Van den proprieteyten der dinghen

(2009)–Bartholomeus Engelsman– rechtenstatus


Boek 3
[Folio 30r]
Hier beghint dat derde boeck der eygent- scappen der redeliker sielen 3970[regelnummer] WY hebben mit cor-Ga naar eindnoot3970 ticheden inghe- bracht mitten hul- pen ihesu cristi inden voerscreuen dingen 3975[regelnummer] sommige proprie- teyten die altema- le sijn vander onlichameliker substancien als vander godliker naturen ende vander engeliker naturen also vele alst behoert 3980[regelnummer] tot desen wercsken ende nv willen wi dye manier om keren mitter hulpen des sel- uen ons heren ihesu cristi totten lichame- liken creatuer beginnende vanden waerd- sten der creaturen als vanden mensch die 3985[regelnummer] de natuer ende die proprieteyt alsoe wel der lichamen als der gheesten smaect Dat i. capitel wat de naem mensch beduyt ENde want dan die mensche als ysi-Ga naar eindnoot3988 dorus seyt een suet dier is inder na- 3990[regelnummer] turen ende nae gode ghebeelt ontfange- lic nader ewen der reden vander leringe hebbende die godlike ymage te beken- nen inder moghentheit ende te minnen die ghelikenis inder machten \| daer toe 3995[regelnummer] op dat si den grouen ende den iongen open- baerlic die proprieteyten des menschen kundighen sullen Ende is mit cortichei- den te beginnen van sinen dele vten wel- ken hi ghemaect is \| ende inden eersten 4000[regelnummer] vander waerdster natuer als vander sielen nader welker si ouerdracht mitter enge- liker substancien \| want nae dier wort die mensch bouen die natuer des lichaems op geheuen totten hemelschen want als ysi- 4005[regelnummer] dorus seit Ongeuoechelic is die mensch genoemt vander aerden want hi vanden ghe- selscap niet alleen des lichaems mer der sie- len is mede ghecroent ende daer om in griex antropos wert gehieten opwaert ghe- 4010[regelnummer] richt daer om dat hi opgeheuen wert ouer- mits den regiment des geests totter be- scouwinge sijns die hem ghemaect heeft waer af die poete seyt Pronaque cum spec- tent animalia cetera terram Os homini sublime 4015[regelnummer] dedit celumque videre Iussit et erectos ad sidera tollere vultus Mit corten woerdenGa naar eindnoot4016 den hi seyt alle dieren sonder die mensche hou- den thoeft ter aerden ende die mensche hout dat aensicht ten hemel ende totten sterren al- 4020[regelnummer] so dat die mensche sal den hemel soecken ende niet als een quicke dat den buke onder- danich is en sal sijn gedacht inder aerden vestighen Ende want als ysidorus seyt Soe is die mensche tweuoudich als die binnenste ende 4025[regelnummer] die butenste ende eerst willen wi beginnen van- den binnensten als vander sielen te tracteren Dat ij. capitel vande inwendige mensch als van de siele ENde inden eersten is te sien wat dieGa naar eindnoot4029 4030[regelnummer] siele is naden dinge ende nader difini- cien \| ende wat si geheten wort nader ethimo- logien dat is nader sedeliker reden ende na- der noeminge des naems daer nae wat dat si is nader macht ende nader doecht inden 4035[regelnummer] derden wat dat si is nader daet ende nader werc- kinge Inden vierden wat si is nader werckin- ghe hoerre volcomenheit als welc hoer proprieteyt is als si mitten lichaem geuoe- get wert \| ende welc si is als si vanden lichaem 4040[regelnummer] gesceyden wert Die redelike siele vander welker wi hier meynen wort van sommighen heyligen ende philosophen gediffineert als i. geest van sommige als i. siel van sommighe als i. ziel ende geest. Item also verre als 4045[regelnummer] hi heeft die natuere eens geests so wort si aldus ghediffineert van augustino int boe- ke vander beroeringhe des herten aldus.
[Folio 30v]
Dat derde capitel noch vande siele DIe siele is een onlichamelic substan-Ga naar eindnoot4049 4050[regelnummer] ci der verstandeliker verluchtinge vanden eersten verstandelic vander lester spraken die te vernemen wt welker dif- finicien wi kennen die eerste ende die voer- ste proprieteyt der redeliker sielen \| ende 4055[regelnummer] die menschelike gheest die ontfaet sonder middel naest die enghelen die godlike ver- lichtinghe Item in dien dat si siele is so wort si dobbelt ghediffiniert \| si wort den lichaem toegheuoecht als die beroerer 4060[regelnummer] dien datter beroerlic is ende als die scip- man den scepe ende in dien wort si van re- migio aldus gediffiniert Die siele is een onlichamelic substanci tlichaem regieren- de Ende van augustino vander sielen ende van- 4065[regelnummer] den gheest Die siele is eenrehande sub- stanci der reden die ghelikende is den li- chaem inden regieren wt welker diffini- cien ende ander proprieteyten des gheests wort ghenomen als dat si natuerlic ghe- 4070[regelnummer] neycht wort ouermits eenrehande noot der minnen die verenicht is totten regi- ment des regerens vten welken oec o- penbaert dat die siele inden lichaem te re- gieren niet vorder en wort ghestrect in- 4075[regelnummer] den lichaem bijder maten ende bijden spa- ci der stede \| mer sijn lichaem wort ouer al gheregeert ouermits die doecht der sie- len \| ende wort beroert als calcidius settet exempel int comment ouer tymeum vanderGa naar eindnoot4079 4080[regelnummer] spinnen die welke als si sidt midzen van horen webbe so geuoelt si elke beroeren dat buten ghemaect is of binnen alsoe doet die siele sittende inden centro des herten sonder wtstreckinge van hoer maect al- 4085[regelnummer] le dat lichaem leuendich ende stuert ende re- giert die lopinghe of die beroeringe al- le der leden nae dien dat si ghelijct wort den lichaem daer si mede verenicht is als die volmaectheit der formen si wort ge- 4090[regelnummer] diffiniert vanden philosoeph int boeck vander sielen aldus Die siele is endeli- cia dat is die eerste werckinghe of volco- menheit des philosophilix lichaem heb- bende tleuen mitter machten des ghe- 4095[regelnummer] luyts \| wt welcker diffinicien openbaert dat \| al is dat sake dat die siele den lichaem toeuoechlic is nochtans niet allen lichaem mer alleen den ludenden lichaem ende den philosophighen dat is dien dat wijsheit 4100[regelnummer] ende verstant inheeft eerst natuerlic ter ont- fangenissen der redeliker sielen dat daer toe ghedisponeert is dien lichaem wort die siele inghestort ende worter mede ver- sament Item in dien dat si die siele ende 4105[regelnummer] gheest is soe wort si vieruoudelic gedif- fineert Eerst inder ghelijckenis gemeen- lic totten creaturen als augustinus seyt int boeck vander sielen ende vanden geest Die siele is een ghelijckenis alre dingen 4110[regelnummer] vten welken openbaert dat die siele van hoerre naturen om te ontfangen in hoer alre dinghen ghelikenis so is si bequaem gheboren alsmen seyt int boeke vander sielen ende vanden gheest Siel is si ge- 4115[regelnummer] maect ter ghelijckenis alre wijsheit \| soe draecht si in hoer die gelikenis alre din- ghen want si is der aerden ghelijc ouer- mits den wesen \| ende den water ouermits gedachte ende den luchte ouermits re- 4120[regelnummer] den den firmament ouermits den verstan- de ende den vierighen hemel bijder ver- standenissen. Inder sester manieren zoe wortse ghediffiniert inder ghelijckenis- sen tot godewaert als tot sijnre wercken 4125[regelnummer] der saken of der eerster saken. Die siele is een godlic ademtocht des leuens vten welcken openbaert dye proprieteyt der
[Folio 31r]
sielen want si en wordt gemaescapt vter wortelen noch vter zadeliker reden \| mer 4130[regelnummer] si wort van gode inghestort ende ghesca- pen totter leuendicheit des lichaems. Item in eenre manieren wort si bescre- uen inder conposicien tot gode als tot si- nen eynde aldus Die siele is een verstan- 4135[regelnummer] delic geest ter heylicheit in hem ende in- den lichaem gheordineert ende daer wt verlicht een ander proprieteyt als dat dye siele niet allene ghescheyden en wert en- de gheheylicht mitten enghelen of als 4140[regelnummer] die enghel ymmer hoer salicheit wordt ghebreydt alst lichaem gheglorificeert is \| alle dese diffinicien grijpt Iohannes damascenus onder eenrehande generael de- scripcie capitulo xxiiij. Die siele is een leuende 4145[regelnummer] substanci simpel ende onlichamelick mit lichameliken oghen nae hoerre prope- re naturen \| onsienlic ende onsterflic \| re- delic ende verstandelic onfiguerlic ghe- brukende enen ludenden lichaem ende 4150[regelnummer] si is geuende desen als den lichaem sin- nen der meeringe des leuens ende der winninghe niet anders hebbende ver- stants dan haer seluen mer van hoer selfs weghen soe heeft si dat puerste. ende al- 4155[regelnummer] soe dat oghe is inden lichaem \| alsoe ist verstant inder sielen \| si is vry van wille ende willich men machse weynden ende keren \| si is meynersom Ende alle dese is si ontfaende wt des gheens gracie die- 4160[regelnummer] se ghemaect heeft daer om dat si de na- tuer ende dat wesen ontfaen heeft Hier toe iohannes damascenus ende bernardus be- scrijft oec aldus sulcke proprieteyten seg- ghende aldus O siele du die gheteykent 4165[regelnummer] biste naden beelde goods versiert mitter ghelikenis mit ghetrouder trouwen ge- sticht mitten geest verlost mit cristus bloe- de ghepunt mitten engelen begrijpich der heylicheit erfnaem der salicheit de- 4170[regelnummer] lachtich der reden \| wats di gheholpen mitten vleysch daer du af lijdtste et cete- ra Wt desen vele ende menigherhande diffinicien ende descripcien so verlichten menigherhande proprieteyten der rede- 4175[regelnummer] liker sielen als totten wesen der naturen ende oec der gracien Dat vierde capitel hoe die siele vandenGa naar eindnoot4177 philosophen beduyt wort NOchtans wat die siele is nae denGa naar eindnoot4179 4180[regelnummer] dinghe is menigen onkondt \| want men leest daer af dat die oude philoso- phen menigherhande sentencien daer af voert ghebracht hebben \| ende alsoe meer als contrarie. want die philosoeph 4185[regelnummer] aristotiles die vertelt int boeck vander sie- len \| dat plato settede die siel te wesen een weselicheit die haer seluen beroerende was \| zeno seyde dat die siel een ghetal was dat hem seluen roerde \| pytagoras 4190[regelnummer] seyde dat si armonia was \| paphinomus die seyde dat si ydea was \| asclepiades die seyde dat si gebrukende was vijf sin- nen \| ypocras die seyde dat een dvn geest ghesprayt ouer alle tlichaem \| eraclitus 4195[regelnummer] die philosoeph die hiet de siele te wesen een licht of een vonck des wesens \| demo- critus die seyt dat die siele een gheest is ingheplant den stouen vander sonnen \| want ouermits die lichticheit des beroe- 4200[regelnummer] rens so iudiceert hi alle tlichaem der sie- len cleyn \| permenides die seyt die siel te wesen vander aerden ende oeck vanden viere. Ephycurus die philosoeph seyt dat die siele is eenrehande ghedaente
[Folio 31v]
4205[regelnummer] vten viere ende vter luchten Ypercus die seyt dat si is eenrehande vierige cracht bij dien als daer staet die macht is vie- rich ende die opganc hemels ende daer om want alsoe menighe ende alsoe vele 4210[regelnummer] vertellinghe vander sielen gheseyt sijn vanden ouden wijsen als vander substan- cien der sielen soe ist hier mede genoech Mer naden segghen der heylighen \| so is die siele eenrehande gheestelike ende 4215[regelnummer] een redelike substanci om leuende te ma- ken ende om dat menschellke lichaem teGa naar eindnoot4216 volmaken van gode wt niet ghescepen waer af want si een substanci is die hoer contrari wel ontfanct \| daer om is si ont- 4220[regelnummer] fanghelic der wetenscap ende der onwe- tenscap der doechden ende der quaetheyt ende dat is sonder onuerwandelinghe hoerre substancien of sonder hoer verlies Item want die siel onlichamelic is daer 4225[regelnummer] om en is si inden lichameliken sin niet voe- liken noch nae die verminringhe niet wt- streckelic Item want si simpel is inder na- turen daer om en is hoer ontfanckelike weselicheit der vermeeringhe noch der 4230[regelnummer] verminringe ende daer om en is si in dat meerre lichaem niet meerre noch in dat minre lichaem niet minre als augustinus seyt Item want si simpel is ende onuer- wandelic in hoerre substancien nochtans 4235[regelnummer] is si menichfoudich in hoerre moghent- heit. want die veelheit inder doechden ende inder machten en set gheen meerich- eit inder naturen of minricheit Mer als tot menigherhande wercken soe ist een 4240[regelnummer] machtighe veelheit inder sielen want si en is niet meerre in drien dan in enen noch minre in een dan in drien alsoe dat daer schijnt menigherhande proprieteyt der sielen naden dinghe ende der diffinicien 4245[regelnummer] want die condici der sielen sal luchtiger openbaren ouermits die insettinge hoers namen Dat vijfte capitel hoe die siele vanden volke haer naem ghenomen heeft 4250[regelnummer] DIe siele als ysidorus seit heeft ho-Ga naar eindnoot4250 ren naem ghenomen vanden volc- ke daer om dat ouermits hoerre wanin- ghe is si wint want wi die lucht nae ons trecken mitten monde soe siet men dat 4255[regelnummer] wi leuen mer dat is openbaerlic ghelo- ghen want die siele wort langhe eer den lichaem inghestort dan die lucht geuan- ghen wort mitten monde want vluchs leeft si inden buke der moeder wanneer 4260[regelnummer] si van onsen here inghestort ende gesce- pen wort Si hiet daer om siel want si le- uet \| ende dat lichaem daer si inghestort wort dat insietse ende maket leuende en- de heyt daer om gheest want si leuen he- 4265[regelnummer] uet in hoer geestelic ende natuerlic. want si doet dat lichaem ademen Die siel en- de die moet is een dinc inden wesen mer die siel zeghet leuen nae die reden ende die moet seyt den raet \| waer af die phi- 4270[regelnummer] losophen segghen siel dat is leuen te bli- uen sonder moet dat is sonder raet Men hiet die siel oec gedacht \| want het scijnt bouen als thoeft of wanttet denct waer af die mensch naden ghedacht hiet hy 4275[regelnummer] tbeelt goods Item vele namen der sie- len sijn alsoe versament alsoe dat dat een dicwijl voer dat ander gheset wert ende bi diueerschen namen een siel wort ghe- noemt mit diueerschen respecten \| si hi- 4280[regelnummer] et oec siel wanneer dat si sielt ende le-
