Van smeinscen lede

Een middelnederlands geneeskundig geschrift. Zijn betekenis in het raam van de medische literatuur der dertiende eeuw

[p. t.o. 84]

[p. 85]

Zevende hoofdstuk
De tekst met glossarium en noten

Proloog

Alle die willen wesen vroet⁺⁺
Hoe elc meinsce leuen moet
Die ghesont wille bliue,
Besie wel wat ic hier scriue,
Want ic ne doere toe no af
Anders dant aristotiles gaf,⁺
Ende zendet met groter eeren⁺
Alexanders, zinen heere.⁺
Hier zo muechdi vroetscip leren,⁺
Eist dat ghire v toe wilt keren,⁺
Ende daer omme doen onderzouc,
Als ons orcont desen bouc
Daer ic v of doe beghin.

+ vv. 1-26: De proloog werd door schr. uit eigen inspiratie gedicht; vv. 1-13 kondigen een hygiënische verhandeling aan; schr. heeft ze geput uit een (pseudo) aristotelisch geschrift door de griekse wijsgeer aan zijn leerling, koning Alexander van Makedonië, opgedragen. In vv. 20-27 roemt hij opnieuw Aristoteles als de grootste philosoof; vv. 25-26 zijn de inzet van het anatomisch gedeelte dat 1304 verzen op de 2028 bedraagt. Van Smeinscen Lede, v. 26, kan gelden als de titel voor het gehele gedicht, ofschoon er een obstetrisch en een hygiënisch gedeelte aan toegevoegd zijn. Vv. 14-19 zijn een aanroeping tot God, Maria en de heiligen; een ontboezeming tot de hemel en een andere ter eer van de grootste bioloog der Oudheid, zijn de captatio benevolentiae van veel middelnederlandse schrijvers.

+ v. 1: vroet wesen, op de hoogte zijn, wijsdenkend zijn.

+ v. 6: Aristotiles, deze spelling wordt over heel het ms. gevolgd; overigens ook bij de meeste middeleeuwse auteurs.

+ v. 7: zendet, zond het; met groter eren, met eer, als een huldeblijk.

+ v. 8: zinen heere, zijn vorst, zijn beschermer.

+ v. 9: vroetscip, wijsheid, wetenschap.

+ v. 10: eist, indien; keren, met belangstelling op toeleggen.

[p. 86]

 

Nu biddic gode meer no min,

15

Ende zire moeder vut vercoren,

 

Ende alle gods heligen te voren,⁺

 

Datsi mi minen zin verlichten,

 

Also dat ic moete gedichten⁺

 

Dat gods eere moete zijn.⁺

20

Eer desen bouc nemet fijn,⁺

 

Suldi uele vroetscap horen,⁺

 

Die aristotiles brinct te uoren,

 

Die de vroetste was, zonder blijf.⁺

 

Die oit van moeder ontfinc lijf.⁺

25

Hier willic te deser stede

 

Beghinnen van smeinscen lede.

+ v. 16: te voren, daarenboven.

+ v. 18: also, daar, dewijl.

+ v. 19: dat, staat voor dat het;; met deze betekenis komt het woord veelvuldig in het ms. voor.

+ v. 20: nemet fijn, ten eind is.

+ v. 21: vroetscap, cfr. v. 9 vroetscip.

+ v. 23: zonder blijf, zonder twijfel.

+ v. 24: lijf, leven.

Eerste deel

Aristotiles doet uerstaen,⁺
Die vroet clerc was zonder waen,
Dattie meinscelike leden
Gemaect zijn ende gezet mede,⁺
Na dordonnancie groot ende clene⁺
Vander werelt al gemene;
Bedi heetmen in griexer tale⁺
Die minder werelt al gemene.⁺
Dese maecte, nader scrifture,⁺

+ v. 27: vroet clerc, knap geleerde.

+ v. 30: geschapen en verenigd zijn.

+ v. 31: na dordonnancie, volgens het algemeen plan.

+ v. 33: bedi, derhalve: men, hier moest mens staan; Th N homo.

+ v. 34: die minder werelt; de tegenstelling mikrokosmos (de mens) en makrokosmos (heel de geschapen wereld) is een zeer oud begrip; het stamt van de ionische natuurphilosofen, o.m. van Anaximenes.

+ v. 35: scrifture, de H. Schrift, de Bijbel.

[p. 87]

 

God naer alle creature⁺

 

Vp den vruidach, uander aerde.⁺

 

Bedi spreict van groter waerde⁺

 

Die wijse aristotiles,

40

Dat als die meinsce geboren es,

 

Gaet hi vp handen ende vp uoete,

 

Dan comt de iuecht met goeder moete,⁺

 

Diene up ende neder recht.⁺

 

Als het comt ter ouden echt,⁺

45

So cromt hi ter aerden waert;

 

Daer orcont hi ende openbaert

 

Datti van aerden es genomen,

 

Ende hi weder daer toe moet comen.

Dat hooft, spreict aristotiles,
Vanden mensce dat gemaect es,
Dat hersenbeckin van harden beene;⁺
Daer gaen in uele naden cleene,
Ende meest int hooft vanden man.
Maer vanden wiue, merct hier an,
Gaet waer I naet, na zijn orconden,⁺
Ooc heiftmen somwile vonden⁺
Hersenbeckin sonder naet;
Dat betekende, nu uerstaet,
Die maniere van langen liue.⁺
Na doude van manne ende van wiue,⁺

+ v. 36: naer, Th N post.

+ v. 37: vruidach, de zesde dag van de schepping volgens het verhaal van de Genesis; Th N die sexto; van der aerde, cfr. v. 47.

+ v. 38: van groter waerde, zeer terecht.

+ v. 42: met goeder moete, geleidelijk.

+ v. 43: diene, die hem.

+ v. 44: ouden, ouderdom; echt, naderhand.

+ v. 51: hersenbeckin, hersenpan, schedel.

+ v. 55: waer, voorwaar; Th N vero; of corrupt voor maer; na zijn orconden, volgens het getuigenis van Aristoteles.

+ v. 56: vonden, gevonden.

+ v. 59: line, leven; Th N hoc fuit signum etatis pergrandis; maniere, aanleg, toestand, bewijs

+ v. 60: Na doude, overeenkomstig de leeftijd.

[p. 88]

 

Dicke ende hart des, gelooft,⁺

 

Dat hersenbeckin vp thooft.

 

Die kinderen van cleenre oude

 

Hebbe bouen open de moude⁺

65

Eer si rechte spreken beghinnen.

 

Thersenbeckin heuet binnen

 

Drie camerkine, als wijt horen:⁺

 

Ene bachten ende ene voren,⁺

 

Ende inde middenwaerden ene.

70

Die voorste heift de macht allene⁺

 

Die zoe mach int gepeins uisieren⁺

 

Saken van vele manieren;

 

Die middelste heift de cracht,⁺

 

Datsoe de verstannesse wacht;⁺

75

Die derde die bachten staet,

 

Es die gedinkenesse ontfaet.⁺

 

Dus eist dattie vorste ontfaet,⁺

 

Die middelste besteet den raet,⁺

 

Dachterste onthoudet al.

80

Als een heift zulc ongeual,⁺

 

Datti int vorhooft wert dorwont,

 

Hi verlieset in corter stont

+ v. 61: des, corrupt voor es.

+ v. 64: moude, schedeldak, fontanel; hebbe, de slot-n ontbreekt.

+ v. 67: camerkine, slaat op de holten binnen de hersenen, want de hersenpan bezit geen kamers. Wel vertoont de schedelbasis drie groeven die elk met de drie hersendelen waarin de camerkine liggen min of meer overeenstemmen. Schr. houdt de begrippen hersenbeckin en hersenen niet goed uiteen. Dat bij hem verwarring heerst, blijkt uit de volgende verzen waar hij de localisatie van de verschillende functies in de hersenen behandelt en die hij onderbrengt in de camerkine van het hersenbeckin. Dezelfde verwarring vindt men bij Th N en Th B weer.

+ v. 68: bachten, van achteren; zie het huidig westvlaams.

+ v. 70: macht, Th N virtus, d.i. eigenschap.

+ v. 71: gepeins, gedachte, verbeelding, bewustzijn; Th N in prima formatur virtus fantastica vel ymaginaria; visieren, bevroeden, bezinnen; die zoe, zodat zij; cfr. dat van v. 74.

+ v. 73: cracht, eigenschap, cfr. macht in v. 70.

+ v. 74: verstannesse, Th N virtus intellectualis, denkvermogen, rede; wacht, waarneemt, bedient.

+ v. 76: es, is het; gedinkenisse, geheugen, Th N virtus memorialis.

+ v. 77: dus, aldus; eist, is het; ontfaet, concipieert.

+ v. 78: raet, plan, onverleg; bestaet, van bestaden, aanwenden.

+ v. 80: een, iemand.

[p. 89]

 

Van gepeinse dat uisieren;⁺

 

Wart hij in eniger manieren

85

Dur slegen bachten, hi verliest dan⁺

 

Datti onthouden niene can.

 

Die hooft zwere machmen dus genesen;⁺

 

Eist vander zonnen, houti an desen:

 

Met rosen watre zoutstuut dwaen⁺

90

Ende saluent met polioene zaen,⁺

 

Ende ganc inde scade zitten⁺

 

Daert een deel wait, buuter hitten,

 

Ende coele dijn hooft met stale;⁺

 

Sweert van coude, merct wale,⁺

95

Dwaet met warmen watre lange,

 

Ende salvent met galange,⁺

 

Ende met dielte ende met galigaen,⁺

 

Ende suwer lange, dus salt vergaen.⁺

 

Sweret bi naturen of van pinen,⁺

100

Eit dickenter, het zal verdwinen,⁺

 

Met waermen watre zoutuut dwaen,⁺

 

Elx daechs ene musscate ontfaen,⁺

 

Garoffels nagel ter nesen hout,⁺

 

Ende slaept genouch, dats dijn behout.

+ v. 83: van gepeinse dat visieren, het vormen van de gedachte, het bewustzijn.

+ v. 85: dur slegen, in die mate geslagen dat er een wonde ontstaat die door het been heen verloopt.

+ v. 87: hooft zwere, hoofdpijn, hoofdbezwaren, Th N capitis dolor; dus, op die wijze.

+ v. 89: dwaen, bevochtigen, afwissen.

+ v. 90: polioene, Th N poplione, een plant, pulegium, vlooienkruid, in 't mnl. ook poleye geheten, werd zeer vaak in zalven verwerkt.

+ v. 91: ganc, ga.

+ v. 93: stale, stalen of metalen voorwerp.

+ v. 94: sweert, doet het pijn.

