Van den proprieteyten der dinghen

Boek 4

[fol. 45r]

 

Hier beghint dat vierde boeck ende seyt van-

 

de lichameliker substancien of wesen

 

VOert is eerst te begin-⁶³⁵³

 

nen vanden proprietey-

6355

ten des menscheliken

 

lichaems ende sijnre de-

 

len Ende wi sullen trac-

 

terende wesen vanden

 

gedaenten der elementen ende vanden hu-

6360

moren wten welcken dat lichaem ghe-

 

maect is

 

Dat eerste capitel uande qualiteyten of ghe-

 

likenissen der vier elementen.

 

ENde daer sijn vier elementen ende e-⁶³⁶⁴

6365

lementarige qualiteyten vten welc-

 

ken alle gesielt lichaem materialiken ge-

 

maect wort ende ten voirsten dat mensche-

 

like lichaem dat onder allen elementen dat

 

edelste is ende edelicste geordineert onder

6370

alle ghemaecte dingen als een proper

 

instrument der natuerliker sielen dat ge-

 

past is inden wercken der sielen also wel

 

in natuerliken wercken als in willigen

 

also dattet lichaem des menschen is ge-

6375

maect wt vier elementen als vander aerden

 

vanden viere vander luchten ende vanden

 

water vanden welcken elc heeft zijn pro-

 

per qualiteyten Die vier eerste ende princi-

 

pael sijn dese als hetten coude droge ende

6380

vuchticheit | die welke deerste geheten

 

werden want si eerst gliden vanden ele-

 

menten inden elemantaten dat is inden

 

dinghen die vanden elementen gemaect

 

sijn | men hietse oec principael want van

6385

hem spruten alle die ander daden ende werc-

 

ken Ende deser sijn ij. actiue | dat is werc-

 

kende als hetten ende coude Mer die an-

 

der twe als droecheit ende vuchticheit sijn

 

passiue dat is lidende Waer af dat vander

6390

beterscap of voerdelscap ende bouenganc

 

deser qualiteyten werden si geheten ele-

 

menta actiua of passiua ende die twee eer-

 

ste worden principaliken actiue gehieten

 

niet want die also vele wercken of doen want

6395

die lidende doen oec | ende geen qualiteyt

 

is ledich inden lichaem mer daer om hie-

 

ten dese actiue want bijden wertkingen⁶³⁹⁷

 

van desen so werden die ander ingeleydet

 

ende behouden want die warmte brengt on-

6400

derwijlen vuchticheit ende onderwijlen droech-

 

eit in ende bewaertse alst openbaren mach

 

inden gesouten vleysch want die warmte

 

vanden soute dissolueert ende scheydt die

 

aerdighe delen ende die waterighe ende die

6405

luchtighe ende also ontslapende ende vermor-

 

wende wort die vuchticheit in geleit van-

 

der hetten ende brengt droecheit in | want

 

die hetten werckende inder vuchticheyt dis-

 

solueert die eerst | ende als si gedissolueert

6410

is so verteert sise ende also wort die droech-

 

eit der hetten die welke tweerhande is

 

ingebracht ende oec ghehouden ende daer om

 

is warmte een elementarich qualiteyt dat

 

is een ghedaente dye vanden elementen

6415

comen waer hoechlic werckende twelc

 

schijnt bi sinen wercke als si eerst in enich

 

dinc werct eerstwerwen dissolueert si die

 

delen ende als si gedissolueert sijn so wort

 

dat dinc crancker dat welcke ouermits te

6420

samen hanghinge der delen starcker was

 

ende daer om wederstaet myn der werckinge

 

des dings datter werckende is Item die

 

warmte is een constenaer alre dingen die

 

winlic sijn ende is principaliken een werc-

6425

kende sake alre winninge Item die warm-

 

te of hette is tweerhande | die een is he-

 

melsche of sonlic als winnende | ende dese

 

is behoudende ende winnachtich waer af

 

dat van deser hetten onderwijlen vorschen

6353 V Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (04-09), met representant (05), met penwerk.

6364 E Lombarde, 2 regels hoog (15-16), met representant.

6397 wertkingen Lees: werckingen.

[fol. 45v]

6430

gewonnen werden inder luchten ende dye an-

 

der hette is elementarich ende gewonnen

 

ende dese corrumpeerlic ende verteerlic als of

 

worde een vergaderinge van radien in enen

 

spiegel so mach vlasse of werck onsteken

6435

werden ende verbarnt vanden reflexien dat is

 

wederschininge der radien Item si is weder-

 

brengelic der ondersten totten ouersten ma-

 

kende een berorren vanden center totten cir-⁶⁴³⁸

 

cumferencien dissolueert si dye aerdelike

6440

dingen in waterigen ende in luchtigen din-

 

gen ende dye in vuerigen ende aldus brengt si

 

weder die leechste ende die middele in horen

 

ouersten Item der geenre die welke weder

 

morwende sijn die so hart te samen ghe-

6445

pact sijn werckende in die groue substan-

 

ci maect sise morwe al dissoluerende alst

 

openbaert inden metallen die gesmouten

 

sijn ouermits der hetten ende al dissolueren-

 

de die aerdige dingen ende morwetse in wa-

6450

terigen | si maect oec weeck ende ghesmou-

 

ten hardt alst schijnt in enen eye datmen

 

bijden viere leyt want als die weecste ende

 

die subtijlste delen geresolueert sijn ende die

 

aerdige delen bliuen soe bestaet te harden

6455

ende die hetten is oec subtilende datter dic

 

is so wanneer dat si beroeren heeft vanden

 

center totten circumferencien in horen din-

 

ghe daer si in werct so dissolueert si ende

 

geeftse oerbaerlic sijnre reden want wan-

6460

neer si arbeyt een dinc weder te brenghen

 

tot sijnre simpelheit soe maect sijt subtijl

 

want slechticheit of simpelheyt eens gro-

 

ues dings dat is subtijlicheit die welke

 

wasset ouermits dye minre compactien der

6465

delen alst schijnt inden yse twelc alst ge-

 

solueert is ouermits der warmten so wort

 

dat versubtijlt Item die hetten der sonnen o-

 

uermits hare doecht so suuertse die me-

 

tallen ende verteert hare roesticheit want al

6470

werckende in die substanci des metals so

 

scheidsese ende vijntse yet heffichs of roes-

 

tichs dat scheydse ende verteert want waer

 

dat sake dat gout dat altemael puer waer

 

ouermits gewelt der hetten gedissolueert

6475

worde nochtans en wort niet verteert wair

 

bi gout dat volcomelic ghepuert waer al

 

wordet bi hetten dissolueert nochtans en

 

wordet in sinen gewicht niet verminret Item

 

die hetten is corrumperende toeuallentlijc

6480

alst te sien is wanneer die hetten meer dis-

 

solueert dan verteert so verrotten die humo-

 

ren ende werden corrumpeert alst schijnt in e-

 

nen hope weyts die mit water ouergo-

 

ten is daer die hetten binnen gesloten is

6485

resolueert dat water in eenre rokicheyt

 

die welke als si daer gehouden ende geslo-

 

ten wort maect die coernen morwe ende ver-

 

rotse ende corrumpeertse Item die hetten is na-

 

tuerlic een verlichtinge der sware dingen want

6490

wanneer die vuchticheit die geresolueert

 

is ouermits die warmte wort verteert ende

 

die gewicht wort geminret ende also wort

 

die substanci des dings verlicht Ende dair om

 

als die hetten werckende is inder vuchtich-

6495

eit soe worter een roke gewonnen welcke

 

roke verlicht wort ende gepuert ende wort ver-

 

wandelt in enen gheest als in eenre lich-

 

ter substancien ende luchtiger ende maect een

 

dinc lichter daer si in behouden wert dair

6500

om ist dat die lichaem der leuender die-

 

ren ongelikelic lichter sijn dan die licha-

 

men der doder om die hetten ende om die geest

 

die daer gehouden sijn inden arterien ende

 

inden aderen ende aldus sijn oec die licha-

6505

men der gesielder dieren naden eten dan

 

voer den eten om die starckicheit der het-

 

ten nochtans toeuallichlijc is die hetten

 

verswarende want werckende in die sub-

 

stanci des dings so verteert si die subtijl-

6438 berorren Lees: beroeren.

[fol. 46r]

6510

ste ende die lichste delen ende als daer die

 

groefste delen bliuen so wort daer een com-

 

pacti dat is een te samen vergaderinghe

 

in malcanderen gepact ende daer om een

 

verswaringhe ende oec om die openin-

6515

ghe der zweetgaten mitter craften der

 

hetten worter een wtwaseminge der gees-

 

ten van welker tegenwoerdicheit dat li-

 

chaem verlicht wort ende als die en wech

 

ghewazemt sijn wortet beswaert ouer-

6520

mits hare afwesinge wil Item die het-

 

ten wint een rode verwe ende als si werc-

 

kende is in eenre materien so resolueert

 

die aerdige in waterigen delen ende die

 

voert in luchtigen ende in vuerigen Item

6525

vander omuloyinghe of stortinge der vueri-

 

gher delen verwandelende dat ouerste

 

des dings soe worter een vierighe ver-

 

we als root gewonnen alst is inden rosen

 

Item wanneer ouermits die hetten die

6530

warme humoren gewonnen werden in-

 

den lichaem van hare wtghietinge bij-

 

den ouersten des lichaems worter een ver-

 

we gewonnen Item si is toeuallentlijc

 

ontuerwende want ouermits der warmten

6535

die de zweetgaten opent so vliegen dye

 

geesten en wech | vter welker tegenwoer-

 

dicheit die verwinghe gheschiede ende

 

wanneer die gheesten niet en sijn so wort

 

die verwe ontuerwe alsmen sien mach van-

6540

der roder rosen die welke wit wort van-

 

den roke des sweuels Item als die het-

 

ten alte grote is soe is si dodende | want

 

wanneer die leste beroeringhe werct inder

 

substancien so resolueert sise totten vter-

6545

sten ende al resoluerende int eynde so ver-

 

derft sijt ende verteert Item toeuallentlijc soe

 

is si leuendich makende want ouermits

 

die hetten die der herten ende des gheesten

 

beroeren geuende is so wort daer een sterc-

6550

kinghe der gheesten inder harten ende daer

 

wort een bequaem bewisinge des voet-

 

sels inden leden ende daer om wert dat li-

 

chaem also gheregiert ende leuende ghe-

 

maect ende hier om vergadert vten voirscre-

6555

uen dingen dat die warmte is een elemen-

 

tarich proprieteyt hoechlick werckende

 

doergaende hoechlic beroerlic ende beroe-

 

rende ghewonnen vanden beroeren der

 

radien ende hoer seluen menichfouden-

6560

de ende mededeylende inden ghenen in-

 

der welker substancien si wercket ende trans-

 

formerende in hare specien ende si leuen-

 

dich makede die ghene die doot ende ver-

 

derft sijn van couden alst openbaert in-

6565

den wortelen ende inden planten die wel-

 

ke des winters ghestoruen sijn ende des

 

leyntens ouermits die warmte weder le-

 

uende werden ende si is leydende die neder-

 

ste totten ouersten ende die oueruloedicheit

6570

verterende ende suuerende datter onreyn is in

 

diuerschen smetten ende voertbrenghen die

 

hoer contrari wercken ende daer om wort si nv

 

geuonden dat si dunnende is ende morwende⁶⁵⁷³

 

de ende smeltende openende ende wederuer-

6575

keert dicmakende ende hardende constringe-

 

rende dat is dwingende bestoppende | nv

 

oec ghesontmakende nv verderuende si is

 

oec mit hare propere doecht den smake

 

verwandelende want si verkeert die zuericheit

6580

ende die agresten in soeticheyt alsmen sien

 

mach inden vruchten ende inden wijndruuen

 

ende oec geschiet ouermits grote warmte

 

dat die soete werden verkeert in bitteren ende in

 

souten want ouermits alte groten hetten die

6585

dat bloet verbarnt soe wort dat bloet verkeert

 

in coleren ende ouermits dye selue dat

 

water verteert die subtijlste ende die luch-

 

tichste delen ouermits starcker opsiedin-

 

ghe ende als dye aerdicheyt blijft soe

6590

wort si verkeert inder substancien van sou-

6573 morwende de Lees: morwende.