[Folio 32r]
uende maect tghedacht alsoe verre als si denct \| moet als si wil \| reden \| als si recht oerdelt \| gheest \| als si ademt \| sin \| als si wat voelt \| waer af \| ende voir dese pro- 4285[regelnummer] prieteyten der sielen dye const die welck gedaente is der zielen heeft horen naem ghenomen vanden sin \| hier toe ysidorus libro xi. capitulo x. Dat seste capitel vande crachten der sie- 4290[regelnummer] len DIe siele heeft veel moghenthedenGa naar eindnoot4291 want si in eenre substancien is soe heeft si menichfoudicheit inder ghelijc- kinge ouermits die welke het noot was 4295[regelnummer] diueersche deylinghe hoerre moghent- heden te thonen si wort gheliket totten lichaem ende tot sinen eynde ende tot sijn- re daet nader comparacien totten lichaem heeft si viue mogentheden vanden welc- 4300[regelnummer] ken die eerste is als augustinus seyt sin- licheit die welcke is cracht der sielen daer si mede gheroert wert ende wil inden sin des lichaems ende inden appetijt der din- ghen die totten lichaem behoren die wer- 4305[regelnummer] den beroert mit deser moghentheit om te begheren genoechlicheden ende scu- wet scadelicheden Die ander moghent- heit is die sin dat is die craft der sielen waer mede dat si kent die sinlike ende dye 4310[regelnummer] lichamelike dinghen wanneer si teghen- woerdich sijn \| dye derde is peynsinghe daer die siele mede aensiet die formen der lichameliker dingen wanneer si van hant sijn dat is niet tegenwoerdich Die vier- 4315[regelnummer] de is reden die onder goede ende tqua- de onderkent twaer ende tvalsch Die vijf- te is verstant daer hi dinghen die niet ma- terialic en sijn mer verstandelic mede be- grijpt als god ende den engel Ende de- 4320[regelnummer] se drie moghentheden als sinlicheit sin ende gepeyns sijn inder sielen nae dien dat si den lichaem toeuoechlick is endeGa naar eindnoot4322 de vloyet dat lichaem den leuen in ende nae den binnensten ende der butenster vol- 4325[regelnummer] maectheit des lichaems so sijn dese mo- ghentheden den menschen ende den stom- men beesten ghemeyn mer die twe an- der als die reden ende tverstant sijn in hoer nae dat si scheydelic is vanden lichaem 4330[regelnummer] ende blijft ghescheyden als die enghel ende dat nae dubbelden aspect \| want si siedt aen die ouerste dinghen ende alsoe hiet si verstant ende si siet aen die neder- ste dinghen ende alsoe hiet si reden en- 4335[regelnummer] de nae dien dat die siel ghelijct wort tot horen eynde \| soe heeft si drieuoudighe macht \| als redelike \| mitter welcker si denct int waer ende begheerlic daer si me- de wil int goede ende toernichlic daer si 4340[regelnummer] mede denct int hoghe ende in dat ewige Inden redeliken is bekenninghe desGa naar eindnoot4341 waren inden begheerliken wil ende be- gheerte des goeden inden toernichliken is scuwinghe des contrarijs dat is qua- 4345[regelnummer] den \| daer om alle sin gaet op vander be- grijpeliker of redeliker crachten ende van- der beroerliker craft ende der begheer- liker ende vander toernichliker craft was- set alle begheringe der welker sijn vier 4350[regelnummer] als blijscap hope anxt ende rouwe dye twee eerste wassen vander begheerliker crachte want het is vanden dinghe dat wij begheren ende verblijdende hopen mer die twe ander als anxt ende rouwe 4355[regelnummer] spruyten vander toernichliker crachten want van dien dat wi haten droeuen wi thant ende droeuende vresen wij dese vier begheerten der doechden ende alre son- den sommighe sijn vander materien on- 4360[regelnummer] toghen als voer ghetoent ende geseyt is \|
[Folio 32v]
ende dat bij augustinum int boeke vander siel ende vanden geest daer alle dese din- ghen verclaert werden Dat seuende capitel van drier ley crach- 4365[regelnummer] ten der sielen NAe dien dat die siel ghemerct wortGa naar eindnoot4366 inder ghelikenis tot hare daet so gemoeter drieuoudige macht \| als groy- elic sinlic ende redelic ymmer in diueer- 4370[regelnummer] schen subiecten hiet die siel drieuoudich groyelic die inden bomen cruyden ende inden wortelen is \| sinlic die welc is in paerden in coyen ende in dier ghelijc \| redelic die in- den mensche is waer af die philosoef die 4375[regelnummer] ghelikent \| die groylic siele den driehoec want deser sijn drie deel Als winlic voe- delick ende wasselic waer af dese macht of eerste siel is ghelijc den driehoeke in- der consten van geometrien ende die sin- 4380[regelnummer] like siel die ghelijct hi den quadrangulo dat is den vierhoecten Want die quadran-Ga naar eindnoot4381 gulns alsmen die linie leyt van hoeke te hoeke so maect hi triangulos dat is drie- hoecten Ende die sinlike siele maect twe 4385[regelnummer] triangulos der machten of der mogent- heden. Want soe waer is die sinlike siel daer wort die groyelike gheuonden mer niet verkeert ende die redelike siel ghe- lijct hi den cirkel ouermits hore volcomen- 4390[regelnummer] heit ende begrijpelicheit \| die meeste cir- kel alre figuren hebbende ghelijcke om- meghanghe al is dat sake dat die rede-Ga naar eindnoot4392 delike volcomenlic ghemaect is inder con- sten ende inden doechden alsmen seyt int 4395[regelnummer] boeke vander sielen \| si is die volmaecste ende die begrijpenste claerheit des cir- kels als totten natuerliken moghenthe- den want waer een redelike siele is daer is groyelic ende een sinlike macht maer 4400[regelnummer] dat en wort niet verkeert Dat achte capitel vande groyelike siele DIe groyelike siele heeft een win-Ga naar eindnoot4402 nende cracht die noot is die specie te meerren ende heeft een voedelike mo- 4405[regelnummer] ghentheit om te behouden dat ondeyl- som is mer si heeft een wassende mogent- heit totter volmaectheit des datter on- der is \| ende deser groyeliker doecht die- nen hoerre vier als die begerende doecht 4410[regelnummer] die hoer nodorfticheit neemt in horen voetsel ende die dair verduwende is die dat bequaem scheydt vanden onbequaem inden voetsel ende die daer houdende is diet voirt seyndt tot alle delen inden die- 4415[regelnummer] ren ende tot allen telgheren inden bomen ende planten datter bequaem is inden voet- sel \| ende wort hem toegheuoecht op dat- ter verloren is of ghebreect weder vast gemaect mach werden ende te punt co- 4420[regelnummer] men alsoe wel inden dieren als inden plan- ten Ende die vierde is die daer wt driuen- de is datter onbequaem ende derende is Het sijn noch ander doechden die der groy- eliker mogentheit dienende sijn als dye 4425[regelnummer] onwandelbaer is \| onformeerlic ghelijc- kende \| gelijckende personalic \| zerp saeft der welcker onderscheyden wi hier niet en willen veruolghen want si in iohanni- cius boecken bij hem seluen openbaren 4430[regelnummer] Daer om versamene vten voirscreuen din- ghen dat die siel ouermits die groyeli- ke moghentheit inden planten hoer ge- likenisse voert brenct vten ghelijcken en- de die voert ghebracht sijn inden wesen 4435[regelnummer] menichfoudichste ende beschermtse ItemGa naar eindnoot4435 die nvt sijn totten voetsel die begheert- se ende ontfaet ende incorporeert ende ver- enicht Item die dinghen die onbequaem sijn die worp si en wech ende sluytse buten 4440[regelnummer] item ouermits die winlike doecht der welker
[Folio 33r]
die weyede ende die voedende onderda-Ga naar eindnoot4441 nich is menichfoudicht die specie of ge- daente ende brengtse voert tot enen wesen Item ouermits die voedende specie die ge- 4445[regelnummer] menichfoudicht is wectse weder ende voetse Item ouermits der wassender substanci- en al bereydende volmaect sise ende brengt- se voert in cameliker grootheit Item in-Ga naar eindnoot4448 den ouderdom ende in die verwandelinge 4450[regelnummer] des tijs so ghebreect si ende ten lesten ver-Ga naar eindnoot4450 uaert si van lichaem Ende hier is thans ge- noech gheseyt vander groeyeliker sie- len. Dat neghende capitel vande sinliker sie- 4455[regelnummer] len. VAnder sinliker sielen als totten on-Ga naar eindnoot4456 derscheyden hoerre moghenthe- den \| sommighe luttel dinghen sijn mit corten woerden te seggen want die sinli- 4460[regelnummer] ke doecht of cracht die heeft horen stoel inden alren subtijlsten ventriculen der her- sen van dier herssen ouermits zeenen en- de arterien die hem seluen wt streckende sijn bij alle den deelen des diers ende werct 4465[regelnummer] daer ende maect een beroeren ende enen wil- leken sin in alle den leden Item die sin- like siele heeft dubbelde macht \| als om- gripelike ende beroerlike macht \| ende die omgripelike macht wort ghedeylt in e- 4470[regelnummer] nen ghemeynen sin of inden binnensten sin ende in enen perticularen sin of inden bu- tensten sin Ende die butenste sin houdt dat sien horen smaken gheuoelen ende ro- ke. Ende dese sin werdt aldus voert ghe- 4475[regelnummer] bracht totten wercke in sinen organen \| een zeen die van octonomia geheeten wert obticus die gaet neder vander herssen tot- ten oghen of totten pupillen der oghen ende maect haer ramen in tween deelen \| en- 4480[regelnummer] de die ander zeen ten oren \| ende die ander ter nazen \| die vierde ter tonghen ende ten rake \| die vijfte wort gheramificeert tot- ten organen des gheuoelens ouer al dat lichaem Ende ouermits desen zeenen so 4485[regelnummer] wort die sinlike gheest ouer al ghestroy- et doer dat lichaem \| ende om dier zeenen wil soe wort alle dat lichaem sinlic ende beroerlick van welcker stroyinghe des gheests ouermits dien zeenen arterien 4490[regelnummer] ende musculen so wort alle dat veruolch des lichaems abel geuonden ter beroe- ringhe Dat x. capitel vant inwendighe of ghe- meen verstant 4495[regelnummer] DIe ghemeyn sin of dye binnensteGa naar eindnoot4495 sin wort in drien deylen ghedeylt nae drien regionen der herssen Want in- der herssen sijn drie cellekens als dat voer- ste in die welcke die ymaginaci leyt die 4500[regelnummer] welcke van binnen ordineert ende con- poneert dinghen die de sin van buyten begrijpt als iheronimus seyt dat die mid- delste celle is filogistica dat is daer die ver- gaderinge der sermonen is In die wel- 4505[regelnummer] ke die sinlike reden of die vermoedende doecht bouen gaet Voirt is die derde en- de die lest die ghedenckende is \| dat is die celle die after aen thoeft leyt in welcker besloten ende ghehouden wordt datmen 4510[regelnummer] verstaen ende ghehoert heeft. Dat elfte capitel vande sinlike crach-Ga naar eindnoot4511 te. VOert die sin ende die sinlike craftGa naar eindnoot4513 die vander sinliker sielen coemt is 4515[regelnummer] die moghentheit mitter welcker die sie- le oerdelt ende onderscheyt vanden ver- wen vanden smaken ende vanden ande- ren gemoeten der sinnen ende die yma- ginerende doecht ouermits die welke wi 4520[regelnummer] begripen die formen die eerst vanden perti-
[Folio 33v]
