moghen wer-
den die binnenste | ende up dat vander
15410[regelnummer]
hetten die inder vetticheyt besloten is
die binnenste vander buytenste coutheit
der luchten verdrenct mochten werden
als constantinus seit libro ij. capitulo xiiij. en-
de aristotiles libro ij. die vetticheyt wordt
15415[regelnummer]
ghewonnen van onuerduweden bloe-
de inden lichaemen der dieren ende son-
derlinghe om die cleynicheyt des be-
roerens ende hoe dat die vetticheyt de
meer gemeerret werdt hoe dattet bloet
15420[regelnummer]
meer gemindert wert want in sonderlin-
ghen vetten menschen is zeer luttel blo-
ets bij dattet inden magheren is Item
die selue seyt libro xiij. die beroeringe die
scheyt die vetticheyt gelijckerwijs dat
15425[regelnummer]
die hetten doet want in allen dieren is
die rechter nyer van min vetticheyden
dan die lufter nyer is ende is hogher |
want in die rechter side is die natuerlic-
ke heetten starcker dan in die lufter ende
15430[regelnummer]
is van meerre beroeringhe Item als
constantinus seyt dat die lichamen dye
alte vet sijn ende mit veel vetticheden ver-
vult sijn alte quaet ende si sijn mit veel on-
gansicheden beladen want die natuerlike
15435[regelnummer]
hetten in aldusgedane lichamen wort al ver-
smoert en die wech der geesten werd
gestopt ende om der vetticheyt wordt
hy daer tusschen besloten ende die in vloey-
inghe wert verboden totten regement
15440[regelnummer]
der geestelicker zenen ende der arterien
ende hy seit aldaer dat alle vette licha-
men om die oueruloedighe oueruloe-
dicheyt der humoren die in hem is | crij-
ghen si een toelopende siecte mit verlamt-
15445[regelnummer]
heiden die traechelic te ghenesen is want
wanneer si belast sijn mitter zwaricheyt
des vetten so en mogen si genen arbeyt
doen op dat die natuerlike hetten ghe-
meerret mocht werden ende also wort die
15450[regelnummer]
vetticheit die daer bewrongelt is ontbon-
den waer af dat dan die natuerlike het-
ten ghebreect ende die haestighe doot
volcht daer na ten waer dat hem haestelic
geholpen worde als constantinus seyt libro xij.
15455[regelnummer]
capitulo xvij. Daer om vergadere wt desen dat
vetticheit ouermits hare smericheit is
vuyer voedende ende ist eyschende dat ouer-
ste des dings ouermits hare luchtiger
lichticheit ende si is saftende die zenen ende
15460[regelnummer]
die iuncturen ende beschermtse ende maect-
se slap ende si morwet dat leder of dat vel-
le ende bestopt die nederste sweetgaten ende si
behout die leuentlike hetten ende oec ver-
vult si die hollicheden vanden lichaem en-
15465[regelnummer]
de si recket die croken of die rimpelen wt
ende bedwingt die aderen ende die arterien
des lichaems ende si belet die wercken des
sins der sielen ende des verstants ende vertraecht
die winninge der dieren men seyt oec inden
15470[regelnummer]
amphorismen dat een wijf die alte vet is
en ontfaet niet ist dat si niet en magert noch
ten is geen wonder want si leydet den be-
nen den wech des gedachts in of hy seg-
| |
[Folio 102r]
| |
gen woude dat si alle haer gedacht inden
15475[regelnummer]
benen leyde Item die vetticheit is oec
vuchtende want si en wort niet licht ghe-
droecht waer af aristotiles seyt libro iij. Dattet
sop eens diers dat oueruloyende is inder
vetticheyt en wort niet gecoaguleert als
15480[regelnummer]
dat sop vanden paerde ende vanden verken
Item alle dier hebbende vetticheit dat van-
den vleysch niet gescheyden en is heeft
luttel vets inden buke ende als die buken
cleyn sijn so ist vleysch mit veel vets Item
15485[regelnummer]
daer seyt hi oec dat in allen dieren is veel
vets bijden appel van haren ogen al is dat
oghe hart Alle dier dat veel smeers he-
uet is van luttel zaeds ist man ist wijf | ende
dat dier dat in beyden kinnebacken tanden
15490[regelnummer]
heeft en heeft gheen roesel als hi daer
seyt | het wort inder couder luchten vluchs
bewrongelt alst vten lichaem getoghen
wordt Item ghi sult weten dat die vet-
ticheit nader substancien te spreken | soe is
15495[regelnummer]
vetheit smeer ende roesel alleens hier en
leyt gheen macht an vet is vet
Dat lxiiij. capitel vander huut of velle
CVtis dat is die huut ende is dat eer-Ga naar eindnoot15498
ste deel int ouerste vanden lichaem des
15500[regelnummer]
diers ende is also gehieten na ysidorum daer