[fol. 46v]

 

te | oec is die hetten ripende dat raeuwe

 

ende onuerduwet is ende volmaect geringe-

 

lic die ripicheyt inden vruchten | alsmen

 

sien mach inden heten landen so werden

6595

die vruchten schier riper dan inden cou-

 

den landen ende werden daer seer soet | ende

 

si brengt wt totten wercke ouermits ha-

 

re cracht die formen ende ghedaenten die

 

inder materien sijn | alst openbaert inden mi-⁶⁵⁹⁹

6600

ueren want ouermits dye werckinghe

 

der hetten so werden gout siluer coper

 

ende ander metallige specien vanden stenen ge-

 

bracht ende vten gheberchten ende werden

 

ghecleet mit eenre formen die edelre is

6605

bijder hetten die oec de substanci der as-

 

chen dissoluerende is ende suuerende so wer-

 

den die asschen verkeert in glaze. waer af

 

dattet openbaert dat die hetten is een dien-

 

re der luchten ende der naturen Want ouermits

6610

die hetten so werden die edelste specien

 

ende formen also wel natuerlike als conste-

 

like wt gebracht of geleydt vander mach-

 

ten totter daet Item die hetten die ghe-

 

druct is inder luchten veelre passien als der

6615

wolcken der blixemen ende deser gelike is

 

die hetten winnende ende makende want o-

 

uermits hare doender aenhalender crach-

 

ten soe opheft si menigherhande droge

 

ende vuchte wazemen tot menigerhande

6620

middelen ende als die dan vergadert sijn ende

 

dicke geworden in wolken ende die hetten

 

daer binnen besloten is verandert die wol-

 

ke in menigerhande ghedaente ende ver-

 

keertse die welke si ten lesten menichsins

6625

deylt ende scheydt Ende als si ghescheyden

 

sijn nv in snee nv in hagel ende deser gheli-

 

ke omghietse ouer al ter aerden Dese het-

 

ten is opheffende vanden center hare sub-

 

iecten totten circumferencien. Alst schijnt

6630

inden elementen inden welken si domine-

 

ren als inder luchten ende inden viere die

 

welke verre ende wide vanden center dat is

 

van midzen der aerden sijn ende oec scijnt

 

dat inden olye die bouen drijft ende in alle

6635

den anderen daer die natuerlike hetten ver-

 

wint Item si is oec thonende die sceppe-

 

nis ende die gedaente hoers subiecten alst

 

schijnt inden lichaem daer die hetten bouen

 

gaet. Want als constantinus seyt libro i. capitulo

6640

xvi. Ist dattet lichaem warm is soe sal

 

daer veel vleysch wesen ende luttel vettich-

 

eden die verwe root vele haers swart of

 

root warm van tasten goet verstant | die men-

 

sche sel wesen wel sprekende seer edel coen

6645

toernich minnende luxurioes ende veel be-

 

gherende ende haest verduwende van scar-

 

per stemmen onscamel starcke ende van snel-

 

len pols Dese teyken ende veel ander set con-

 

stantinus Die bewijsinge sijn des heten li-

6650

chaems ende hier mede ist genoech ghe-

 

seyt vander hetten

 

Dat ij. capitel vande coutheit

 

COutheit is een gedaente der ele-⁶⁶⁵³

 

menten een eenrehande werckende

6655

proprieteyt crancker inder werckinge dan

 

die hetten des syns is dat si beroert van-

 

den circumferencien totten centrum ende dair

 

om die delen des subiects in dat welc si

 

werct doet si hoer nare anhangen ende dair

6660

om wercket lansemer ende swaerliker in hem

 

hoer wercke | al ist oec dat sake dat si ver-

 

coudende is nochtans toeuallentlijc so

 

verwarmt si want wi sien inden winter dat o-

 

uermits die coude die de sweetgaten toe

6665

slutet dat dan die fumositeyten begeren

 

binnen den lichaem te crupen want si dan

 

genen vryen wtganc en hebben want si

 

sijn binnen behouden ende daer onderwri-

 

uen hem ende verwarmen | waer af dat dye

6670

coude van buten verwarmt toeuallentlijc

6599 miueren Lees: mineren. 

6653 C Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant.

[fol. 47r]

 

van binnen Item die coutheit is dicma-

 

kende want wanneer die coutheit een be-

 

roeren maect totten centrum soe hangt dat

 

deel den deel nare bi want die delen wa-

6675

ren eerst gescheyden om datter die vuch-

 

ticheit tuschen was ende vergadert hem van-

 

den centro mer wanneer die vuchticheit

 

ghedicket is so is si natuerlic vergader-

 

lijc totten centrum nochtans toeuallent-

6680

lijc dissolueerlijc ende die delen scheydende

 

alsmen sien mach inder herssen die bedruct

 

is mit eniger couden want ouermits dier

 

druckinghe so wort die vuchticheit dye

 

daer in gehouden is wtgeperst ende glijdt

6685

en wech | ende ouermits vele verlatinghe

 

der herssen wort si gescheyfelt ende gedeylt

 

alst openbaert inden genen die den snuuf

 

hebben inden hoefde van couden Item si

 

is natuerliken grof makende want wan-

6690

neer ouermits die werckinge der coutheit

 

die delen den delen naerre mede anhan-

 

ghen so werdet alte mael grouer Item

 

die vierige delen werden dicke gemaect

 

inden luchtigen om der coutheyden wil die-

6695

se drucket ende dwingt | ende daer wort vele

 

wtleydinge der wtgeperster vuchticheden

 

welcke vuchticheit grof makende die sub-

 

stanci die inden sweetgaten ghehouden

 

lach ende wt dien datter die wtleydinghe

6700

der vuchticheit wort so volcht daer acciden-

 

taliken dat is toeuallentlijc na subtilich-

 

eit der substancien alst schijnt in enen velle dat

 

gewassen ende wtgestoten is Item al is dat

 

sake dat die coutheit natuerlic verswaren-

6705

de is als die ydelinge der geesten gedaen

 

is vter confectien der delen ende vter doech-

 

den diese druckende is nochtans acciden-

 

taliken licht si want als die vuchticheyt

 

wt is die welke beswaerde die qualiteyt

6710

alder substancien so worter een verlichtin-

 

ghe Item die ghetemperde coude die be-

 

houdt dat leuen ende ander dinghen want wan-

 

neer die vuchticheit dick wort ouermits

 

der coutheit so wort die starcheit der het-

6715

ten wedertraecht. waer af gelikerwijs dat

 

die vuchticheit alleynsken doer die sweet-

 

gaten geresolueert werden also dan als

 

si gheresolueert is so wort si verteert ende al-

 

so op dat die hette die die welke die sub-⁶⁷¹⁹

6720

stanci des dings ontbijndt niet belet en

 

wordt ende op dat dinc niet en stinc ouermits

 

hulpe der coutheden verwaert werde dat is

 

dattet dinc wel verwaert sal werden ouer-

 

mits der couden dattet niet en stincke want

6725

in couden steden ende in holachtighen so

 

werden die vuliken alleynsken verteert

 

sonder stanc ouermits der coutheit die dat

 

wederstaet ende die poerten werden oeck

 

gesloten ouermits der couden diese dwin-

6730

get | waer af die stinckende wasemen wer-

 

den inwaert ghedruct op dat si wtwaert

 

niet wasemen en sullen | nochtans is dye

 

coutheit toeuallentlijc corrumperende

 

ende verderuende want wanneer dye ver-

6735

duwinge belet wort vander vercoutheit

 

inden subiecte dan soe wanneer die be-

 

tamelike werckinge der natuerliker het-

 

ten belet is soe werden daer ghecorrum-

 

peerde humoren gewonnen vanden wel-

6740

ken volghen die corrupci des lichaems

 

so wanneer die corrumpeerde humoren

 

den lichaem incorporeert werden ende dat

 

is te sien in wonden inden welcken sijn

 

daer alte coude dinghen toe gedaen soe

6745

sluyten die zweetgaten toe | waer af die

 

fumositeyten alsoe binnen ghehouden

 

weder morwen dat vleysche ende dat cor-

 

rumperende of corroderende maken si

 

stinckende Item natuerliken is si ontuer-

6750

wende als wij sien want inden winter die

6719 die die Lees: die.

[fol. 47v]

 

hetten des lichaems of des herten scu-

 

wende sijn contrari humoer ende die geest

 

leydtse mit hem in totten binnensten ende

 

maect die butenste huyt die van hetten be-

6755

roeft is ontuerwet alst schijnt inden lippen

 

ende wanghen nochtans is si accidentali-

 

ke verwende want ouermits die couthe-

 

de soe wert die beslutinge der zweetgaten

 

ende die houdinge der geesten ende der humoren

6760

ouermits welker tegenwoerdicheit die

 

huyt bouen geuerwet wort Item alte gro-

 

te coutheyt is dodende | want wanneer

 

ouermits die coude alte groten dwanck

 

viel so souden die geesten mit allen gebre-

6765

ken inder herten | ende also als thart doot

 

is vanden welken die leuendicheit der an-

 

dere coemt so moet oec van node die mor-

 

tificati vanden anderen nae volgen ende

 

als alte grote coude regneerde of bouen

6770

gaende is so moet die crancke hetten ge-

 

lescht werden ende also wort die leuendi-

 

ge geest die geen voedinge en heeft ge-

 

smoert nochtans accidentaliken is dye

 

coutheit leuendich makende alst te sien

6775

is in sommigen vogelen die van bomen

 

comen die welke vanden leuen der vruchten

 

als knoesten vten bomen wassen mer also

 

lange als si inden bomen sijn so en werden

 

si in gheen sins leuende Ende dat becoemt

6780

als commentator seyt opt boeke der groye-

 

liker dinghen om die gaticheyt wil des

 

houts of openheyt ende om des roecs

 

wil die vanden bast wt vliegen | mer als

 

die knoesten ende die telgeren te broken sijn

6785

so vallen si int water ende ouermits der cout-

 

heit so werden die pori van buten besloten

 

ende die fumositeyten werden binnen gehou-

 

den die welke als si te samen ghetreden

 

sijn werden gesuuert ende gesubtijlt ende

6790

als si binnen gehouden werden so wer-

 

den si in enen geest verkeert van welker me-

 

nichfoudicheit ende ghietinghe ouer alle

 

die delen werden die wtlopinge of knoes-

 

ten leuendich gemaect ende na werden si ver-

6795

wandelt in een ghedaente van voghelen

 

die welke vele schelen vanden anderen vo-

 

ghelen inder naturen ende inder conplexien

 

ende si hebben luttel vleysch ende vele bloets

 

ende daer om en sijn si niet bequaem te eten

6800

als commentator daer seyt Nochtans die-

 

nen si die | die de natuer des godliken lo-

 

ues merckende sijn | si beteykenen sonder-

 

linghe die ghene die welke die godlike

 

geest ouermits den houte des cruus in-

6805

den doepsel des waters gewonnen heeft

 

of wint Inden welken die begheerten

 

des vleyschs ende des bloets niet en ouer-

 

uloyen die welcke als si leuende gemaect

 

sijn so gheren si mit allen craften te vlie-

6810

ghen totten hemelschen dinghen Mer

 

van desen salmen anderswaert spreken

 

Item die coutheit is moeder der wittich-

 

eit ende der bleecheit ghelijck als hette

 

is moeder der swarticheit ende der root-

6815

heit | waer af dat in heten landen werden

 

swarte luden ende gheelachtich ghebo-

 

ren als daer die mauri wonen In couden

 

landen werden witte luden geboren als

 

daer die slauen wonen Als aristotiles

6820

seyt int boeke vanden hemel ende van-

 

der werelt | ende bewijst reden want ouer-

 

mits die heerscappie der coutheit in cou-

 

den landen soe werden die matrices dat

 

is die moederen die de vrouwen inden

6825

buke hebben ghedisponeert tot sulcker

 

drachten waer af dat si witte zonen of

 

kinder voert brengen nader huydt heb-

 

bende lanc blonde ende saft hare ende

 

alsoe ist oeck verkeert in warmen lan-

6830

den daer si swarte sonen of kinder win-

[fol. 48r]

 

nen hebbende luttel haers dat cruuende

 

is alst schijnt inden moren ende daer om is o-

 

penbaerlike coutheit in hare heerscapie

 

in haren subiect want die verwe is wit in

6835

wes lichamen die coutheyt bouen gaet

 

thaer weke ende slappe ende dat verstant grof

 

ende verghetel die appetijt cleyn ende die sla-

 

pe veel | die sin swaer ende traech | als con-

 

staninus seyt libro i. capitulo xvij. et cetera Mer dese

6840

en sijn niet slechtelic te verstaen altoes in al-

 

len couden dat nodelic te wesen mer in ge-

 

likenissen der hetten die de complexi bouen

 

gaende is ende inder proporcien des warms

 

lands totten couden lande aldus sulke heb-

6845

bense die autoers vertellet ende ghelaten

 

den genen die hem na comen Ende hier mede

 

ist thans genoech geseyt vanden proprie-

 

teyten der coutheit want die ander openbaren

 

bij horen opposijt die bouen geseyt sijn van-

6850

der hetten

 

Dat iij. capitel vande droecheit

 

DIe droecheit is eenrehande elemen-⁶⁸⁵²

 

tarich qualiteyt die lidende is die welc-

 

ke nv hetten nv coude in leyt nochtans

6855

heuet si hoer meer totter hetten dan tot-

 

ter couden droecheit is te seggen sonder

 

sape also mere ende sonder humoren want hu-

 

more ende droecheit sijn contrarie wes prin-

 

cipael wercke is te droghen alst ter vuch-

6860

ticheyt is te vuchten | mer ander wercken

 

daer nae heeft si veel als is te dicken te

 

verscerpen | den lope te dragen verteren | ver-

 

deruen | doden Mer die proprieteyt die

 

principaliken drogende is dye wederhaelt

6865

ende trect die vuchte delen vanden circumferen-

 

cien totten centrum Ende op dat dat vuchte

 

dinc oneyndelic ouermits die vloylich-

 

eit hore substancien haer niet en ghiete o-

 

uer al twelc waer recht of si die een tegen

6870

dander stonden dat sien wi | want inden oe-

 

ueren der zee die droecheit des sandts set

 

hem tegen der zee Ende daer die natuerlike

 

droecht bouen gaet der aerden die vloyli-

 

ke goluen der zee en mogen niet vorder lopen

6875

als gregorius besceydeliken seyt super iob xxxviij.

