Geen letterheren

Uit de voorgeschiedenis van de vijftigers

De rel

De geruchtmakende voorvallen op de dichteravond van 5 november in wat toen nog de gehoorzaal was, een ruimte achteraan, links van de ingang, straatzijde,^* maakte Elburg als toehoorder en toeschouwer mee. Die voorvallen zijn bekend. Tussen alle desbetreffende, onsamenhangende verhalen geeft alleen het Cobra-boek van Willemijn Stokvis er de juiste toedracht van weer.

Lucebert poneert in een opgewekte, niet erg diepgravende inleiding dat de Cobra-dichters de eerste naaktlopers in de literatuur zijn; en ik meende Gerrit Kouwenaar daarbij een tersluikse blik op zijn broekspijpen te zien slaan. De bewering lijkt wél in tegenspraak tot Luceberts befaamde kenschetsing van de eigen persoonlijkheid: ‘dichter die zich dik kleedt opdat het zweet der vervoering niet uitbreekt’... maar grote dichters kunnen zich grote vrijheden veroorloven. Vooral wanneer ze nog hartverwarmend jong zijn.

Christian Dotremont, die onder andere gedichten van de Parijse makker Jaguer zou lezen, hield zich - als bekend - niet aan zijn afspraak. Met de hautaine minachting van de francofone wereldburger voor dit zootje boerenkaaskoppen begon hij een lange, saaie uiteenzetting.^* ‘Zoals archeologen in de Sovjetunie in het heetst

* Een ruimte die, meen ik me te herinneren, naar de eisen van de tijd was betimmerd met berkehouten multiplexplaten (het kan ook zijn dat de naam van de betrokken binnenhuisarchitect Berkovitch heeft geluid), waarvan de rechter benedenhoeken iets naar voren waren gebracht en daarna weer afgevlakt, zodat er een ‘uit het materiaal voortkomende’ decoratieve factuur was verkregen. Ook viel er, denk ik, boven de uitgangsdeur een twaalftal in een cirkel opgestelde lichtjes waar te nemen, waarbinnen twee wijzers met een lampje in top de tijd probeerden aan te geven. Nostalgie.
Een aantal jaren later zouden de Cobraïsten Constant, nu als spatiaalcolorist, en Appel, als wandschilder en glazenier, op het interieur van het Stedelijk Museum worden losgelaten.

* Tientje Louw, door Lambiek Berends in de Volkskrant (17 december 1982) opgevoerd als ‘T., getrouwd met een van de randfiguren van de beweging’ (bedoeld zijn Gerrit Kouwenaar en Cobra), noemt jaren later secretaris Dotremont, alias Monsieur Cobra, ‘een Belg die zich schrijver waant, een heel vervelende man, die van de Cobra-beweging een sterfhuis van bolle theorieën zou hebben gemaakt als de anderen niet gewoon waren blijven schilderen’. Dit alles in ‘Geen goed schilderij zonder grote pret’, bespreking van een Cobra-tentoonstelling in het Musée d'Art Moderne te Parijs.
Lambiek Berends voegt aan Tientjes mening toe: ‘... het waren wèl de schilders die na dertig jaar kwamen bovendrijven. De rest, de dichters [...], de schrijvers [...], heeft de gang van zaken niet wezenlijk beïnvloed.’ Afgezien van de wat kurkige beeldspraak: de Nederlandse dichtkunst hebben ze toch wél een beetje beïnvloed, lijkt het.
Christian Dotremont stierf op 20 augustus 1979 aan de tuberculose waaraan hij sedert 1951 leed en die hem vooral in de laatste jaren van zijn leven het werken bemoeilijkte. In 1978 had hij de Parijse uitgever Jean-Michel Place, die de herdruk van de ooit verschenen afleveringen van Cobra voor zijn rekening nam, opdracht gegeven elke ‘collaborateur et ami’ een exemplaar van het boek toe te sturen. In de begeleidende brief van de uitgever - 17 maart 1981 - wordt Dotremont ‘l'inventeur de Cobra’ genoemd. Deze eretitel kunnen we de voor het overige op creatief gebied niet verbluffend inventieve scribent en kalligraaf Dotremont gunnen. Zijn woordspelen zijn, bij mijn weten, in tegenstelling tot heel wat andere Franstalige teksten, niet van invloed geweest op het werk van de schrijvende Nederlandse groepsgenoten.
Over Dotremonts talenten wordt in het eigen land niet gering gedacht. In het Cobra-hoofdstuk van de catalogus bij de tentoonstelling België-Nederland in Brussel (zomer 1980) beweert kunsthistorica Danielle Gillemon dat het aan de Belgen Alechinsky en Dotremont is te danken dat de beweging tot in onze tijd weerklank wekt. ‘Noch Corneille, noch Appel,’ vaart ze uit, ‘komt deze eer toe, verstard als ze zijn in hun oude grimassen, gekluisterd aan figuratie die hun niet toebehoort, zij die onder hun onbenullige laag schmink en met een postcobrajaanse schijnheiligheid het recht niet hebben ons te herinneren aan het kortstondige maar zo verfrissende avontuur...’ Een wat belligerente toon die mevrouw Gillemon klaarblijkelijk vindt passen bij de aanleiding van de betreffende tentoonstelling: honderdvijftig jaar Belgische onafhankelijkheid. Deze tirade wordt geciteerd door Lily van Ginneken in de Volkskrant van 21 mei 1980.