cularen ghenomen waren al wast dat si niet tegenwoerdich en waren alst openbaert als wi gulden berghen dencken of als wan- neer wi bij ghelikenisse andere berghen 4525[regelnummer] dromen vanden berch pernaso ende die vermoedende cracht of reden is sinlic ouer- mits welke cracht die luyden wijs sijn en- de vroet om te verhoeden quade saken die ons ghenoechlic nochtans waren in- 4530[regelnummer] den sin te veruolgen ende dese vermoeden- de of denckende reden is ons ende den bee- sten ghemeen \| alst schijnt inden honden ende inden woluen nochtans properliken te spreeken so en bruycken si gheenre re- 4535[regelnummer] den mer eenre starcker ende naerstiger me- ninghe \| die ghedachtelike cracht is be- houdende ende ghedenckende ouermits die welke wi die ghedaente der dinghen setten op dat si niet vergheten en werden 4540[regelnummer] waer bi dat een man seyde \| die memorie is een arcke of een kistken der reden. Dat xij. capitel vande beroerlike sinlicheytGa naar eindnoot4542 des crachts. MEr die beroetlike sinlike doechtGa naar eindnoot4544 4545[regelnummer] wort ghedeylt in natuerlic leue- lic ende zielike doecht Ende die natuerli- ke doecht is beroerlic der humoren in- den lichaem enichs diers ouermits den a- deren ende dese heeft horen stoel principa- 4550[regelnummer] liken inder leueren daer om dat si daer prin- cipaliken wercket ende die leuentlike doecht heeft hoer beroeren ouermits den arte- rien inden welcken si die gheesten beroe- ren die vander herten comen want dese 4555[regelnummer] doecht heeft horen stoel inder harten van- den welcken die arterien spruyten gelijc als die aderen vander leueren comen van also groter hetten is thart Want waert sake dat sijn hetten niet ghesacht en wor- 4560[regelnummer] de ouermits die coude luchte diet na hem trecket Het soude eynteliken in hem sel- uen versmoren waer om dattet noot is o- uermits den arterien ende der longhen dat- tet die lucht aen hem haelt ende trect ende dat- 4565[regelnummer] tet dien brant leschet Mer die zielike be- roeringhe craft die principaliken horen stoel hout inden ventriculen der herssen vander welcken alle die zenen comen en- de spruyten Ouermits den rugbeen af- 4570[regelnummer] ter tuschen den scouderen dat alle die le- den roert ende doetse verteeren want eerst roert die herssen die zenen musculen en- de die laceerten ende als dese beroert wer- den so beroeren si mit enen willighen be- 4575[regelnummer] roeren alle die ander leden ouer alle si- den Ende nae dat die hant beroert wert so werttet geheyten een werckende cracht nae dien dat si hoer voert strect totten voe- ten toe ende doetse wanderen so wortet ge- 4580[regelnummer] heeten een voertganclike cracht om dies wil dat ouermits hore cracht die dieren voertgaen \| daer om vergader haestelic die proprieteyten der sinliker sielen dye desen tractaet bequaem sijn Item die sin- 4585[regelnummer] like siel is eenrehande gheestelike sub- stancie veel edelre ende waerder dan die groyelike siel ende vele onedelre ende on- waerder dan die redelike siel Want hoer wesen ende werckinghe is vander materien 4590[regelnummer] die volmaect is \| want als tlichaem ver- uaert so veruaert hoer wesen ende hoer werckinge noch si en blijft vanden lich- aem niet verscheyden also langhe als si inden lichaem is ende heeft edele werckin- 4595[regelnummer] ghe \| want si is den dieren sin gheuende ende makende ende is die binnenste ende die bu- tenste sinnen der dieren vervullende na- der begheerten der organen Item si is beroerlic alle der leden van allen siden ende 4600[regelnummer] si is mede deylende den lichaem ouer al
[Folio 34r]
hoer craft ende daer die organen ende die le- de edelste sijn daer so gheeft si hoer edel- ste wercken ende si maect slapinghe en- de wakinghe inden dieren Item ouermits 4605[regelnummer] hore doecht die inwaert geroepen is so is tstercste werckende inden binnensten der lichamen Item als si becommert is ende ghestroyt biden butensten sinnen ende belet mit vele vreemde saken \| so werct si in allen 4610[regelnummer] dinghen alre cranckelicste \| want als een mensch hem veel dings werckelic onder- wint \| als nv mit sien nv mit horen ende nv mit wercken so en can die sin tot allen din- gen niet vast wesen als een mensch peynst 4615[regelnummer] in seer vterliken ende hogen dingen die hi niet begrijpen en can in dien dingen soe en verblijt hoer die siele niet mer in mid- delbaren dingen diemen begrijpen mach Item hoer cracht ende hoer werckinge 4620[regelnummer] wordt belet inden leden den sinliken geest wanneer hem die ganck benomen wort om der opilacien wil der toegangen ende der sweetgaten alst schijnt inden menschen die gheslaghen sijn vander popelzyen ende van 4625[regelnummer] sinte cornelis Item hoer cracht wordt oec ghesceyden ouermits alte groten hetten die de sweetgaten dissoluerende sijn en- de bredende gelijc als ouermits groter coutheden diese bedwingende soe wort 4630[regelnummer] si ghedwonghen dat si hoer niet en ouer- vloye of stroye Item die sielike craft die verloren is werdt weder goet gemaket mit wel rukende dinghen gelikerwijs als si ghecorrumpeert ende bezwaert wort mit 4635[regelnummer] stinckenden dingen ende hier mede ist thans genoech gheseyt vander sinliker sielen Dat xiij. capitel vande redelike siele DIe redelike siel of die verstandelikeGa naar eindnoot4638 cracht is also vele te segghen alsGa naar eindnoot4639 4640[regelnummer] tverstant waer af dat si gedeylt wort na tween principalen daden of wercken als in een beschouwende verstant ende in een practizerende verstant dat speculerende ver- stant wort geoefent inder contemplacien 4645[regelnummer] dat is bescouwinge \| ende dat practizeren- de verstant inder werckinge ende na deser wortelen wort gedeylt dat werckende of dat doende leuen ende dat bescouwende le- uen Die redelike siele is ewich ende oncor- 4650[regelnummer] rumpeerlic ende onsterflic \| waer om dat hoer principael werc als verstaen en hangt te mael in gheenre wijs anden lichaem ende daer om so leeft si volcomelic ende ver- staet als si vanden lichaem gesceyden is. 4655[regelnummer] ya ymmer meer hoe dat si inden lichaem verdroncken is hoe dat si traechliker ende onuolcomeliker verstaet ende hoe dat si meer ende vorder vanden vleyscheliken verbanden is hoe dat si lichter ende claerliker verstaet 4660[regelnummer] ende een dinck begrijpt Ic hiet hier een in- drenckinge anter bijder fantastiger yma- ginacien of bijder genoechten des vleysch of der tijtliker ghenoechten waer af dat gregorius seyt Die mensch als int middel 4665[regelnummer] gescapen is of hi waer nederre dan dye enghel ende hoger dan dat vee also heeft hi wat \| dattet noot is dat hi mitten ouer- sten gemanck heeft ende wat mitten neder- sten \| want sijn geest heeft onsterflicheyt 4670[regelnummer] mitten enghel mer hi heeft sterflicheyt des lichaems mitten quicke ende dair om is dat die siele tot gode ghekeert wordt ouermits reden \| so wort si verlicht verbe- tert ende volmaect \| maer ist dat si ouer- 4675[regelnummer] mits begheerlicheit bekeert wort totten creaturen so wortse verdonckert gecor- rumpeert ende verarghert \| al is dat sake dat die siele in hoer seluen onsterflic is ende ewich nochtans is si pijnlic ouermits dat 4680[regelnummer] si gebonden is ende versament mitten lich-
[Folio 34v]
aem waer af augustinus seyt int boeke van- der sielen ende vanden geest die sielen die le- uende sijn \| inden lichaem werden gepijnt ouermits die genoecht der sinliker dingen 4685[regelnummer] vanden lichameliken brelden Ende als siGa naar eindnoot4685 vten lichamen gaen so liden si pinen ende torment inden seluen beelden \| ende dair om van lichameliken passien mogen si daer gehouden werden want si hier niet ghe- 4690[regelnummer] suuert en waren vander corrupcien des li- chaems \| vten welcken openbaert dat die siel al is dat sake dat si in horen naturen te mael suuer ende reyn is nochtan trect si onsuuerheit na hoer vanden vleysch twelc 4695[regelnummer] van beghin aen gecorrumpeert is als wijn of een ander puer natticheit infecti of een smettiuge nae hem neemt ouermits enenGa naar eindnoot4697 vulen vate Ende daer om als die siel dat li- chaem wtgegaen is so voerdse onderwi- 4700[regelnummer] len vulnisse mit hoer om dat si ghebon- den was mitten lichaem \| ende daer om ist noot dat si gesuuert werde ghelijc dat een gemme die nyeliken gesuuert is vanden slike Alle dese dicten sijn ghenomen wt 4705[regelnummer] augustinus dicten daer om salstu verga- deren wt voerscreuen scriften dat die re- delike siele onder allen creaturen is meest beteykeut nader godliker beeldinge endeGa naar eindnoot4708 hem bat gelijct \| ende dat want si is drieuou- 4710[regelnummer] dich inder mogentheit al ist dat si enich ende simpel inder naturen is Item si is in hoer houdende die ghelikenis alre dinghen als augustinus seyt Item als si eens ge- scapen is inden lichaem of daer buten so 4715[regelnummer] is si in horen ewigen wesen bliuende want als cassiodorus seyt Men soude nymmermeer seggen dat die siel gescepen waer na den godliken beelde waert dat si steruen mocht Item die siele van naturen is haer na- 4720[regelnummer] tuerliken ghegheuen dat si wisen mach ende kiesen vryliken dat goede ende tquade dat waer ende dat valsch Item si is begri- pende nae menigerhande moghenthe- den der vormen ende der gedaenten der me- 4725[regelnummer] nigerhande dinghen die teghenwoer- dich sijn ende niet en sijn want si onderkent die materialialike dinghen bi horen te-Ga naar eindnoot4727 ghenwoerdigen of niet tegenwoerdigen materialiken formen ende si begripet onma- 4730[regelnummer] terialiken dingen ouermits hore tegen- woerdicheit als augustinus seyt Item ouermits hoers selues ombueghinghe so is si bekennende ouer hoer hoers sel- ues gestant Als philosophus seyt. want 4735[regelnummer] al siende ende verstaende siet si hoer seluen et cetera Item si is natuerliken ontfangen- de die verlichtinghe ende prentinghe van allen dinghen ghelijc dat een wastafel Item want si natuerliken begeert incor- 4740[regelnummer] poreert te werden ende mitten lichaem ver- enicht te werden so is si natuerliken be- gherende die enicheit des lichaems ende die vergaderinge Item si is natuerlic be- gherende dat goede ende scuwende die 4745[regelnummer] quaetheit al ist sake dat om gebrecs wil des vryen willes si onderwijlen dat qua- de kiest nochtans niet te min vander na- turen weghen en versaect si dat quade niet dat is dat si natuerliken niet garen quaet 4750[regelnummer] en doet Als augustinus seyt \| waer af die groyelike siele begheert te wesen ende die sinlike siele wel te wesen \| ende die redelike siele begeert alre best te wesen. Ende daerGa naar eindnoot4753 om en rust die redelike siel niet dan te wesen 4755[regelnummer] mitten alren besten \| die stede der redeli- ker sielen is god totten welken si beroert wort \| op dat si in hem rusten mach dan bij onderscheyde. mer billiker ouermits be- gheerte ende minne Ende dit sijn die proprie- 4760[regelnummer] teyten der sielen mitten anderen die daer
[Folio 35r]
onder gheset sijn Dat xiiij. capitel vande crachten der sielen daer mede die siele haer wercken werckende is NAe dien dat wi gheseyt hebben van-Ga naar eindnoot4764 4765[regelnummer] den proprieteyten der sielen in hoir seluen ende in horen lichaem ghemerct so isser noch af te seggen van horen doech- den mitten welcken si machtich is te oe- fenen hoer werckinge \| want dese doecht 4770[regelnummer] is der sielen weselic toe ghegheuen mit machten om hoer wercken te volbrenghen inden lichaem want ouermits deser doecht so maect si dat lichaem leuende ende bijnt steeds die arterien ende breydt den sin endeGa naar eindnoot4774 4775[regelnummer] bewijst allen ghesielden lichaem een wil- lich beroeren als constantinus seyt libro xiij. Ende dese is drieuoudich als natuerlic inder leueren ende leuentlic of gheestelic in- der herten ende sielike die welcke horen stoel 4780[regelnummer] heeft inder herssen ende die werckinghe der natuerliker doecht die inder leueren is die is gemeyn als inden dieren ende inden planten Ende dese wint voedt ende meerret als die selue constantinus seyt Die winnin- 4785[regelnummer] ghe nae dien dat si hier ghenomen wert is dese Een verwandelinghe der substancien der humoren of der sayeliker reden inder substancien der planten of des diers ge- maect in die werckinghe der naturen ende de- 4790[regelnummer] se doecht begint te wercken vander tijt der winninge totter volcomenheit der plan- ten of des diers Mer deser natuerliker winningen werden twe doechden natuer- lic onderwijst als die onuerwandelic ende 4795[regelnummer] onformeerlic Want die onuerwandelike doecht is dese die de substanci des sae- des verwandelt ende verkeert inder substanci- en alle der deelen der planten of des diers ende dese doecht maect dese verwandelinge 4800[regelnummer] ouermits den vieren eersten qualiteyten Als den heten couden vuchten droghen Want ouermits hette ende vuchte maect si die substanci best \| als die vleysche inden dieren \| bloemen ende morch inden planten 4805[regelnummer] ende inden bomen ende outrmits hete endeGa naar eindnoot4805 droege maect si wortelen inden groyeli- ken dingen ende thert inden dieren ende ouer- mits coude ende vuchten werct si als inden bladeren der planten \| ende als inden haren 4810[regelnummer] der dieren ende ouermits couden ende droghen werct si alst schijnt inden zenen ende inden benen der dieren inden bloken ende inden wor- telen der bomen ende der planten Mer die ander doecht die daer formeerlick is ter 4815[regelnummer] werckinghe der naturen inder winnin- ghe die is noot want dese ordineert en- de onderscheit den dinghe datter ghe- wonnen is een vorme ende een ghedaente ende alle sijn bequaemelike delen die hem 4820[regelnummer] noot sijn want dese doecht doerschieten- de so doerschietse ende die ydele sijn die hoeltste ende die sarp ende hardt sijn maect-Ga naar eindnoot4822 se saeft ende die alte saeft sijn maectse serp ende enen ygheliken deelken maect si en- 4825[regelnummer] de figuert hem een decsel of een huut en- de dese twe doechden als die onuerwan- delic ende die onformeerlic en wercken niet langer dan ter tijt toe dat dat dier of die plant datter gewonnen is vervult wort 4830[regelnummer] int wesen der naturen ende daer om wast noot dat die voedelike doecht steeds vol- ghen most totter behoudinghe der win- ninghe want si is een hulpster ende een dienster der doechden die winliken is want 4835[regelnummer] inder lancheit breetheit ende diepicheit so meerret si ende steect wt datter ghe- wonnen is ende die werdelike doecht helptGa naar eindnoot4837 die voedelike ende dient hoer want dye spise ghenomen van hem allen stenicht-Ga naar eindnoot4839 4840[regelnummer] se ende maectse ghelijc inden leden ende dat-