 

al daer Wie heeft der zee een eynde geset

 

et cetera seyt ieronimus super yeremias alsmen daer seyt

 

Hi heeft der zee alleen sant gheset et cetera

 

die selue noch volcomeliker philosophus

6880

Die droecheit die niet volcomelic geeynt

 

en wert in horen properen center is van hu-

 

morisiger gedaenten in haer seluen noch-

 

tans eyndende | mer qualicken eyndelic

 

ende dat eynde hare oneyndelicheit onbe-

6885

roerlic alst scijnt totten syn hare onbuych-

 

somheit si is wederslaende inden deel of al-

 

temael inden eyndelsten verterende Item

 

die droecheit is der vuchticheit contrari al-

 

so wel inden wercke als inder naturen | want

6890

als si is linie der hetten soe verwect si ende ont-

 

fengt dat beroeren of dat wercke der hetten |

 

die welke als die verwect is so scheit si die

 

werkelike vuchticheit die si vint die wel-

 

ke als si gesceyden ende ghestroyet is oner⁶⁸⁹⁴

6895

die leden locket si die vuchticheit na hoir

 

Ende wanneer die droecheit oec bouen gaet

 

so dwingt si die lede ende bijndtse want si een

 

beroeren heeft totten centrum ende also ouer-

 

mits dwange wort die vuchticheit wtge-

6900

leyt | dye welcke eerstweruen ouer alle

 

tlichaem ghetoghen was waer af dat-

 

tet schijnt dattet lichaem vucht wort dat

 

eerst droghe was Aldus als wi sien in-

 

den berghen die te mael droghe sijn dat

6905

daer cruden op wassen dye substanciali-

 

ken vucht voert comen ende nat van na-

 

turen als dese crassula cambalaria vermicula-

 

rum et cetera noch dat en is geen wonder want die

 

droecheit natuerliken meynt sinen berch

6910

te behouden in hare droecheit ende dat bij

6852 D Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant.

6894 oner Lees: ouer.

[fol. 48v]

 

sinen ghelike als bijden droghen mer dat

 

vuchte dat vlyende als sijn contrari ver-

 

driuet van haer al totten wortelen der cruy-

 

den die welcke int ouerste des berchs als

6915

ouervloyende vander binnenster substanci-

 

en des berchs sijn weder en wech gewor-

 

pen waer af die wortelen halen ende trecken

 

nae hem die humoer die also en wech ge-

 

worpen was ende daer af werden die vuch-

6920

te ende die vette cruden gheuoedt ende het

 

schijnt dye selue reden te wesen des con-

 

mentatoers ouer metheororum daer hi seit

 

dat die fonteynen ende die vloyde wassen vten

 

bergen want als die geberchten hol ende

6925

spongioes sijn ende dat si veel warms hou-

 

den so wordter een grote aentreckinghe

 

vanden bergen ende om der hollicheit ende om

 

der warmer luchten wil die daer in beslo-

 

ten is ende datter aen ghetogen wert dat-

6930

ten berge ghelijc is incorporeert si haer

 

inder droecheit Mer dat ongelijc is als in-

 

der vuchticheit dat wort verdreuen ende wort

 

vergadert in een stede twelc ten lesten wort

 

wt gedreuen ende buten bijden hoefden der

6935

fonteynen wort stedeliken geleydet om dye

 

vloeden te volbrengen Item die droecheit

 

is aentreckende dat haer noot is ende dat

 

haer ghelijc is daer versament si haer me-

 

de | ende dat haer oueruloedich is ende onge-

6940

lijc dat stoetse van haer Item die droech-

 

eit is natuerliken dunnende want wannneer⁶⁹⁴¹

 

droecheit bouen gaet so verteert si die vucht-

 

ticheit diese inden subiect vijnt die welcke

 

als si verteert is so volchter nae extemaci

6945

dat is dunninge Item die droecheit maect

 

een substanci hart want verterende die vuch-

 

ticheit inder materien maect die hart als-

 

men siet inden slike want alst gedroeget is

 

soe wortet hart Item als die droecheit

6950

werct in een subtijl dinc als in een luchti-

 

ge substancie of in een waterige die wort

 

subtijlre ende dunre als wi sien als die noer-

 

den wijnt wayet soe wort die lucht ghe-

 

droecht ende gedunt ende versubtijlt Item acci-

6955

dentaliken mach si morwende wesen wan-

 

neer die droecheit verteert die vuchticheit

 

die welcke is also mere een bijndinghe

 

der delen ende daer om volget daer nae een

 

sceydinge ende een morwinge alsmen sien

6960

mach in een seer oudt houte wes vuch-

 

ticheit als die verteert is ouermits der droe-

 

cheyt wort morwe ende wort puluer alsoe

 

morwe dat hi den tasten wijct Item na-

 

tuerlic is hi scarpende want als si wercken-

6965

de is inder substancien verteert die vuchtich-

 

eit die si int ouerste vijnt ende dat si niet ver-

 

teren en mach dat maect si hart ende alsoe

 

coemter int ouerste een ongelijckicheit van-

 

der ydelheit genedert ende vander hardicheit

6970

opgeheuen vten welken coemt een scarpich-

 

eit die welcke niet en is dan ongelijckich-

 

eit naden harden lichaem nochtans acciden-

 

taliken soe saeft si onderwijlen als wanneer

 

vter droecheit die hetten ghescarpt wort

6975

welke hetten ouermits hare scarpicheyt

 

scheydt si die humoren die welke als si ge-

 

sceyden sijn ende bi eniger arterien distilleren-

 

de maect die saeft ende vucht Item droech-

 

eit doet die beroeringe tragen want ouer-

6980

mits den boueganc der onmater droechten

 

so werden die luchtige ende die waterighe

 

ende die aerdige delen gedicket ende also dye

 

substanci grouer ghemaect ende swaerre is

 

hoe dat si trager is totten beroeren ende om al-

6985

te grote droechte so werden die gheesten

 

gheydelt ouermits der welcker veel-

 

heit dat lichaem haesteliker beroert wort

 

want dat hart als een mensche gelaten

 

heeft ter aderen so wert dat hert traech-

6990

liker beroert om der droecheit ende noch-

6941 wannneer Lees: wanneer.

[fol. 49r]

 

tans is die droecheit accidentaliken een

 

hulpe totter beroeringe want die droech-

 

eit makende een beroeren totten centrum

 

leydt die delen der circumferencien ghe-

6995

lijc totten middel ende wort een omdoghin-

 

ghe der delen ghelike ende een rondinghe

 

waer af dat ronde en heeft gheen hoe-

 

ken inden welken hi niet belet en mach wer-

 

den ouermits sijnre keerlicheit beroer-⁶⁹⁹⁹

7000

liher gegheuen wort daer om die droech-

 

te verterende die vuchte oueruloedicheyt

 

subtijlt die geesten ende puertse ende maect-

 

se snelre want si puert vander oueruloe-

 

dicheit mitten welcken dat lichaem be-

7005

swaert wert totten beroeren ende maect dat

 

lichaem subtijl Item si is natuerliken ver-

 

terende ende bi dien dat si die humoren ver-

 

teert soe ydelt si dat lichaem ende berouet

 

van sinen voetsel ende van noeds weghen

7010

wertet geydelt Item natuerliken is si ver-

 

deruende want wanneer si die substancia-

 

like vuchticheit die dat subiect materia-

 

liken voedt ende hair delen versament die

 

verderft si te gader ende verteert | dit is die

7015

sake want een gesielt dinc of onghesielt

 

wort ontbonden ende verderft Item sonder-

 

linghe verderuet gesielde lichamen want

 

si ontbijnt die natuerlike geesten die wt

 

vuchten roke sijn | wanneer si vuchtich-

7020

eit verteert want wanneer die materi ende

 

die geest gebreken so moet dat lichaem

 

ymmer gedoot wesen want wanneer dye

 

droecheit bouen gaet so is die qualiteyt

 

ende die mortificaci alre quaetste. Item si

7025

doet leuen accidentaliken | want die humo-

 

ren die reumatiserende sijn onderwijlen tot-

 

ten geesteliken leden als totter longen ende

 

totter borsten sijn altoes bereet stickinge

 

in te brenghen als die weghe der gheesten

7030

belet werden | ende wanneer dan droech-

 

eit in coemt of medecijn die droeghende

 

is alsucke humoren soe verteert droecheit⁷⁰³²

 

die siecten ende luuct die wegen der geesten

 

op want dat dinc dat half doot was wort

7035

weder leuende Ende daer om al is dat sake

 

dat die droecht is in allen lichame dat van-

 

den elementen is totter verteringe der vuch-

 

ter oueruloydicheit ende totten dwanghe

 

der vuchticheit nochtans is si dodende tot-

7040

ter werckinge hare cleynre hetten noch-

 

tans is sijn qualiteyt mer te mael quaet⁷⁰⁴¹

 

wanneer dye proporci inden lichaem wat te

 

groot waer | want si pleecht alte qnade⁷⁰⁴³

 

zuucten inden liue te brengen ende deerlick

7045

als ptismi ethicam ende deser ghelijc den

 

welcken men nauwe mit medecinen hel-

 

pen mach Item ouermits die verteringe

 

der voedeliker humoren so dunt dat li-

 

chaem dat ouerste vander huut ende trecket

7050

nae hem ende maket rimpelende ende haestich-

 

eit den sin ende ontuerwet den lichaem bo-

 

uen ende maket wanscapen ende maect groten

 

dorst ende maect die arterien hart ende becom-

 

mert die stemme ende duntse ende doet dat hair

7055

vallen vanden hoefde ende trect die coetkens

 

te samen vanden handen ende vanden voeten

 

ende maectse crom alsmen sien mach inden

 

malaetsen dit maect alle die droecheyt.

 

ende hier mede ist genoech

7060

Dat iiij. capitel vande vuchticheyt

 

VVchticheit is een lidende elementa-⁷⁰⁶¹

 

rich qualiteyt der werckender quali-

 

teyten die onderdanich sijn den inpressien dat

 

is der indruckinge | ende si is ontfangende die

7065

werckinge der hetten ende der couden ende het is

 

een vuchticheit die voedende is meerren-

 

de ende behoudende alle die lichamen | ende

 

ten voersten die gesielt sijn ende si is we-

 

dergheuende datter inden lichamen ver-

7070

loren is want ouermits hette ende vuch-

6999 beroerliher Lees: beroerliker.

7032 alsucke Lees: alsulcke.

7041 quaet In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

7043 qnade Lees: quade.

7061 V Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant.

[fol. 49v]

 

ticheit so werden alle dingen ghewonnen

 

als die philosoeph seyt Ende die gewon-

 

nen sijn worden daer mede geuoedt alst

 

is te sien inden wortelen ende inden zaden

7075

want een coern datter aerden beuolen is

 

moetmen eerst ouergieten mit wateriger

 

ende luchtiger vuchticheit ende bijder ingeslo-

 

tenre natuerliker hetten werden si gedun-

 

net ende gebredet ende ten lesten als die vuch-

7080

ticheyt gheresolueert is ouermits dye

 

werckinghe der hetten seyndt si der aerden

 

nederwaert haer groefste ende aerdichste

 

delen die welcke die aerde neemt in ha-

 

ren darmen ende mitter inbeslotenre het-

7085

ten soe coaguleert sijt ende brengt in eenre

 

substancien van eenre wortelen ende verkeert

 

nader menghinge des heten ende des

 

vuchten ende die wortelighe vuchticheyt

 

als die after gelaten is ende inder wortelen

7090

also gescapen ende voert comen is Die hu-

 

moer die si dan vint inder aerden die haer

 

ghelijc is die trectse dan nae hoer ouer-

 

mits der gelijckenis ende verkeert die aen-

 

ghehaelde humoer tot haren voetsel ende

7095

dat haer niet noot en is dat seynt si op-

 

waert ouermits dier hetten ende ouermits

 

dier vuchticheit diese subtijl maect ende

 

eerst in een substanci van graze ende na in

 

eenre substanci van enen steel ende ten lesten

7100

in eenre substanci van eenre bloemen en-

 

de vruchten ende telgeren ende die bewron-

 

geltse daer ende verkeertse waer om die vuch-

 

ticheit is voetsel ende materi alle der gheen-

 

re die gegroyet werden ende het is open-

7105

baer dat si voedende is alle datter groy-

 

et ende is meerende alle dingen die groylic

 

sijn ouermits dat sijt voert ouer al stroy-

 

et ende incorporeert inden breeden inder leng-

 

den int hoge int lage ende inder dicten Item

7110

si verbetert ende brenget weder inden groye-

 

liken lichamen ende inden onghesielden li-

 

chamen datter verloren is want ouermits

 

die hetten die stedeliken doende is bin-

 

nen ende buten werden die lichamen verteert

7115

ende si souden schier veruaren en dede die

 

vuchticheit diese weder op helpt | ende daer

 

om wast noot een stedighe aentreckinge

 

des vuchten ende der vuchticheit Item die

 

vuchticheit is oec behoudende die neder-

7120

ste dinghen | want ouermits die stedige

 

vergaderinghe der radien inder luchten ende

 

inder aerden soude verbarnen ten waer dat

 

hi hette weder ghetempert en worde o-

 

uermits die vuchticheit des waters ende

7125

der luchten Ende daer om seyt men in ma-

 

crobius God die teghesettede der fontey-

 

nen der hetten die fonteyn alle der hu-

 

moren op dat si mit gewelt verdruct moch-

 

te werden ouermits tegenwoerdicheyt

7130

der humoren die der hetten contrari was

 

ende dat also die werelt behouden mocht

 

werden in goeden punten anders soude si

 

gescheyden werden vander groter hetten

 