om dat si den lichaem onder geset is dat si
snidinge liden sal want cutis in griex is
incisio in latijn ende dat is snidinge in duyt-
sche ende si wort pellis gehieten van expel-
15505[regelnummer]
lere daer om dat si die dingen die van buten
comen als reghen wint haghel ende snee
ende ander dingen keren ende verdriuen sal ende men
noemtse oeck corium dat is leder van caro
daer om dattet vleysch mit leder ouer-
15510[regelnummer]
togen wert als ysidorus seyt Item die huut dat
is dat vterste vanden lichaem ende dat ouer-
ste ende heeft dat vleysch ende die beenre om-
megeuangen ende waernt alle die binnen-
ste vanden lichaem ende dectse na dien dat
15515[regelnummer]
die leden behoeuen nv is si na haer nv is
si weder wtstekende Item die huut heeft
een natuerlike dunnicheyt als constantinus
seyt daer om dat si den lichaem niet seer hin-
deren en sal si heeft oec vasticheit op dat
15520[regelnummer]
si te bat houden mach datter binnen is ende
datter buten is weder staen mach Item die
huut inden menschen is morwer dan in an-
deren dieren ende dat om die goetheit des
tastens want waer si also hart als mossel
15525[regelnummer]
sculpen of ander sculpen so en hadde tlich-
aem geen voelen van saefter aentastinge
ende waer si ruuch als een masse van ezels
haer so souden si den sin des tastens dun-
nen want midzen in die hant is die huut
15530[regelnummer]
saefter ende morwer dant in anderen steden
des lichaems is Item die huut is alte-
mael vol zweetgater ende te voersten die
huut vanden hoefde om die wtstotinghe
der fumoser oueruloedicheit want ouer-
15535[regelnummer]
mits der hetten werden die sweetgaten geo-
pent ende die dinghen die tusschen vel ende
vleysch oueruloedich sijn die werden ge-
suuert ouermits wazemen ende swete die
huut des menschen en is ouer al oec niet
15540[regelnummer]
ghelijc want die huut vanden aensicht is
dunre ende subtijlre ende dat is om die volmaect-
heit des sins ende om dattet te schoenre to-
nen soude Item inden handen ende int hol van-
den voeten dair coemt die zeen vander her-
15545[regelnummer]
ten ende daer is nauwe voelinghe ende die
huut subtijlste aristotiles seyt libro iij. dat nader
verwen des leedts of der huut werden die ver-
wen der nagelen verwandelt ende die verwen der
hoernen der claeuwen ende der haren inden dieren
15550[regelnummer]
want is die huut swart so sijn die voerscreuen
dingen oec swart ende sijn si wit so sijn die ander
oec wit alle dier hebbende bloet heeft een
huut | ende als tfel af gesneden is so en
| |
[Folio 102v]
| |
heuet gheen voelen ende dat leder heeft
15555[regelnummer]
dat eyghen soe wanneer dattet is in eni-
ghe stede daert vleysch derft so en wast
dat afgesneden niet weder noch ten wort
niet gheconsolideert alst openbaert int
voerste vandes mans scaft ende inden an-
15560[regelnummer]
deren eynden vanden ogheleden Item
hi seyt libro xix. Dat die huut in sommigen
dieren dun is ende open ende in sommighen
dicke nader heerscappien der grouer hu-
moren of der dunre humoren waer af dat
15565[regelnummer]
die haren die grof sijn comen vter gro-
uer huut ende die dvn vter dunre Item in-
der outheit so beghint si te grouen ende te
harden ende wort te samen getoghen en-
de vercrompen om die ghebreck der het-
15570[regelnummer]
ten ende om die verteringhe der natuerliker
hetten ende dan worter een ander gedaen-
te Item die huut lijdt als die ander le-
den doen onderwijlen vander binnenster sa-
ke als van verteringhe der substancialigher
15575[regelnummer]
vuchticheit die de rimpelinge ende die
croken maect inden ouden ende onderwijlen
van saken van buten als van wonden van
heter sonnen of van groter couden als
bleeckheyden ende menighe deser gelike
15580[regelnummer]
onderwijlen van infectien der humoren als
lazerie ende deser gelijck want die natuer
steect alsulke humoren van haer totten
vtersten als totter huut als cronselen ma-Ga naar eindnoot15583
laetscap ende veel ander passien Item die
15585[regelnummer]
vellen vanden dieren werden dicwijle ge-
oerbaert inden oerbaer der menschen want
men maecter scoenen af perkement fran-
schijn riemen tasschen malen ende deser ge-
like Ende men vint luttel vellen der dieren
15590[regelnummer]
si en sijn ymmer erghent toe nut totten
oerbaer der menschen Ende hier mede is
des ghenoech.