[Folio 35v]
ter ontbonden of verloren is dat brengt si weder mitter craften der hetten ende daer om heeft die natuer wonderlic die weydelike doecht der voedeliker doech- 4845[regelnummer] den een hulpster gemaect ende heeft bey- de die ondergheworpen den dienst der winliker doecht ende voirt deser weyde- liker doechden onderdienen vier perti- culaer doechden \| als die begerende die 4850[regelnummer] welcke den leden bequaem voetsel geeft op dat si ghetempertheit nae hoer trec- ken mach totten voetsel des vleysch en- de getempertheit des bloets totten voet- sel der herssen ende der longhen et cetera Item 4855[regelnummer] die verduwelike doecht helpt hoer me- de wercken die welcke scheydt die bequa- me dinghen vanden onbequamen inden voetsel ende deylt dat puer vanden on- pueren Item die behoudelike doecht die 4860[regelnummer] welcke beschermt dat puer voedsel en- de dat thants ouermits die werckinghe der naturen ghecoect is dat si dat in al- le den leden incorporeert ende gheliket ende verenighet Item si verdrijft van noedswe- 4865[regelnummer] ghen die dinghen die te verdriuen sijn die oueruloedelic vanden leden ghetoghen sijn die sijn hem in gheenre wijs te ghe- lijcken Ende daer om ghelikerwijs dat die begheerlike craft werct mitten heten ende 4870[regelnummer] mitten droghen ende dat die verduwe- like mitten heten ende mitten vuchten ende dat die behoudeliken mitten couden ende mitten droghen alsoe wercket die wt- stotelike doecht mitten couden ende mitten 4875[regelnummer] vuchten Dat xv. capitel vande leuendige cracht dair of tbeginsel het hert is DEr natuerliker doecht volcht dyeGa naar eindnoot4878 leuentlike doecht die welke is le- 4880[regelnummer] uende makende welcs fondament ende eyghen huys is thert vanden welcken tleuen gaet om alle die lede leuende te maken Item die cracht die willichlijc be- roerlick is daer dat hert ende die arterien 4885[regelnummer] mede ghebreydt werden ende ghedwon- ghen dye werct mitter werckinge deser doecht voirscreuen ende dese breydinghe des beroerens wort geseyt te wesen van- der middel des harten in allen eynden en- 4890[regelnummer] de vtersten ende alsoe verkeert ende die dwanck wort gheseyt beroeringhe van- den vtersten totten middel alst is te sien inden blaesbalgen der smeden \| daer om die leuentlike doecht thert breedende is 4895[regelnummer] ouetmits die longen so trect si die luchtGa naar eindnoot4895 nae hoer totter harten ende seyndse voert totten anderen leden ouermits den ar- terien \| ende dese doecht werct inden diere den adem ouermits die bredelike ende 4900[regelnummer] dwinghelike doecht des herten die de borst beroert mit enen stedeliken beroe- ren Mer die zenen ende die lacerten sul- len eerst beroert wesen \| ende dese blasinge of adem is noottorftich totter saeftich- 4905[regelnummer] eit der natuerliker hetten ende totten voet- sel des leuendigen geests ende totter win- ninghe oeck des sieliken gheests ende die bewaringhe der warmten is een getem- pert aenhalen der couder luchten ende 4910[regelnummer] die leuentlike beschermenis wt wes ge- temperheit die sielike gheest ghewonnen wort ende daer om totter behoudinghe des leuens en is gheen dinc meer noot dan die adem die wel ghedisponeert is in al- 4915[regelnummer] len dingen ende geordineert Dese dinghen werden al van constantinus ghehadt in pantegni want een dier mach sonder spise ende sonder dranck een wijl wesen mer son- der adem en macht niet sijn een opslach 4920[regelnummer] van eenre momenten in goeden punten
[Folio 36r]
ende wesen nochtans wort die adem dicwij- le ghecorrumpeert in menigher manie- ren ende dan so volcht van node die verderf- nisse des diers eerstweruen vter quader 4925[regelnummer] disposicien der herssen want wanner dye herssen belet of becommert is in wat of- ficien het si om ghebrecs wil der invloy- inghe der gheesten so ghebreect die bre- dinghe des herten \| ende die bequame be- 4930[regelnummer] dwanc of bindinghe waer bi dat naeuol- ghen moet die smoringe alst openbaert in die popelzie ende in anderen ghelijcken saken Item dat selue vallet vander quet- singe des herten wanneer daer een yde- 4935[regelnummer] linghe natuerliken wordt der humoren die daer sijn \| ende oec wort daer ydelinge ende soe en heeft de adem daer gheen ste- de Item dat selue vallet van hastelikerGa naar eindnoot4938 wederslacht der natuerliker warmten tot- 4940[regelnummer] ten binnensten des herten alst openbaert inden bloden dieren of menschen ende in- den ghenen die laten die welke onderwij- len gebreken ende bezwimen. Item dat sel- ue gheualt wel van smettinghe der leueren 4945[regelnummer] want die corrupci der leueren haelt af die winninghe des pueren bloets \| want die natuerlike warmte wort geuoedt ouer- mits der leueren ende wanneer die daer ge- breket so moet dat hert breken \| ende daer 4950[regelnummer] om oec so wort perticulaerlic ende natuer- lic die adem becommert ende belet Item dat selue gheualt vander doerschietinge derGa naar eindnoot4952 der longen alst openbaer in ptisicis dat isGa naar eindnoot4953 die in teringhe gheset sijn inden welcken 4955[regelnummer] die adem doer heymeliken gaetkens en wech gaet ende in gheenre wijs en vol- doet om die hetten des herten te tempe- ren Item dat selue geschiet in alle hol- heit ende sonderlinge inden binnenste des 4960[regelnummer] lichaems mit haestigher vullinghen alst schijnet inden verdrencten scepen inden water als die cleyne gaetkens ghestopt sijn so wort die adem daer tuscken beslo- ten ende wort slechtelic becommert Item 4965[regelnummer] geuallet wel van alte grote corrupcie der luchten alst schijnt inden pestilencien ende in ghecorrumpeerder luchten wanner dieGa naar eindnoot4967 leuentlike gheest sijn contrari scuwende sluyt hem seluen inden binnensten des her- 4970[regelnummer] ten ende als die gheest vander corrumpeerder luchten thans bedruct is soe en kan hi thart ende die ander lede des lichaems niet regieren \| mer ymmer ghebreect hi inGa naar eindnoot4973 hem ende veruaert ende daer nae volcht die 4975[regelnummer] doot Item dat selue geschiet vander be- smetter corrupcien der humoren der longen pipe ende der borsten alst schijnt inden ma- laetschen. Item vander verstoppinghe der weghen vanden longhen \| alst schijnt in- 4980[regelnummer] den luden die cort geademt sijn ende in dier gelike Item van substancialiker vre- tinghe des herten als van enighen be- te eens venijns wormes wes venijn doer ter herten schiet ende verwint die natuer- 4985[regelnummer] like hetten ende also ondersluyt die adem den wech Item van alte groter dunnich- eit der warmer luchten als gbeualt vanGa naar eindnoot4987 enen bade dat alte heet is dat die sweet- gaten opent ende dunne maect waer af dat 4990[regelnummer] coemt grote wtulieghinghe der natuer- liker hetten \| ende also en mach die aenge- haelde coude lucht niet helpen totter saf- ticheit der toeualliker hetten Item dat selue gheualt van alte couder luchten die 4995[regelnummer] de lacerten ende die zenen der borsten dwinct ende bijnt \| waer af dat dye aenhalende craft der luchten belet wort alst schijnt in- den ghenen die opt ijs slapen Item dat selue vallet vanden coerden der ader die 5000[regelnummer] de hol ader hiet ouermits bestoppinge
[Folio 36v]
\| want als die ader bestopt is ende binnen besloten so en mach die ganc des bloets vander leuer totter herten gheen voet- sel des leuentliken gheests seynden want 5005[regelnummer] dat dier moet smoren als hem die hetten ende die humoren van herten ghetogen sijn \| want die lucht en is niet ghenoech dat hert te vernoyeren Item dat selue ge- schiet oec wel van dickicheden der cole- 5010[regelnummer] ren ofter ander humoren inden alre sub- tijlsten aderen des herten alst schijnt in- den scarpen coertsen inden welcken dye adem ghebreect Item van alte seer en- de weldigher vijndinghen vander keelen 5015[regelnummer] ende vanden anderen toepaden \| alst is te sien inden luden die gehanghen sijn en- de versmoert Inden welcken als die adem onderuanghen is vluchs wort dat hert ontsteken ende alsoe sterft dat dier vluchs 5020[regelnummer] In desen ende in menighen anderen ma- nieren wordt dat leuen benomen ouer- mits ghebreck des adems vter gheeste- liker doecht comen gramscap vechtin- ghe onweerdicheit minninge ende aldus 5025[regelnummer] sulcke passien die welcke verrisen inden bee- sten vter beroeringhe des gheesteliken doechts mit ghewelt ende sonder onder- scheit \| mer inden menschen sijn si te ordi- neren ende te regieren onder seker reden des 5030[regelnummer] moeds ende hier mede ist genoech vanden geesteliken of vander leuentliker doecht Dat xvi. capitel vande sielike cracht DIe sielike doecht heeft horen stoelGa naar eindnoot5033 ende stat in dat ouerste deel des men- 5035[regelnummer] schen als inder herssen ende dese is drieuou- dich \| als ordineerlic sinlic ende beroeren- de die ordinerende die vervullet die hers- sen alleen bi hoer seluen want in die voer- ste celle ordineert si die ymaginaci of dat 5040[regelnummer] ghepeyns In die middelste ordineert si die waninghe ende die reden In die after- ste celle volbrenct si dat ghedacht of die memorie ende hoer ghedachtige wercken want dat die vorste peynset ende ymagi- 5045[regelnummer] neert dat seynt si ter middelster cellulen als totter reden \| ende dat si dan geoerdelt heeft dat seyndt si voert totter afterster cellen als totter memorien ende die memo- ri ontfaet die dinghen die inden verstan- 5050[regelnummer] de als inder middelster cellulen gheset waren ende bewaertse vast thent si die din- gen te wercke brenct. Die ander doecht als die sinlike wert aldus gheformeert want die sielike gheest die gaet vanden 5055[regelnummer] alre voersten ventriculen der herssen o- uermits sommighen zenen die seer mor- we sijn vten welcken die sinnen ghefor- meert werden \| want sommighe gaen of werden gestoert mitten sieliken gheest 5060[regelnummer] totten oghen op dat daer tghesicht ghe- formeert sal werden \| ende sommighe tot- ten nozegaten op dat daer dat ruken ge-Ga naar eindnoot5062 formeerc mach werden \| ende daer om is die sin des ghesichts subtijlre want sijn 5065[regelnummer] natuer vierich is \| ende die sin des horens is luchtich want het is een gheluyt der gheslagender luchten \| daer na is dat ru- ken subtijlre \| want sijn nature rokich is daer nae die smake want sijn natuer wa- 5070[regelnummer] terich is \| ten lesten die sin des voelens is grouer dan alle die ander want sijn na- ture als si aerdich is so is si noot inden be- nen inden zenen inden harden ende inden saeften inden couden ende inden warmen 5075[regelnummer] alle dese sinnen hebben hoer officien als die onuerwandelde ende die ongeformeer- de van horen obiecten die hoer sinliche- den gheuoelen presenterent horen ver- stande 5080[regelnummer] Dat xvij. capitel vande sienlike cracht.
[Folio 37r]
DIe sin des ghesichts want hi vie-Ga naar eindnoot5081 rich is so is hi alre simpelste ende want hi haestelic veere dingen begrijpt die sin des ghesichts wort aldus ghefor- 5085[regelnummer] meert int midzen vanden oghe als inder pupillen dat is in die perle ende daer is een- rehande puerste ende luchtenste humoer die vanden philosophe cristalloydes hiet daer om dat si haestelic ghepunt wordt 5090[regelnummer] om te ontfanghen alle vormen van ver- wen Die sin des gesichts is ontfangach- tich ende onderscheydelic alre verwen fi- guren ende formen ende die butenste pro- prieteyten waer af om dat ghesicht te vol- 5095[regelnummer] maken so sijn dese noot als die wercken- de sake een bequaem instrument ende dye vuerende lucht ende dat ghedacht der sielen ende een matelic of een middelbaer beroeren die werckende sake is die sieli- 5100[regelnummer] ke doecht Dat bequaem instrument is een cristallighe humoer in beyden ogen ge- set claer ende ront het is claer daer om dat dat oghe ouermits sijnre claerheyt den gheest ende die lucht doerschinen sal en- 5105[regelnummer] de het sal daer om ront wesen op dattet te min pijnlic wesen sal want een dinc dat recht ront is ende in allen siden effen ghe- maect en heeft gheen hoeken inden welc- ken die oueruloedicheit niet ghehouden 5110[regelnummer] en mach werden diese quetsen mach en- de datter buten mede werckende is dat is die lucht sonder welcke tgesicht niet volmaect werden en mach \| ende sal tge- sicht in sommigen dieren volmaect wer- 5115[regelnummer] den so moeter een claerheit der luchten toe ende in sommigen een donckerheyt ende in sommigen middelbaerheyt want inden catten wort begheert een donc- kerheit ende inden vledermusen ende in- 5120[regelnummer] den sommigen anderen middelbaerheyt alst nae openbaren sal Item die aendenc- kinghe der sielen is oec noot als die sie- le om een dinc doet onderuinden ende si meynende is mit enen anderen sin so siet 5125[regelnummer] dat oghe min volcomeliker want hi en oerdelt niet vanden dinghe dat hi ghe- sien heeft Item een middelbaer beroe- ren is noot want waert dat dat dinc dat- ter ghesieu is gheroert worde soe soudeGa naar eindnoot5129 5130[regelnummer] dat ghesicht gheconfuust werden ouer- mits vele hijnderinghe Ende van dien stedighen beroeren soudt ghescheyfelt werden alst openbaert in enen riem van enen scepe die inden water schijnt ghe- 5135[regelnummer] broken te wesen om den lope des waters dat haesteliken loept aldus oec ist van e- nen houte dat langwerpelt is is dat sa- ke dattet haesteliken beroert wordt soe schijnet ront te wesen het waren meniger- 5140[regelnummer] hande opinien dat is waninghe bijden ouden meesters vanden gesicht hoe dat dat quam ende comen mocht Men sal we- ten naden philosoeph dat die sin des ge- sichts wort drieuoudelic alst schijnt vten 5145[regelnummer] eersten ende vten dorden doerschijnlick of bescouwentlijc Inder eenre maniere wanneer die ghedaente des dings dat- ter ghesien wordt ouermits die rechte li- nien op welke linie die speci coemt totten 5150[regelnummer] ghesicht In andere manieren op die we- derbuegende recht als wanneer die spe- ci eerst ghemenichfoudicht wert vanden dinghe totten spiegel Inder derder ma- nieren wort hi ouermits linien die welc- 5155[regelnummer] ke al is dat sake dat si niet wederbuecht en sijn van yemant \| mer si werden ghe- stoert tuschen den dinghe ende den ge- sicht nochtans en gaen si niet recht wt al- toes Mer onderwijlen keren si vanden 5160[regelnummer] rechten weghe als wanneer dat middel