Item die vuchticheit houdt aerde te sa-

7135

men want die aerde is also droge waert

 

sake dat si mitter vuchticheit niet te samen

 

gehouden en worde si soude sceyden en-

 

de gaen te niet | ende daer om heuet die na-

 

tuer spongioes bergen ghemaect | ende die

7140

aerde holachtich ende gatich in vele steden

 

op dat si starckeliker die vuchticheit nae

 

haer trecke | ende ouermits dier vuchtich-

 

eit die aerde bat te samen bliuen mocht

 

want dat selue dat dat bloet doet lopen-

7145

de bijden aderen inden lichaem dat selue

 

doet die vuchticheit inden aderen der aer-

 

den | si maect nat die droecheit der aer-

 

den ende disponeertse ter drachten Item

 

die vuchticheit heeft sommige proprie-

7150

teyten ende eerste werckinge ende die na-

[fol. 50r]

 

tuerlic ende noch sommige die dander sijn

 

also mere als zakelijc als die ander quali-

 

teyten Die vuchticheyt is natuerlic gli-

 

dende ende vloyelic ende qualiken in hoer sel-

7155

uen eyndelic nochtans wortse wederstaen

 

mit enen vreemden eynde Als die phi-

 

losoeph seyt Die vanden center totten cir-

 

cumferencien beroerlic is | waer af al ghie-

 

tende ende al of vloyende soudse haer sub-

7160

iect alte mael scheyden ende dissolueren

 

waert dat haer niet wat en ghemoete en-

 

de contrari waer ende si haer vloyinghe niet

 

en eyndede ouermits den wederbrengin-

 

ge der delen totten centrum want wi sien

7165

dat die goluen der zee aen den oeuer ge-

 

dwongen werden ouermits die droech-

 

eit des sandts Item die vuchticheit is na-

 

tuerlic morwende want een dinc dat hart

 

is ende in een gepact ist datmen daer vuch-

7170

ticheit op doet ende also wordet weke en-

 

de morwe nochtans is si accidentalic⁷¹⁷¹

 

hardende | als wi sien in hoeuelen die de

 

menschen hebben ende in sommighen aposte-

 

men den welken die coude humoren toe

7175

vloyen ende om dier coutheden wil die de

 

delen des vuchten wederslaen totten cen-

 

trum soe werden si verhart ende dicke ghe-

 

maect ende werden dicwijle in groter har-

 

dicheit gebracht ende verkeert | ende dat selue

7180

geualt van alte groter hetten die de ver-

 

sche delen verterende is | ende als die verteert

 

sijn so werden dan die groefste delen ver-

 

hart. Item si is oec suuerende natuerliken

 

want ouermits hare morwinge der de-

7185

len die begoten werden scheydt si die ver-

 

vuylde delen. Ende als si gescheyden sijn

 

so gaen si alleyncsken en wech Alst scijnt

 

inden water twelc substancialiker vuch-

 

ticheit ende sonderlinge is si die vulnissen su-

7190

uerende ende dat gheschiet te bat is die

 

warmte werckende mitter substancialiker

 

vuchticheit twelc openbaert inden wey-

 

te ende inden zemelen | inder wortelen van bri-

 

onien ende oec inden smake ende inden mor-

7195

ghe vander bonen ende inder gelike die welc-

 

ke alle gader die onreynicheit des aen-

 

sichts ende alle des lichaems suueren ende

 

puer maken Item want si selue een beroe-

 

ren heeft vanden middel of vanden cen-

7200

tro totten vtersten ende want die beroerin-

 

ghe niet seer starck en is also nader hetten

 

te sien so is si plomp ende si is principaliken

 

inder breeden seer breydende ende ghieten-

 

de | ende in dat hoge sonder hetten en ist niet

7205

veel als si is van haer wtstreckende | mer

 

wanneer die hetten in haer bouen gaet ende

 

in haer onderdanich is die vuchte materi

 

dan werct si in allen delen mer meest in

 

die lengte ende in die hoechte die opwaert

7210

gaen ende totten vtersten wert si op gericht

 

ende die lichamen inden welken die hetten

 

bouen gaet ende die getemperde humoer

 

natuerliken ende gemeynliker sijn hoger

 

ende langer ende oec subtijlre dan die ghene

7215

inden welcken vele vuchticheden is ende

 

luttel hetten in desen wort die siele con-

 

trari gheuonden ende daer om die warme

 

mensche als colerici wanneer die humo-

 

ren der substancialiker hetten den wercke

7220

of der werckinghe onderdanich sijn soe

 

sijn si langher dan die fleumatici ende abel-

 

re ende subtijlre in allen circumstancien gens

 

ende weder et cetera Mer daer vele hetten is ende

 

vele humoren sijn nochtans niet oueruloe-

7225

dich noch te cleyn inder werckinghe der vie-

 

righer doecht mer bequaem ende te maten

 

die lichamen gemeten in alre metinghen

 

werden si groot lanc ende breet want si sijn

 

daer om lanc om der hetten wil die daer

7230

die subtijlste delen der vuchticheit dragen-

7171 accidentalic In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. 

[fol. 50v]

 

de is totter hoecheyt ende si werden breet

 

ende dicke om die craften der hetten | die de

 

groefste delen der vuchticheit ghietende is

 

tot allen nedersten delen nae haren behoe-

7235

uen ende versamende dat deel den delen nae

 

bequamelicheit der naturen Item die vuch-

 

ticheit is natuerlic saftende want ouer-

 

mits hare omghietinge wil bijden vter-

 

sten des dings soe leyt si alle die ydelste

7240

delen vervullende ter ghelijckicheit ende

 

also slecht makende dat ouerste des din-

 

ges wel gelikende maect dat dinc saeft

 

nochtans accidentaliken verscarpt si een ding

 

gelijc wannneer mit enighe geual te ga-⁷²⁴⁴

7245

der hete ende coude humoren te samen vloy-

 

en tot eniger stede Ende daer lopen die he-

 

te humoren op lichten int gemeyn dat o-

 

uerste des dings ende die coude druckent

 

neder ende alsoe van contrarien humoren soe

7250

wort contrari ende onghelijckicheit mit een-

 

rehande scarpheit des lichaems gewon-

 

nen Item is dat sake dat die vuchtich-

 

eit nader behoeften der naturen te maten ge-

 

meten is inden lichaem so is si vergaderen-

7255

de alle die werckinge des lichaems want

 

die gheesten die dat lichaem regerende

 

sijn werden gewonnen vten humoren ende

 

werden behouden in horen wesen ende

 

die doechden der geesten wercken hair werc-

7260

ken in allen sinliken ende beroerliken instru-

 

menten des lichaems ouermits den dienst

 

der humoren alst openbaert inder sienliker

 

doecht die welcke ouermits cristallighe

 

humoer maket gesicht int oghe ende also

7265

doet oec die smakelike doecht ende werdt

 

nymmermeer bekent onder die smaken son-

 

der die spekelighe humoer ende aldus van-

 

den anderen want wanneer die substan-

 

cialighe vuchticheit gecorrumpeert is in-

7270

den lichaem soe sal alle die werckinge der

 

sielen te gader becommert wesen Item waer

 

dat sake dat die oueruloedige vuchtich-

 

eit oueruloyende waer in alle den lichaem

 

of in enghelen dele also dattet niet ghe-

7275

regiert en mach werden vander naturen dat

 

is een beghin ende een materi der putre-

 

factien dat is des voelens ende wint inden

 

lichaem quade passien Alst schijnt inder

 

popelzyen vander welker wast grote ouer-

7280

vloyende vuchticheit ende also belet si al-

 

le die ventriculen der herssen dat si niet en

 

ghehengt den sieliken gheest ouermits

 

den geuoeliken zenen om te gheuoelen

 

ende te beroeren dat lichaem ende die siele

7285

hoer wercken te volbrengen inden lichaem

 

mer ymmer haelt si af haesteliken den sin

 

ende dat beroeren | ende ten lesten sluyt si daer

 

binnen die versmoringhe ende den doot | als

 

galienus exponeert inden commenten o-

7290

uer die afforismen dat woert ypocratis

 

het is onmogelic te ontbijnden of te scey-

 

den die starke popelzie ende die cleyne of

 

die crancke popelzie niet lichtelic et ce-

 

tera Item die fleumatighe vuchticheit

7295

belettende alle dat deel der herssen bedect

 

ende bestopt die toepaden der zenen waer

 

af dat die sielike gheest niet ghedragen

 

en mach werden totten nedersten mer ym-

 

mer wert die adem dair binnen besloten

7300

ende dat leuen wort gheeyndt Dese vuch-

 

ticheit sondicht of misdoet onderwijlen

 

inder quantiteyten dat is inder grootheit ende

 

onderwijlen inder qualiteyten dat is inder

 

gedaenten ende dat onderwijlen vander bin-

7305

nenster saken als van quader complex-

 

ien ende onderwijlen so wort die beroerli-

 

ke vuchticheit gewortelt inden leden ende

 

en mach vander natuerliker warmten niet

 

ontbonden noch verteert werden noch

7310

si en mach van hare quaetheit niet ver-

7244 wannneer Lees: wanneer.

[fol. 51r]

 

wandelt werden want alsulke vuchtich-

 

eit brengt vele suucten in diuerschen li-

 

chamen alst scijnt in epilencia dat is gro-

 

te euele wanneert coemt vanden gebre-

7315

ke des hoefds ende in ydropisi dat is diet

 

water laedt wanneert coemt vander con-

 

plexien der leueren Item vander butenster

 

sake | als van dingen alsoe van iohannes

 

ende van galienus Werden geheten drie niet na-

7320

tuerlic | als sijn lucht spise ende dranc slape

 

wakinge ydelinge vullinghe wanderin-

 

ge oefeninge ende rust Alle dese | is dat sa-

 

ke dat si opgenomen sijn naden eysche der

 

naturen so winnen si substancialike vuch-

7325

ticheit ende behouden die ende die verloren ma-

 

ken si ende beterense weder mer werden si

 

in contrarier manieren opgenomen soe

 

maken si contrari wercken want die meer-

 

ren ende winnen onnatuerlike vuchticheit

7330

ende corrumperen die natuerlike Alst schijnt

 

want galienus seyt In ypocras afforismen

 

perticula materia op die stede | verwande-

 

linghe der lichamen winnen seer die suuc-

 

ten et cetera Die tijden des iaers en sijn die

7335

saken der siecten niet Mer die wandelin-

 

ghe der conplexien dies tijts ghelijc dat

 

die complexi des leyntens die warm ende

 

vucht wesen soude wort als inden herfst

 

coudt ende droghe ende also vanden anderen

7340

want waert sake dat die lucht vander⁷³⁴⁰

 

leynten ghemeenlic droge ende cout⁷³⁴¹

 

waer. Ende die wijnter lucht geleden⁷³⁴²

 

waer also mere als leyntich hete ende

 

vucht so mosten daer vele siecke werden

7345

in die leynten ende dair of souden vele vrou-

 

wen misraken van hare drachten Ende dit

 

is die reden die galienus bewijst want vter

 

vuchticheit ende hetten des voergaenden

 

wijnters wert vele winninge der vuch-

7350

ticheden inden lichaem ende oec werdter

 

vergaderinge van fleumen die lucht was

 

die int beghin der leynten cout ende droge

 

so sluut si dye zweetgaten ende en laet die ro-

 

ke niet wt wasemen waer af die hetten

7355

ophoudende is so ontbijndt si dese ouer-

 

uloedighe vuchticheit die inden winter

 

gewonnen is ende wanneer die hetten cranc

 

is ende si die vuchticheit volcomeliken niet

 

verduwen en mach noch altemael niet ver-

7360

teren en mach soe seyndtse die also ouer

 

onuerduwet nv totten ouersten leden nv

 

totten ondersten ende als si daer also ver-

 

gadert is so wortse een sake van veel pas-

 

sien als of si climt ten hoefde so is si een

7365

sake der reumen ende des snuufs ende loept

 

si totten darmen ende ist ghesoute fleume

 

bitende der darmen soe maect si een buuc-

 

euel datmen dissintiria hiet ende also van-

 

den anderen Ende die selue macht die re-

7370

den wesen datter vrouwen miscoemt van-

 

der dracht | want die vuchticheit neder

 

vloyende totter moeder der vrouwen be-

 

swaert die moeder ende belastse ende also mor-

 

wende ende slappende die banden die dat

7375

kint houden souden wert daer een mis-

 

dracht Die auctoer setter ende bewijster een

 

ander sake te wesen ende also vanden ande-

 

ren passien der luchten ende des tijts is te ver-

 

staen dat si die gedaente der vuchticheyt

7380

verwandelen anter ouermits alte onge-

 

matiger hetten dissoluerende of alte seer

 

verterende of ouermits alte cleynre hetten

 

sijn oueruloedicheit niet ydelende | ende al-

 

dus ist te verstaen vander luchten die alte

7385

coudt is slutende die poren ende die humo-

 

ren noch meer dwingende Mer vander

 

couder ende heter luchten sijn thans dese

 

geseyde dingen genoech

 

Dat vijfte capitel vande spijse ende dranc⁷³⁸⁹

7390

VAnder spijsen ende vanden dranc ist⁷³⁹⁰

7340 vander In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

7341 cout In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

7342 geleden In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

7389 dranc De n staat ondersteboven.