+ v. 96: galange, welriekende wortel van marante galanga, werd in de bereiding van zalf vaak gebruikt.

+ v. 97: dielte, Th N dyaltea, medicinale plant, de malve; galigaen, synoniem van galange, cfr. v. 96.

+ v. 98: dus, op die wijze; vergaen, overgaan.

+ v. 99: bi naturen, Th N ex inanitione (in-geborenheid); pinen, uitputting door zware arbeid.

+ v. 100: dickenter, vaker.

+ v. 101: zoutuut dwaen, cfr. v. 89 zoutst uut dwaen.

+ v. 102: ontfaen, opeten, Th comedat unam muscatam.

+ v. 103: garoffel, kruidnagel; nesen, neus.

[p. 90]

105

Comt van roke vander mage,⁺

 

Nem laxatijk, dats gene zage;⁺

 

Comt van winde, hier na gome,⁺

 

Neimt vrucht vanden genieuer bome,

 

Ende wel gewreuen anijs;

110

Dits di best in alre wijs.⁺

 

Aristotiles die zeget,

 

Die hersin die int beckin leget,

 

Datsoe es van couden aerde,⁺

 

Gemaect van watre ende van aerden.

115

Galien seget ouer een,⁺

 

Datsoe gedeelt es in tween,

 

Ten luchteren enten rechter waert,

 

Ende datter ene line tussen vaert.⁺

 

Die hersine, die thooft heift inne,

120

Es gemaect van smeinsce beghinne;⁺

 

Die hersene heuet bloets min

 

Dan ienich let dattie mensce heift in,

 

Want mer geen bloet ne toghe;⁺

 

Hier bi es zoe een deel droghe,⁺

125

Ende zonder adren ne ghene.⁺

 

Die meinsce heeft mee hersene allene⁺

 

Van zire grote, dan iet dat leift;⁺

+ v. 105: roken vander magen, Th N ex ventositatibus.

+ v. 106: laxatijk: een of ander laxerend middeltje; zage, vertelseltje.

+ v. 107: hier na gome, let hier op.

+ v. 110: di = du, is datief.

+ v. 113: aerde, aard, natuur, op te vatten in de betekenis van een der vier hoofdeigenschappen der stof: koud, warm, vochtig, droog, volgens de leer der oude natuurphilosofen

+ v. 115: ouer een, daarenboven.

+ v. 118: line, scheidingsvoor.

+ v. 120: Th N natura ejus est natura eterna et coeva membris ceteris. Dit vers betekent derhalve: de hersenen zijn even oud als de andere organen, zij ontstonden van in den beginne, gelijk de andere organen van meet af aan in de vrucht ontstaan. De betekenis van het vers zou duidelijker geweest zijn als schr. ook de voorafgaande zin van Th N had vertaald: cerebrum autem non est superfluitas, neque est ex membris continuis. v. 120 is de neerslag van deze latijnse volzinnen.

+ v. 123: mer, men er.

+ v. 124: droghe, zie nota bij v. 113.

+ v. 125: ne ghene, geen ene.

+ v. 126: mee, meer.

+ v. 127: van zire grote, volgens zijn grootte, Th N secundum magnitudinem.

[p. 91]

 

Ooc leist men dattie man heift⁺

 

Meer hersenen dandie vrauwe.

130

Plunius scriuet, die getrauwe,⁺

 

Dat in alle hersenen zijn⁺

 

Some clene beinekin.

 

Aristotiles die zeget.

 

Dattie hersene begaen leget⁺

135

In II liesen; die biden bene

 

De starct es, ende mach allene

 

Gedogen datsoe es gewont;

 

Dan mach dander in gere stont.⁺

 

Plinius seit: wat diere so leuet⁺

140

Ende ni gene hersene heuet,

 

Dat het no weder nacht no dach

 

Altoos niet gerusten mach.⁺

Thaer es comen, seit nature,⁺
Van grouuer, warmer humure;
Thaer wast, alst bescreuen staet,⁺
Als hitte bouen nature gaet.⁺
Breken van spisen doet thaer uallen,⁺
Ende uele humueren met allen,⁺
Alst anden lasersten gesciet,⁺
Ende als men an de manne ziet;

+ v. 128-9: is een in de Oudheid algemeen geldende mening.

+ v. 130: Plunius, corrupte schrijfwijze voor Plinius, getrauwe, de betrouwbare.

+ v. 131-2: de aanwezigheid van been in de hersenen is een van Plinius' fantasieën, die in de Oudheid en de Middeleeuwen opgang maakten.

+ v. 134: begaen, omsingeld, omhuld.

+ v. 138: dan, dat en; mach, kan.

+ v. 139-142: nog een fantasie van Plinius.

+ v. 142: gerusten, rustig blijven, slapen.

+ v. 143: seit nature, zoals uit de natuur blijkt.

+ v. 145-6: deze twee verzen zeggen precies het tegenovergestelde van Th N, rarescunt autem ubi calor excedit naturae. Zou de schrijfwijze niet corrupt zijn voor waent, uit wanen, afnemen?

+ v. 146: hitte, zie nota bij v. 113.

+ v. 147: breken, gebrek aan.

+ v. 148: uele humueren, voor uule, Th N infectos humores.

+ v. 149: lasersten, melaatsen.

[p. 92]

 

Den wiuen vallet in genen doene,⁺

 

Entie geboren zijn spadoene,⁺

 

Noch ooc niement, vor dien dach

 

Datti wiues plegen mach;⁺

155

Dat doet der naturen coude,⁺

 

Die thaer houdet met gewoude.⁺

 

Aristotiles die zeghet,

 

Dat in couden lande leget⁺

 

Beede meinscen ende dieren

160

Hebben haer van heeter manieren,⁺

 

Ende dat stide, hart ende wit,⁺

 

Ende daer de landen zijn verhit⁺

 

Kersp ende bruun vintmense daer.⁺

 

Wat so leuet, ende uele heift haer,

165

Ende elc uogel van plumen groot,⁺

 

Es luxurieus vp zijn genoot.⁺

 

Niet dat leuet heift vp thooft

 

So uele haers, dies gelooft,

 

Als die meinsce, des heift noot⁺

170

Om der hersenen nattheit groot,⁺

 

Datse dat haer met gewoude⁺

+ v. 151: in genen doene, een thans nog in West-Vlaanderen in zwang zijnde zegswijze.

+ v. 152: spadoene, eunuch.

+ v. 154: wiues plegen, met vrouwen geslachtsverkeer hebben.

+ v. 155: coude, zie nota bij v. 113.

+ v. 156: die het haar met kracht weerhoudt.

+ v. 158: leget, wellicht omwille van het rijm, in plaats van levet; of in de betekenis van wonen.

+ v. 160: van heeter manieren, waarin zulks bestaat wordt in v. 161 verklaard.

+ v. 161: stide, sluik, Th N stratos, in dit vers moet is bijgedacht worden.

+ v. 162: daer, vermits.

+ v. 163: kersp, krullend, latijn crispus; se, mensen en dieren.

+ v. 165: van plume groot, van talrijke pluimen voorzien; het mnl. groot betekent vaak in groot getal aanwezig.

+ v. 166: Th N est multi coitus.

+ v. 169: des heift noot, die er nood aan heeft.

+ v. 170: de nattheit van de hersenen waar hier nadruk op gelegd wordt, staat schijnbaar in tegenspraak met wat over dit orgaan in vv. 120-5 gezegd wordt; maar anderzijds wordt de vochtige aard van de hersenen onderstreept in v. 114; nattheit wordt hier bedoeld als een der vier kwaliteiten waarmede de levende stof is voorzien en die haar natuur bepalen; het oog is nat en koud, en gal is warm en droog, de hersenen zijn vochtig, enz. Cfr. vv. 113 en 206-8.

+ v. 171: datse, zodat ze (d.i. de hersenen); gewoude, kracht.

[p. 93]

 

Bedecken van hitten ende van coude.⁺

 

Beneden der hersene, merct wale,⁺

 

Sone wordt negheen man cale.

175

Plinius scriuet, ouer waer,⁺

 

Dat dicwile wasset haer

 

An oude lieden als zi zijn doot;

 

Ende dit es een wonder groot.

Plinius scriuet ende bediet,
Dattie slaep nes anders niet
Dan in hem zeluen rusten van zinne.⁺
Kinder, zeget hi, van beghinne
Ne dromen in gheenre maniere,
Eer zij out zijn III iaer of IIII.
Aristotiles orcont
Dan men lieden in zulker stont⁺
Vonden heift diene droomde niet;⁺
Ende ooc vint men zomich diet⁺
Dat niene droomt, zine waren out;⁺
Ende daer na comt met gewout⁺
Iof de doot iof ziecheit vele:
Dit zijn der naturen spele.⁺

Vanden ogen heift plinius
In zinen bouc bescreuen dus,

+ v. 172: Bedecken van, beschutten tegen, Th N ut custodiant cerebrum a.

+ v. 173-4: Th N infra cerebrum non calvescit homo, beneden, lager dan de hersenen reiken.

+ v. 175-8: een pliniaanse fantasie die toch niet van elke grond ontbloot schijnt te zijn.

+ v. 181: Th N quam animi in media sui recessus.

+ v. 186: in zulker stont, nu en dan.

+ v. 187: vonden heeft, gevonden heeft.

+ v. 188: diet, lieden, Th N quidam.

+ v. 189: zine waren out, tenzij in hun ouderdom.

+ v. 190: met gewout, onafwendbaar.

+ v. 192: uit eigen inspiratie werd dit vers door schr. toegevoegd; een van de zeldzame keren dat zulks op gelukkige wijze geschiedt.

[p. 94]

195

Datsi zijn tedelste deel

 

Vanden lichame geheel,

 

Want bider claerheit die van hare geet

 

So maken zij tondersceet

 

Tusscen der doot ende tleuen.

200

Aristotiles heuet bescreuen⁺

 

Dat, bi naturen, des siens gewout⁺

 

Beede nat es ende cout;

 

Bedi de ziene, weit vorwaer,⁺

 

Es van watre dat claer

205

Ende cout ende nat es bi naturen;

 

Ende geen let, na der scrifturen,

 

Nes bi naturen cout ende nat

 

Dan die hersene, ende dat

 

Die ziene es voren int hooft,

210

Subtijl zere, dies gelooft;⁺

 

Aldat leuet es sculdich des⁺

 

Te besiene dat uor hem es.

