Geen letterheren

Uit de voorgeschiedenis van de vijftigers

[p. 169]

Rechtzetting

Rechtzetting van onjuistheden tijdens het werk aan Geen letterheren in enkele werken van literairhistorische aard aangetroffen. Op volledigheid wordt geen aanspraak gemaakt.

Haarlem, april 1987

Jan G. Elburg

Bakker, Siem, Het literaire tijdschrift Het woord, proefschrift. (Nijmegen, 1986)

blz. 34 Serenade voor Lena, de eerste dichtbundel van Jan Elburg [...] al in 1937 geschreven. Elburg schreef zijn eerste, níet in deze bundel opgenomen gedichten omstreeks dat jaar.

In 1943 verscheen dan toch de clandestiene bundel Serenade voor Lena: In de ter gelegenheid van de reizende tentoonstelling van Elburgs beeldend werk in de zomer van 1986 door Wil Heins samengestelde biobibliografie wordt als verschijningsjaar van de clandestien gepubliceerde eerste druk van Serenade voor Lena 1942 vermeld. Siem Bakkers proefschrift noemt, op gezag van Dirk de Jong (Het vrije boek in onvrije tijd), het jaar 1943.

In Elburgs bezit is een door hem in scherts-middelnederlands gestelde brief aan Koos Schuur - ‘aenden Verbanne Coninc’ - waarin hij deze, die wil weten

[p. 170]

waarom hem nog geen exemplaar van het betreffende uitgaafje is toegestuurd, uitlegt dat hij zelfs Leny Delsen, naamgeefster van de bundel, nog geen exemplaar heeft overhandigd. De brief is in de aanhef gedateerd ‘opten xii November van 't iii krygsjaere’ en aan het eind nog eens ‘xii van November van 't iii oorlogsjaere’. Het derde oorlogsjaar kan niet anders betekenen dan 1942. De hier vermelde datum van 12 november van dat jaar maakt aannemelijk dat De Jong zijn Serenade pas aanvang 1943 heeft gekregen.

Om de verwarring te vergroten: een ongedateerd knipsel, maar zéker van voor Dirk de Jongs publikatie in 1958, bespreking in Het Parool door M.N. (= Max Nord) van de dan legaal verschenen Serenade voor Lena, noemt een derde jaartal van eerste uitgave. Nord, uit het kunstenaarsverzet voortgekomen scribent, spreekt over een clandestiene ‘editio princeps’ in de Astra Nigrareeks in... 1941. Hij vermaant daarbij streng: ‘waarom vermeldt de colophon dit niet?’

Bernlef (J.), Ga jij de klas maar uit! (Wolters-Noordhoff bv Groningen, 1969)

blz. 81 Pas in 1949 werd hij [Lucebert] door Gerrit Kouwenaar en Jan G. Elburg ontdekt. Moet zijn: 1948.

Borgers (G.) en overige redactie, Schrijversprentenboek De beweging van Vijftig. (Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum 's-Gravenhage, 1965)

blz. 10 1948. Winter: Gerrit Kouwenaar en Elburg ontdekken Lucebert als dichter. Al in de zomer van dat jaar ontdekte Kouwenaar Lucebert als dichter en stelde hij Elburg op de hoogte van zijn ontdekking.

blz. 17 1949. Februari: Ook Gerrit Kouwenaar en Lucebert maken nu deel uit van de Experimentele Groep. Gerrit Kouwenaar behoorde al in de zomer van 1948 tot die groep; hij had er eerder contact mee dan een van de andere dichters.

binnenzijde achterplat Foto: Henny Corneille. On-

[p. 171]

duidelijk. Moet zijn: Henny Riemens (vriendin van Corneille).

Campert (R.) en anderen, Boekje open. (De Boekerij, Baarn, 1963)

blz. 58 de Zeeuwse schipperszoon Jan Gommert Elburg. Onjuist: Elburg werd te Wemeldinge (Zeeland), aan wal, geboren uit Maria Martina Zuidweg en sluiswachter Rengert Johannes Elburg. Zijn grootvader van vaderskant was sluismeester (elders), zijn grootvader van moederszijde, inderdaad, (mossel)schipper. Schipperskleinzoon dus.