Dat lxv. capitel vanden hare vanden lichaem
PIlus dat is een haer van pellis ge-Ga naar eindnoot15594
15595[regelnummer]
noemt pellis dat is vel want dat
haer coemt vten velle esi daer om ist pi-Ga naar eindnoot15596
lus genoemt van pellis als ysidorus seyt si co-
men ende werden gewonnen wt warmen ende
droghen roke als constantinus seyt wanneer
15600[regelnummer]
die subtilicheyt des rokes wtgaet doer
die sweetgaten so wert hi gedroecht van-
der butenster luchten ende wanneer die
morwicheit des roecs van buten wtgaet
soe droecht die lucht den roke dye daer
15605[regelnummer]
wtgaet ende die hem niet en scheydt ende ver-
keert dien roke inder naturen van hare
Item die haren sijn hulpe ende een scier-
heit der menschen als constantinus seyt libro ij.
capitulo vltimo Item aristotiles seyt libro iij. dat die
15610[regelnummer]
haren niet en wassen dan inden lichaem die
dieren winnen Item die haren werden ver-
wandelt na dien dat die dieren sijn daer
si in wassen als gheseyt wort libro xix. want
die dieren van grouer huut hebben grof
15615[regelnummer]
haer ende dat geualt om die menichfou-
dicheit des aerdigen deels ende om die ru-
micheit der weghen ende der sweetgaten
ende is die huut enge ende vast in een ende dic-
ke so sijn die haren dun ende subtijl ende wan-
15620[regelnummer]
neer die humoer des roecs die inder huut
is van snelre droecheit waer so en sullen
die haren niet groot noch lanc wesen en-
de wanneer dat hi grof ende vet waer soe
soudt verkeert sijn ende dair om werden die
15625[regelnummer]
haren des menschen seer lanck want die
vette humoer wert haestelic droghe ende
daer om die gene die wonende sijn in e-
nen vuchten lande ende die dan vuchte com-
plexi hebben die hebben saeft haer en-
15630[regelnummer]
de morwe als doen die gene die in tra-
chien wonen ende also verkeert dye hebben
hart haer ende ghecruust die in enen heten
ende in enen drogen lande wonen ende op dat
| |
[Folio 103r]
| |
si oec van heter ende van drogher complex-
15635[regelnummer]
ien sijn want ouermits der hetten wer-
den si omgeweyndt ende gecroect ende die
haren werden cruust want bi tween con-
trari wegen comen si wt Item die aer-
dighe deel des wtgaende heten ende
15640[regelnummer]
drogen roecs soe wert dat haer neder-
waert geroert ende dat hete deel wert op-
waert geroert ende also gaet dat een op-
waert ende dat ander nederwaert ende werden
cruust ende wanneer die dieren bestaen te
15645[regelnummer]
ouden so beghinnen die haren te harden
ende dan meer dan voir gelijc dat die ve-
deren der voghelen doen ende dat coemt
datter luttel humoren sijn Item men seit
aldaer als die mensche gelubt wert so
15650[regelnummer]
en wassen in hem geen haren meer ende
dat doet datter luttel humoren sijn ende
dat coemt daer om dat die hetten ende
die vuchticheden inden principalen le-
den verminret sijn Item warme wate-
15655[regelnummer]
ren maken wit haer ende die coude wate-
ren swart haer | ende die sake van dien is
want inden warmen water is meer geests
dan inden couden ende daer om als die lucht
warm wort so worter een witticheit wt
15660[regelnummer]
alsmen sien mach inden scwm mer dese
verwandelinge coemt den haer accidenta-
liken dat is bi toeuallen als inden men-
schen haer mer altoes en schiedt niet van-
der veranderinghe des couden waters of
15665[regelnummer]
des warmen
Dat lxvi. capitel vanden hare des hoefds
CApilli werden gehieten die harenGa naar eindnoot15667
vanden hoefde mer pilus dat is haer
int gemeyn ouer al mer capilli werden
15670[regelnummer]
sonderlinge den hoefde toe gescreuen ende
men seyt capilli quasi capitis pili als ysidorus
seyt ende si sijn daer om ghemaect dat si een
scierheit den hoefde ende den mensch ghe-
uen ende dat si die herssen wachten ende be-
15675[regelnummer]
schermen sullen dat haer der vrouwen hietmen
cesaries dat sijn manen ende dat haer der man-
nen hietmen coma dat is een crans come
dat sijn haren die niet af gescoren en sijn cri-
nes die horen den wiuen toe dese woerden
15680[regelnummer]
en machmen in duytsche niet onderscheyden
want pilus capillus crinis het is al hair
ende haer is haer ende daer om en kan ics niet
ondersceyden hier toe heuet ysidorus gheseyt