 

Ene zenewe vanden ogen gaet

 

Toter eersenen, dat verstaet,

215

Entie es hol ende ne geene el:⁺

 

Daer vp leget hi, weetmen wel.⁺

 

Niet dat leuet van zire grote

 

Ne heuet dogen so na genote,⁺

+ v. 200-8: schr. heeft hier flink de tekst van Th ingekort; zijn uiteenzetting over de vochtige en koude natuur van het oog en de hersenen vertoont veel gapingen, weshalve de mnl. tekst zeer onduidelijk wordt. Th N geeft o.m. aan hoe het oog een voortzetting van het hersenweefsel is en hoe vliezen van dit laatste zich tot op het oog voortzetten. De mnl. tekst is daarvan een zeer schrale weergave.

+ v. 201: des siens gewout, de aard van het oog, Th B natura sensus visus. Th N heeft te dezer plaats een corrupte tekst, er staat intus in plaats van visus.

+ v. 203: ziene, heeft een verschillende betekenis naargelang van de volzin, oog, oogappel, hoornvlies, pupil, gezicht, gezichtsvermogen; hier oog.

+ v. 210: subtijl, vernuftig gebouwd.

+ v. 211: des, derhalve.

+ v. 215: dat de tractus opticus hol is, is weer een van de grote ketterijen uit de oude anatomie. Het staat ook zo in Th solus concavus est.

+ v. 216: Daer vp leget hi, te verklaren als: daardoor leeft (levet?) het oog en voedt het zich; staat in Th niet.

+ v. 218: so na genote, functioneel zo nauw met elkander verbonden.

[p. 95]

 

So na staende als de mensce doet:⁺

220

Als men dogen beede ondoet,

 

Hare beeder ziene gaet ene vaert;⁺

 

Die ziene heuet zulken aert,⁺⁺

 

Na des ghoens quade humuere⁺

 

Die hi heuet in zire nature,

225

Onzuuert hi daer hi vp ziet,

 

Als men an wiue te merken pliet⁺

 

Die de menstrua gedoget:⁺

 

Als men haer den spegel toget

 

Siet soere vp nerenstelike,⁺

230

Soe ontreintene inder gelike

 

Als offer ene rootheit in ware.

 

Groot twifel neimt de ziene dare⁺

 

Als men mach merken an hare allen

 

Die vanden groten euele uallen:⁺

235

Ondaenre ogen ne ziensi niet.⁺

 

Van tituse horic bediet,⁺

 

Die keiser die ihrsalem brac⁺

 

Enten ioden dede ongemac,⁺

 

Des nachts, als hi de ogen ondede,

240

Sach hi zo clare, des wonderlichede,

 

Als oft hadde gewesen dach.

 

Maer cortelike, daer hi lach,⁺

 

Cam hem ene demsterhede

+ v. 219: so na staende, zo dicht bij elkander staand.

+ v. 221: ziene, hier het zien. Th N una videndi via utriusque dirigitur.

+ v. 222: ziene, het oog.

+ v. 222-7: wordt best begrepen uit Th N: Visus secundum humorum maliciam quae in vidente est, inficit subjectam materiam adeo ut si mulier menstruata...

+ v. 223: Na des ghoens, volgens iedereens.

+ v. 226: pliet, pleegt.

+ v. 227: gedoget, uitstaat, onderhevig is, vertoont.

+ v. 229: nerenstelike, aanhoudend, met aandrang.

+ v. 232: grote radeloosheid grijpt het oog aan.

+ v. 234: groten euele, epilepsie; Th N morbus caducus.

+ v. 235: ondaenre ogen, met geopende ogen.

+ v. 236: horic bediet, hoor ik verhalen.

+ v. 237: brac, verwoestte.

+ v. 238: ongemac, rampspoed.

+ v. 242: cortelike, na korte wijl, Th N sed non mora.

[p. 96]

 

Diet hem benam daer ter stede.⁺

245

Sulc ziet verre, zulc onuerre,

 

Maer die zonne maket erre⁺

 

Alle de ogen, zonder waen.

 

An dogen mach men verstaen

 

Goedertierheit, ontfarmichede,

250

Hate, minne ende zeerichede.⁺

 

Van VII vellen, seit constantijn,⁺⁺

 

Dattie ogen gemaect zijn.

 

In die middewaerden staet

 

Die ziene diese alduere gaet;⁺

255

Die sine es zo claer

 

Ende zo subtijl, dats waer,⁺

 

Al es zoe vtermaeten clene,

 

Dat an hem zeluen al gemene⁺

 

Daerin bestiet; dies zidi vroet.⁺

260

Al cout dinc es den ogen goet.

Doghenleden, spreict aristotiles,
Ja datsi gemaect zijn dor des⁺
Datsi dogen van wat so leuet
Decken, als men noot heuet⁺
Ende rusten willen de creature,

+ v. 244: diet, die het.

+ v. 246: maket erre, brengt in de war, verblindt; Th N omnium oculi solis iubare retunduntur.

+ v. 250: zeerichede, droefheid.

+ v. 251: vellen, vliezen, rokken.

+ v. 251: Constantijn, Constantinus Africanus (2de helfst der 11de eeuw). Trad in de orde van Sint Benedictus te Monte Cassino, vertaalde medische geschriften uit het grieks en het arabisch; een van de glanspunten der medische school van Salerno; behoort tot de eerste medische encyclopedisten van de Middeleeuwen; zijn werken waren een bron voor talrijke schrijvers tot ver voorbij de Renaissance.

+ v. 254: ziene, hier wordt de pupil bedoeld, diese, slaat op de zeven vellen.

+ v. 256: subtijl, dun, fijn.

+ v. 258: al gemene, alle lieden, al wie, eenieder, al het bestaande.

+ v. 259: Daerin besiet, dat in de oogappel al het bestaande weerspiegeld wordt; dies zidi vroet, nu gij het weet (moet gij voor de ogen zorg dragen).

+ v. 262: dor des, ter wille van.

+ v. 264: noot heuet, daaraan behoefte heeft.

[p. 97]

 

Ende omme dat, dat inder ure⁺

 

Van buten niene valle in dogen,

 

Want zij lettel muegen gedogen;

 

Dus zijnt tune die ogenleden⁺

270

Ende maken den ogen vreden.⁺

Oren die zijn bi naturen
Gaten, nader scrifturen,
Ant hooft des meinscen, binnen crum;
Dies herde vroede meesters sum⁺
Porte zijn vanden gedochte.
Tende daer of, als ict bezochte,⁺
Heuet eenrande sochthede⁺
Daer dat luud an comt mede;⁺
Van dane vaert ter hersene waert,
Ende gheen vutganc no weder vaert⁺
Ne gaet vanden ersenen ten horen.
Twee aderen, alst wijt horen,⁺
Gaen vter horen ter hersene waert;
Vp die aderen zo vaert
Dat instrument van beeden oren.

+ v. 266: dat inder ure, wanneer dan ook, in het geval.

+ v. 269: tune, beschuttingen; in het huidig westvlaams wordt met het woord tuin o.m. de omheining van een weide of veld bedoeld. Th N quasi sepes qui prohibent introitum in ortum.

+ v. 270: dit vers werd door schr. uit eigen inspiratie toegevoegd; een gelukkige vondst om aan een hinderlijke stopregel te ontsnappen.

+ v. 274-5: in deze verzen ontbreekt een werkwoord; er wordt blijkbaar onderverstaan seggen; Th N dicitur a physicis porta mentis; herde vroede meesters, Th N physici.

+ v. 276: alsict bezochte, zoals ik het nagekeken heb, slaat meer op het nakijken in de boeken dan op eigen onderzoek.

+ v. 277: eenrande sochthede, Th N molle quid. Het is moeilijk uit te maken wat bedoeld wordt: het trommelvlies, het oorsmeer, de vochten van het binnenoor.

+ v. 278: luud, geluid.

+ v. 280: wedervaert, terugtocht.

+ v. 282-6: Th N motus aurium est super ipsas venas. Het is niet duidelijk wat Th N met vena bedoelt: een bloedvat, een spier, een pees, een zenuw, vermits hij het begrip motus aan die vena koppelt. De mnl. tekst heeft de onduidelijkheid enigszins opgelost door v. 285; instrument, is hier best te verstaan als functie, en aderen zouden dan zenuwen zijn, langswaar het gehoorde naar de hersenen geleid wordt.

[p. 98]

 

Ende wat dat leuet, als wijt horen,

 

Ende oren heuet, zonder de man,⁺

 

Dat machse porren, merct hier an.⁺

 

Aldus eist int achterste deel

290

Vanden houede, al geheel,

 

Vanden horne dat instrument,

 

Ende niet sonder bekent,⁺

 

Want bachten int hooft nes vleesch geen

 

Noch hersene, maer al in een⁺

295

So es het vul luchten daer;⁺

 

Ende men seget, ouer waer,

 

Dat vanden horne dat instrument⁺

 

Vander lucht ons es gezent,

 

Ende dat rieken ende dat horen

300

Hebben haren wech vercoren

 

Metter gemeenre lucht van buuten,

 

Dien de nature doet ontsluten⁺

 

Subtile adren, zonder waen,

 

Die vander hersene ter herten gaen.

Nuese dats I instrument⁺
Van riekene, dits bekent,
Ende als ons aristotiles zeget,
Dats die wech die ooc pleget
Die adem te lidene duere;⁺

+ v. 287: zonder, behalve, Th N praeter hominem.

+ v. 288: porren, bewegen.

+ v. 292: dit vers moet de vertaling zijn van Th N et non sine ratione. Bekent zou dan de betekenis hebben van ratio, d.i. inzicht, duidelijke reden, waarvoor de verklaring in de volgende verzen te vinden is. Dergelijke betekenis wordt in het groot mnl. woordenboek niet opgenomen. Wellicht is een corruptie in het spel.

+ v. 294: al in een, in zijn geheel.

+ v. 295: dit vers is wellicht een verwijzing naar het bestaan van de holten in de processus mastoides van het slaapbeen.

+ v. 297: instrument, zie nota bij v. 282-6.

+ v. 302: dien, d.i. de lucht.

+ v. 305: instrument, zintuig.

+ v. 309: te lidene duere, te gaan door.

[p. 99]

310

Niesensnuuten heft nature⁺

 

Daertoe gemaect datsi duer liden,⁺

 

Alst geuallet tenigen tiden

 

Dattie hersene wint ontfaet

 

Daer die materie neder of slaet.

315

Trieken es metter lucht gemanc⁺

 

Alsic eerst sprac, eer iet lanc.

Baerd, onder de meinscelichede,⁺
Gheuet I litekin mede⁺
Welc I wijf zij of een man,
End comt alsic verstanden can
Van eenre ouer uloiechede.⁺
Man met groten baerde mede
Die es van naturen heet;
Dies lettel heuet, es cout, godweet.
Sulke vrauwe heift bouenbaert,⁺
Dats tekin ter hitten waert.
Spadoene hebben der barden niet;
Gheuallet ooc dats gesciet
Datmen vuerde enen man,⁺
Sijn baert zoude vallen dan,
Ende hi verliest manlic lijf⁺
Ende wart also bloot als twijf.