[Folio 37v]
menichfoudich daer tuschen geset wort ende dese middelen sijn van diuerschen dyaphaniteyten als wanneer dat een dic- ker is ende dat ander dunre dat is min dic- 5165[regelnummer] ke ende dun ende onderwilen ghemuteert een middel eenre andere naturen mer die radiosighe ghedaente wort te broken ten si dat si op die linie vallende come perpen- diculariter op dat middel naden teghen- 5170[regelnummer] loep Ende ic hiete de linie vallen perpen- diculariter op een pleyn lichaem totten rechten hoeken mer op een ront lichaem wanneer si valt in hoer centrum. Item totten ghesicht dat in dye eerste manier 5175[regelnummer] geseyt is daer werden te voersten ix. pun- ten toe gheeyscht als daer gehadt wort Dat eerste is ghesontheit of goede scep- penisse des diers dair dat gesicht inhoert Dat ander is die sienlike opposici teghen 5180[regelnummer] dat ghesicht \| want in dier manieren en siet dat ghesicht niet dan dat dinc so wes delen die ghedaente coemt op die rech- te linien die vallende sijn int centrum van- den oge die welcke alle die linien die ge- 5185[regelnummer] leyt sijn van allen delen des dings ma- ken een piramiden wes scarpicheit is in- der pupillen ende dat fondament int dinc datter gesien wort alst schijnt in deser fi- guren Dat derde is een ghelike verschey- 5190[regelnummer] denis Dat vierde is een ghetermineer- de gheleghentheit niet te verre vander sienliker assen want dat dinc dat alte var is vander assen al ist datten den gesicht teghen gheset wordt nochtans en wort 5195[regelnummer] dat bescheydeliken niet bekent Dat vijf- te is die dickicheit ende die vasticheit des dings dat ghesien wort of bekent \| want een dinc dat altemael cleyn is dat en mo- gen wi niet sien waer af die lucht en mach 5200[regelnummer] niet ghesien werden dat int eynde der dya- phaniteyten is ende het en heeft gheen dickicheit als die autoer der consten seyt bescouwentlijc Dat seste is een bequaem grootheit des dings datmen sien mach 5205[regelnummer] want een dinc mach soe cleyn wesen dat- tet niet ghesien en sal werden in eniger distancien dat is schelen \| wantet gesicht en is niet dan bijder viericheit die totten ogen coemt die welcke ist dat si seer cleyn 5210[regelnummer] is so salt beletten een deel des gesichts ya een seer cleyn deel \| mer tghesicht en voelt een sienlic dinc niet \| ende wanneer dat deel sijns ouersten blijft onuerwandelt o- uermits sienliker grootheit Dat seuen- 5215[regelnummer] de is dunnicheit des middels datter tus- chen leyt \| want is dat middel dicke soe wort die menichfoudicheit der gedaen- ten belet dattet niet te deghen comen en can lichteliken ter pupillen Dat achten- 5220[regelnummer] de is lux dat is tlicht. want dat sienlike dinc en verwandelt dat ghesicht niet dan mitten licht Dat negende is die tijt want dat gesicht wort inder tijt alst geproeft wort inden doerschinenden al is dat sa- 5225[regelnummer] ke dat dat sienlike dinc den ghesicht snel- liken thoent wordt nochtans en wortet niet bescheydeliken bekent mer als hem een mensch een luttel versint ende bepeynst mit een luttel tijts so bescouwet hi dege- 5230[regelnummer] lic ende volcomelic ende daer om is die aen- denckinghe des sins of der sielen is oec noot mitten voerscreuen als voerseit is Item als philosophus seyt So en coemt die speci des dings niet totten gesicht na- 5235[regelnummer] den sienliken piramidem \| mer die speci des ghesichts totten dinge die wtghe- steken is inder seluer stede nae geliken pi- ramidem \| want aristotiles seyt int x. of ix. boeke vanden dieren want het en is an- 5240[regelnummer] ders niet dat ghesicht te sien dan dat ge-
[Folio 38r]
sicht wtgaet totten dinge datter gesien wert Ende daer om wil augustinus int eer- ste boeke ouer genesi ende vi. musice vanden dinghen datter gesien wort en coemt niet 5245[regelnummer] dan sijn gedaente noch vanden ghesicht en coemt anders niet totten dinghe dan sijn specie want daer en gaet niet vter substan- cien des oghes want het soude ghecor- rumpeert werden \| mer daer gaet vten o- 5250[regelnummer] ghe een scarpicheit des viers ende sijn fon- dament wort gebreydt ouer alle dat ouer- ste des dings dat gesien wort Item die au- toer proeuet bescouwentlic int eerste boe- ke datter niet gesien en wort dan bijden 5255[regelnummer] licht datter op gaet op dat dinck datter gesien wort ende gemenichfoudicht van- den seluen al totten oge toe waer af dat no- dorftelicheit die derde piramis begeert wort van dien licht ende die coni dat is scar- 5260[regelnummer] picheyde alle deser drier pyramidum sijn inden oghen ende fondamenten in dat dinc datter ghesien wort ende daer om wanneer tghesicht gedaenten heeft comende op dese drie piramides so doer gaet dat ge- 5265[regelnummer] sicht die specien des lichts ende die verwen ouermits dat middel der rocken ende der humoren vanden oge al totten cristalli- gen humoer Ende daer bestaet die siele een oerdel te maken vanden dinge datter ge- 5270[regelnummer] sien is bijder gedaenten mer si en wort dair niet vervullet mer ymmer wort die speci ghemenichfoudicht totter zenen diemen neruus opticus hiet of hol zeen dye int ouerste vander herssen leyt ende daer is dye 5275[regelnummer] sienlike doecht inder wortelen ende inden eer- sten ende principalen ende enen anders soude een dinc altoes twe schijnen om datter twe o- ghen sijn ten waer dat si tot enen orga- num of instrument gecontinueert worden 5280[regelnummer] ouermits die welke een fonteynlike doe- ghet gestuert wort totten pupillen Alle dese dingen seyt die autoer doerscouwen- tlijc Item constantinus bewijst een ander reden vanden gesicht libro iiij. capitulo xi. Dat die sien- 5285[regelnummer] like gheest ende dat oghe ende die luch- te drie clare lichamen sijn \| want si ouer- mits irradiacien dat si hem onder mal- canderen die een in dander verwandelen want die lucht die bijden dinghe is dat- 5290[regelnummer] men sien sal van sijnre eygentheden wort hi daer in verwandelt want dese sienlike doecht stortende hoer totten vtersten de- len der pupillen wort toe geuoecht der in- uerwandelder luchten ende wort daer me- 5295[regelnummer] de also meer als een ende ouermits den oerdel der sielen so wort die verwe dye ghedragen is ouermits der luchten den oerdel des sins gegeuen want die lucht wordt lichteliken inghekeert ouermits 5300[regelnummer] menigherhandicheyt der vormen die der luchten teghen comen als wi sien in die teghenwerpinge eens roden lakens dat die radie der sonnen die lucht verwet die daer nae bi is waer af dattet gheen won- 5305[regelnummer] der en is Dattet claer oghe ende dat dya- phanus is bi hem sonder middel toege- uoecht mit gelijcker ghedaenten ende formen verkeert ende in hem verkeert wert ende daer om nae dien dats ghe- 5310[regelnummer] noech is tot desen wercsken so versament mit corticheden dat dye sienlike doecht is subtijlre ende leuendigher dan alle dye ander sinnen want het heuet sinen naem ghenomen vander leuendicheit \| als ysi- 5315[regelnummer] dorus seyt Item het is waerdiger dan alle die ander sinnen ende daer om is dye sin des ghesichts bouen gheset ende ouer- ste Item mitten wercken recht als een vuerighe cracht is machtigher dan die 5320[regelnummer] ander ende dese sienlike doecht ouermits
[Folio 38v]
hore cracht so begrijpt si een dinck wat dat is al ist ver van haer ende nae dien dat dat dier edel is daer nae begripet te bat din- ghen diemen sien sal waer af aristotiles 5325[regelnummer] seyt libro xij. Dat een goet ende een scerp ge- sicht sal wesen van getemperder humo- ren \| want die vogelen die crombect sijn ende cromme clauwen hebben Dese sijn van scarpen ghesicht ende dat om die puer en- 5330[regelnummer] de subtijl humoer ende getemperde die inden instrumenten des ghesichts is en- de dese voghelen vliegen hogher inder luchten ende sien haer spise vorder dan die ander ende die voghelen die inder aer- 5335[regelnummer] den vlieghen ende niet hoghe en heb- ben gheen scarp ghesicht Item sie sel- ue seyt libro xix. Die gheluwe ogen en sien niet scarpelic des dachs ende die swar- te en sien niet scarp des nachts om dat si 5340[regelnummer] luttel humoren hebben ende dat ghelu o- ghe wort mit meerre beroeren beroertGa naar eindnoot5341 waer af dat ghesicht ghecranct wort en- de die swarte oghen werden alte seer be- roert om datter te veel humoren sijn en- 5345[regelnummer] de dat licht des nachts is crancker ende die humoer des nachts is van swaren be- roeren ende daer om wort die sienlike geest daer binnen gesloten ende belet om der humoren wil Item die selue seyt dattet 5350[regelnummer] ghesicht der ouder luden niet scarp en is. want hoer velle vanden ogen is vol rim- pelen waer van dattet coemt van cranc- kicheit der instrumenten \| want is die crach- te des instruments daer dat gesicht doer 5355[regelnummer] coemt versch ende starcke soe ist gesicht scarp waer af men dair seyt wanneer die oghen der dieren een decsel hebben ende dat die humoer inder pupillen suuer en- de ghetempert is so ist gesicht scarp \| en- 5360[regelnummer] de dat die huut opter pupillen dun is dan siet dat dier var nochtans en onderscey- det niet volcomelic vanden dingden dietGa naar eindnoot5362 varre siet onder den verwen ende den on- derscheyden des lichaems Ende der geen- 5365[regelnummer] re ghesicht is best die welcke die humo- ren puer hebben inden ogen ende reyn ende die gheen decsel en hebben dien wort haer ghesicht benomen om die stedige oplukinghe ende also wort dat gesicht 5370[regelnummer] ghesceyfelt ende die pupille wort lichte- lic ghequetst ende alsoe wort dat sien becom- mert Mer die sake is contrarie inden die- ren die oghebraeuwen ende decselen heb- ben Men seyt daer oec dat die sake des 5375[regelnummer] scarpen ghesichts in te sien van verre is om die ghelegentheit der oghen \| want een vterlic oghe is van crancken gesicht ende en mach niet van verre sien want sijn beroeren en wort niet ghedeylt noch ver- 5380[regelnummer] teert mer dat ghesicht gaet rechte voert wt hem totten dingen diemen siet \| want als buten den oghe geen decsel en is so moet dat gesicht van node crancke wer- den Hier toe seyt aristotiles libro xij. ende xix. 5385[regelnummer] Ende dese geseyde dinghen vanden pro- prieteyten des ghesichts int ghemeyn sijn op dese tijt ghenoech verclaert want die andere sullen openbaren beneden daer ghetracteert sal werden vander naturen 5390[regelnummer] ende der proprieteyten des oghes Dat achiende capitel vant ghehoerGa naar eindnoot5391 DIe hoerlike doecht deylt sijn werc-Ga naar eindnoot5392 ken inden instrumenten der oren die sin des horens ist dattet een gheluut 5395[regelnummer] verneemt of een stemme waer af om dat horen te begrijpen sijn te minste vier din- ghen noot als een bequaem instrument ende die volmaecte sake ende die eerste ende die derde is datter dat middel geluut or- 5400[regelnummer] dineerlic voerende is Dat iiij. is die aen-
[Folio 39r]