7390 V Lombarde, 1 regel hoog (40), zonder representant.

[fol. 51v]

 

openbaer want ouermits der outreckin-⁷³⁹¹

 

ge der spisen ende des drancs wort dye

 

vuchticheit ontogen ende dye hetten als

 

die starker gemaect is | ende daer droech-

7395

te is ende si niet en vijnt daer si in wercken

 

mach keert haer om totter substanciali-

 

ker vuchticheit in die welke werckende

 

verteert Is dat sake dat die spise of die

 

dranc ongematicht waer so wort die vuch-

7400

ticheit starker ende die natuerlike warmte

 

wort cranc want si en machs niet verdu-

 

wen nochtans doet die hetten dat si mach

 

want si resolueert wat van dier oueruloe-

 

diger spisen die daer genomen is ende dat-

7405

ter gheresolueert is wanneer die groue

 

rokicheit ende onuerduut die herssen be-

 

gheert ende slaet die miringas of die rocs-

 

kens quetst die dan swaerlic | ende brengt

 

dicwijle hoeftzweren in als emigraneam

7410

ende vele ander pinen ende onderwijlen roert

 

die quade rokicheit oec die wortelen der

 

zenen vanden hoefde doerschietende den

 

sieliken gheest die daer is ende quetsten o-

 

uermits hare verwoetheit ende gaet tot-

7415

ten binnensten der zenen also dat si den sin

 

ende die gewoente der reden bedroeft ende ver-

 

keert die tonge dat si al stamerende nau-

 

we spreken en mach et cetera Alst schijnt in-

 

den droncken menschen ende beneemt oeck

7420

den rechten ganc te gaen of beneemten

 

mit allen alst schijnt inden beueden ende ver-⁷⁴²¹

 

giechten luden | ende het en is geen won-

 

der | want die regierende doecht des li-

 

chaems die ghelegen is inden zenen ende

7425

inden musculen hoer pijnt dat lit ouer-

 

mits der naturen der zenen op te heffen ende

 

te richten also verkeert die venijnde rokich-

 

eit duwet dat lit weder neder waer af dat

 

wt desen dubbelen contrari beroeren als

7430

die een opheffende ende die ander duwen-

 

de so wort tuschen hem beyden een beuin-

 

ghe der leden ende ten lesten als die doeget die

 

daer regieren soude wort verwonnen ende

 

giechtinge coemt of die doot | ende daer om

7435

is die raet des wisen mans goet die wel-

 

ke seyt En wil niet te vele eten | want van

 

vele te eten comen grote suucten | ende die sel-

 

ue seyt Te vele slapen brengt vele quaets

 

in | want die craften ende die sielike werc-

7440

kinge werden inden slape weder geseynt

 

ende die natuerlike werden inwaert ghe-

 

starct ende geseyt want als die pori van bu-⁷⁴⁴²

 

ten gesloten sijn ende die hetten van binnen

 

ghestarct is trect vele humoren nae hoer

7445

die welke si niet verduwen noch verteren

 

en mach ende als dan die grote oueruloe-

 

dicheit bouen gaet die welke die natuer

 

niet regieren en mach so volchter van no-

 

de die doot nae | ende die smoringe alsmen

7450

dicwijl siet inden slapenden luden na dat si

 

medecijn genomen hebben ende oec ghela-

 

ten ter aderen. Inden wakenden werct

 

die contrari sake min inden welcken wort

 

alte grote verteringe der humoren ende der

7455

geesten waer af dat die doot oec na coemt

 

Item die selue reden des smorens is in-

 

den genen die alte zeer vervult sijn ende alsoe

 

ist inden genen die vasten ouer macht ende in

 

dien die te seer geydelt sijn Item die gene

7460

die alte seer arbeyden in alte groter hetten

 

ende die de humoren alte seer verteren die verte-

 

ren hem seluen Inden genen die alte vele rus-

 

ten is die sake contrari want in dien is die

 

aentreckinge der vuchticheit alte grote ende

7465

gheen wtwazeminge der vuchticheit noch

 

subtilinge der geesten ende daer om van node so

 

schict hoer die oueruloedige vuchtich-

 

eit totter putrefactien ende corrupcien In de-

 

sen ende in menigen anderen so werden die ele-

7470

mentarige qualiteyten becommert in horen

7391 outreckinge Lees: ontreckinge.

7421 beueden Lees: beuenden.

7442 geseyt Lees: geseynt.

[fol. 52r]

 

wercken alst schijnt inden redenen voer

 

ghescreuen die welcke wi compileert heb-

 

ben vten woerden constantini in panteg-

 

ni ende galieni in commentis der afforismen van⁷⁴⁷⁴

7475

ypocras ende der epydimien | waer af van

 

desen wij aflaten | ende daer om | om dye

 

proprieteyten te bescriuen vanden humo-

 

ren die wt desen qualiteyten ghemaect

 

werden willen wi nv die hande toesetten

7480

waer wt dat alle lichaem gemaect wort

 

welc lichaem gesielt wort van enen sinli-

 

ken ende natuerliken gheest

 

Dat vi. capitel vant effect of condicie der vuch-

 

ticheden ende haer oerspronc ende werc-

7485

kinghe

 

SOmmige substanci der humoren is⁷⁴⁸⁶

 

smeltelic of versch werckelic van-

 

der coniunctien der elementariger qualitey-

 

ten ouermits die verduwinge die gewor-

7490

den is inden lichaem des diers te voe-

 

den bequame leden ende haer werckinghe

 

te gheliken ende natuerlic of accidentalic

 

te beletten ende si sijn een materialic begin-

 

sel der sinliker lichamen ende een vordelic

7495

hulpe inden wercken diemen doen sal o-

 

uermits den voetsel Als constantinus seyt

 

So sijn die humoren gehieten zonen der

 

elementen daer om dat een ygelic van hem

 

of vanden anderen van beghinsel is wt

7500

der qualiteyten | het sijn vier humoren als

 

sangwis fleuma colera ende melancolia |

 

die welke int aensien der leden hieten sim-

 

pel al ist dat si inden aensien der elemen-

 

ten geuonden werden dat si dier zonen ge-

7505

maect sijn Dese vier humoren behouden-

 

de betamelike gedaente der deylingen inder

 

grootheit ende inder ghedaenten volma-

 

ken alle lichamen die bloedt hebben en-

 

de voedense ende verwarense in bequaem-

7510

liken wesen der gesondicheit als vten con-

 

trari van hore ongelijcheit of hore infec-

 

cien winnen si siecte ende brengense in. De-

 

se humoren waren nodorftich totter set

 

des menschen tot sinen regiment ende be-

7515

houdinghe ende totter wedermakinge der

 

verlorenre leden inden lichaem als galie-

 

nus seyt in afforismen Dat lichaem leyt der

 

vloyinge onder alst openbaert inden swe-

 

ten ende inden spuwen ende die veranderinge

7520

als vander coude ende vander hetten ende al-

 

so verkeert der corrupcien die welke vol-

 

ghet vander alte groter vloylicheit en-

 

de vander daghelicser alteracien op dat

 

det weder gemaect mach werden datter o-⁷⁵²⁴

7525

uermits die vloyinge verloren wert ende

 

die quade alteraci dat is veranderinge ver-

 

wandelt worde in goeder ende daer om

 

soude der corrupcien een luttel gemoet

 

werden | dye teghenwoerdicheit der vier

7530

humoren was noot dat dat sielike lichaem

 

ghesont in crachten ghehouden worde

 

ouemits dien vieren Die winninghe de-⁷⁵³²

 

ser humoren wert aldus wanneer die spi-

 

se inder maghen genomen is dat subtijl-

7535

ste ende dat smeltelicste deel dat vanden phi-

 

losophen pasanaria gehieten is dat wort

 

ouermits sommigen aderen totter leue-

 

ren getoghen ende ouermits die werckin-

 

ghe der natuerliker hetten wort verkeert

7540

inden vier humoren der welker winnin-

 

ghe slecht beghint inder leuer mer si en

 

wort niet natuerlic geeyndt Item inden

 

eersten die werckinghe der hetten twelc

 

cout ende vucht is verkeertse inder natu-

7545

ren van fleumen Inden anderen dat heet

 

ende vucht is gaet in die nature des bloets

 

Ende dat heet ende droghe is dat wort colera

 

ende dat cout ende droghe is gaet inder natu-

 

ren van melancolien alsulc is die voert-

7550

ganc Inden eersten die fleume als een hu-

7474 afforismen Met een 'misplaatste' tilde boven de o, gevolgd door het rum-afkortingsteken (representeert in dit boek ook r met willekeurige uitgang) en een afkortingspunt, is dit een goed voorbeeld van een 'overkill' aan afkortingstekens.

7486 S Lombarde, 2 regels hoog (16-17), met representant.

7524 det Lees: dat.

7532 ouemits Lees: ouermits.

[fol. 52v]

 

moer die half gecoect is Inden anderen

 

bloet wes cokinge is volmaect Ten der-

 

den colera wes cokinghe gaet ouer dye

 

getempertheit Ten lesten die melanco-

7555

lie ende is dat aerdichste deel als een hef-

 

fe inden wesen coemt | si voirt waer af dat

 

die regel alsulc is als auicenna seyt Dat

 

die winninghe der elementen is recht een

 

wederboechsom want vander luchten wort

7560

vier ende also verkeert die winninge van de-

 

sen sommige is recht ende niet wederboechlic

 

want ouermits cokinghe soe wort fleu-

 

me bloet mer niet verkeert | ende also oec van

 

bloede wort colera ouermits grote het-

7565

ten die humore drogende ende subtijl ma-

 

kende mer niet verkeert alsoe oec ouermits

 

verbarninghe wort die colera melancolie

 

ende niet verkeert aldus gheuallet oec inder

 

winninge der humoren alst geualt inder win-

7570

ninghe des wijns vanden moste Als con-

 

stantinus seyt. Want als die moste heet

 

is so coemter een eenrehande scvum bo-

 

uen ende eenrehande aerdige substanci gaet

 

neder totten bodem | ende dat ander is wate-

7575

rich na wes meerringhe die wijn is alte

 

cranck inder substancien ende hoe dat hi meer

 

oudt is hoe dat hi heter wort om der reso-

 

lucien der watericheit Die vierde is pue-

 

richeit des wijns wanneer die cokinghe

7580

vervult is. aldus inden humoren is een

 

deel begherende dat ouerste ouermits

 

hare lichticheyt als colera. Die ander als

 

die heffe wil nederwaert als die melanco-

 

lie | die ander is bliuende inder raeuwicheyt

7585

als die fleume | die vierde is sangwis bli-

 

uende in sijnre suuerheit ende wert ghe-

 

puert van alle den anderen humoren noch-

 

tans en is geen bloet so puer ten is mit-

 

ten anderen humoren ghemengt want

7590

van hare menghinghe so verwandelt die

 

gedaente ende die verwe want is daer co-

 

lera toe gemengt so wortet root vander

 

melancolien swart | vander fleumen wate-

 

rich ende scumich.

7595

Dat vij. capitel vant bloet

 

DAt bloet als ysidorus seyt heeft sinen⁷⁵⁹⁶

 

naem ghenomen vanden griecken

 

daer om dattet staende hout ende doet groy-

 

en ende doet leuen dat is dattet leuen confir-

7600

meert ende het hiet sangwis alst inden liue

 

is ende alst daer wt is so hyetet cruor daer

 

alst lopende wt gelopen of ghetogen is

 

soe vallet | ander luden hieten sangwis

 

soet dat is suauis daer om dattet inden sma-

7605

ke ende inden tast suet is | ende daer en is geen

 

bloet puer ende gans dan inden iongelin-

 

ghen want die meysters segghen dat dat

 

bloet geminret sal werden bijder etaten

 

dat is bijden ouderdom waer af dat beuin-

7610

ghe is inden ouden om gebrecs wil des

 

bloets want dat bloet is properlic besit-

 

tinge des moets of is passie | daer af ist

 

in ghewoente der wiuen als si rouwich

 

sijn dat si haer wanghen scoren ende riten |

7615

waer af datmen oec purpur cleder ende pur-

 

pur bloemen op die doden leyt | want wan-

 

neer si doot waren doe beteykende si coe-

 

nicheit in haren bloede | hier toe ysidorus

 

libro x. capitulo ij. Want dat bloet is der naturen

7620

vriendeliker onder die iiij. humoren dan

 

enich vanden anderen Als constantinus seyt

 

Om dies wil dattet ghelijc ende volcome-

 

lic ghecoect is welke cokinge maect die

 

getemperde hetten wt puerre ende luchti-

7625

ger materien totten voetsel des lichaems

 

bloet | als constantinus seyt Dat een is na-

 

tuerlic ende dat ander onnatuerlic ende voirt

 

dat natuerlic deen is is ghehouden in-

 

den arterien ende dat ander inden aderen

7630

ende dat inden arterien is dat is claerre sub-

7596 D Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant.

[fol. 53r]