[p. 161]

van de koude oorlog doorgaan met het opgraven van onbekende oude beschavingen in de Russische bodem, zo moeten ook wij...’ Nijhoff die roepend de bekende weg wilde weten en Lucebert die in naam van ‘de communistische partijdiscipline’ dacht in te grijpen, wat al helemaal nergens op sloeg. En meerdere kreten, vooral in de nabijheid van Elburg waar de links-radicale draaikont en gereputeerde mythomaan Leo Klatser (die ik door boze tongen in later jaren weleens ‘de dorpsidioot van de vijftigers’ heb horen noemen omdat hij zich zonder zelf met aanwijsbare talenten te zijn begiftigd bij voorkeur in hun kring ophield) in een dik Amsterdams Frans riep dat dit geen manier was omdat er massa's eenvoudige arbeiders aanwezig waren die geen Frans verstonden. Alweer een van zijn onmiddellijk falsifieerbare beweringen, want de artistieke beau-monde was aanwezig, maar de drempels van een kunsttempel waren tot op dat tijdstip zelfs in het rode Mokum meters te hoog voor Jan - de echte - met de Pet. Misschien - achteraf bekeken - heeft datzelfde nieuwsgierigmakende Cobraschandaal daar een begin van verandering in veroorzaakt.

Toch scheen het dat vooral Klatsers agitatorisch bebulkte verwijten enige indruk op Dotremonts progressieve geweten sorteerden, want hij schakelde over op een oorverscheurend Vlaams. Hetgeen de Franse schilder Doucet, die ‘en brosse’ gekapt en knokbereid schuins achter de redenaar stond opgesteld, schamper deed uitroepen: ‘Oui, en allemand!’ Waarmee hij toonde bij benadering niet te beseffen in welk of wat voor land hij zijn schilderijen aan de wand had gehangen. Het handgemeen dat na nog enkele interrupties ontstond, zou onder elke andere omstandigheid koren op de molen van de steeds bokslustige Elburg zijn geweest, maar net niet op deze avond.^* Wiens tegenstander was hij, bovendien, wiens medestander? Hij baande zich een weg door het gedoe en ging naar huis.

* Een fraai beeld van de verwarring geeft Eugène Brands, geciteerd door Hans van Straten in Het Vrije Volk van 1 februari 1964. ‘We zaten naast Jan Elburg, die was opeens weg. Hij was nogal driftig en zijn vrouw begon ook al te roepen van “Niet vechten Jan!” Maar Jan was al evenmin aan het vechten, hij had zich alleen gebukt om zijn veter vast te maken.’ Dit is een gebeurtenis die zich niet precies zo afspeelde en óók niet op de poëzieavond maar in de gespannen sfeer van de expositievoorbereidingen.

[p. 162]

De algehele chaos was zonder precedent in het toch niet zeer makke hoofdstedelijke kunstleven. Omdat Sandberg, de grote promotor van Cobra, toevallig die avond eventjes niet aanwezig was, mochten de zachtaardige conservator Jaffé en Sandbergs pleegdochter Paula Augustin de zaak zien te redden. Nadat Constant Lucebert (volgens diens brief, 81-111-16) nog had toegesist: ‘en nu zal je nooit meer ergens mee mogen doen,’ gingen de overgeschoten Nederlandse experimentele auteurs ook maar naar huis om in gemeenschappelijk overleg het bedorven optreden te evalueren. Samen met een drietal van de schilders dat danig van Dotremonts ‘soviétique’ overstuur was geraakt, zonden zij een communiqué aan de pers dat alleen door De Telegraaf werd overgenomen. Zij verklaarden zich (níet tegen de tendens van het door Dotremont voorgelezen stuk, zoals Willemijn Stokvis het interpreteert) ‘tegen het voorlezen van een stuk met deze tendens in een welwillend afgestaan openbaar gebouw’. Een prima machiavellistische draai waaraan de journalistieke training van Gerrit Kouwenaar niet vreemd zal zijn geweest.