Een instrument es de mont
Van smaken, dats ons cont,
Want daer in de smake legt;

+ v. 310: Niesensnuuten, neusgaten.

+ v. 311: duer liden, door laten gaan; si, d.i. de reuk en de adem.

+ v. 315: gemanc, afhankelijk van, verbonden met.

+ v. 317: onder de meinscelichede, onder de menselijke eigenschappen.

+ v. 318: litekin, kenteken.

+ v. 321: ouer uloichede, Th N ex superfluitate.

+ v. 325: bovenbaert, baard op de bovenlip.

+ v. 329: vuerde, castreerde.

+ v. 331: lijf, levenshouding.

[p. 100]

 

Wat dinge so leuens pleget

 

Ontfanget zijn voetsel der mede.

 

Onder aldat leuet, dats waerhede,

 

Van sijnre grote heuet de man

340

Den minsten mont; merct hier an

 

Dattene nature wille daermede

 

Castien vander ghierichede,⁺

 

Nochtan vecht hi iegen mate⁺

 

Met ouer dranke, met ouer ate.

345

Smaken, beseffen dese II zinne⁺

 

Sijn openbaerlijc, alsict kinne,⁺

 

Metter herten; dander drie

 

Rusten int houet, dinke mie:

 

Dats horen, rieken ende zien;

350

Thooft es hertoge vandesen drien.⁺

Tanden zijn in alre wise
Nuttelic te maelne de spise
Die in waert ten liue gaet.
Plinius zeit, nu uerstaet,
Datsi niet lichte in gere maniere
Ne verbernen metten viere.
Drie manieren zijn van tanden,
Entie visieric v te handen:⁺
Some staen zij gelijc der zage,
Ende some effene, zome ragen.⁺
Sagende tanden zijn bekent
In visch, in honden ende in serpent.
Heffen tanden heuet de man,⁺

+ v. 342: castien vander glierichede, vermanen voor gulzigheid en hebzucht.

+ v. 343: nochtan, ook nog (cfr. v. 364); iegen mate, buitenmate, tegen de aandrang van zijn eigen natuur, Th N contra ipsam naturam.

+ v. 345: beseffen, het voelen, Th N sensus tactus.

+ v. 346: openbaerlijc, klaarblijkelijk.

+ v. 350: hertoge, eigenlijk aanvoerder, hier het hoofdkwartier.

+ v. 358: te handen, op staande voet.

+ v. 360: ragen, steken boven uit.

+ v. 363: heffen, effen.

[p. 101]

 

Siminkel ende dat paert nochtan,⁺

365

Ende beesten die hoornen dragen;⁺

 

Eueren hebben tanden die ragen,

 

Ende olifanten ende waterperden.

 

Niet dat leuet vp der erden

 

Ne laet twivout tanden vallen.⁺

370

Vanden mensce horic callen⁺

 

Dat hem wassen ouer waer

 

Dachterste tanden na XX iaer,

 

Ende LXXX iaren zulken man.

 

Wie zo in zine kintsceit dan

375

Die twiuout tanden niet wassen zaen,

 

Alst tsire oude comt gegaen,

 

So gesciet datsi hem uallen

 

Ende weder wassen met allen.

 

Mutiaen scriuet, ouer waer,⁺

380

Dathi van C ende VII iaer

 

Ene quene, daer soe lach,⁺

 

Hare twivout tande wassen zach.

 

Die buc heift mee tanden dande gheet,⁺

 

Entie man dant wijf, alsic weet.

385

Die tanden zijn na tbeen gedaen,⁺

 

Dat muechdi anden moor verstaen:

 

Si zijn zwert, hare tanden wit.

 

Aristotiles scriuet dit:

+ v. 364: siminkel, aap; nochtan, bovendien (cfr. v. 343).

+ v. 365: die ragen, die buiten de mond steken.

+ v. 369: twivout tanden, maaltanden, Th N dentes maxillares nullum animal mutat.

+ v. 370: callen, verhalen.

+ v. 379: Mutiaen, d.i. waarschijnlijk Muscio, Moschion, een verloskundige uit de 5de eeuw na Christus, die een zeer verspreide vroedvrouwencatechismus samenstelde uit Soranos; wordt door Th N onder zijn bronnen in de proloog vermeld; ook in Der Naturen Bloeme, prol. v. 67. Het is niet uitgesloten dat de hier vermelde Mutiaen een onbekend gebleven arts uit de Oudheid of de Middeleeuwen is, zoals er nog andere onbekenden voorkomen onder de door Th vermelde bronnen.

+ v. 381: daer soe lach, heeft o.i. geen bijzondere betekenis; is als een noodrijm te beschouwen. Komt overigens met geen woord van Th N overeen.

+ v. 383: mee, meer.

+ v. 385: zijn na tbeen gedaen, hebben hetzelfde uitzicht als het been, zijn o.m. van dezelfde kleur als het been; die verklaring staat in de volgende twee verzen.

[p. 102]

 

Dier gezagecant inden mont,⁺

390

Dats vleesch gelijc den hont,⁺

 

Dat scept ooc metter tonge riuiere,⁺

 

Entie effentanden diere

 

Drinken twater als die coe.

 

Wat so leuet, nu merct hoe,

395

Ende dat uele tanden heuet,

 

Dat seit men dat lange leuet,

 

Ende dat lettel heift inden mont,

 

Dat leuet onlange stont.

Tonge dat es een let
Dat aldaer toe es geset
Datsoe formeren zal de wort
Die de meinsce brinct vort.
Tongen zijn som groot, zom clene,
Maer aristotiles prijst alleene
Die gone die de mate heuet
Want soe de beste tale vut geuet.
Dat eenes niet hare scout,⁺
Maer wat dat hi des horens gewout⁺
Verloren heift ende niet ne hoort,
Dies ne leert hi gene woort;
Selden es zoe stom van hare,⁺
Ende alst zo comt, eist openbare⁺
Haers wortels scout, iof zomegher adere
Diese beneden hout te gadre,

+ v. 389: gezagecant, er staat een c in het bs., corrupt voor t; cfr. Boon, blz. 66.

+ v. 390: Dats, blijkbaar een verschrijving voor dat eet; cfr. Boon, blz. 66, Th N commedit carnes. Het woord eet kan in de pen blijven hangen zijn; gelet op de aanhef van v. 391 is het zeer waarschijnlijk.

+ v. 391: riuiere, water.

+ v. 407: dit vers is de verklaring van een voorafgaande stelling die echter in het hs. ontbreekt. Het tekstverband en de volgende verzen laten toe te besluiten dat hier de stomheid bedoeld wordt. In Th N luidt het: hec (o.i. de tong, het spraakvermogen) aliquando absoluta, aliquando impedita est.

+ v. 408: gewout, het vermogen (van het horen).

+ v. 411: van hare, uit zich zelve, van aard, Th N ex sui vitio.

+ v. 412: openbare, blijkbaar.

[p. 103]

415

Iof iuecht, iof ander ziechede⁺

 

Die comt in al zulke lede.

 

Als alte dicke es die tonge

 

Doet zoe lispen out ende ionge,

 

Iof stameren; ende alsoe es dinne

420

So esmer ghaerne leuende inne.⁺

 

Onder alle dinc die leuet,

 

So es allene de meinsce die heuet

 

In hem begherte ongetelt:

 

Dies moest wesen, met gewelt⁺

425

Datti in ongetellede woort

 

Conste ende mochte bringen voort⁺

 

Sine begherte ende zine maniere.

 

Duuen ende uele ander diere

 

Ineen versuchten, in eenluut

430

Bringen zi hare begherte huut,⁺

 

Want zij ne zijn niet menighertiere;⁺

 

Sine willen nemmee dan hare maniere,⁺

Die stemme, alsict bescreuen sach,⁺
Dats der lucht weder slach⁺
Die men beseffen mach int horen;⁺
Menige es zoete ende vut vercoren.
Die stemme, starc al openbare⁺
Alvoort vanden XIIII iare
Toter oudoem inden man,
Ende danne mindertsoe weder dan.

+ v. 415: iuecht, jicht.

+ v. 420: esmer, is men er; leuende, wellicht moest het beuende zijn, Th N titubantes et sincopantes reddit.

+ v. 424: met gewelt, onafwendbaar.

+ v. 426: conste, kunnen, vermogen, cfr. Mnl. Woordenboek bij dit woord.

+ v. 430: huut, uit.

+ v. 431: menighertiere, velerlei in hun begeerte.

+ v. 432: willen, kunnen; nemmee, niets meer; maniere, instinct.

+ v. 433: alsict bescreuen sach, met dit stopvers geeft schr. vaak weer wat in Th N luidt ut dicit philosophus, d.i. Aristoteles.

+ v. 434: weder, slach, terugkaatsing, Th N aeris ictus.

+ v. 435: beseffen, gewaar worden, waarnemen.

+ v. 437: starc, wordt krachtiger, waarschijnlijk is een t in de pen blijven hangen.

[p. 104]

 

Luud ende ansichte, vandesen tween⁺

 

Siet men uele dragen ouer een,⁺

 

Want gelijc dat, bi naturen,⁺

 

In des ansichten figuren

445

In de werelt man no wijf

 

Niement eens es, sonder blijf,

 

Also nes al, vut ende vut,

 

Niement ooc gelijc int luut:

 

Elc meinsce heift, na minen wane,

450

Syn luut ende zine gedane.⁺

Gula dat es een let⁺
Biden zwelge geset,⁺
Als ons scrijft aristotiles,
Datter stemme nuttelic es
Als het niene es te groot.
Maer welctijt sore in comt noot⁺
Ende zwellet, so versmort de man;⁺
So hete ment in dietsce den uf dan.

Epiglotus dats een instrument
Als I hudekin bekent
Gelijc als es uwla,⁺

+ v. 441: ansichte, gelaatsuitdrukking.

+ v. 442: dragen ouer een, stemmen met elkander overeen.

+ v. 443-8: deze verzen zijn een inspiratie van schr.; men treft ze in Th N latijnse tekst niet aan; zij dragen een Van Maerlantse stempel, o.m. ook in de uitdrukking vut ende vut, geheel en al.

+ v. 450: gedane, uiterlijk voorkomen.