denckinghe der sielen sprekende van de- sen of van dien. Die eerste sake ende die ma- kende is die hoerlike doecht des diers ende dat bequaem instrument is een ste- 5405[regelnummer] nich been dat den oren onder gheset is twelc is hol droghe crom ende hart \| dat in- strument des horens is hol op dattet den gheest ende die lucht onthouden sal in- der hollicheden \| ende het is crom op dat 5410[regelnummer] hem die veruaernisse niet haestelic hin- deren en mach ende daer om ouermits die rondicheit des instruments soe we- derslaet dat ontfanghen gheluut ghe- tempertlijck den hoerliken gheest ende is 5415[regelnummer] oec hart ende droghe op dat die anloc- kinghe der luchten also vele te beter en- de te stercker sijn ende also wortet ghe- luyt te meerre alst schijnt inden luyten en- de ghyteernen die bat luden als die wint 5420[regelnummer] noerden is die welke coudt ende droge is dan als hi zuden is die vucht ende traech is als constantinus seyt ende aristotiles ende dat middel datter dragende is dat is die wederslaghen lucht die de gaten 5425[regelnummer] vanden oren ingaet ende nae hem loct dat stenich been dat is dat eerste instru- ment des horens Daer is oeck noot die aendenckinge der sielen \| want also lan- ghe als een mensch dye horen sal sinen 5430[regelnummer] sin des weechs ende gheens weechs laet wanderen soe en heeft hi gheen verstant vanden horen \| alsoe dat dat horen niet en is ten si dat hi daer sinen sin toe ney- ghet enich werck te wercken Item dat 5435[regelnummer] horen wort aldus daer sijn twee zeenen gaende vanden voersten deel der herssen inden stenighen benen vanden oren en- de werden daer in ghesteken ouermits welken zeenen die sielike geest wort ge- 5440[regelnummer] uoirt totten benen voerscreuen \| mitten welcken die butenste lucht vertellende die forme enichs gheluyts wort sonder middel daer mede vergadert waer af dye gheslaghen lucht hort die been ende stoet- 5445[regelnummer] se \| ende die gheest die in hem is naeder proprieteyten der luchten die daer is ver- wandelt die zenen des stotens ende die verwandelde gheest lopende aldus we- der tot sijnre fantastigher cellen brengt 5450[regelnummer] der sielen weder die in mutati ende also wort dat horen volmaect Ende daer om sal dat horen billiken lustich hieten dair om dattet ghewonnen wort ouermits der weder geslaghender luchten ende 5455[regelnummer] daer om heeft die natuer dat horen mid- sen inden ronde vanden hoefde gheset \| als aristotiles seyt int xij. boeke want ho- ren begrijpt dat gheluyt der luchten al ront om gaende ghelijc enen cirkel en- 5460[regelnummer] de niet rechtwtgaende \| dese sin als dye ander droeft mede ende want hi gecor- rumpeert wordt inden vtersten hy wort ghesont ende verblijt inden middelen waer af ambrosius seyt in exameron Dat nylus die 5465[regelnummer] riuier om sijn harde barstinge wil sijns vallens vanden hoghen berghe plach die luden die daer bij woenden al doef te maken \| dese sin lijdt vele pinen gelijc den anderen sinnen \| want hi wert sommels 5470[regelnummer] mit allen af gehaelt ende dan hiet hi doef- heit ende sommels wort dat horen wat ge- minret ende dan hietet zwaricheit des ho- rens onderwijlen gaet hi wt sinen lope Item die sake der pinen is onderwijlen van- 5475[regelnummer] den gebreck der herssen of der zenen die welc- ke een wech is des horens ende dat coemt dat si bestopt wert of si wort beswaert mit eniger officialiker siecten Item om gebrecs wil der oren die onderwijien ghecorrum-Ga naar eindnoot5479 5480[regelnummer] peert werden van diueerschen humoren ende
[Folio 39v]
onderwijlen werden vele vulnissen ver- gadert in dat hollicheit ende onderwijlen vallen daer steenkens in of ander vulnisse die comen op den hoerliken gheest en- 5485[regelnummer] de benemen dat horen onderwijlen comet van wormen ende onderwijlen dat die zeen gecorrodeert is ende onderwijlen wort dat horen benomen ende die instrumenten wer- den gequetst van corrumpeerder luchten 5490[regelnummer] als van heter of van couder \| ende onderwij- len van grouen wijnden die daer in be- sloten werden alst schijnt inden genen dien dunct dat si fleuyten pipen ende dier ghe- lijc horen vanden welcken dat horen ge- 5495[regelnummer] quetst werdet als nae inden tractaet van- den oren gheseyt sal werden Dat xix. capitel vande roke. RVken is een sin die een dinc ruuctGa naar eindnoot5498 ist goede lucht of quade lucht en- 5500[regelnummer] de om desen te vernemen so moeter toe een sielic gheest als causa efficiens \| daer is oec noot te wesen een volcomen disposi- ci der nazen mit tween naesgaten die luch- te daer mede te grijpen daer si den sieli- 5505[regelnummer] ken gheest mede gripen moghen ouer- mits sommighen zenen die vander herssen neder comen die naeslocken en sijn proper- liken geen instrumenten des rukens dye welcke kerstallich sijn ende daer om sijn si 5510[regelnummer] onuoeliken twelc openbaert inden die- ren diemen dat vorste croes wel of snijdt nochtan en hebben si dat ruken niet ver- loren also oec wanneer wi gaen bi vulen stinckenden steden so stoppen wi die loc- 5515[regelnummer] ken voer toe ende wi en voelen genen stanc Dese locken sijn oec hol ende spongioes op dat si in horen hoelre gaticheit den ghe- resolueerden roke ontfangen sullen van- den dinghe datter rukelic is Item want 5520[regelnummer] si oec spongioes sijn so trecken si die luch- te bat na hem \| ende die aentreckende cracht wordt daer inden locken geincorporeert waer af dat dat ruken aldus wort \| die sie- like gheest wordt gheseyndt vander hers- 5525[regelnummer] sen totten naeslocken ouermits sommi- ghen zenen diemen rukelic hiet \| want een gheresolueert roke eens rukende lich- aems wort mitter luchten gemengt \| den welcken die ventriculen der herssen na hem 5530[regelnummer] trecken ouermits dien nazelocken ende ver- kerense in hore ghelikenis \| ende aiso omGa naar eindnoot5531 alsulker verwandelinghe die daer ghe- maect is inden sieliken gheest so coemt die bescheydenheyt of dat onderscheyt 5535[regelnummer] des rukens Die roke en is anders niet dan een luchtich substancie die van enen lichaem gesceyden is \| dese rokighe wa- sem trect die herssen nae hoer \| want hy hoer noet ende vriendelic is ghelijc dat 5540[regelnummer] hert den adem \| ende mit deser aentrec- kinghe der luchten soe wort die herssen getempert ende gestarct ghelikerwijs die warmte des herten wort ghesachticht mitten aenhalen des adems \| ende is dat 5545[regelnummer] sake dat die wazem quaet stinckende en- de ghecorrumpeert is soe corrumpeert hi den sieliken geest ende brengt dicwij- le sterflike siecten in \| waer af dat ruken wort dicwijle belet in sinen wercke onder- 5550[regelnummer] wijlen om die quade complexi der herssen onderwijlen om die oueruloedicheyt der corrumpeerder humoren inden rukeli- ken zenen alst schijnt inden ghenen dye de nazen lopen vanden snuuf of dier ge- 5555[regelnummer] lijcke. onderwijlen om quade sceppin- ge wil der nazen of des instruments vanden ruken als wanneer die nasegate alte seer ghewijdt werden of genauwet onderwilen
[Folio 40r]
om oueruloedich vleysch onderwijlen om 5560[regelnummer] apostemen die daer wassen onderwilen om vretinghe van kanker of van fistele de- se sin om sijnre subtilicheit wil \| wanneer hy wel gheset is soe sterct hi dye sielike doecht ende ydeltse vander oueruloedi- 5565[regelnummer] gher rokicheit ende also ist verkeert is die sin qualiken disponeert soe doet hi qua- lic ende contrari ende so wort die sielike crach- te des rukens in sinen wercken becom- mert ende belet Aristotiles seyt libro xij. Dat 5570[regelnummer] die sin des rukens en is niet dan ouermits die anhalinghe der luchten in enen dier dat een naze heeft die welke een lit is ge- set int middel der andere sinnen int voer- ste deel des hoefts ende alle dier dat een lon- 5575[regelnummer] ghen heeft dat heeft een naze of anders wat in die stede der nazen om die hulpe des adems waer bij dattet schijnt dat dat instrument des rukens niet alleen en is inden dieren om scierheit wil mer oeck 5580[regelnummer] om te volmaken die doecht des sieliken gheests ende om te gheuen der leueut-Ga naar eindnoot5581 liker doecht cracht ende hulpe Dese rede- like doecht bloyet inden viervoetighen dieren want ouermits den roke onderken- 5585[regelnummer] nen si die gesonde crude voer die ander venijnde Ende ten voersten die sinnen on- derkennen deen spise voer dander also wel bijden roke als bijden smake daer na bloy- etse meest inden honden \| want die sporen 5590[regelnummer] sonder bedriegen een wilt dier ouermits horen ruken ende het bloyet oec inden vo- ghelen ende ten voirsten inden ghieren want die ruken een vulic al ouer die zee \| die wel- ke als ysidorus seyt libro x. capitulo viij. Dat si van al- 5595[regelnummer] so leuenden roke sijn dat si die vuliken o- uer die meren ruken ende daer om in desen ende in anderen condicien der werckinghe der naturen so is die godlike wijsheit te ver- wonderen die ons te verstaen gheeft bi 5600[regelnummer] desen ende bi ander ghelikenissen hoe dat wi bi dese materialike sinlicheit totten ver- stande der geenre die bouen den sin sijn sul- len te vercrijgen wesen alleyncsken tot- ten binnensten des herten ende tot enen ver- 5605[regelnummer] standenis der geesteliker dingen ende daer om is mijn meninge ende mijn eynde sim- pel in desen wercsken. Dat xx. capitel vande smake DIe smake is properlic een sin dyeGa naar eindnoot5609 5610[regelnummer] enen smake verneemt tot welcken smake gheuoeliken te volbrenghen soe sijn noot alsulcke werckende materialia ende die informerende sijn als die thans in- den anderen sinnen gheseyt sijn want die 5615[regelnummer] sielike doecht is die werckende sake en- de die materialike sake ende die instrumen- talike dat is die tonghe mit horen toe- behoren volmakende den sieliken geest totter volcomentheit der smakeliker doech- 5620[regelnummer] den welcke tonge nader complexien ho- re substancien is hol vol gaetkens vucht ende onsmakende ende si is daer om hol op dat si in hore hollicheit die humorosicheit des smakelics dings welke vuchticheit 5625[regelnummer] in hoer resolneert is onfangen mach \| en-Ga naar eindnoot5625 de si is dair om gatich op datter grof en- de subtijl waer vanden dinghe datmen proeuen soude onder in gaen mocht tot- ten zenen der tonghen ende op dat dye 5630[regelnummer] aentreckende doecht om die selue dingen te volbrengen meer groyen soude ende si daer om vucht was op dat si mede wercken sou- de totter sceydinge der dingen die ontfan- ghen waren als of bi enige auenture dro- 5635[regelnummer] ghe of harde dinghen bijder tonghen ghe- comen waren op dat die dingen dan ouer- mits die vuchticheit der tongen of des raecs te bat gesceyden mochten werden si was oec onsmakelic op dat si te bat alle smaken
[Folio 40v]
5640[regelnummer] vernemen mocht ende kennen als dat wa- ter \| twelke water waert dattet selue eni- ghen ghesetten smake hadde so en sou- de die ghedaente eens anders smaecs niet connen vernemen. Item die smake 5645[regelnummer] wort aldus daer werden twe zenen ghe- steken aldus int middel der tongen dye welcke naemaels in vele telghen inden eyndelsten ziden ghespreyt werden en- de ouermits dien so wort die sielike geest 5650[regelnummer] totter tonghen gheuoirt ende daer om so wanneer een dinc datmen proeuen sal onder in die tonghe gaet of inden gaet- kens der zenen soe wort die sielike geest daer in verwandelt naden proprieteyten 5655[regelnummer] die hi naden oerdel der sielen represen- teert ende daer om is die smake alsoe veel grouer dan die roke \| als die roke dat is fumus subtijlre is dan dat water \| want die roke is een fumose nature mer die ge- 5660[regelnummer] uoelicheit des smaecs is een waterighe vuchticheit \| als ouidius seyt Item de- se sin is oerbaerlic totter behoudinghe des dings dat ondeylsom is want als daer corrupci is inden smake of dat een 5665[regelnummer] den smake verliest soe veruaert die sieli- ke substanci alleyncsken. die smake wort ghecorrumpeert als sijn instrumenten ge- quetst werden of wanneer die corrumpeer- de humoren bouen gaen in hem \| ende dat 5670[regelnummer] geualt wanneer die dingen diemen sma- ken sal si niet en begrijpt onder hore pro- pere qualiteyten ende dat gheualt wan- neer ende sonderlinghe humoer inder sub-Ga naar eindnoot5673 stancien bouen gaet als in dese exempel 5675[regelnummer] als die rode colera bouen gaet soe voelt die tonghe alle bitter dinghen ende ist sou- tich soe gheuoelt si ghesouten ende also vanden anderen alst openbaert inden ge- nen die coertsen inden welcken die heer- 5680[regelnummer] licheit der ghecorrumpeerder humoren den smake venijnt \| die smake wort oec om- gekeert als hi gequetst wort ouermits die quaetheit eens dings dat gesmaect wort alst schijnt in aloe ende in anderen die 5685[regelnummer] alte bitter sijn die smake verblijt hem in soeten dinghen daer om dat die tonghe een ghelikenis heeft mitter soeticheit want die soeticheit die gefondeert wort op heten ende op vuchten die allen den 5690[regelnummer] leden ghelijc is \| die mit soeten geuoedt werden want die soete dinghen sijn van goeden voetsel ende lichteliken werden si den leden gelijct als ysaac seyt in dieten Dat een ende twintichste capitel van ghe- 5695[regelnummer] uoelen of tasten TGheuoelen is een begripelick sinGa naar eindnoot5696 der specien die tastelic sijn want o- uermits die doecht des tastens soe be- grijpt die siele warme vucht cout ende dro- 5700[regelnummer] ghe weke hart saeft ende serp \| of naeGa naar eindnoot5700 auicenna soe is gheuoelen een gheordi- neerde cracht inden zenen van alle den lichaem om te beuanghen dattet raect of tast ende al is dat sake dat dese sin is 5705[regelnummer] in alle den delen des lichaems nochtans principaliken is hy meest inden palmen der handen ende der voeten die welcke die natuer getempert ghemaket heeft op dat si hetten ende coude lichteliker be- 5710[regelnummer] wisen souden ende dese delen sijn hol ze- nich ende getempert ende daer om sijn si hol om dat si te bat voelen soude din- ghen die te voelen sijn ende te bat hou- den soude dinghen die men houden sou- 5715[regelnummer] de \| ende si sijn daer om zenich \| om dat daer dye voelicheit meest groyet \| want al dat senich is dat is getempertlijc voe- liken op dat si te lichteliker verkeert van elcken ghetemperden dinghe.