Item constantinus seyt dat capillus dat is thaer
15685[regelnummer]
vanden hoefde dat wast wt grouen ende wt
heten roke die welke van vierigen ende heten
humoren coemt doer die zweetgaten van-
den hoefde ende wort verdroecht vander luch-
ten van buten ende so wort hi verkeert inder
15690[regelnummer]
substancien van hare ende wanneer die hu-
moer wasset so wast dat haer ende die dese
materi des roecs verliest verliest oec dat ha-
re ende hoe dat die roken sijn so sijn die ha-
ren want is die roke swart so wert dat ha-
15695[regelnummer]
re swart ende is des roecs veel so waster
veel haers ende is daer luttel soe waster
luttel ende als die roke vergaet so vergaen
die haren ende hi wort kael ende die medeci-
nen en mogen hem niet helpen ende ist dat alsul-
15700[regelnummer]
ke roke niet en gebreect mer een ander hu-
moer scheyndt die roke soe en ist gheen
caluwicheit mer het is een eenrehande
siecte die vanden meysters allopicia ge-
noemt wert van welker siecten als dat voet-
15705[regelnummer]
sel vanden haer gecorrumpeert is so valt dat
hare | ende alst voerste deel vanden hoefde
gebloot is so wortet gelelict die luden
slachten den vosse die sijn haer ontuallet
van groter hetten Item die ander pas-
15710[regelnummer]
sien ende saken die soeket inden tractaet van-
den vallen ende ghebreken des haers
ende vander graeuheit des haers soe-
ket inden tractaet vanden hoefde dair
| |
[Folio 103v]
| |
selstu vinden vandes haers disposicie
15715[regelnummer]
ende sijn conplexie na hali galienus ende
ypocras scriften nochtans selstu merc-
ken vander graeuwicheit als constantinus seyt
ende ander auctoers dat graeuwicheit
coemt van alte groter vercoutheit der voe-
15720[regelnummer]
deliker humoren want wanneer die cou-
de ende natte fleumen bouen gaet so coem-
ter graeuwicheit ende wt witten couden
roke comen witte haren Item aristotiles
seyt dat die haren vanden hoefde inden
15725[regelnummer]
slaep eerst graeuwen daer om dat daer
luttel humoren sijn ende veel beenre die na-
tuerliken cout sijn Item die graeuwich-
eit beteykent ripicheit des leuens ende
der ouderdom ende oec lesschinge der ge-
15730[regelnummer]
noechten ende beteykent mortificacie der
kindeliker misdaet ende oec vernuwinge
des leuens dat is ende comen sal et cetera
Item caluicies dat is caluwicheit dat is
beroeringe des haers van gebreck des
15735[regelnummer]
vuchtighen rokes dye int voerste deel
vanden hoefde coemt als constantinus seyt
ende wort oec onderwijlen van te veel vas-
ten datter dan gheen vuchticheit en co-
met welcke vuchticheyt is materi des
15740[regelnummer]
haers als aristotiles seyt libro ij. capitulo iij. Item
die veel minnen willen die ontualt dat
haer ende alleynsken brenghet caelheit in
ende ist dat die haren risen voer sijnre ioecht
so wassen si te lesten weder | mer risen si
15745[regelnummer]
of vallen si nader ioechdelicheyt soe en
wassen si niet weder ende wanneer si dan al-
dus geuallen sijn voer vanden hoefde
dat hietmen caluheit ende het pleecht te
geschien anter om alte groter openheit
15750[regelnummer]
der huut ende of om datter luttel humo-
ren sijn ende after en vallen die haren niet
vanden hoefde noch daer en coemt geen
caluheit om die dickicheit vander huut
ende dat die zweetgaten daer dicke bi een
15755[regelnummer]
staen ende om der tayer humoren die daer
is Item galienus seyt daer ouer ampho-
rismen die kindere ende die wiuen en wer-
den niet caluwe om die oueruloedige vuch-
ticheit die si inden hoefde hebben ende soe
15760[regelnummer]
en doen oec niet die gelubt sijn ende dat is
daer om dat hoer complexi verandert is
ende om die oueruloedicheit der vuchtich-
eit die welcke die zweetgater der huut
vanden hoefde dwingt ende bijndt | ende en
15765[regelnummer]
laet den roke niet wt wazemen nochtans
vallen die haren wel inden wiuen ende in-
den gelubden als aristotiles seyt libro xix. dair
om dan dat haer vanden hoefde bewa-
ret dat hoeft ende maket eersaem want
15770[regelnummer]
waert sake dat een mensch gheen haer
op sijn hoeft en hadde hi soude te meer
oneersaem gehieten werden ende ghere-
kent Item dit gebreck geualt bijder ioech-
delicheit mer meest bijder outheyt van-
15775[regelnummer]
den voerscreuen sakenGa naar eindnoot15775
|
|