De berichtgeving over het gebeurde in de dagbladen van maandag 7 november vormde een vuurwerk van schamperheid, verontwaardiging, verdachtmaking. De kroon spant voor mij De Waarheid die, om zich in te dekken tegen de kop ‘Communistische rel’ in de Volkskrant, onder het vette bovenschrift ‘Trotskistische rel in Stedelijk Museum’ schrijft over ‘een onverkwikkelij-

[p. 163]

Stalinistische reactie op de rel in het Stedelijk Museum en verklaring van de uit Cobra getreden dichters en schilders.

[p. 164]

ke ruzie kennelijk geprovoceerd door als Trotskistisch en aanhangers van De Vlam bekend staande lieden,^* bijgestaan door andere reactionaire elementen, waaronder de dichter Nijhof’. En: ‘Onder de herrieschoppers werden verschillende Vlam-aanhangers opgemerkt w.o. een zekere Leo Klatser.’ De verslaggever van de De Waarheid moet beslist door een dronkemansbril hebben gekeken want die ‘verschillende aanhangers’ bestond uit die ene. Nee, de ‘meerdere’ kwamen de dinsdag daarop bij Elburg aan de Herengracht aan de deur: de schrijver Jef Last met, als gedienstige schaduw, voornoemde Leo Klatser, om bijval te vinden voor het stuk dat Last in weekblad De Vlam van 12 november zou plaatsen: ‘Communisten experimenteren ten koste van jonge kunstenaars.’ Ik kan niet bevroeden welke smakelijke inside-informatie de slippendrager de meester in het vooruitzicht had gesteld, maar deze schrok danig toen Elburg hem, om van het gezeur af te zijn, te verstaan gaf dat hij het leugenachtige verslag in De Waarheid als een waarheidsgetrouwe visie op de gebeurtenissen beschouwde. Met een gezichtsuitdrukking alsof hij elk moment een liquiderende dolkstoot te verwachten had,

* Het links-progressieve, door de Communistische Partij als trotskistisch gedoodverfde weekblad De Vlam, voortzetting van het illegaal verschenen De Vonk (opgericht 1940). Redacteuren waren onder meer Henriëtte Roland Holst, Jef Last, P.J. Meertens en Lies van Weezel. Curieus is een helaas ongedateerd knipsel - ik schat het, gezien aan de achterzijde vermelde politieke feiten, op stammend uit eind februari 1950 - van een artikel uit De Vlam naar aanleiding van het op handen zijnde Schrijversbal in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Het is geschreven door Bert Schierbeek, met een tweetal illustraties van L.B. (= Lucebert). Een krappe vier maanden na Luceberts kreet over ‘de communistische partijdiscipline’ en Schierbeeks nog eens beklemtoonde afkeer van politiek. Jef Last had elders bij de experimentelen met méér succes gelobbyd.

[p. 165]

Anticommunistische en anti-sovjethetze in de pers naar aanleiding van de Cobra-tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum.

[p. 166]

begaf de linkse romancier zich, achteruitlopend, naar de kamerdeur en was in een ommezien de gang uit en de trappen af. Verder nooit Last gehad, uit deze hoek. Wel van Handelsblad en Parool; die hadden zo hun eigen methodes.^*

* Niet alleen de publiciteit van de schilders was met het schandaal gediend, ook de namen van voorheen alleen in beperkte kring bekende jonge dichters werden via de pers gemeengoed. Zelfs de legendarische ‘Kleine Krant’, de satirische achterzijde van De Groene Amsterdammer, weet op 19 november 1949 te melden dat het maandblad Mandril en het weekblad Pin up tot een tweewekelijks te verschijnen fusie zijn gekomen onder de naam Pindril. ‘De heer Kouwenaar van de Experimentele Groep is voor het hoofdredacteurschap aangezocht.’ Een magazine met foto's van schaarsgeklede apen dus. Zwakke naklank van Luceberts karakteristiek van de experimentelen als naaktlopers?
Ook heel mooi maakt H.L. (Harry) Prenen het in Elsevier van 19 november 1949 met een rijmkritiek op de Cobramanifestatie waarin hij citaten uit Elburgs Fragmenten en woorden uit Kouwenaars gedicht Bessie Smith met zinsneden van eigen vinding samenhusselt en aan Lucebert toeschrijft. Dat gaat aldus:

... Een heer kwam op mij toe
En sprak: ‘Ik zoek nog steeds het waar is wat en hoe,
Ik wou ik zijn en hij. Ik zak wat op mijn doedel
En dans een wals met mij, uiverpioenpaspoedel,
Die door de melkweg springt tot in de kinderbox
Dwars door het waterwoud, de neger-niger-nox.
Trombone met een pet proest in het priemgetal,
Een kreukelhoofd van goud is morgen het heelal.’ -
Dit is de taal van 't bos. Zo huppelt hot en her
Tak-uit, tak-in, tak-om: de dichter Lucebert.

Waarbij opgemerkt mag worden dat, getuige het slotrijm, de naam Loetjsebert door vreemdelingen in het experimenteel Jeruzalem toen al met een ‘èr’ op het einde werd uitgesproken.

[p. 167]

En Klatser, maar vooral zijn gastvrije vrouw Gientje, was tot op zekere hoogte hebbelijk, als je zijn politieke meningen en zijn volstrekt leugenachtige verhalen langs je koude kleren liet afglijden.

Na alle publiciteit vond wat er restte aan schilders binnen de Experimentele Groep het óók nodig om met een verklaring te komen. Constant zal de schrijfmachine wel hebben bespeeld want het was alweer Lucebert die het allemaal fout had gedaan. ‘En,’ verklaarden zij met de meeste nadruk: ‘Bert Schierbeek had nooit tot de Groep behoord maar was louter als gast opgetreden.’ Nou moe, dacht Jan Elburg, toen hij het las.^*

* Hoewel Wolvecamp aanvankelijk bij de door Dotremont ontstelde weglopers behoort, keert hij terug en wordt in het persbericht van de groep genoemd: ‘De heer Wolvekamp [let op de “k” - Elburg] die verkeerd was ingelicht en inmiddels op zijn besluit is teruggekomen.’ Inderdaad blijft hij tot het einde toe lid van de voortaan vierkoppige, geen schrijvers meer tellende Experimentele Groep in Holland. Hoewel Karel Levisson in een catalogus, Theo Wolvecamp, De Kunstzaal, Hengelo, 1984/85, vijfendertig jaar later nog eens extra onderstreept dat de ‘op marxistische maatschappijanalyse steunende verwachtingen, vooral verwoord door Constant Nieuwenhuys, ten aanzien van de fundamentele maatschappelijke veranderingen waartoe de nieuwe kunst zou bijdragen voor Wolvecamp nooit zozeer als oriëntatiepunten hebben gediend’.
Deze bekentenis lezend mag men constateren dat Wolvecamp, naar de door Constant aangevoerde groep terugkerend, opnieuw aan het foute adres was en we blijven gissen naar de aard van de ‘verkeerde inlichtingen’ die in het groepscommuniqué van november 1949 worden gesignaleerd.
Sedert de tweedeling lijkt de Experimentele Groep in Holland inderdaad niet meer dan een belangenclub van de meest publicitair gerichte schilders geworden, waarin geen adequate plaats meer is voor de voormalige schrijvers-leden. Toch blijft de samenwerking tussen schilders en schrijvers die eenmaal ‘de beet van Cobra’ hebben gevoeld ook in de direct daaropvolgende jaren doorgaan.

[p. 168]

Ter compensatie traden Lucebert en Schierbeek in hetzelfde zaaltje in het Stedelijk nog een keer op, zaterdagavond 19 november. Parool-journalist H.A. Gomperts, de latere hoogleraar, vond het in een piepklein berichtje ‘overjarig avantgardisme’ en schreef geringschattend over ‘de dadaïstische versjes’ van Lucebert. Een paar jaar later zou hij in zijn artikelen Lucebert als het enige grote talent van de vijftigers opvoeren.

Maar de vijftigers - niks politiek: vriendschap, mentaliteit, belangengemeenschap gedurende een krap tiental onvergetelijke, feestelijke jaren - dat is een andere geschiedenis.

‘Die hele experimentele groep had toch iets van pietje bel en de rebellenklup,’ vindt Lucebert, dik dertig jaren later, en zijn vrienden-dichters zijn het daarmee eens. Maar ook dit Pietje Bel-verhaal moest eenmaal opgeschreven worden.