 

tijlre roder warmer ende inden smake soe-

 

ter | ende het is scarper inden smake dan dat

 

ander ende het is heter om dattet der herten

 

ende den geesten also nae is ende is daer om

7635

subtijlre om die hetten des herten die dat

 

subtijlt ende dunnet | ende dat is daer om | om

 

dattet al swetende ouermits den dicken

 

rocken der arterien lichtelic gliden mach

 

inden anderen leden ende het is claerre om

7640

die doecht van colera in hem ist scarper om

 

die meringe der hetten ende dat bloet dat

 

inden aderen gehouden is dat is heet ende

 

vucht middelbaer tuschen grouen ende sub-

 

tilen ende inden smake ist seer soet | ende het

7645

derft alle quade roke ende wort haest ghe-

 

coaguleert alst wt gaet waer af dat alsulc

 

bloet beteykent ghetemperde leuer en-

 

de ist subtijl ende waterich ende van ghenen

 

goeden roke noch van soeten smake dat

7650

is een teyken datter toegemengt is van-

 

der andere quader humoren die dat also ge-

 

uenijnt heeft ende onedelt thans in onna-

 

tuerliken bloede dat aldus geseyt wort

 

of het is van sinen geslacht als inden ma-

7655

laetschen ghecorrumpeert om der onbequa-

 

meliker materien daert wtgenomen is

 

ende om die vreemde humoer daert mede

 

gemengt is een luttel coleren of der ande-

 

re humoren die dat ghemengde venijnt

7660

ende venijntet mitten pueren bloede ende trec-

 

ket inder gelikenis sijnre ghedaenten | hier

 

toe constantinus in pantegni xxiiij. capitulo Aris-

 

totiles set ander proprieteyten vanden bloe-

 

de in libro iij. der dieren | ende seyt alle dier heb-

7665

bende bloet dat heeft leuer ende hart waer

 

af alle dieren die gheen bloet en hebben

 

sijn minre van lichaem ende van doechden dan

 

die ander die bloet hebben ende alsmen

 

tvleysch af snijdt soe gater tbloet wt ten

7670

si dat si doot is of ghecorrumpeert Item

 

in allen dieren dat van goeder disposici-

 

en is daer is middelbaer bloet want niet

 

alte vele als dye nuwen wijn drincken

 

noch niet te luttel als die vette sijn van li-

7675

chaem want die dieren die alte vet sijn van

 

lichaem sijn van luttel bloets want alsoe

 

vele als die vetticheit wasset alsoe vele

 

minret dat bloet Item alle lichaem dat

 

sangwijn is vervult haestelic ende sonder-

7680

linge bijden benen | die mensche heeft een

 

seer subtijl bloet bij dat die ander dieren

 

doen der welker bloet swarter is ende dic-

 

ker dan dat menschen bloet ende sonderlin-

 

ghe dat bloet vanden stier ende vanden e-

7685

zel ende dat bloet is dicker beneden inden

 

lichaem dan bouen. Item wanneer dat

 

bloet ghewonnen wort sal seer dye sake

 

der suucten wesen want het wort gedunt

 

ende het wort waterich. Ende daer om

7690

bij auonturen sweet die mensche bloet |

 

ende dat is als ic waen om die oueruloy-

 

ende oueruloedicheit der lopende bloets

 

vanden welken haer die natuer ontcom-

 

meren wil ende werpt die watericheit van

7695

haer totten ouersten der huut ende drijft-

 

se wyt mitten sweet Item wanneer een

 

mensch slaept so sal daer bloet wesen int

 

openbaer seer luttel ende dat en is gheen

 

wonder want dan wert weder roepen van-

7700

der naturen totten binnensten tot enen hul-

 

pe der natuerliker doechden op dattet sijn

 

werckinge wercken mach ouermits sijn-

 

re hulpen want dan gaet te gronde tot-

 

ten binnensten ende dat vterste des lichaems

7705

blijft bleke ende sonder bloet ende daer om

 

vallet bij auonturen alsmen enen men-

 

sche prekelde in sinen lijf als hi sliep daer

 

en soude alsoe veel bloets niet wt gaen

 

als of hi wakede Item men seyt aldair

7710

waert dattet bloet wel ghecoect waer so

[fol. 53v]

 

wert daer smeer van ende dat bij auon-

 

turen want sijn smericheit wort ghecoa-

 

guleert ouermits ghetemperder cokin-

 

ghe ende ghewittet wort in smeer ende

7715

in vetticheden verwandelt Item wanneer

 

dat bloet verandert wort vanden lope sijn-

 

re naturen ende dattet gecorrumpeert soe

 

scheytet vander maghen ende vanden nazen

 

ellendich Item wanneer dat bloet vuylt

7720

in enich lit ten si dattet mit consten of van-

 

der naturen wtgedeylt wort so wert daer

 

een venijn wt ende wort verkeert in etter hier

 

toe aristotiles libro iij. Item seyt hi daer libro

 

xij. Die aderen sijn vaten des bloets vten

7725

welken openbaert dattet bloet is die les-

 

te spise eens diers dat bloet heeft Item

 

dat bloet is oeck vriendelic der naturen

 

ende een dier dat geen bloet en heeft wort

 

daer mede ghespijst twelc ouerdraecht

7730

mitten bloede | alst schijnt inden wormen

 

ende inden vliegen die dat bloet suken vten

 

vleysch ende daer wt trecken si haer voet-

 

sel | daer om ist dattet dier van desen spi-

 

sen niet geuoedt en wert so wortet mager

7735

ende van quader sceppenis ende wanneert ge-

 

spijst wort soe wasset ende wert van goeder

 

standenissen ende disposicien ouermits voet-

 

sel sulker spisen. ende waert dat dat bloet

 

daer claer ende goet waer so sal dat lichaem

7740

gesont wesen ende ist quaet bloet so sal dat

 

lichaem ongesont wesen Item een aer-

 

dich bloet wort haest bewrongelt om die

 

beroeringhe der vuchticheit | want alle

 

dier hebbende subtijl bloet ende suuer en-

7745

de warm dat heeft beteren sin dan die an-

 

der dieren suuer bloet subtijl ende watm ende⁷⁷⁴⁶

 

dat vanden meesten beroeren is dat is be-

 

quaemste inden verstande Item alle dieren

 

dat gheen bloet en heeft is meer veruaert

7750

dan dat bloet heeft Ende daer om dat su-

 

uer bloet heeft warm ende licht en wert niet

 

licht veruaert. Item tbloet van enen stier

 

wort eer bewronghelt van enich ander

 

bloet | dat bloet van allen dieren wort ge-

7755

coaguleert nae meer ende nae min sonder

 

des herten ende des hasen ende die hem ge-

 

lijc sijn inder natueren der welker bloet niet

 

ghecoaguleert en wert | als aristotiles seyt

 

Stieren bloet als die selue seyt in libro xij.

7760

Het is van snelre coagulacien dat verren

 

bloet | ende dat is bij auonturen om sijnre

 

groter hetten wil ende droechten want een

 

toge bloets vanden verre ghedroncken

 

doot gelijc venijn | waer bi men seyt van

7765

enen philosoeph. Dat doe hi enen toge

 

daer af ghedroncken had dode hi hem

 

seluen Item die selue seyt in libro xiij. Tbloet

 

is heter in die rechter side dan in die luch-

 

ter | ende daer om die crachte des warms

7770

bloets is die rechter hant starker ende ge-

 

ringher wat te doen dan die lufter waer

 

af aristotiles seyt libro i. Dat die leeuwe si-

 

nen rechteren voet eer roert dan die luf-

 

ter | ende ouer die amphorismen seytmen |

7775

dat een wijf die kint draecht die haeste-

 

lic geroepen wort van yemant roert den

 

rechteren voete eer dan si den lufteren

 

doet ende dat is om des warms bloets

 

wil twelc volcomeliker werct als si een

7780

knechtken ontfanghen heeft Item men

 

seyt inden seluen boeke dattet bloet is die

 

eerste ende die voerste materie des her-

 

ten ende der leueren want dat hert is hol

 

om dat bloet te meer te vatten ende te hou-

7785

den ende het is dicke om dat bloel te bat⁷⁷⁸⁵

 

te verwaren ende in ghenen lede en is

 

bloet sonder aderen dan int hart alleen

 

ende het gaet vander herten ouermits

 

sommige aderen tot anderen steden des

7790

lichaems ende tbloet en comt vanden an-

7746 watm Lees: warm.

7785 bloel Lees: bloet.

[fol. 54r]

 

deren steden ter herten niet want het is

 

dye fonteyn ende beghinsel des bloets

 

ende het is dat eerste lit dat bloet grijpt

 

ende dat wort gheopenbaert vter ana-

7795

thomyen want die eerste eyndinge des

 

herten openbaert bloedighe | want na a-

 

ristotiles soe ontfaet dat hert dat eerste

 

bloet ende daer om wortet midzen ghe-

 

set op dattet dat bloet ouer al storten mach

7800

als van midzen ende vanden centro tot

 

alle den anderen leden want hi seyt dat-

 

tet hert is dat middelste van allen dieren

 

vanden welcken coemt dat beroeren sin

 

ende leuen alre dieren ende daer om is

7805

een hart in allen dieren die leuen in heb-

 

ben ende bloet want het is van node tbe-

 

ghin des bloets ende niet die leuer. De-

 

se dinghen seyt aristotiles opentlijck libro

 

xiij. Al ist vanden beghin des bloets et

7810

cetera In eenre andere maniere is ghe-

 

screuen inden boeke der meysters in me-

 

decinen. Mer van desen twist en achten

 

wi niet want hare beyder waninge dunct

 

ons moghelic nae onser meyninghe te

7815

verstaen. Daer om vergadere inden sin

 

mit corticheden vten sentencien der voer-

 

screuen auctoren dat bloet is natuerlick

 

puer warm vucht subtijl soet sielic voe-

 

delic ende behoudende dye natuerlike

7820

crachten ende stoel der sielen ende die daer

 

in te behouden | het volmaect die ioecht

 

ende het verandert die conplexi | het be-

 

hout die crachte des harten ende der gee-

 

sten | het is verblidende ende het is dye

7825

min verweckende | het verwet die ouer-

 

ste delen des lichaems sonder ghietin-

 

ghe het is ghesont ende getempert het

 

behout die ghesondicheit mer alst ghe-

 

corrumpeert is soe brenghet corrupci in

7830

alst schijnt in lepra dat is malaetscap die

 

een corrumpeert bloet is inden fontey-

 

nen ende mit anderen humoren gemengt

 

Constantinus seyt dattet bloet vanden

 

duuen of vanden swaluwen wtgheto-

7835

ghen vanden rechteren vloeghel ende warm

 

in dat oghe gedropen wisschet af die⁷⁸³⁶

 

smetten der ogen want dat bloet is seer

 

vuerich ende scheydende | als conmen-

 

tator daer seyt in viatico inden tractaet

7840

vanden doeken ende den smetten der o-

 

ghen int eynde.

 

Dat achte capitel vande quade eyghen-

 

dome of gheneghentheit des bloets.

 

HEt sijn sommighe proprieteyten⁷⁸⁴⁴

7845

vanden bloede dye min te prisen

 

sijn dan die voerscreuen sijn want hoe dat-

 

tet bat ghedisponeert is hoe dattet der

 

naturen vriendeliker ende nutter is en-

 

de hoe dattet meer ghecorrumpeert is

7850

| hoe dattet scadeliker is ende hoe dattet

 

den lichaem swaerre passie in brengt | want

 

die quaetheit der andere humoren is den

 

bloede toe gemengt om die vriendelich-

 

eit sijns totter naturen ende en openbaert

7855

hem niet so schier ende daer om die na-

 

tuer dye haer niet wachtende en is van

 

hare quetsinghe en ontsiet hoer sculen-

 

de quaetheit niet. Alst schijnt in febribus

 

emitriceis ende in anderen die gemengt

7860

sijn inden welcken die rode colera totten

 

bloede ghemengt is | dye en openbaert

 

der naturen noch den oerdel des meys-

 

ters so schier niet Als galienus seyt ouer

 

die afforismen Is dat sake dattet bloet ouer-

7865

uloedich is inden lichaem so maectet men-

 

struosighe passien inden menschen ten si

 

dattet die natuer of die medecijn haeste-

 

lic wt werpt Alst schijnt inden menstru-

 

alighen bloede twelc is dattet ouer tijt

7870

gehouden wort so maket vele siecten in-

7836 die In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling.

7844 H Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant.

[fol. 54v]

 

den vrouwen | onderwijlen smoringhe

 

der gheesteliker leden onderwijlen wa-

 

tersucht | onderwijlen frenesye ende oec

 

passien diemen niet sien en mach wan-

7875

neer dat bloet te langhe gehouden wert

 

ende het ouer alle dat lichaem gheseynt

 

wort alst in galienus boeck claerliken ge-

 

houden wert als in passionarum ende dye

 

ouerste boete daer teghen waer datmen

7880

dat bloet haestelike purgeerde ende wt

 

brocht | want het en is gheen wonder dat

 

alsulke ghecorrumpeerde bloet sijns sel-

 

ues subiect daert in is quetset ende quel-

 

let want het verderft wel een vreemt sub-

7885

iect wonderliken seer | want als ysidorus seyt

 

libro x. capitulo ij. Dat dat menstruoes bloet e-

 

nige coernen raecte daer si wiesen si sou-

 

den te niet gaen ende veruaren | het verdor-

 

ret dye mosten ende die cruden werden

7890

daer af verminret | die bomen verliesen

 

haer vruchten | het maect dye metallen

 

swart ende datter die honden of aten si sou-

 

den verwoet werden Dat lijm van aspal-

 

cum datmen niet dissolueren en mach mit

7895

yser noth mit wateren wort dat besmet⁷⁸⁹⁵

 

mit desen bloede het sal gesceyfelt wer-

 

den | als ysidorus dair seyt Dat dit bloet

 

wort vergadert wt ouerulodiger vuch-

 

ticheit ende crancker hetten inden licha-

7900

men der wiuen daer om dat dye natuer

 

niet beswaert werden en soude daer af in-

 

der moeder als inden bodem vanden sce-

 

pe vanden welken ist dattet daer deghe-

 

liken wt ghedreuen wert | ende dan ghesu-

7905

uert dat verlicht alle dat lichaem ende maect

 

die moeder abel totter ontfangenis waer

 

af dat aristotiles seyt libro ix. Dat menstru-

 

um dicwijlste coemt inden wiuen int eyn-

 

de vander maent ende dan ist nvt wtge-

7910

dreuen alsulken bloet want als die sel-

 