Fokkema (R.L.K.), Het komplot der Vijftigers. (De Bezige Bij, Amsterdam, 1979)

blz. 28 Hij [Sierksma] vat Reflex' opvattingen als volgt helder samen. Niet helemaal juist: het waren de opvattingen van Constant Nieuwenhuys, die het manifest in Reflex, 1 als enige en voluit ondertekent.

blz. 76 ... onder het pseudoniem Han Rengertsz ... Moet zijn Jan Rengertsz. Rengert is de voornaam van Elburgs vader.

blz. 90 Kouwenaar laat in 1941 het sonnettenbundeltje ‘Vroege Voorjaarsdag’ ... Onjuist: het bundeltje bevatte geen sonnetten. Kouwenaar heeft, voor zover mij bekend, tot nog toe één sonnet geschreven dat begint met Vervloekt sonnet, hangmat voor luie zielen.

blz. 91 Eind 1948 sluit Kouwenaar zich met Elburg en Lucebert aan bij de Experimentele Groep. In deze kring ontmoet het experimenteel dichterstrio Bert Schierbeek weer [...] Onjuist: Schierbeek publiceerde pas een jaar later ‘als gast’ in Cobra, 4. Hij nam aan geen enkele bijeenkomst van de Experimentele Groep deel.

diverse plaatsen Experimentele Groep Holland. De naam luidt: Experimentele Groep in Holland.

Kreytz (E.), Lezer-kijker. De samenwerking van schilders en dichters in de beweging van 50 (bibliografie).

[p. 172]

(Directeurscursus Openbare Bibliotheken, 's-Gravenhage, 1966-1967)

blz. iv Op 16 juli 1948 wordt de Nederlandse Experimentele Groep opgericht [...] Een maand later voegen Eugène Brands en de dichter Jan Elburg zich bij hen [...] Eind 1948-begin '49 worden de dichters Lucebert en Gerrit Kouwenaar ingeschreven [...] Moet zijn: Experimentele Groep in Holland. Kouwenaar legde het eerste contact met de Experimentele Groep in de zomer van 1948. Inschrijven werd niet gedaan.

Lodewick (H.J.M.F.), De Moor (W.A.M.) (fotobijschriften:) Bernlef (J.), Ik probeer mijn pen ... Atlas van de Nederlandse letterkunde. (Bert Bakker, Amsterdam, 1979¹)

blz. 194 Bijschrift foto 43: Op 16 juli 1948 werd de Experimentele Groep opgericht. De foto dateert niet uit de oprichtingstijd. Schilder/barkeeper Tjako Hansma, al spoedig uitgetreden, behoorde tot de oorspronkelijke groep. De hier aanwezige dichters traden later toe. Hoewel Lucebert ontbreekt, behoorde hij ook tot de groep.

idem In februari 1949 debuteerde Lucebert als dichter met zijn ‘Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia’. Aanvulling: in de tweede (laatste) aflevering van Reflex, orgaan van de Experimentele Groep in Holland.

Bijschrift foto 45 (zie blz. 195): ... voor de ingang, in zwarte jas, Lucebert... Aanvulling: links, door de knieën gezakt, met een schilderij in de hand, Bert Schierbeek. Achter Lucebert, met sigaret, Jan Elburg. Rechtsboven, Gerrit Kouwenaar.

blz. 196 Bijschrift foto 54: In 1949 zetten Constant, Kouwenaar, Lucebert, Schierbeek en Elburg een streep door de toenmalige lyriek. De man in het gezelschap van de Nederlandse schrijvers is niet Constant maar de Duitse graficus Karl-Otto Götz.

Stokvis (W.), Cobra. Geschiedenis, voorspel en betekenis van een beweging in de kunst van na de tweede wereldoorlog. (De Bezige Bij, Amsterdam, 1980²)

[p. 173]

blz. 47 In de agenda van de conferentie valt nog te lezen dat 31 oktober ‘L'exposition d'art contemporain avec participation des surréalistes révolutionnaires’ werd geopend. (Noot 1 hierbij, blz. 342:) Over deze tentoonstelling is mij verder niets bekend. Het valt aan te nemen dat op déze tentoonstelling de ‘Stopfles met het verknipte werk van André Gide’ te zien is geweest waarvan ook sprake is op blz. 68 en op de bladzijden i en j van het aanhangsel.