+ v. 451: Gula, huig; de mnl. vertaling staat in v. 458, uf; dit woord komt in het Groot Mnl. Woordenboek van Verdam en Verwijs niet voor, wel huve, d.i. vlies, waarvan bedekking, bv. huif; gula is eigenlijk muil (frans, gueule); is hier een corrupte schrijfwijze in het spel? Th N spreekt van lunula, maantje; Th B van vulva (oris). Waarschijnlijk heeft de kopist wel vulva bedoeld, maar het hem beter bekende gula geschreven.

+ v. 452: zwelge, keel.

+ v. 456: sore, zo er; noot, pijn.

+ v. 457: versmort, verstikt.

+ v. 461: uwla = uvula; dit laatste hoort alleen in het m.-latijn thuis.

[p. 105]

 

Den wertel vander tongen na.

 

Dat bedect instrumenten twee,

 

Maer niet te gader nemmermeer;⁺

465

Dat een hiet ysofragus,⁺

 

Dat instrument dient ons dus

 

Dat dranc ende spise die ons voet

 

Neder zendt met groter spoet;

 

Canne heet tander instrument,

470

Daer ons dadem dore es gezent;

 

Als dat uel bedect canna⁺

 

Ysofragus dan opensta,

 

Ende als es bedect ysofragus

 

Canna es open, wi lesent dus.

Canna es dat instrument
Dattie lucht vut ende in zent,
Toter longere gaet neder
Ende bouen der tongen wertel weder.⁺
Epiglotus dect dese canne
Datter niet in ne valle danne,
Ende alst ooc alsoe gesciet⁺
Datter in valt van spisen iet,
So moet eenhoesten ouer luut
Tote diendat es weder huut;
Macht niet vut, dats een zwaer pant:⁺
Men sterfter somwile omme te hant.⁺
Talre beste, geloues mi,⁺
Dats dattie gone die bi hem zij,
Dat hine inden hals sla zere

+ v. 464: nemmermeer, nooit, in geen geval; terwille van het rijm kon de slot-n wegvallen; ook in die vorm bestaat het mnl. woord.

+ v. 465: ysofragus, slokdarm, trachea.

+ v. 471: uel, hier wordt de epiglottis bedoeld.

+ v. 478: weder, in tegengestelde richting, d.i. aan de bovenkant.

+ v. 481: ooc, toch.

+ v. 485: pant, kwelling.

+ v. 486: omme, daaraan; te hant, onmiddellijk.

+ v. 487-90: een van de zeldzame plaatsen waar schr. therapeutische raad geeft.

[p. 106]

490

En mach hem deeren nemmermere.

 

Canna heift II telgen beneden;⁺

 

Daer wi de uogelkine ontleden⁺

 

Mogen wijs best worden geware:⁺

 

Dus est bescreuen vanhare.

Guittur heet de sterte, ic wane;⁺
Toten vppersten ende recht daer ane⁺
Formeert men in worden tluut;
Albouen daer zoe gaet vut
Ende daersoe uergadert ant hooft
Heuet zoe ene mont, des gelooft,
Die ter middel heift I gat
Van croostele; es algader dat⁺
Bouen den andren gegraet,⁺
Daer des meinscen luut dore gaet,
Dat wart geformeert in zangen;
Men leist datter dore gangen
Lucht ende adem, die ooc geuen
Voetsel an smeinscen leuen.⁺

Hals es een let dat hout te zamen
Dat houet enten lichame:
Van vleessce ende van crostele mede.
Inden hals aldaer ter stede
Vergaderen aderen herde vele,⁺
Dorder hoofscher naturen spele⁺

+ v. 491: telgen, takken.

+ v. 492: ontleden, openmaken, van de ingewanden ontdoen.

+ v. 493: worden geware, waarnemen.

+ v. 495: Guittur, corrupte schrijfwijze voor guttur; sterte, strot.

+ v. 496: toten vppersten, aan het bovenste gedeelte waarvan.

+ v. 502: croostele, kraakbeen.

+ v. 503: boven elkander gestapeld; graet, trap, ladder, Th N gradus.

+ v. 508: leuen, het physieke leven, het lichaam.

+ v. 513: herde, zeer.

+ v. 514: dorder, daar waar; hoofscher naturen spele, het glad verloop van de werking.

[p. 107]

515

Vanden vijf zinnen duer gaen.

 

Allene de mensce, zonder waen,

 

Mach lettel bugen of doen liden⁺

 

Sinen hals dan an II ziden;

 

Hine machene bugen in gere maniere⁺

520

Achterwaert als ande dieren.

 

Alle dieren bugene achter waert

 

Sonder de wulf enne libaert,⁺

 

Ende dat diet hierna allene;⁺

 

So mogen ooc alle uogelen gemene.

Been es des lichame fondament⁺
Den aermen vleessce gezent⁺
Dat het daer bi moge gestaen;⁺
Inderre wijs, nu merct zaen,⁺
Dat een wech gemaect van aerden⁺
Sonder staken niene mach gehaerden,⁺
Soe ne breict ende valt alte zamen,
Also ne mochten die lichame
Niet gedueren sonder been.⁺
Hart zijnder uele ouer een,
Ende binnen hol, wit in gedane,
Starc iegen pine te wederstane.

+ v. 517: liden, bewegen.

+ v. 519: hine machene, hij kan hem niet.

+ v. 522: sonder, behalve; libaert, leeuw; libaert zou volgens E. Verwijs Nat. Bl. blz. XXXVI, typisch westvlaams en Van Maerlants zijn.

+ v. 523: wat voor zin dit vers heeft, is niet duidelijk. Hoogstwaarschijnlijk zit een zware corruptie in de tekst waarvan de betekenis moet gegist worden uit het latijn van Th N, hyene qui rectius cervicibus rigent; we stellen voor te lezen: ende dat doet hyene allene.

+ v. 525: de verhandeling over de beenderen volgt in het hs. op die over de hals. Bij Th N en Th B staat zij achter het hoofdstukje van de vingeren en de nagels.

+ v. 526: aermen, kranke.

+ v. 527: gestaen, staande overeind blijven.

+ v. 528: in derre wijs, op dezelfde wijs als.

+ v. 529: wech, muur, wand.

+ v. 530: gehaerden, uithouden; vergelijk de westvlaamse spreekwijze: hij kan 't niet herden.

+ v. 533: geduren, standhouden.

[p. 108]

 

Mans benen zijn, sonder bijf,

 

Starker uele dan die wijf,

 

Sonder de wijf van amasone,⁺

540

Die starcste wijfs onder den trone.⁺

 

Dar iacob scriuet, alsict las,⁺

 

Die bisscop takers was,⁺

 

Een vroet man ende leede goet leuen;

 

Hi heuet vanden wiue bescreuen⁺

545

Dat wonder es van hare cracht,

 

Ende zij kerstin zijn geacht

 

Ende vp die sarrasinen striden;⁺

 

Ooc geuelt in corten tiden,⁺

 

Dattie coneghinne van hem

550

Cam tote iherusalem,

 

Tons heren graue doen haer gebede⁺

 

Enter tempel diende mede,⁺

Maerch, dat ouer uloitheit van bloede
Dat tbeen heuet in zine hoede;⁺
Dat mach men zien andode kinder:
Men breke haer been, men vint ghinder⁺⁺
El niet in dan bloet root,
Want hare hitte was niet zo groot

+ v. 539: sonder, behalve.

+ v. 540: onder den trone, op aarde.

+ v. 541: iacob, d.i. Jacob van Vitry (1175-1240), bisschop van Akko; hij schreef o.m. een bekend geschiedkundig werk Historia Orientalis.

+ v. 542: takers, te Akko, St. Jean d'Acre.

+ v. 544: vanden, van die.

+ v. 547: up, tegen.

+ v. 548: geuelt, gebeurde het; in corten tiden, kort geleden.

+ v. 551: tons, tot ons.

+ v. 552: diende, op bedevaart ging en ene offerande bracht.

+ v. 554: hoede, waarschijnlijk omwille van het vers; Th N medulla est superfluitas sanguinis in ossibus concavitatem habentibus. De vertaling is niet heel juist, ofschoon met hoede een zeer plausibele zin verkregen wordt.

+ v. 556: ghinder, daar ter plaatse.

+ v. 556-60: in Galenos' opvatting (cfr. Th.N) is het beenmerg een neerzetting in de beenholte van het bloed dat door de ingeboren warmte (calor innatus) ter plaatse wit wordt; daar bij kinderen de ingeboren warmete niet zo sterk is als bij de volwassene, komt het niet tot het stadium van het witte (d.i. gele) merg en blijft dit laatste rood.

[p. 109]

 

Dat verzieden mochte zo zaen

560

Ende witheit van marge ontfaen.

 

March voet de hartheit van beene,⁺

 

Ende men vint vissce ne geene,

 

Als ons plinius doet verstaen,

 

Die maerch hebben, sonder waen;

565

Diere van couder naturen

 

Hebben meest maerchs, nader scrifturen.

Crosteel es zochter danne steen,
Ende harder danne vleesch ne gheen,
Als ons galien seghet;
So es crostels uele dat pleget
Van kinden te wordene been;
Inde moude, ouer een,
Ne vergaderde dat hooft,
Ne dade tcrostel, des gelooft.⁺

Scouderen heift de mensce allene
Meere dan ander diere gemene,
Na zine grote, zuldijt verstaen,
Om datti last sal mogen ontfaen.
Die scouderen zijn van starken beene
Gheformeert, beede gemeene,
Omte dragene zwaren last;
Daer zijn de scouder bladen vast,
Breed ende dinne, die die wide⁺
Ouer decken in elke zide
Entie tvleesch onthouden mede,⁺
Dat behoort te zulken lede.

+ v. 561: voet, onderhoudt.

+ v. 574: ne dade tcrosteel, als het kraakbeen het niet deed. Maar ter plaatse van de moude is er geen kraakbeen, alleen maar een vlies en de verbening geschiedt er niet endochondraal.

+ v. 583: wide, tussenruimte.

+ v. 585: onthouden, vasthouden, tot aanhechting dienen.

[p. 110]

XXII

 

Bughende arme heift vorwaert⁺

 

De meinsce, als nature beghaert,⁺

 

Wel naer alle dander diere⁺

590

Bugen achterwaert na haer maniere.

 

Darme hebben in starke beene;

 

Dat vorden ellenboge gemeene⁺

 

Heuet I clene been ende I groot,

 

Darempistel een albloot.⁺

595

Starc zijn de armen bi naturen,

 

Datsi muegen in pinen geduren,

 

Ende dapper ende bugende mede,⁺

 

Omme te zine in hebbelicheden.⁺

 

Starke zenewen zijnre ooc ynne,

600

Ende vele adren, alsict kinne,

 

Daer fucisiene of zijn vroet,⁺

 

Daert best in laten doet,

 

Als des lichames nature⁺

 

Heuet in te uele humure.⁺

605

Inden armen es ene stede

 

Dat men nomet de muus mede,

 

Een lettel bouen den helleboge,

 

Dat gene wonde mach gedogen,

 

Men blijfter emmer omme doot;

610

Nochtan, seit de bouc albloot,

 

Slaetmen den arm of altemale,

 

Dat men tlijf ontdraget wale;⁺

+ v. 587: Bughende arme vorwaert, Th N brachia ad anterius inflexa.