[Folio 41r]
5720[regelnummer] Item dat ghesint is inden voelen mach een conposici hieten der eerster qualiteyten ende tot dien qualiteyten een verbolgingeGa naar eindnoot5722 des gheuoelens \| als serp saeft morwe hart Inden vtersten van desen so wort die sin 5725[regelnummer] des voelens ghequetst alst schijnt in al- te couden of in alte heten welcke natuer ghenoecht heeft inden middelen als in- der laeuweheit Item om desen sin te vol- maken werden dese dingen toe gheeys- 5730[regelnummer] chet als die sake die daer werckende is ende dit is die stueringe des sieliken geests totten organen dat is instrumenten des gheuoelens Item een bequaem instru- ment ende dat is dubbel als die zenen die 5735[regelnummer] vander herssen comen \| voerende alle den leden den sieliken geest Dat ander instru- ment is vleysch daer die zenen in ghe- wonden ende in gesteken leggen ouermits die welke die voelike doecht werct want 5740[regelnummer] ouermits die zenen so wort die speci des geuoeliken dings ende oerdel der sielen ge- bracht Item daer wort een derde geeys- chet als die mede werckinghe der vter- ster dingen die welc noot is op dat dinc 5745[regelnummer] datmen voelen of raken sal genaket den organen des tastens wt wes ghenakin- ghe die sielike geest die inden vleysch en- de inden zenen is verwandelt wort ende die geest also gheinmuteert beteykent der sie- 5750[regelnummer] len een proprieteyt des dings datter ge- raect is \| ende aldus sal dese sin in sinen werc- ke vervullet sijn als constantinus seyt \| want dat hoert proper den sin des tastens toe dat alle die ander sinnen hebben een sonder- 5755[regelnummer] ling lit ende een instrument dat tot horen werck beqnaem is \| mer alleen dat voelenGa naar eindnoot5756 is in allen leden ghemeynlic wtgenomen inden haren ende inden nagelen inden wel- ken gheen zeen en is ende daer om en isser 5760[regelnummer] gheen sin \| dese sin voer alle den anderen is hi aerdich ende grof ende daer om serp ende hart ende begrijpt alle die ander aerdighe passien volcomeliker dan die ander sin- nen by gelikenissen Item dese sin al scijnt 5765[regelnummer] hi grouer te wesen dan die ander ouer- mits der obiecten nochtans ouermits den subiect soe is hi nutter \| want al is dat sa- ke dat die ander sonder voelen wesen moch- ten een weynich nochtans en mach geen 5770[regelnummer] sin wesen volcomeliken sonder gheuoe- len Als die philosoeph seyt Wantet ge- uoelen is gemeynre dan die ander want nv helpt hi den enen als den smake en- de dese twe als smaken ende gheuoelen 5775[regelnummer] sijn stedeliken mitter herten ende daer om sijn si meest vanden wesen des diers en- de van haren gheuoelen ende wederstoet iudiceren si meest Ende alle lit heeft een seen of twee inden welcken die sin des 5780[regelnummer] voelens ende die willighe beroeringhe volbracht wert ende volmaect als ghe- uonden wort inder anathomien van con- stantijn. Item die sin des voelens wort oeck ghequetst ghelijck dat die ouerste 5785[regelnummer] werden. onderwijlen wert hi mit allen afgehaelt daermen dat voelen ende dat willich beroeren al verliest alst gheualt inden gyechtigen ende vercrompen le- den \| ende onderwijlen wort hi ghemin- 5790[regelnummer] ret ghelijc alst valt datmen seyt \| dat dat lit slaept als wanneer dye gheuoelike gheest niet ghehengt en wert laten gaen vryliken ouer enich lit om enigher opi- lacien wil of om dwangs wil die daer we- 5795[regelnummer] sen mocht \| ende hy wort oec ghequetst van quader conplexien der herssen alst schijnt inden epylenticis dat is inden genen die vallen vanden groten euel die welcke inder vren des toegancs niet aen en dencken tvoelen
[Folio 41v]
5800[regelnummer] des viers \| ende oec lijdt hi dicwijl vander butenster verkeringe der luchten als inden vingeren die welke ouermits groter cou- den vercloemt sijn inden welcken die wil- lighe beroeringe beledt wordt \| waer af 5805[regelnummer] dat die een dander niet ghedwinghen en can Item onderwijlen van insnidinge der delen des lichaems want een lit dat van- den lichaem gesneden is dat en voelt niet midallen ende oec dat alte seer geslaghen 5810[regelnummer] waer of verbarnt Item oec enich lit dat vervuylt mocht wesen dat nochtans aen den lichaem waer verliest dat voelen wel ende also vele lijdt die sin des voelens swa- re als hi dieper gewondt wert inden ghe- 5815[regelnummer] uoeliken zenen Item wanneer die zee- richeit des sins is eens scadeliken dings geuallende vter ongewoente der delen van dien dinge inbrenghende den leden harde grote zericheit so quetst hi dat voe- 5820[regelnummer] len ende brengt den lichaem grote passi in ende maect grote verkeringe want alle dat ge- uoeliken is maect een verkeringe inden in- strument sijns voelens of sijnre voelich- eit. Item die voelicheden des voelens 5825[regelnummer] of die sinlicheden des voelens maken meer verwandelinge dan die ander doen \| want hi is grouer ende materialiker dan alle die ander ende daer om houdt hi starcker dye indruckinge des bequaems ende des on- 5830[regelnummer] bequaems Item want die sin des voelens gemeyn is aenhangende alle den delen des diers totter gemeynre verderfnis- se des voelens soe wort dat subiect alle des diers verderft ende also en ist niet vanden 5835[regelnummer] anderen want als die sin des ghesichts verderft is \| nochtans en werden die ander doechden des diers niet verderft mer ym- mer worden si in horen wercken onderwij- len starckerre gemaect mer als dat voe- 5840[regelnummer] len verderft is so is alle die sin verderft waer af dattet schijnt dat die sin des tastens is een subiect dat is een onderstant alle der an- der sinnen ende een fondament Item wan- neer alle die ander vier sinnen hebben hoer 5845[regelnummer] sonderlinge ende hoer eygen gheuoelich- eit ende hoer obiect dat is wederstoet also dat inden enen sin valt dat die inden an- deren niet en valt als die verwe inden o- ghe ende die smake inden smaken et cetera so is 5850[regelnummer] dat geuoelen alleen dat alle den instru- menten der sinnen hoer pinen indruct want hij is gemeyn allen sinnen want die ander hebben proper obiecten ende geuoelinge of sinlicheden inden welcken si niet en dwa- 5855[regelnummer] len dan bi geualle om sommige dinghen die hem toeuallende sijn Het gheualt wel een deel des sins vanden lichaem te dwa- len want als aristotiles seyt Deser doen si die fantasie dicwijle lieghen alst open- 5860[regelnummer] baert inden ghesicht dat oerdelt een gro- te sterre cleyn te wesen om die grote ver- richeit wil der geleghentheit ende des smaecs die dat bitter soet seyt te wesen. ende also verkeert om gebrecs wil des raecs 5865[regelnummer] ende alsoe gheschyet vanden anderen en- de dair om ist ghemeyn dat alle die vter- ste perticulaer sinnen ghanghen perticu- lariter wt of voert als sommighe linien vanden centro vanden ghemeynen binnen- 5870[regelnummer] sten sin ende na hore menigherhande pas- sien volmaken si hoer sinlike instrumen- ten ende naden formen ende gelikenissen haerre gheboechlicheden so brenghen sise alleynsken enen weder totten gemeynen 5875[regelnummer] sin ouermits den welcken ende den sche-Ga naar eindnoot5875 len van hem \| soe oerdelen si ende onderscey- den also vele als haerre wercke betaemt Ende dese dicten vanden proprieteyten der doechden ende der sinnen sijn thans ghe-
[Folio 42r]
5880[regelnummer] noech. Dat xxij. capitel van dat behoeftich is tot vol- maectheit der naturen GHelikerwijs datmen behoeft doe-Ga naar eindnoot5883 gheden ende sinnen totten regiment 5885[regelnummer] der naturen also toter volcomentheit des seluen werden van node begeert sommi- ghe gheesten ouermits der welker hul- pen ende stedelike beroeringe also wel die sinnen als die doechden gematicht wer- 5890[regelnummer] den Men seyt dat die gheest is nae dien dat hi genomen wordt eenrehande sub- tijl luchtighe substancie werckende dye doechden des lichaems tot horen werc- ken te volbrengen of alsmen seyt int boe- 5895[regelnummer] ke vanden onderscheyde des geests ende der sielen Die geest is eenrehande sub- tijl lichaem gewonnen inden menscheliken lichaem leuen makende ouermits den a- deren des lichaems ende geuende den die- 5900[regelnummer] ren adem \| leuen \| ende puls ouermits den arterien der pulsen \| ende is werckende ende makende sin ende willighe beroeringe in- den ghesielden lichamen ouermits den zenen ende musculen. Dese gheest naden 5905[regelnummer] meesters van medecinen wort aldus ghe- wonnen \| so wanneer inder leueren een starc- ke opsiedinghe wort ouermits eenre het- ten die daer werckende is inden bloede eenrehande roke geresolueert wort die 5910[regelnummer] welcke gesubtijlt vten aderen der leue- ren ende gepuert in eenrehande subtijl ende gheestelike substanci of luchtigher natu- ren wort daer mede verwandelt welke sub- stanci geheten wort natuerlic geest daer 5915[regelnummer] om dat hi mit sijnre machten natuerliken dat bloet subtijl maect ende ouermits sijn- re lichticheit so indrijft hijt tot allen den leden ende werct stedelic \| ende daer om is de- se geest properlic regierende die natuer- 5920[regelnummer] like virtuut als augustinus seyt Dese geests o- uermits sommigen zenen wert totter her- ten gheseynt daer hi ouermits te gader stotinge ende beroeren der delen des her- ten te gader meer ghesuuert wert ende ver- 5925[regelnummer] keert wort in eenre subtijlre naturen ende dan wort hi die leuendige geest geheten daer om dat hi hem sprayt tot alle den le- den des lichaems ouermits den arterien ende merende die geestelike doecht recht- 5930[regelnummer] uaerdicht hi ende bewaert alle sijn werckin- ghe want een arterie wtgaende vander lufter ventriculen des herten in sinen lope wort vluchs gedeylt in tween telgeren vanden welcken die een gaet in die neder- 5935[regelnummer] ste voert gedeylt in vele telgeren ouer- mits den welcken die leuende geest wort geuoirt tot alle den nedersten leden leuen- de te maken inden lichaem Die ander ranc gaende totten ouersten leden wort weder 5940[regelnummer] gedeylt in drien rancken vanden welcken die rechter gaet totten rechteren arm ende die lufter ten lufteren ende deylt hem ghe- lijc indeu arterien aldus menichsins ghe-Ga naar eindnoot5943 split ende die leuendige geest wort ouer al 5945[regelnummer] dat lichaem gestroyet \| ende die leuendige maect den puls inden arterien ende die mid- delste ranc strect hem ter herssen ende maect hem die ouerste delen leuendich ende ouer- ghiet den leuendigen geest ouer allen siden 5950[regelnummer] ende daer om so wort die sielike geest doer- gaende voert inden ventriculen der herssen meer verduwet ende wort gesubtijlt inden we- sen des diers ende die geest die subtijlre is dan die ander wort verwandelt ende daer om de- 5955[regelnummer] se sielike geest gewonnen inden voersten ven- trikel der herssen wort bi delen ghetoghen ghens ende weder biden instrumenten des ge- uoelens nochtans en blijft te min dat deel niet inden seluen ventriculen op dat die ghe-
[Folio 42v]
5960[regelnummer] meyn sin ende die ymaginerende doecht volbracht mach werden \| daer nae gaet hi totten middel ventrikel als totter re- deliker cellen om dat verstant te volbren- ghen \| ende alst verstant geformeert is soe 5965[regelnummer] gaet voert totter afterster ventriculen als totter memorien ende draecht mit hem dye indruckinge ende die reden diet inden an- deren vergadert heeft ende setse daer als in enen scat der gedenckenis ende vanden 5970[regelnummer] aftersten deel des hoefts dat is der hers- sen so schiet hi voert doer totten beroer- liken zenen ouermits den morghe der rug- knoken die welcke vanden philosophen wort gheheten nucha op dat alsoe dye 5975[regelnummer] willige beroeringhe ghewonnen mach werden in allen delen des nedersten lich- aems \| ende daer om ist een ende die selue sub- tijl ende lichaemlike geest ende nochtans luchtich geheten in diuerschen leden mit 5980[regelnummer] menigerhande namen om meuigerhan-Ga naar eindnoot5980 de oficien wil want die natuerlike geest werct inder leueren ende die leuentlike geest inder herten \| mer die gheest diemen sielic hiet die werct inden hoefde desen gheest 5985[regelnummer] en sullen wi niet gelouen te wesen die men- schelike siele of den redeliken moet mer billiker als augustinus seyt. Het is hoer vueringe ende hoer proper instrument want ouermits alsulken geest so wort die siele 5990[regelnummer] den lichaem toegeuoecht ende sonder dienst alsulcs gheests so en mach geen werck der sielen volcomelic inden lichaem ge- oefent werden \| waer af dat dese gheest den gheesten ghequetst ende in alle horen 5995[regelnummer] wercken becommert ende die sanck des li- chaems ende der sielen gheresolueert is soe wort die redelike geest in alle sinen werc- ken inder herten becommert alst openbaert in maniacis ende in freneticis ende in anderen 6000[regelnummer] inden welken die ghewoente der reden dicwijle gheen stede en heeft dat is want dat instrument wort gequetst om der hu- moren of wonden wil der voirscreuen gee- sten \| ende daer om als dese gheesten ghe- 6005[regelnummer] starct sijn so wort die siele gestarct ende als dese gebreken so ghebreect die siel ya na- den regiment des lichaems te spreken of si wort geminret in horen wercken als augustinus pleynliken thoent ende hier me- 6010[regelnummer] de ist genoech geseyt vanden gheesten al- so vele alst desen teghenwoerdigen trac- taet toe behoert Dat xxiij. capitel van de polsen. WAnt die pols is twerck des leuen-Ga naar eindnoot6014 6015[regelnummer] digen geests so blijfter noch ouer op dat wi seggen moghen sommige din- ghen van pulsen ende van haren proprie- teyten also dat die puls is nae dyastolen ende systolen dat is nader bredicheit ende nader 6020[regelnummer] enghicheit des herten ende des loeps der ar- terien ende daer om so wanneer dat hert we- sende in enen stedigen beroeren vanden cen- tro al totten circumferencien die daer om sijn ouermits cracht des bloets ende der 6025[regelnummer] hetten ende ouermits cloppinge des leuen- de geests euendicht beroert wert wt al- sulken beroeringe al totten vtersten wort die puls breet ghemaect \| mer wanneer hi vanden vtersten weder verkeert totten cen- 6030[regelnummer] trum geroert wert so wort die puls en- ge gemaect ende ghedwongen Ende daer om die bredinghe des herten om die coude lucht aen te halen ende die dwanc des her- ten om die fumoes lucht en wech te cru- 6035[regelnummer] den \| dese twee sijn die sake des pols mer daer toe is die puls nodorftich \| op dat die sceppenisse der geesteliker doecht ver- standen werde ende sijn werckinge bekent mach werden Dese puls begint vander her-
[Folio 43r]
6040[regelnummer] ten ouermits den arterien ende strect hem totten eynden des lichaems waer bi dat die puls openbaert tgestant des herten ende sijn werckinge ende hi pleecht gemeyn- liken geuonden te werden vanden medi- 6045[regelnummer] cis niet in allen delen des lichaems \| mer inden armen ouermits den arterien want in sommigen en machmens niet onderken- nen om dat hi also verre vanden center des herten is ende in sommigen om die verborgent- 6050[regelnummer] heit des herten datter regierende is ende in sommigen om der nauwicheit of dwanc der benen Ende dair om hebben die oude wi- se den arm gecoren \| ende die arterien daer af om den puls te onderkennen ende dat was 6055[regelnummer] dat lichste orbaerlicste ende eersaemste het was daer om lichste want die vleysche- ge delen verhuden ons die arterien \| ende het was nutste want die arterien vanden ar- men sijn naest der herten ende het was eer- 6060[regelnummer] saemste want het en brengt den meyster noch den sielen geen scaemt in \| mer het waer scaemte die heymelike lede des li- chaems naect te maken \| die puls wort on- derkent ouermits toesettinghe der vin- 6065[regelnummer] geren op die stede des puls twelc te ge- schien plach mit middelbare duwinghe anders inden starcken ende anders inden crancken want inden starcken ende inden ghenen die veel vleysch heeft salment seer duwen 6070[regelnummer] ende inden crancken ende inden mageren saf- telic totten welken is te weten dat constan- tinus seyt datter vele diuerseteyten der pulsen sijn die welke alle gader nochtans tot x. weder ghebracht werden die eerste 6075[regelnummer] wort gemerct bijder metinghe der groot- heit ende dese is drierhande eerst grote als wanneer si hem wt strecken bijder lengde brei- de ende bijder diepte Ende dese puls coemt starc ende grof van starckicheden des geests 6080[regelnummer] daer die puls mede breet wort ende van al- te veel hetten die welke vercoelinghe be- hoeft ende van morwicheit des leedts dat- ter bredinge onderdaen is \| ende men hie- ten oec cleyn \| heymelic \| ende enghe Wan- 6085[regelnummer] neer hi totten centrum weder coemt ende dese coemt om gebrecs wil der doechden ende om cleynicheit der hetten \| ende men hieten oec middelbaer gelijc ende getempert dat is wanneer dat hi niet en is bijden center 6090[regelnummer] noch bijden eynden \| dese middelbaerheit coemt vten groten ende vten cleynen Item die puls wort ghemerct naden tijt der lo- pen ende also wort hi gehieten snel traech ende middel \| ende hi hiet daer om snel want 6095[regelnummer] in cleynre tijt wort hi dicwijle beroert ende dese gheschiet mit starcker hetten ende doechden ende hi hiet daer om traech want daer is een lange spaci tuschen eer hi be- roert wert ende dese coemt van gebrec der 6100[regelnummer] doechden ende verminringhe der hetten die middel tuschen desen is te louen ende te pri- sen Item inden derden is die puls te merc- ken na der houdinghe der doechden ende dair na is hi starc cranc ende middelbaer \| hi is 6105[regelnummer] starc wanneer hi mit enigher doechden den vinger des rakers scijnt van hem te sto- ten ende dat geualt van starckicheit der doech- den ende om die morwicheit des leedts of des instruments dat licht te beroeren is 6110[regelnummer] ende hi is cranck als wanneer hi crancke- lic den vingher wederslaet ende dat is van cranckicheden der doechden ende om die har- dicheit des instruments datter niet onder- danich en is ende die middel wort van bey- 6115[regelnummer] den getempert Item ten vierden mael wort hi ghemerct na den wesen des leeds ende dan hiet hi hart weke ende middelbaer \| hi is hart wanneer hi mit eenrehande wreet- heit ende hardicheit scijnt den vingeren we-