blz. 58 (bijschrift foto) Corneille in zijn atelier aan de Prinsengracht. Amsterdam 1949. Moet zijn: Nieuwe Prinsengracht (vergelijk het redactieadres in Cobra, 4).

blz. 87 Ook is er een brief [...] die hij waarschijnlijk februari 1949 aan de journalist Jan Vrijman schreef in reactie op diens artikeltje over Reflex in het Nederlandse communistische blad De Waarheid van 23 oktober 1948. De journalist Jan Hulsebos ging zich - bij mijn weten - pas Vrijman noemen - als romanschrijver en cineast - ná zijn afscheid van De Waarheid. Constant meent dan ook - vraaggesprek 1981 - dat zijn brief een antwoord is op een particulier schrijven van Vrijman.

blz. 114 Ook een vreemdsoortig ‘objet’ van Corneille kreeg daarin een plaats, terwijl daarnaast een fles moet hebben gestaan met in snippers geknipt werk van André Gide. (Noot 9 hierbij, op blz. 350:) Mededeling Corneille. Corneille vergist zich; een foto van de Dichterkooi op blz. 116 laat duidelijk het vreemdsoortige ‘objet’ zien maar géén fles. Al een half jaar voordien had de Experimentele Groep zich tégen dit (‘negatieve’) kunstwerk, van de hand van Dotremont, uitgesproken. Wat Corneilles ‘objet’ zo ‘vreemdsoortig’ maakt tussen de andere toch ook nogal schokkende kunstwerken, is waarschijnlijk de non-figuratieve aard van het ding. Eugène Brands' non-figuratieve olieverven stonden, op deze tentoonstelling, aan hevige kritiek van de zijde van de overige exposanten bloot.

blz. 115 Ontbreekt de vermelding dat ook de filosoofcriticus Hans Redeker en de dichter Lucebert bij de opening het woord voerden.

[p. 174]

blz. 123 Zij verklaarden tevens dat zij het met de tendens van het door Dotremont voorgelezen stuk niet eens waren. Onjuist: zij verklaarden - met een voorzichtige slag om de arm - (zie stukje uit De Telegraaf, Aanhangsel, blz. x) dat het zó niet in een welwillend afgestane openbare ruimte had moeten worden gezegd.

passim Op verscheidene plaatsen wordt gerefereerd aan papieren die zich in Constants archief (kast) zouden bevinden. De meeste van deze papieren werden daar in 1981 door mij niet meer aangetroffen. Er hebben in de loop van de jaren méér belangstellenden dan Stokvis en Elburg inzage in het oude Cobra-archief gekregen, en het valt te vrezen dat Constant, die zulke bezoeken aan zijn atelier best genoeglijk vindt en de gewoonte heeft al vroeg een fles Luxemburgse wijn open te trekken, als gevolg van de gezelligheid minder scherp toeziet op de aard van de papieren die bezoekers bij het afscheid in hun tassen bergen.

Stokvis, Willemijn, Lucebert, reeks literaire leesbundels, Uniepers, Amsterdam, 1984

blz. 12 [...] de grote tentoonselling van de Cobrabeweging [...] in november 1948 [...] Moet zijn: 1949.

blz. 14 [...] een grote kooi [...] daarin [...] losse kreten van de Nederlandse experimentele dichters en enkele buitenlandse collega's [...] ook een citaat van Lenin. Er was geen citaat van Lenin in deze Dichterkooi, noch enige losse kreet van een buitenlandse schrijver.

blz. 24 Jan C. Elburg. Moet zijn: Jan G. Elburg.

blz. 35[...] de bekende Trotskistische familie Pelchrom. Moet zijn: Pelgrom.

blz. 37 Kouwenaar [...] bracht hem onmiddellijk in contact met Jan Elburg, Bert Schierbeek en Koos Schuur. De kennismaking met Bert Schierbeek was later en ging buiten Kouwenaar om, terwijl van een kennismaking met Schuur niets bekend is.

[...] ‘dit is de keizer der dichters’. Nooit door Kouwenaar gezegd; de naam ‘Keizer der Vijftigers’ ontstond later.

blz. 58 Jan C. Elburg. Moet zijn: Jan G. Elburg.