+ v. 588: als nature beghaert, zoals het krachtens zijn natuur behoort.

+ v. 589: wel naer, bijna.

+ v. 592: met dit vers wordt de voorarm in zijn geheel bedoeld.

+ v. 594: darempistel, bovenarm; cfr. Mnl. Woordenboek bij pestel.

+ v. 597: dapper, snel; bugende, buigzaam, lenig.

+ v. 598: om tegen elke inspanning bestand te zijn.

+ v. 601: of zijn vroet, mede bekend zijn.

+ v. 603: muus; hiermede kan niets anders bedoeld zijn dan de spierbuik van de biceps brachii. Het woord betekent ook eender welk vlezig lichaamsdeel, de spier in het bijzonder. Staat muus in etymologisch verband met musculus?

+ v. 604: nele, schadelijke; waarschijnlijk corrupt voor vuele, Th N nocivus.

+ v. 612: dat men het leven behoudt.

[p. 111]

 

Ooc seggen meesters menich een

 

Dat zulke muus es inde been,⁺

615

Maer men es zo zeker niet

 

Dat zulke dinc daer of gesciet.⁺

Aristotiles doet uerstanden
Vanden meinsceliken handen,
Datsoe gemaect zijn ter stede
Dattie voorder voeten mede
Sijn andie III voete diere;
Maer die meinscelike maniere
Es van vele meere zinne⁺
Dan al dat leuen heuet inne;
Dies bedaerf hem menichfout⁺
Instrumenten te zire gewout,⁺
Daer hi hem mede geneere;⁺
Handen heuet tsire were,⁺
Sijn lijf te bescermene mede,
Ende te menigher nuttelichede;

Vingeren die zijn ande hant
Te meniger nutscap becant,
Zede te houdene ende ooc mede⁺
Te meniger behendichede.
Die dume es grouf, cort ende dicke,⁺
Ende cracht te doene gemicke,⁺
Ende hevet alsoe uele machten allene

+ v. 614: been, het onderbeen.

+ v. 616: dat het in het been verloopt zoals in de arm.

+ v. 623: es van vele mere zinne, Th N est majoris intellectus et majoris ingenii.

+ v. 625: bedaerf, heeft nodig.

+ v. 626: te zire gewout, tot zijn beschikking.

+ v. 627: geneere, in stand houdt.

+ v. 628: tsire were, om zich te verweren; in dit vers moet hi bijgedacht worden.

+ v. 633: zede, corrupt voor mede, Th N ad retinendum.

+ v. 635: grouf, zwaar.

+ v. 636: gemicke, geschikt tot.

[p. 112]

 

Als alle dandre gemeene.⁺

Nagelen die zijn ouer een
Gemaect om tende vanden teen
Te deckene ende vingeren mede.
Nagelen hebben meere harthede
An hem dant croostel ouer een,
Ende minder vele dan dat been.
Nagelen verliesen hare gedane,⁺
Als het gaet den steruen ane⁺
Ende zomich euel mede.
Beesten hebben dor haer wreethede⁺
Clawen daer onse nagelen staen,
Om haer biten om haer slaen.
Nagelen van mannen ende wiue,
Sijn meest gedaen na haren liue.⁺
Alle crumme clawede uogele mede
Ne drinken niet, dats waerhede,
Om tnatte vleesch daer si bi leuen;
Hem es ooc clare ziene gegeuen;⁺
Ende hoger vlucht proie te vane,⁺
Nature geuet hem, ic wane.

Aderen zijn smeinscen riuieren⁺
Daert bloet bi, na zire maniere,
Tallen lede loopt wale;
Ende diere zijn II principale,

+ v. 638: gemeene, te zamen.

+ v. 645: gedane, uitzicht, kleur, Th N colorem.

+ v. 646: als het op sterven aankomt.

+ v. 648: dor, omwille van.

+ v. 652: stemmen in hoge mate overeen met hun leefwijze.

+ v. 656: hem, is een datief meervoud, slaat op vogele.

+ v. 657: hier moet het woord om bijgedacht worden.

+ v. 659: riuieren kanalen. Schr. maakt in zijn uiteenzetting niet altijd het onderscheid tussen de fundamentele eigenschappen van arteriën en venen; hij was daarin een man van zijn tijd. Th N vermeldt nadrukkelijk sed non habent venae motum dilationis et constrictionis sicut arteriae.

[p. 113]

 

Die huuter herten gaen allene,

 

Ene groote ende ene cleene.

665

Van desen II spreict plinius

 

In zijne bouken zelue aldus:

 

Dat vute breict menich adre⁺

 

Die den lichame duergaen algader;

 

Dese II geuen ooc die vaert

670

Met aderen ter hersene waert;

 

Van danen ten ogen enten oren,⁺

 

Ter nese, ter roeste, alst wijt horen,⁺

 

Dat elc zijn sins gebruken mach.⁺

 

Van danen, alsict bescreuen zach,⁺

675

Leistmen dat tallen leden gaen

 

Aderen die tallen tiden slaen.

 

In haren slach, an haren ganc

 

Togen zij, weder starc es of cranc

 

Therte, of ziec, of gezont.

680

Dander adren dragen talre stont

 

Tbloet achter leden harentare.⁺

 

Drie gaenre al openbare

 

Dorde aermen, die wij meest laten

 

Als wij meest noots hebben, der baten⁺

685

Van herten, van leueren, des gelooft.

 

Die derde neimt beghin ant hooft;

 

Van danen gaen zij ter hersene waert,

 

Ende van dane nemen zij de vaert

 

Inden vede, dat daer bi⁺

690

Des mans begherte bekennet zij;

 

Wat des mans herte begaert,

 

Ende alle trecsi ten vede waert;

 

Daderen, die hi heuet, de man,

+ v. 667: vute breict, ontspringt (uit het hart).

+ v. 671: van danen, daar vandaan, bedoeld worden de hersenaders.

+ v. 672: roeste, verhemelte.

+ v. 673: dat, derwijze dat.

+ v. 674: van danen, hier wordt het hart mede bedoeld.

+ v. 681: achter, naar; harentare, overal.

+ v. 684: der baten, tot nut.

+ v. 689: dat, cfr. v. 673.

[p. 114]

 

Dus vergadere menich an⁺

695

Daerbi wort het, dat kint⁺

 

Datmen biden vede wint,

 

Dat het ontfaer die gelike

 

Alder leden properlike.⁺

 

Ooc lopen toten voeten neder

700

Aderen vuter herten weder,

 

Daert biden voeten comt in⁺

 

Waerhenen wille smeinscen zin.

Zenewen houden te gader de beene;⁺
Der heift de lichame menich eene.⁺
Int hooft nes zenewe en gheene⁺
Maer uele in uoeten, in handen, in beene.
Men leset dat al zenewen heuet,
Dat bloet heuet ende leuet.
In daerme zijn zenewen starc ende groot,
Maer in de scijnkelen, weit albloot,⁺
Sijnsi starker ende meere mede.
Zenewen als hem hare natheide
Ghebreict, so cremken zij in den man,⁺
Ende dats hem grote pine dan;
Ne gheen vanden visscen gemene
Ne heuet zenewen, groot no clene.

+ v. 694: lopen op die wijze allemaal samen (in de vede); Th N omnes vene communicant venis quae in virgam descendunt et sunt multe multiplicesque ille vene quae in virgam concurrunt.

+ v. 695: daerbi wort het, dat is de reden waarom; dat, dat het.

+ v. 698: properlike, in het bijzonder.

+ v. 701: daert, zodat het; comt in, blijkt.

+ v. 703: Zenewen, hiermede wordt in de medische schriften van Oudheid en Middeleeuwen helemaal iets anders bedoeld dan thans. Het woord betekent niets meer dan: een witte draad, pees, gewrichtsband of echte zenuw; in dit vers, band; Th N nervis ad invicem ossa conjuguntur.

+ v. 704: der heift, daarvan bezit.

+ v. 705: het hoofd bezit inderdaad geen touwvormige pezen. De volgende verzen tonen duidelijk aan over wat soort zenewen het hier gaat.

+ v. 710: scijnkelen, de onderste ledematen.

+ v. 713: ghebreict, ontbreckt; cremken, inkrimpen.

[p. 115]

XXVIII

 

Arterie zijn, zonder waen,⁺

 

wel naer als aderen gedaen,

 

Ende zijn hol, ende haer ganc

720

Die es biden zenewen lanc;⁺

 

Vander herten es haer beghin.

 

Galiens seget hier in

 

Dat herte bi hem zuuert ooc⁺

 

Ende wech blaset zinen rooc,

725

Entie naturlike hitte mede

 

Bi hem gedeelt wert in allen leden.

 

Die vliegende dieren altegader⁺

 

Ne hebben arterie; no adre⁺

 

No zenewen, no arterien mede.

Sijn cordekine an smeinscen lede⁺⁺
Die binnen duer dat uleesch gaen,
Ende als zenewen zijn gedaen.

Ooc zijnre zenewen heeten banden,⁺
Harder dan zenewen onder tanden,⁺

+ v. 717-20: hier wordt een korte doch gebrekkige definitie van de arterie gegeven. Dat schr. over het fundamenteel verschil van de bloedvaten licht henenglijdt, blijkt uit de vergelijking van zijn desbetreffende teksten; cfr. het hoofdstuk over de aderen.

+ v. 720: haer ganc die es biden zenewen lanc, Th N in longitudine extensa nervorum.

+ v. 723: bi hem, door middel van de arteriën.

+ v. 727-9: deze verzen zijn de vertaling van een bewering uit Th N.

+ v. 728: adre, adder, Th N nec serpentes.

+ v. 730: sijn, er zijn ook nog.

+ v. 730-2: men kan redelijkerwijs aannemen dat de hierin beschreven delen overeenstemmen met wat wij zenuwen heten. Schr. heeft hier Th N sterk beknot.

+ v. 733: heeten, geheten; ofwel ontbreekt hier het woord die.

+ v. 734: onder tanden, zó is heel zeker de tekst van het hs.; welke betekenis achter die waarschijnliljk corrupte tekst schuilt, moet opgemaakt worden uit Th N: ligamenta sunt nervis similia. In de geest van Th was het verschil tussen zenuwen, ligamenten, aderen en slagaders duidelijker dan wat de mnl. auteur daarvan laat blijken. We stellen voor te lezen ondervanden, d.i. die zich voordoen als.