ue seyt libro xvi. Dat dat menstruoes bloet

 

en heeft genen sekeren omloep vander

 

tijt mer int meeste deel comet als die ma-

 

ne minret ende dat is te recht want dan

7915

sijn die lichamen der dieren coudste want

 

in gheenre tijt en is die lucht couder ende

 

dat bloet wort verandert ende daer wort

 

van die menstrualighe oueruloedicheit

 

ende wort die dan verdreuen alsulke yde-

7920

linghe is dan louelic ende te prijsen en-

 

de si is natuerlic want ist ouer die tijt an-

 

ter het sal ghehouden werden om dye

 

grofheit des bloets of om die nauwich-

 

eit der moeder of dat sijs van haer niet

7925

steken en kan dat die moeder so cranc is

 

waer af dattet lichaem der vrouwen be-

 

swaert mit menigen moyselen ende siecten

 

twelc waer is vanden vierthienden iaer

 

totten vijftichsten iaer want inden meys-

7930

kens sijn die toepaden enghe ende dye

 

macht cranck ende vanden vijftichsten

 

iaer voert soe minret dat bloet ende be-

 

ghint te couden die cracht ontgaet hem

 

die hetten bestaet te laeuwen of wort ver-

7935

derft | waer af dat dese twee ouderdom

 

als voer xiiij. ende nae vijftich sijn vry van

 

dier suucten het en waer harde zelden |

 

nochtans hout die natuer dat menstrua-

 

lich bloet nader ontfanghenis om des

7940

voetsels wil der drachten ende om dye

 

behoudinge des ontfangenis | waer af

 

aristotiles seyt libro xv. Dat menstruum is bloet dat

 

niet puer en is mer het behoeft een verdu-

 

winghe die werckende is dit bloet ghe-

7945

mengt mit sperma is spise inden diere |

 

want een wijf die dicwijle die lopinghe

 

heeft nader ontfangenis pleecht die dracht

 

te misdraghen of die dracht wort cranck of

 

sterft ende dat is daer om dat hem sijn voetsel

7950

genomen is want alst menstrualich bloet op-

7895 noth Lees: noch.

[fol. 55r]

 

houden wort dat is teyken dat die vrouwe

 

ontfangen heeft nader voerscreuen saken ende

 

datter ouerloept vanden menstrualighen

 

bloede wort totten voersten ghetogen dat-

7955

ter melc af comen soude want die mate-

 

ri des melcx is bloet dat inden borsten ge-

 

coect is. Als aristotiles seyt libro xv. et xviij.

 

Dat melc is verduut bloet ende niet ghecor-

 

rumpeert. Item het is noot dat die vloy-

7960

inghe des bloets werckelic inden lichaem

 

si eer die vrouwe mit kinde werden mach

 

Als aristotiles seyt libro xv. ende constantinus ge-

 

likerwijs dat een boem eerste bloyen moet

 

sal hi vrucht dragen Item wanneer sulke

7965

natuerlic lopinge coemt so vallet altoes

 

inder outheit der manen na dien dat die eta-

 

te den wiuen becoemt Item die voghelen

 

noch die dieren en hebben alsulke lopin-

 

ge niet | want alle haer oueruloedicheyt

7970

gaet in plumen ende in vederen ende in haren

 

als aristotiles seyt Item ausus seyt dat die

 

vrouwen die vele arbeyden hebben selden

 

menstruum. mer die vele rusten ende vele e-

 

ten die oeck saftelic leuen die behoeuen

7975

veel purgacien Item wanneer alsulc bloet

 

ouermits coutheden of vetticheden die

 

de monden der aderen toe bijnden niet te

 

degen wt en coemt so soeket ander wegen

 

om wt te comen als die aderen der nazen

7980

ende der aenbeyen die welke ist dattet dye

 

gesloten vijnt so schietet totten anderen

 

leden ende brengt der naturen sware passie in

 

want alsulke wiuen als constantinus in via-

 

tico seyt liden ghebreck vanden appetijt |

7985

want si scuwen goede spise ende si begeren

 

puluer van asschen ende van tegelen ende de-

 

ser gelike want dat bloet alsoe ophouden

 

wort verkeert in enen aerdigen ende ponti-

 

ken venijnden roke ende als die inden mont

7990

der magen gegrepen wort so wort die re-

 

delike appetijt omgekeert ende die onre-

 

delike appetijt wort dair gewonnen wair

 

af dat alsulke lichamen sijn bereyt totten

 

groten suucten.

7995

Dat ix. capitel vander fleumaten dats daer

 

vuchticheit dander elementen bouen gaen-

 

de is

 

FLeuma na iohannem is een humoer⁷⁹⁹⁸

 

half gecoect ouermits werckinge der on-

8000

volmaecter hetten die ghewonnen is wt

 

couder ende vuchter materien Ende aristotiles libro

 

xv. Fleuma is oueruloedicheit der spisen

 

die niet verduut en wert want die materi van-

 

den bloede ende vander fleumen is alleens

8005

mer si schelen na meerre of die minre co-

 

kinge want vander fleumen wort bloet om

 

die breeder intencien der werckender het-

 

ten nochtans niet verkeert | soe en wort dat

 

bloet in fleuma niet verkeert gheliken dat

8010

colera wort verkeert in melancolien mer niet

 

verkeert als auicenna seyt Fleuma is na-

 

tuerlic een coude humoer vucht ende onsma-

 

kende die welke natuer beueelt dat si bi-

 

den leden verduwet sel werden op dat wt

8015

dier verduwinge tlichaem geuoedt mach

 

werden het is te mercken dat die fleume

 

die een is natuerlic ende die ander onnatuerlic

 

Die natuerlic is coudt ende vucht inder ver-

 

wen wit inder substancien vloyende inden

8020

smake luttel soete of altemael onsmake-

 

lic nochtans wort si inder leueren gheuoedt

 

of gewonnen dair die stoel der hetten is mer

 

si is nochtans abel dat in bloede verwandelt

 

mach werden ende als die volmaecte verwan-

8025

delinge veruullet is daer wort dat lichaem

 

af staende gehouden Item al is dat sake dat

 

fleuma van haer seluen grof si nochtans o-

 

uermits die groticheit der hetten die de ver-

 

kerende is die is die forme ende smake des

8030

bloets die soet is ontfangende alst schijnt

7998 F Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. 

[fol. 55v]

 

inder fleumen die soet is | ende daer om want

 

die fleume den bloede also nae is so be-

 

hoeuen alle die leden der fleumen ende

 

daer om heeft die wise natuer die ghe-

8035

daen bijden bloede mitten aderen alle des

 

lichaems mede ouer te liden om nutscap-

 

pen wil ende oec van noods wegen | want

 

als constantinus seyt Als daer tbloet ge-

 

breect so verduut dye hetten die fleumen

8040

daer af meent si die lede te voeden want

 

in dien is fleuma edelre dan die colera ende

 

dan die melancolie | want si en mogen niet

 

recht ghemaect werden dat wt hem bloet

 

mochte werden ouermits wes hulpe al-

8045

le die lede des lichaems geuoedt mogen

 

werden ende haer teghenwoerdicheit is

 

oec noot mitten bloede | op dat die hetten

 

des bloets ghetempert mach werden ende

 

mitter verschicheit der fleumen so wort die

8050

dickicheit des bloets gehouden in getem-

 

pertheden ende also wort dat voetsel des

 

bloets alle die leden ouergedragen Ende

 

het is oec oerbaerlic dat die iuncturen der

 

leden ende die andere beroerlike delen mit

8055

hare vloyender vuchticheit vucht ghe-

 

maect mogen werden op dat si niet ghe-

 

traecht en sullen werden vander hetten des

 

beroerens of vanden heten bloede ouer-

 

mits enige gheual van haren officien of

8060

dat si becommert mochten werden ouer-

 

mits droechten die daer toe quaem Item

 

daer sijn vier specien der onnatuerliker fleu-

 

men | want si is acetoes dat is suerach-

 

tich cout ende droge om datter melancolie

8065

toe gemengt is gesouten hete ende droge

 

om der venijndicheit der roder coleren |

 

soet om der ghelikenisse des bloets die

 

glasen is thans gheseyt om der gelikenis

 

der glasiger verwen ende alsulke wort al-

8070

te mael verneerret vander hetten | ende daer om⁸⁰⁷⁰

 

is dese swaerre te verduwen dan alle dye

 

ander Dese humoer is dat sake dat si ghe-

 

corrumpeert is so wint si menigerhande

 

suucten inden liue | wes oueruloyicheyt

8075

bekent wort bi diuerschen dingen ende vele

 

Als constantinus seyt Want hi is waerlic

 

een fleumaticus die swaer ende traech is in-

 

den lichaem ende die plomp inden sin is ver-

 

ghetel inden gedacht morwe inden vley-

8080

sche ende vloyende | doncker inder verwen | wit

 

inden aensicht | blode inden vechten | vol

 

van spuwen ende van razemen traech ende sla-

 

perich | van cleynre begeerten | van luttel

 

dorsts ten waer gesouten fleume. want

8085

dan wort die soutige smake inden mon-

 

de gheuoelt om der toe menginge der

 

warmen humoren | inden haer is hi saeft

 

blonde ende slap | wes pols weeke is grof

 

ende lanzem die vrijn wit dicke raeuwe ende

8090

ongeuerwet | sijn grootheit van persoens

 

weghen is vet ende grof inden vtersten leden

 

als in armen ende in benen cort wes huut

 

slecht ende saft is mit luttel haers | hem dro-

 

met veel van goluinghe van wateren ende van

8095

regenen ende van varinge inden scepen ende

 

van swemminge Alsulke menschen plegen

 

garen coude suucten te crijgen ende becom-

 

mert te werden mit sulker siecten ende sonder-

 

linge des wijnters | want in dien tijden die

8100

qualiteyten der fleumen als die coutheit ende

 

die vuchticheit werden dan groot Als con-

 

stantinus seyt | soect bouen vanden proprie-

 

teyten der coutheit ende der vuchticheit.

 

Dat x. capitel van colera dats daer hetten ende

8105

droecheit dander elementen bouen gaende is

 

COlera na ysidorum is gehyeten dair⁸¹⁰⁶

 

om colera want si inder colerigher hu-

 

moren die getempertheit bouen gaet vander

 

colera so is die een natuerlic ende dye ander

8110

onnatuerlic | die natuerlic is die gene die

8070 verneerret Lees: vermeerret?

8106 C Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant.

[fol. 56r]

 

natuerlic hete ende droghe is subtijl inder

 

substancien | inder verwen root ende claer In-

 

den smake bitter mit eenrehande scar-

 

picheit ende hoe dat die warmer is hoe die

8115

roder is inder verwen | ende inden smake bit-

 

tere die welke als die gewonnen wort in-

 

den lichaem wort gedeylt in tween delen

 

vanden welcken dat een gaet mit sanguis

 

ende dat ander deel wort ouer geseynt totter

8120

gallen ende dat dat mit sanguis gaet schiet

 

mit hem doer om hulpe wil want het was

 

noot dat si totten bloede gemengt wert

 

om dat bloet te punt te brengen om dye

 

lede van coleren te temperen ende die te voe-

8125

den want in desen bloede moet die rode

 

colera werkeliken wesen na betameliken

 

proporcien dat is delen der leden | het helpt

 

oec op dat dat bloet gesubtijlt wert op dat-

 

tet lichteliken gangen mach doer die en-

8130

ge toepaden totten binnensten des lich-

 

aems om die te voeden Dat ander deel dat tot-

 

ter gallen ghetogen wert dat wort voert

 

tot haer geseynt om der noot wil ende oec om

 

der hulpen wil want het was noot om die

8135

suueringe van alle den lichaem ende om die

 

voedinge der gallen | het helpt oec om die

 

mage ende die darmen te verwarmen ende te ste-

 

ken op dat sise ontlasten mogen vanden o-

 

ueruloedigen ende daer om valt dicwijle tor-

8140

cioen des buucs ende zericheit ende die pas-

 

si die van colera coemt want die wech wort

 

bestopt tusschen der gallen ende den darmen

 

Innaturalis dat is die onnatuerlike co-

 

lera is | die welke wtgaet vander naturen

8145

om enich vreemde dinc dat haer toe gemen-

 

get is want is si gemengt mit colera citri-

 

na dat is gheel colera so is si min deerlic

 

ende min hete dan die ander ende ist sake dat fleu-

 

ma is van grouer wesen ende dicker so coem-

8150

ter af colera nitellina | dese twe specien sijn⁸¹⁵⁰

 

bekent Die derde colera of die derde spe-

 

cie van colera diemen prassina hiet inder

 

verwen groen ende bitter ende scarp als een

 

cruut datmen prassium hiet of marrubium ende

8155

alsulke colera wasset inder magen den genen

 

die steeds veel heter cruden besighen als

 

porreyden oniuyn loke kerse die raeuwe

 

sijn ende deser gelike | ende bij auonturen van

 

sulken groenen cruden trecket die crachte

8160

na hem | ende also ist galieno gesien ende auicen-

 

nen wast gesien dat die colera prassina wert

 

gewonnen wt colera vitellina wanneer dat

 

si alte seer verbarnt wort ende als si verbarnt

 

wort so maecter die verbarninge in hair een

8165

zwarticheit vten welken mitter geelheyt

 

gemengt coemt een groenicheit | mer co-

 

lera eruginosa is die vierde speci die wel-

 

ke ghewonnen wort wt colera prassina o-

 

uermits die binnenste verbarninge ende wan-

8170

neer si also vele verbarnt is dat haer vuch-

 

ticheit ghedroecht wert so neycht haer

 

verwe ter witticheit | als is asch verwe

 

want die hetten in enen vuchten lichaem maect

 

eerst een swaricheit daer na als alle die⁸¹⁷⁴

8175

vuchticheit verteert is so wertet witter als-

 

men sien mach inden houten die welke eer

 

si verkeert werden in asschen werden si verkeert

 

in colen die coutheit doet dattet verkeert | in-

 

der vuchticheit maect si een witticheit ende

8180

inden drogen maect si een swarticheit | de-

 

se leste is quader dan alle die ander en-

 

de venijnder | wes venijnde ghedaente

 

brengt quade ende dode passie in als crispi-

 

nam ende noli me tangere | ende deser gelike

8185

ende die natuerlike colerighe humoer die

 

eynden der naturen niet bouen gaende is die an-

 

der humoren subtilende ende die verduwin-

 

ge starckende ende is die heffen ende die onrey-

 

nicheit suuerende ende is dat lichaem nader

8190

lengden ende der breeden wtstreckende ende

8150 nitellina Lees: uitellina. 