[Folio 43v]
6120[regelnummer] der te staen ende dat coemt van droechedenGa naar eindnoot6120 sijnre vaten hi is oec weke wanneer dye vingeren den puls gheuoelen mit groter soeticheit also dat hem dunct dat hi doer- schoten wort of doergaet ende dat coemt 6125[regelnummer] van vuchtichden die middelbaer tuschen de-Ga naar eindnoot6125 sen tween is getempert Item ten vijften mael so wort hi geiudiceert na vol ende na ydel \| ende dat middel \| die vol is die wel- ke schijnt weder op te vloyen mit eenrehan- 6130[regelnummer] de vuchticheit ende dese coemt van vervul- linge des geests ende des bloets \| die ydel is \| als hi schijnt opgeblasen Mer als hi geraect wort so wort hi doerscoten alsoe mere als mit ydelen vingeren die middel- 6135[regelnummer] baer tuschen dese twe is getempert Item ten sesten mael wort die puls geoerdelt nader gedaenten vanden arterien ende wort ge- deylt in heten in couden ende int middel die warme puls is wanneer die eynden der 6140[regelnummer] vingeren geuoelen een warme substancie van arterien ende dese coemt vter materien van binnen als vten geest ende wt hetten dat is wt warmen bloede ende in contrari is die cou- de puls te verstaen ende die middel wort ge- 6145[regelnummer] tempert tuschen hem tween Item ten seuen- den mael wort hi geiudiceert vter werc- kinge der rusten Ende dese wort ghedeylt in dicken in dunnen ende int middel \| die dic- ke is die welke in sijnre breydinghe dic- 6150[regelnummer] wijle die eynden vanden vingeren weder- slaet ende haestelick en wech gaet ende dese geualt van starcheyden der hetten ende van ge- breck der doechden \| ende die starckicheyt der hetten soect hulp der vercoelinge \| ende dat ge- 6155[regelnummer] breck der doechden als hi mach eens of twe- weruen of drieweruen so arbeyt hi int be- geren \| die dunne puls coemt vander con- trari saken als van traecheden der herten ende van starckicheyden der doecht die middel 6160[regelnummer] tuschen desen is getempert Dese vij. pul- sen sijn den sin condich ende lichter te onder- kennen dan alle die ander Mer die ander iij. pulsen vanden welcken die eerste ghe- deylt wort in swaerheyden of in gewicht 6165[regelnummer] ende niet louelic Die ander wort gedeylt in ge- liken ende in ongeliken Die derde die wel- ke gedeylt wort naden minre slach of nae den meerre ende naden geordineerden ende naden ongeordineerden nochtans en mo- 6170[regelnummer] gen si nauwe vanden alre wijsten meysters in medecinen bekent werden ende daer om ist thans hier van hem ouer te slaen noch- tans waer yemant diese weten woude die salse alle bescheydeliken vinden int vij. 6175[regelnummer] boeck van pantegni meysters Constantinus int derde capitel daer wi dese wtgetogen heb- ben \| daer voer sal vanden pols oueruloy- eliken ghedisputeert werden als van de- sen die hier na volgen de pulsu caprisan- 6180[regelnummer] te marcellino firmio vermiculoso forni- cante estuante ende tremente \| vanden wel- ken men hier thans niet of seggen en sal als nv om der swaricheit wil ende nv oeck om die menichfoudicheit der sondelingerGa naar eindnoot6184 6185[regelnummer] pulsen Ende als nv oec om dat si desen te- genwoerdigen niet seer nut noch oerbaer- lic en schijnen Dat xxiiij. capitel vande menichfoudicheit der polsen 6190[regelnummer] DIe pols wort menichsins verwan-Ga naar eindnoot6190 delt om vele dingen. Inden eersten om onderscheyt des geslachts want inden mannekens hoe dat si mogender ende star- ker van naturen sijn hoe dat die pols starc- 6195[regelnummer] ker is dan inden wiuen die welcke cranc- ker sijn van naturen ende dat is daer om want die nature pinet haer ditwijle verander-Ga naar eindnoot6197 weruende te vervullen dat eens ouermits den starckeren pols inden mannen werct
[Folio 44r]
6200[regelnummer] Item die pols wort verwanderlt ouer-Ga naar eindnoot6200 mits die conplexi \| want is die conpexi he-Ga naar eindnoot6201 te so maect si enen starcken pols ende meer- re ende enen snelre ende is die conplexi cout so maect si enen cleynen crancken ende enen 6205[regelnummer] traghen pols ende is die complexi vucht so maect si enen morwen ende enen dicken pols ende is die complexi droghe soe maect si den pols serp ende hart Item hi wort diuers ge- maect om menigerhande disposicien des 6210[regelnummer] lichaems want inden mageren is die pols gemeenlic starcker ende leuendiger dan in- den vetten Ende dat bi auenturen daer om dat die arterien myn verborgen leggen inden mageren dan inden vetten of om dat die ma- 6215[regelnummer] ger luden meer hetten hebben dan die vet- te welke hetten maect den pols starc Item om die schelinghe der ouderdom want die kinder hebben enen snelre pols nochtans mit vercolinghe der hetten \| want in dien is 6220[regelnummer] die hetten meer oueruloyende want dye grootheit der hetten maect snellicheyt ende die cranckheit der doecht die welcke om aen te trecken die coude lucht en machs niet eens als voerscreuen is \| dye iongelingen 6225[regelnummer] hebben enen starcken ende enen snelliken pols om die doecht die in hem oueruloyen- de is mer die oude verkeert als cleynen crancken traghen ende dunnen pols Ende dat is daer om want haer compplexie naket der 6230[regelnummer] coutheden waer bi dat dien geen noot en is die coude lucht aen te halen om te ver- coelen ende die ander ouderdomme die desen nae bi sijn na dien dat si den enen of den anderen naest sijn \| daer nae is haer 6235[regelnummer] pols also wel in mannen als in wiuen Item om verkeringe des tijts want die leynten om die getempertheit des couden ende des he- ten maect enen starcken pols ende also doet die herfst want alle getempertheit geeft 6240[regelnummer] der natuerliker doecht wassinge ende verme- ringe ende die zomer want hy alte heet is so maect hi enen cranken pols ende enen cleynen om die onmate breedicheit der borsten ende der sweetgaten waer om die doecht 6245[regelnummer] en wech gaet ende wort gecranct ende dair om en is die pols den gecrancten menschen niet genoech dat hi groot werden mach ende die winter want hi coudt is so maect hy enen tragen pols mer nochtans enen seer 6250[regelnummer] starcken \| dese traecheit comet wt dien dat- tet niet noot en is te vercoelen ende hi is starc want die natuerlike hetten loept totten binnensten des lichaems waer af dat si den puls ende die doecht conforteert als si 6255[regelnummer] niet alte heet en is Mer die somerlike het- ten die dissolueertse beyde als den pols ende die doecht Item om die inwoninghe der lantscappen ende der conincrijcken \| want die in heten landen wonen als in ethiopien 6260[regelnummer] hebben enen snelliken pols naden somer ende die wonen daert ghelijc is als niet te heet of niet te cout die hebben enen snelli- ken pols als in die leynten ende inden herfst ende die in couden landen wonen die hebben 6265[regelnummer] den pols naden winter also oec dye war- me lucht die coude die droge ende die ghe- temperde verandert ende verwandelt den pols Item om der ontfangenissen wil van kinde want die kint draghen sijn wandelbaer in- 6270[regelnummer] den pols want int beginsel totter seuen- der maenden toe so heeft si enen starcken pols dicke ende snelle \| want die hetten der drachten vermeerret die natuerlike hetten Ende die crachten des wijfs sijn middel- 6275[regelnummer] baer tot deser tijt toe ende die dracht noch cleyn waer af dat hi luttel voetsels af ne- met vanden lichaem dier wiue \| ende daer om is haer pols noch getempert ende inder se- uender maent meerret die dracht ende dair
[Folio 44v]
6280[regelnummer] om moeter meer voetsels toe waer af dat die natuer verswaert wert ende daer om wort die pols crancke Item om die veranderinge des slapens ende der wakinge want inder tijt des slapens pleecht hi cleyn te wesen 6285[regelnummer] ende traech mer naden slape wort hi starc ende groot want dan wort die natuerlike hetten gestarct mer nochtans is dat sa- ke dat die slape te lanc wort soe dunt die pols ende wort cranck Item so wie haeste- 6290[regelnummer] lic verwect wert vten slape anter die natuer wort verslagen \| ende die pols wort haestelic snel dicke beuende ende ongeordineert ge- uonden. mer wanneer hi dan rustet soe coemt hi weder tot sijnre eerster stat of staet 6295[regelnummer] Item noch wort die pols verwandelt om arbeyts wil ende dattet lichaem gheroert wert ende geoefent ende is die arbeyt getem- pert soe maect hi den pols starck groot snel ende dicke want die natuerlike hetten 6300[regelnummer] wort hier na geoefent \| ende waert sake dat die oefeninghe ginghe wt die ghetem- pertheden soe soude dat contrari vallen als cleyn hart traech ende dunne pols \| want inden genen die also arbeyden ghe- 6305[regelnummer] breect die doecht ende die natuerlike hetten wort ontbonden ende also wort die pols ge- minret. Item om dat wensel der baden want die gene die ghetempertliken ba- den in warmen water die hebben starken 6310[regelnummer] groten ende dicken pols ende dat om die starc- kicheit der naturen ende om die verterin- ghe der vuchter oueruloedicheyt Mer die te langhe in twater blijft dien wort sijn pols cranck nochtans blijfter dickich- 6315[regelnummer] eit ende snellicheit alst eerst dede alsoe oec die gene die getempertlijc baden in cou- den water hebben starcken ende snellen pols Ende dat geschiet om die zamenga- deringe der natuerliker hetten ende om die 6320[regelnummer] starcten wil der doechden die comende is vter getempertheit der butenster vercou- dinghe mer die lange merringe in sulken baden cranct den pols ende die doecht \| ende dat geualt inden mageren meer dan inden 6325[regelnummer] vetten om die coutheit die alte haest in- den liue binnen gaet ende alsoe meer sonder wederstoet ende dwingt die lede omtrent der herten Item om die neminge meniger- hande spisen ende drancs want die oueruloe- 6330[regelnummer] dige spise ende onuerduwet cranct den pols mer is die spise te mate ghenomen ende verduwet ende ouer alle die leden ghe- stroyet ende die doecht verwect is die verme- ret den pols \| ende also doet die dranck die 6335[regelnummer] matich is ende verduut ende maect den pols starc groot ende snel ende die warme dranck maect den pols snel ende dicke \| ende die cou- de dranc maect den pols dun ende traech Item om der verwandelinge der pinen van- 6340[regelnummer] der sielen \| want gramscap maect den pols snel starcke ende dicke ende die blijscap maec- ten middelbaer mer vrese maect den pols snel ende ongeordineert ende beuende alsoe doet oec zericheit ende also geuallet vanden 6345[regelnummer] anderen Dese dingen die hier geseyt sijn also vele als tot desen wercksken beho- ren sijn thans genoech als vanden pro- prieteyten der sielen ende hare mogenthe- den ende oec als van haren doechden en- 6350[regelnummer] de wercken	eindnoot3970 W Initiaal: lombarde, 7 regels hoog (03-09), met representant (06), met penwerk. eindnoot3988 E Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant. eindnoot4016 woerden den Lees: woerden. eindnoot4029 E Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot4049 D Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot4079 32 Handgeschreven tekst in linkermarge (32): 'nota'. eindnoot4177 In druk alleen de representant (punt). eindnoot4179 14 Handgeschreven tekst in rechtermarge (14): 'nota'. eindnoot4216 menschellke Lees: menschelike. eindnoot4250 D Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot4291 D Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot4322 ende de Lees: ende. eindnoot4341 In druk alleen de representant (punt). eindnoot4366 N Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant. eindnoot4381 quadrangulns Lees: quadrangulus. eindnoot4392 rede- delike Lees: redelike. eindnoot4402 D Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot4435 menichfoudichste Lees: menichfoudichtse. eindnoot4441 weyede Lees: weyende. eindnoot4448 cameliker Lees: tameliker. eindnoot4450 tijs Lees: tijts. eindnoot4456 V Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot4495 D Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot4511 In druk alleen de representant (punt). eindnoot4513 V Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot4542 In druk alleen de representant (punt). eindnoot4544 beroetlike Lees: beroerlike. eindnoot4638 D Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot4639 39 Handgeschreven tekst in linkermarge (39): 'Leest wt'. eindnoot4685 brelden Lees: beelden. eindnoot4697 smettiuge Lees: smettinge. eindnoot4708 beteykeut Lees: beteykent. eindnoot4727 materialialike Lees: materialike. eindnoot4753 wesen. De punt staat superscript. eindnoot4764 N Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot4774 ende In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot4805 outrmits Lees: ouermits. eindnoot4822 hoeltste Lees: hoeltse. eindnoot4837 werdelike Lees: weidelike. eindnoot4839 stenichtse Lees: steuichtse. eindnoot4878 D Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot4895 ouetmits Lees: ouermits. eindnoot4938 hasteliker In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot4952 der der Lees: der. eindnoot4953 openbaer Lees: openbaert. eindnoot4967 die In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot4973 in In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot4987 gbeualt Lees: gheualt. eindnoot5033 D Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot5062 geformeerc Lees: geformeert. eindnoot5081 D Lombarde, 2 regels hoog (01-02), zonder representant. eindnoot5129 ghesieu Lees: ghesien. eindnoot5341 beroert In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot5362 dingden Lees: dinghen. eindnoot5391 achiende Lees: achtiende. eindnoot5392 D Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot5479 onderwijien Lees: onderwijlen. eindnoot5498 R Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot5531 aiso Lees: also. eindnoot5581 leueutliker Lees: leuentliker. eindnoot5609 D Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot5625 resolneert Lees: resolueert. eindnoot5673 ende Lees een. eindnoot5696 T Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant. eindnoot5700 nae In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot5722 verbolginge Lees: veruolginge? eindnoot5756 beqnaem Lees: bequaem. eindnoot5875 welcken Lees: wercken? eindnoot5883 G Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot5943 indeu Lees: inden. eindnoot5980 meuigerhande Lees: menigerhande. eindnoot6014 W Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot6120 staen Lees: slaen. eindnoot6125 vuchtichden Lees: vuchticheden. eindnoot6184 sondelinger Lees: sonderlinger. eindnoot6190 D Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot6197 ditwijle Lees: dicwijle. eindnoot6200 verwanderlt Lees: verwandelt. eindnoot6201 conpexi Lees: conplexi.

Vorige Volgende

Boek 3