[p. 116]

735

Die teen been an tander binden;

 

Daer die been enden, mach men vinden⁺

 

Als een pesekin vut gaen

 

Dat an tander been hout zaen.⁺

Vleesch es sochte ende weldich cranc,⁺
Ende lichte ter breclicheden ganc;⁺
Vleesch no te mager, no te vet
Dat priset nature bet,
Dat, na recht, veruult de lede⁺
Sonder oueruloiechede.⁺
Vleesch heuet verwe menigertiere:
In mammen wit, dats zine maniere,
Inde longere als rosaet,⁺
Ter herten in roert, alst daertoe staet,⁺
Inde leuere purperin,
Swartachtich moet de milte zijn.

Die huut es een decsel mede
Ouer al des meinscen lede,
Die de versaminge menichfout⁺
Aldect ende te gader hout.
Alre dinnest es smeinscen vel,
Hem mach geen let gedogen wel,⁺

+ v. 736: been, waarschijnlijk ontbreekt hier de meervoudsuitgang, tenzij de slot-n van enden, een t moest zijn.

+ v. 738: zaen, onmiddelijk.

+ v. 739: weldich cranc, zeer broos; Th N mollis et delicata.

+ v. 740: ter breclicheden ganc, tot (zwakheid) scheuren geneigd; Th N corruptioni prona.

+ v. 743: na recht, op passende wijze; Th N debita repletio.

+ v. 744: sonder ouerloiechede, vult het begrip van debita repletio aan; best te vertalen door: zonder overdrijving; Th N moderata (repletio).

+ v. 747: rosaet, licht rood; Th N rufa sive rosea.

+ v. 748: in roert, corrupt voor ist root; Th N rubicondus.

+ v. 753: versaminge, Th N congeries.

+ v. 756: geen let, geen letsel, geen hinder.

[p. 117]

 

Want hets ombewist van goede hare.⁺

 

Galiens zeget openbare,

 

Sulke huut es dicke, zulke dinne,

760

Die dinste heift meest haers inne,

 

Ende soes scarp van naturen echt,⁺

 

Entie dicke zochte ende slecht.⁺

 

Menscen hebben witte huut

 

Wel naer alde werelt vut,⁺

765

Sonder allene daert uolc beronnen⁺

 

Metter cracht es vander zonnen,

 

Als tuolc es in ethiophen;⁺

 

De wareit weten wi al hopen⁺

 

Dat adaem hare ende onse vader

770

Was, enter meinsceit algader;

 

Maer weder zi zwart zijn bi naturen

 

Of vander zonnen, twiuelen scrifturen.

Rigge beghinnet anden hals⁺
Ende gaet neder als ende als⁺
Te gate, dat heet fondament.
Van menigen sticke es dit bekent,⁺
Alle duergate; nu merct dan,⁺
Die rebben die zijn vast der an.
Duer de gate vanden ricgebene⁺
So gaet ene coorde alleene,
Die nuicha heet in latijn;⁺

+ v. 757: ombewist, (on) niet toegerust.

+ v. 761: scarp, ruw, ruig; Th N aspera; echt, zeer.

+ v. 762: slecht, effen; Th N plana.

+ v. 764: bijna over geheel de wereld; Th N in omnibus fere partibus orbis.

+ v. 765: sonder, behalve; beronnen, overlopen, bestormd.

+ v. 767: ethiophen, Ethiopië.

+ v. 768: al hopen (open), zeer duidelijk.

+ v. 773: rigge, wervelzuil.

+ v. 774: als ende als, helemaal.

+ v. 776: bekent, gemakkelijk te kennen.

+ v. 777: duergate, van een gat (wervelgat) voorzien.

+ v. 779: ricgebene, wervel.

+ v. 781: nuicha, er staat nui, ruggemerg, Th N nucha; voor de juiste betekenis en oorsprong van het middellatijns woord nucha verwijzen we naar Constantinus Africanus: De communibus medico cognitu necessariis locis, lib. II, cap. 4. Het klassieke latijn kent het woord nucha niet.

[p. 118]

 

Daer of comt uele daer stidenessens in.⁺

 

De ric mach uele pinen dragen,⁺

 

Maer alst comt tenlangen dagen,⁺

785

So bughet hi ende wart crom;

 

Dit merct men ande oude zom.

Barst es anden meinsce I let
Toter weldicheit gezet⁺
Dat wers mach gedogen pine⁺
Sonder de mesquame zine;⁺
Dat doet therte datter inleit
Ende ander zaken als men zeit.
Die barst heuet, als men weet,
Inde middel een been breet
Duergate, nu merct dan,⁺
Die rebben uergaderen daeran,⁺
Ende daer toe uele zenewen mede
Die behoren ter meinscelichede.
Daeronder risen altemale⁺
Daderen die heeten principale,
Die hem, gelijc tacken, mede⁺
Deelen in al smeinscen lede.

+ v. 782: stijdenessens, stevigheid; de s behoort bij stide-nessen-s; doch het is ook mogelijk dat zij, door corruptie van de tekst deel uitmaakt van es.

+ v. 783: ric, het westvlaams is hier duidelijk te erkennen; pinen, last, arbeid, zware inspanning.

+ v. 784: ten langen dagen, tot een hoge leeftijd.

+ v. 788: toter weldicheit, tot het opvangen van geweld; hoogstwaarschijnlijk moet weeldicheit gelezen worden, tot vreugde, tot genoegen; Th N pectus pars est delicata.

+ v. 789: wers, minder goed.

+ v. 790: Th sine detrimento sui.

+ v. 795: Duergate, Th N fistulosum. Het borstbeen vertoont wel vele gaatjes aan de oppervlakte (foramina nutricia), doch de betekenis van die openingen is een andere dan die van het wervelgat; duergate heeft hier niet dezelfde toedracht als in v. 777.

+ v. 796: uergaderen, het woord heeft natuurlijk een andere toedracht naargelang het slaat op rebben of op zenewen; hier: zitten vast op.

+ v. 799: daeronder risen, daarachter liggen.

+ v. 801: die hem, die zich.

[p. 119]

 

Aristotiles zeit, diet weet,

 

Dat niet dat leuet, heift zo breet

805

De barst, als de meinsce doet,

 

Na zire grote, alsic verstoet;

 

Nauwe hebse al ander dieren

 

Ende smal, na hare maniere.

Mammen of teten machment nomen,
Die zijn van zochter vleessce comen,
Ende zijn, als aristotiles zeit,⁺
Instrumenten daer melc in leget
Ende daer of comt meinscelic zaet.⁺
Melc es nattheit, dat verstaet,⁺
Beede in meinscen ende in dieren
Als zij vrucht dragen na haer manieren,
Dat vanden vleessce hem sceed dan.⁺
Beter es de melc, merct hier an,
Die tzwarte wijf geift dan de witte;
In gheeten faelgiert alditte.
Bedi seget dattie melc⁺
Ende smeinscen zaet, dese II elc
Hebben beghin van eenre stede;
Die fisisiene liens mede.⁺
Aristotiles seit datmen vint
Somwile melc ant knechtkin kint.⁺
Gheen dier heuet de mammen voren
Dan de meinsce, als wijt horen,

+ v. 811: zeit, terwille van het rijm moet hier staan seghet: een slordigheidje van de kopist.

+ v. 813: de verklaring over de inhoud van dit vers vindt men in v. 821-3.

+ v. 814: nattheit, vloeistof.

+ v. 817: hem sceed, zich afscheidt.

+ v. 821: Bedi, corrupt voor Beda, cfr. Th.N. In Leuvensche Bijdragen, 1942, XXXIV, blz. 110 (W. Dols), staat een fragment dat tot een hs. met correcter schrijfwijze behoort; daar wordt duidelijk Beda gelezen. Cfr. Beda, De Elementis Philosophiae, lib. IV, in Opera Omnia, edit. 1612, Colon. Agrip., Bd. I, blz. 226.

+ v. 824: liens, bevestigen dat.

+ v. 826: knechtkin, jongetje; de westvlaamsheid ligt er vingerdik op.

[p. 120]

XXXVI

 

Therte, als zeit aristotiles

830

Es tbeghin daeral roeren of es,⁺

 

Therte dats de kerse allene⁺

 

Vanden lichaeme gemene.

 

De longere leget niet aldaer

 

Daer therte leget; weit vor waer,

835

Die ademtucht comt van hare.

 

Maerct, die nature al openbare

 

Therte sette met groter waerde

 

Indes lichaems middewaerde,

 

Tedelste inde edelste stede.

840

Negheen bloet comt mede

 

Van andren steden ter herten waert,

 

Want soe es fontene daervute vaert⁺

 

Ende van alden bloede beghin;

 

Van hare gaet tallen leden in

845

De ghifte van hare cracht.⁺

 

Therte es beghin gheacht⁺

 

Daer die begherte of comt, te waren,⁺

 

Van alre dinc die wij begaren.

 

Dat bloet dat therte heuet inne,

850

Es subtijl, claer ende dinne.

 

Die longere es bouen der herten gezet,⁺

 

Ende waer omme het es, dat merct bet:

 

Die longere es zochte ende licht,

 

Ende es als ene waie gesticht⁺

855

Bouen der herten, merct ditte,

+ v. 830: roeren, beweging, zowel van het lichaam als van het gemoed.

+ v. 831: kerse, kaars, lantaarn; Th N lucerna.

+ v. 842: fontene, bron; daervute, waar het (bloed) uit.

+ v. 845: de ghifte van hare cracht, Th N virtus ejus.

+ v. 846: beghin, Th N principium motivum, het aanleiding gevend beginsel.

+ v. 847: begherte, Th N rerum delectabilium; te waren, voorwaar.

+ v. 851-6: deze verzen geven de in de Oudheid algemeen geldende opvatting over de longphysiologie weer; men vindt ze bij Hippokrates, Galenos, Platoon, Aristoteles, e.a. cfr. v. 993-6.

+ v. 854: waie, waaier; Th N flabellum. In Leuvensche Bijdragen, 1942, XXXIV, blz. 118 besteedt W. Dols enkele bladzijden om te bewijzen dat waie ‘netwerk’ betekent; de tekst van Th N was hem niet bekend; cfr. L. Elaut in Leuvense Bijdragen, 1951, XLI, blz. 107; ibid. XLII, blz. 67.

[p. 121]

 

Dattie herte van hare hitte⁺

 

Altegader niet worde uertaert.