8174 swaricheit Lees: swarticheit.

[fol. 56v]

 

maect moedicheit ende coenheit ende maect

 

lichticheit ende beroericheit ende is oec hae-

 

stelic verwect totter gramscap ende totter

 

wrake ende doet voirt comen den appetijt

8195

totter oncuuscheit ende helpt die cracht die

 

verdreuen is | ende si dunnet die groue ma-

 

teri ende si is wtstreckende ende ouerghieten-

 

de vanden center al totten circumferencien

 

ende si verwandelt die verwe nae ghelen

8200

of nae swarten int ouerste vander substan-

 

cien waer af dat die colerici pleghen ghe-

 

meynliken toernich te wesen quadertie-

 

ren in horen moede licht onstadich quaet

 

lanc inden lichaem dun ende magher donc-

8205

ker bruun van verwen swart inden haer ende

 

cruust ruuch heet inden tasten van starcken

 

pols ende gheringhe haer vrijn is dvn in-

 

der substancien ende subtijl vuerich inder

 

verwen blinckende ende claer Dese colera

8210

is dat si in enigen deel ghecorrumpeert

 

is so brengt si den lichaem quade zuuc-

 

ten in vander welker dit die gemeyn tey-

 

ken sijn Als constantinus seyt in panteg-

 

ni libro ix. capitulo ij. Is dat sake datter gecor-

8215

rumpeerde colera bouen gaet so sal dye

 

huut gheel of cytrijn wesen Ende daer sal

 

wesen ghebreck der begherender doecht

 

ende inden monde wort bittericheit ghe-

 

uoelt also dat die soete dingen bitter schi-

8220

nen ende die smakende onsmakende stekin-

 

ghe ende hetten of barninghe inder magen

 

van warmen roke purgerende die zenen

 

der magen ende die bitende walghinge mit

 

coleriker coringhe dat spekel der tonghen

8225

is droge wt couden heten die de arterien

 

des stroetgaets droge maect ende verteert

 

die substancialige humoer bijden zeenen

 

der tonghen holheit der oghen mit enen

 

vuchten aensien | die pols subtijl snel ende

8230

dicke | die vrijn heet ende root swaren hoeft-

 

sweer | wakinge | vreemdicheit des ghe-

 

dachts veruaerlike visioenen of droem

 

inden slape | die droemen vele van vuere

 

van blixem ende van anxteliker barninge

8235

der luchten twelc gheschiet van enen vieri-

 

ghen roke die de herssen begheert en-

 

de die ymaginaci diese verwandelende is

 

Dat elfte capitel van melancolie | dats daer

 

coutheit ende droechte dander elemen-

8240

ten te bouengaen

 

MElancolie is een dicke humoer ende⁸²⁴¹

 

grof die ghewonnen is wt heffen

 

ende vulnissen des bloets ende wort geseyt

 

van melon in griex dat swart is in latijn

8245

ende van colera dat is humor daer af hiet-

 

mense melancolia dat is swarte humoer

 

waer af datse die philosophen noemen

 

colera nigra dat is swarte colera want ha-

 

re verwe neycht ter swarticheit Item die

8250

melancolie die een is natuerlic ende die an-

 

der onnatuerlic Die natuerlike is cout ende

 

droghe die welke coemt van bloede | als

 

die heffen wort inden wijn wes substanci

 

dicke ende aerdich is welke smake is tus-

8255

chen soeticheit ende dempericheit | ende een

 

luttel naden suueren smakende Dese melan-

 

colie wort in tween delen gedeylt vanden

 

welken die een blijft mitten bloede ende gaet

 

mede doer totten leden om nootsaken wil ende

8260

om der hulpen wil het was noot dat si mitten

 

bloede gemengt wert op dat si dat bloet

 

bequaem maken soude om die melancolioes

 

leden te voeden | si helpt oec den bloede want

 

si maket dicke op dattet ouermits smel-

8265

ticheit der verduwinge niet onder en vliege of

 

en ontvliege | ende dat ander deel wort ouer

 

geseynt totter milten oec om nootsaken wil

 

ende om hulpe ende dat was noot om der suue-

 

ringe wil van alle den lichaem ende om tvoetsel

8270

vander milten ende alle des lichaems die hul-

8241 M Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant.

[fol. 57r]

 

pe is op dat si vloyen mach totten mont

 

der maghen op dat si die starcken mach

 

ende dicken ende dat si daer een ioekinge ma-

 

ken mach ende also sal si volmaken die bla-

8275

singe ende sal mede wercken totter begeer-

 

ten des voetsels ende dat is der melanco-

 

lien datten bloede ouerulodich is ende

 

het wort voert ouer geseynt totter mil-

 

ten ende dat vander milten wtgaet is dat

8280

twelc die milt niet en behoeuet tot horen

 

voetsel ende gelikerwijs dat die rode cole-

 

ra die mage helpt om die oueruloedich-

 

eit binnen te volbrengen als die melan-

 

colie helpt die appetitelike craft Item

8285

bouen wort si gehieten heffe des bloets

 

billiker dan der coleren of der fleumen want

 

wederzweet ende wort gesceyden vanden

 

bloede ghelijc dat ypostasis der vrinen of

 

sedimen nedergaet inder liquoren dat is nat-

8290

ticheit ende vander fleumen en zweet niet noch

 

neder en gaet om der slimicheyt ende der tay-

 

icheit also en doet oec vander colera om

 

hare subtijlicheit ende daer om hietse niet

 

heffe van colera of van fleuma ende die on-

8295

natuerlike melancolie en is niet nader ma-

 

nieren van ypostasis of enige nedersinkin-

 

ghe of sittinge der heffen mer nader manie-

 

ren der verbarntheit ende der asschicheit de-

 

se gheschiet in deser manieren Item die

8300

hetten die alte seer werckende is inder

 

substancien van fleumen verbarntse ende o-

 

uermits die grote verbarninge verkeert sise

 

in verbarnder coleren ende is die humoer

 

eerst subtijl ende waterich wanneer die ver-

8305

barnt wert soe wortse ghesouten ende is si

 

grof soe trect si ter zuericheit of ter dam⁸³⁰⁶

 

Item geuallet dattet bloet verbarnt wort

 

of tot asschen so wort sijn assche soutich

 

mit een cleynre soeticheit Mer wanneer

8310

die natuerlike melancolie verbarnt wort

 

die verbarninghe of die asch wort scarp

 

gelijc edic die welke die vliegen scuwen

 

om der quader luchten wil ende die scarp-

 

ste is dat is die quaetste ende is middelbaer

8315

als si verbarnt wert grouer is van substan-

 

cien so sal die assche min scarp wesen mit

 

een luttel damperheden ende als dye op

 

die aerde vallet so ziedse seer weder op ende

 

doerschiet die lede myn noch si en is soe

8320

quaet noch so venijnt niet noch si en doet

 

soe schier niet als die ander eerste Dese

 

swarte colera is der naturen viant ende

 

heeft quade dodelike qualiteyten ende

 

maect suucten dye ongheneselic sijn als

8325

kanker malaetscap ende deser ghelijc om

 

datter vander asschen mede toe gemengt

 

is ouermits alte grote verbarninge der

 

fleumen des bloets ende der melancolien

 

Dese natuerlike melancolie wort quaet

8330

ende onnatuerlic ghemaect ende mitter

 

fleumen ouermits der cokinghe so wor-

 

tet bloet ghewonnen ende vanden bloe-

 

de wort colera ghewonnen ende vter co-

 

lera coemt melancolie ende het is onmo-

8335

ghelick voert wt haer enich humoer te

 

ghecrijgen Mer si wert slecht tot aschen

 

ende wt dier asschinge die de natuerlike

 

humoer venijndet die humoer wort al-

 

re quaetste voert ghebracht ende ghewon-

8340

nen accidentaliken Als constantinus seyt

 

libro i. capitulo xxij. Wanneer deser humoren

 

enich is bouen gaende so sijn dit die tey-

 

ken. Inden eersten want die verwe der

 

huut wert verwandelt in swartichede of

8345

in donckerheden | inden mont gheuoelt

 

hi enen zueren damperen aerdigen sma-

 

ke nader ghedaenten der humoren en-

 

de die sieke is veruaert in sinen moet son-

 

der enighe sake | waer af galienus seyt

8350

Ist dat die vrese eens sieken duert sonder

8306 dam Lees: damperheit.

[fol. 57v]

 

sake | die passi is melancoli want alle die

 

geen die dese passi hebben sonder sake sijn

 

veruaerlic ende dicwijle droeue ende dat coemt

 

wt melancoliker humoren die dat hart al-

8355

soe bijnt ende dwinct ende als si aldus droeue

 

sijn vraechtmen hem wat si sijn al veruaert

 

ende waer om dat si also droeuen | daer en

 

weten si niet op te antwoerden Ende onder-

 

wijlen dunct hem die doot onredeliken bi

8360

is sommighe sijn veruaert ende wanen datter

 

vianden bi hem sijn | sommige minnen den

 

doot ende begheren te steruen waer af ga-

 

lienus seyt i. passionarum Het en is geen

 

wonder die sieke is vander colera dat hi gro-

8365

te droefheit of vermoedinghe des doots

 

liden sal want buten inden lichaem niet

 

anxteliker en is dan die donckerheyt der

 

huut vander colera want wanneer yet donc-

 

kers of duysters al is die melancolie ro-

8370

ke die herssen opluuct so ist noot dat die

 

sieke veruaert si want die sake daer hi af ver-

 

uaert is die voert dye roke mit hem ter

 

herssen ende daer om droemt hi veruaerlike

 

dromen ende doncker mit quaden gesicht ende

8375

stinckende inden roke ende inden smake suer-

 

achtich wten welcken alle die melanco-

 

like passie coemt ende wasset Item wanneer

 

alsulke sieken screyen ende droeuen om een-

 

re vroliker saken ende verbliden hem van een-

8380

re droeuer saken so sijn si mamaci ende me-⁸³⁸⁰

 

lancolici Item alsulke sieken spreken daer si

 

swigen souden ende si swighen als si spre-

 

ken souden Item sommige wanen dat si

 

sijn een aerden vat ende duchten dat si ge-

8385

raect sullen worden ende si dan breken sullen

 

Item sommige wanen dat si die werelt in

 

haer hant beluken sullen ende alle dingen

 

in haren handen houden ende also en ste-

 

ken si haer handen niet ter spisen | want si

8390

duchten staken si die hant voert dat si daer

 

een stuc af verliesen souden Ende sommige

 

wanen dat die engel die werelt hout ende

 

dat die engel om verdriets wil der werelt

 

wil laten vallen ende daer om rechten si haer

8395

handen op ende haer scouderen ende willen

 

die werelt op houden ende si stalpen harde-

 

liken weder ende willen hem weren tegen die ge-

 

ne die hem die handen ende die armen weder

 

neder drucken Item sommighe dunct dat si

8400

gheen hoefde en hebben of meynen zij

 

dat si hoefden hebben dat dunct hem lo-

 

de wesen of eens ezels hoeft of van won-

 

derliken maecsel Item sommige ander

 

die hanen horen crayen rechten haer ar-

8405

men op ende slaen hem seluen ende al singen-

 

de wanen si datse hanen sijn ende ten lesten

 

als si alte vele gesongen hebben of ghe-

 

roepen werden si heesch of stom sommi-

 

ge vallen in alte quaden vermoeden daermen-

8410

se niet weder af brengen en mach waer om

 

dat si haer vrienden haten lasteren ende con-

 

fonderen Ia ymmer si slaense ende doden-

 

se | dese passien ende pinen crijgen die melan-

 

colici Als galienus vertelt Item noch vele

8415

auctores setten vele ander teykenen twelc

 

te lange te vertrecken waer die wi alle da-

 

ghe voer onsen oghen sien Ende nv der da-

 

ghe vielt enen edelen man dat hy dese

 

suucte creech ende ymmer docht hem dat hi

8420

een kat was | want hi en mocht nerghent

 

anders rusten dan onder tbedde daer die cat-

 

ten naden musen plagen te lopen ende by a-

 

uenturen dat hi soe geslagen was om sijnre

 

sonden wil als nabugodonosor die welke

8425

alsmen leest inden hystorien dat hem docht

 

vij. iaer dat hi was een leeuwe een aern

 

een osse Ende hier mede ist genoech ghe-

 

seyt vander melancolien ende vanden anderen

 

materialiken humoren also vele als tot

8430

desen wercsken behoeft

8380 mamaci Lees: maniaci.