 

Tscarpe vander herten es vorwaert,⁺

 

Maer inden meinsce eist gekeert

860

Ter luchter barst, alsmen ons leert.⁺

 

In allen dieren vptie aerde

 

Es therte inde middewaerde,

 

Sonder inden meinsce allene,

 

Daer eist ter luchter zide waert clene,⁺

865

Anders zo waert alte cout

 

De luchter zide anhare gewout.

 

Na zine grote, onder ander diere,⁺

 

Heuet de meinsce uan meester maniere

 

Therte, ende zulc meinsce leuet

870

Diese meere dan I ander heuet.

 

Sulc herte es groot, zulc clene,

 

Sulc hart, zulc zochte. Hort wat ic meene:

 

Die therte heuet hart, es zonder zin,⁺

 

Want harde herten hebben die diere.

875

Grote herte, dats zine maniere,⁺

 

Eist in meinscen, eist in beesten,

 

Die es bloot na desen ieesten,⁺

 

Ende des ne wanen niet leeke lieden.⁺

 

Hoort hoe ict prouue ende bediede:

880

Grote herte mach niet zo zaen⁺

 

Hare hitte durendure ontfaen

 

Als die gemate, dus blijft soe cout,⁺

+ v. 856: dattie, opdat; hare, d.i. de eigen hitte van het hart, Th N caloris proprii.

+ v. 858: tscarpe, de hartpunt, Th N pars acuta cordis.

+ v. 860: ter luchter barst, naar de linkerkant van de borst gekeerd.

+ v. 864: clene, een beetje.

+ v. 867-8: Th N Est autem cor hominis magnum secundum quantitatem corporis. V. 868 betekent derhalve: de mens heeft het hart met de meeste omvang (maniere).

+ v. 873: zonder zin, Th N carentium sensu.

+ v. 875: dats zine maniere, dat ligt in hun natuur.

+ v. 877: na desen ieesten, overeenkomstig hun aanleg.

+ v. 878: wanen, weten, vermoeden; leeke, ongeleerde.

+ v. 880: zaen, vlug.

+ v. 882: gemate, van matige, gemiddelde omvang.

[p. 122]

 

Ende coutheit beneimt tgewout⁺

 

Datmen niet coene mach zijn;

885

Merct dat een clene huusekin

 

Van enen viere altemale

 

Eer warrem es dan ene zale.

 

Hasen ende herten die zijn bloot

 

Entie hebben herten groot.

890

Therter ne mach min no mere

 

Niet een twint gedogen van zere,⁺

 

No smerte, no ziechede,

 

Ende dat muegen dander lede,

 

Ende dits recht, want alst begin

895

Yet onwillens comet in,⁺

 

So bliuet al zonder cracht

 

Dat van hem ontfanget macht;

 

Dits tekin dat in doot mans herte⁺

 

Noit man sach tekin der smerte,

900

Als men in dander leden ziet:

 

Therte ne mach ombiden niet⁺

 

Dat het yet gequets zij,

 

Maer eer hun comt de vreese bi,

 

So comt de doot ende breket leuen

905

Eer soe quetsinge heuet beseuen.⁺

 

Men leist die steruen duer tvenijn⁺

 

Dat haer herten onuervaerlic zijn.⁺

 

Dattie lieden zijn goet van zeden,

 

Milde of vrec, of van pijnlicheden,⁺

910

Blide of zeerich, coene of bloot,⁺

 

Dat doet de herte cleine ende groot,

+ v. 883: beneimt tgewout, ontneemt het vermogen.

+ v. 891: niet een twint, helemaal niets.

+ v. 895: yet omwillens, iets verkeerd, iets kwaad.

+ v. 898: dits tekin, dit wordt hierdoor bewezen.

+ v. 901: ombiden, laten merken.

+ v. 905: beseuen, beseft.

+ v. 906: venijn, vergif, vergiftiging.

+ v. 907: onuervaerlic, waarschijnlijk corrupt voor onvergankelijc, meer in 't bijzonder: niet door het vuur verteerbaar; Th N negatur cremari posse.

+ v. 909: van pijnlicheden, kwaadaardig, twistziek.

+ v. 910: zeerich, verdrietelijk.

[p. 123]

 

Daer soe haer staen heift vercoren,⁺

 

Te uerre achter of uoren,

 

Ter luchter of ter rechter stede,

915

Te hoge of te neder, mede

 

Scoonheid ende leelichede.

Leuere es an de rechter hant
Der herten, dits becant;
De milte heift de luchter stede.
Aristotiles seit mede,
Dat wonder ware menigertiere
Vond ment anders in enigen diere.
Die leuere es zoete menigertiere⁺
Es in hare, ende zoetichede.
Meinsce ende stieren hebben ront⁺
De leuere in alre stont.
Sinte clement zeit, dat bidi⁺
Die leuere ant rechter zi,

+ v. 912: daer, naar gelang; haer staen, zijn ligging.

+ v. 923: menigertiere, is een lapsus calami met slotwoord van v. 921. Dit is ook de mening van A. Boon, Album Vercoullie, blz. 66. Hij stelt voor te lezen lenichede naar Th N est autem epar dulce et in eo est natura lenitatis et besigne dispositionis.

+ v. 925: Een vergelijkend-anatomische ketterij van de ergste soort.

+ v. 927: Sinte Clement. Wie is die Clement? Clemens Romanus of Clemens van Alexandrië, of een van de tientallen andere heilige Cl.? De eerste behoort tot de eerste, de tweede tot de tweede eeuw van onze tijdrekening. Veel geschriften van Cl. Romanus zijn apocrief. We hebben in zijn authentieke werken geen zinsnede gevonden waaruit zijn belangstelling voor de biologie van de mens kan blijken, of naar welke wij in verband met schr.'s bewering over de lever zouden kunnen verwijzen. Th spreekt van geen heilige, alleen van Clemens. In de werken van Clemens van Alexandrië die vaak getuigen van een degelijke kennis der biologie, hebben we evenmin iets gevonden dat in verband zou staan met wat Sinte Clement in de pen gelegd wordt. Thomas die in de inleiding tot zijn De Natura Rerum een opsomming geeft van bekende en onbekende grootheden die hem de bronnen voor zijn geschrift verschaften, vermeldt geen Clemens. J. van Maerlant neemt in zijn Der Naturen Bloeme de literatuurlijst van Thomas over; we vinden bij hem evenmin een spoor van Clemens. Bartholomeus Anglicus in Proprietates Rerum, L.V. cap. 39, vermeldt evenmin een Clemens, ofschoon hij de in vv. 929-30 vermelde eigenschappen van de lever aangeeft zonder een verband te leggen tussen de rechtszijdigheid van de lever en deze hare eigenschappen. Vincent de Beauvais maakt hiervan evenmin gewag in zijn Speculum Naturale.

[p. 124]

 

Dat die spise verduen doet

930

Ende vaerwet smeinscen bloet.

Galle es der leuere bi:⁺
heet ende drooge, geloues mi,
Ende dat es na galiene⁺
De maniere der caloriene.⁺
God heiftse inde leuere gezet,
Omhaer te helpene bet
Omme te verziedene de spise.
Vander gallen, seit de wise,
So comt ongestadichede,
Gramcep ende subtijlhede,
Scarpheit van zinne ende lustichede,⁺
Verheffinge ende coenhede,⁺
Ende begherte van wiue,⁺
Ghedinkenesse in desen liue,
Ende verandworden metter vaert;⁺
Alle die lichame ooc die waert⁺
Verhit ende verdroget vander gallen.
Plinius horic callen
Dat zulc meinsce ne heifter niet,
Dat cracht ende lange lijf bediet.⁺
Aristotiles seit zulc die leift
Die galle bouender leuere heift,
Entie zijn bi naturen wreet.
Sulc man es die galle steet⁺

+ v. 931: Galle, hier wordt de galblaas bedoeld, op andere plaatsen de vloeistof die zich in de galblaas bevindt, een verwarring die men thans zeer vaak bij leken ontmoet.

+ v. 933: galiene, Galenos.

+ v. 934: caloriene, cholerici.

+ v. 941: lustichede, waarschijnlijk listichede; Th N solertia, schranderheid.

+ v. 942: verheffinge, trots.

+ v. 943: Th N desiderium coitus.

+ v. 945: verantworden, reciproceren; Th N velocitas responsionis.

+ v. 946: Alle die lichame, heel het lichaam; waert, wordt; Th N totum corpus consequitur ex felle calorem et siccitatem.

+ v. 950: lange lijf, lang leven.

+ v. 954: steel, staat.

[p. 125]

955

Vander leuere een deel bet of,⁺

 

Die hebben van omoeden lof;⁺

 

Maer goede merket dan⁺

 

Die zijn goet in elken man.

 

Een vroet man, seit de scrifture,

960

Dat men ten besten buge nature;

 

Dien I filosophien bezach⁺

 

Ende mercte dat an hem lach,

 

Bi naturen, grote felhede,⁺

 

Doch vant hine zochte telker stede;⁺

965

Ooc wijsdene zine nature dul,⁺

 

Ende in wanderen wijsheden vul;⁺

 

Ende dies hadde in wonder groot.⁺

 

Hier bi mach men merken al bloot

 

Dat costume, des zijt gewes,

970

Ene andre nature es.

 

Van socratese scrijft plinius

 

Dathi genatuert es aldus:

 

Altoos was hi eens gedaen,⁺

 

Goede costumen dedi, zonder waen;

975

Costumen brinct zulken in rade⁺

 

Ghelijc oft naturen dade.

 

Aristotiles spreict wat zo leift

 

Ende ne gheene galle heift,

 

Als de hert, dat mach lancliuich zijn

980

Als dolifant, kemel ende dauphin.

+ v. 955: een deel bet of, nogal wat verwijderd; Th sed a remoto magis loco.

+ v. 956: worden om hun nederigheid geprezen.

+ v. 957-8: een van de duistere plaatsen uit het geschrijft; waarschijnlijk ligt de betekenis in een versterking van v. 956. Thomas geeft geen houvast.

+ v. 961: filosophien, philosoof; bezach, leerde kennen.

+ v. 963: felhede, wreedheid.

+ v. 964: hine, hij hem; zochte, zacht van aard.

+ v. 965: dul, dwaas.

+ v. 966: in wanderen, in de omgang.

+ v. 967: dit vers heeft geen homoloog bij Th.

+ v. 973: eens gedaen, in dezelfde stemming.

+ v. 975-6: de gewoonte verschaft sommige lieden dusdanige raad, precies alsof het de natuurlijkste uiting van hun eigen aard was.

[p. 126]

XXXIX

 

Longere dats een instrument

 

Dattie lucht vut ende in zent,

 

Bedi, seit aristotiles,

 

Datsoe licht ende vul gaetkin es,

985

Ghelijc oft ene spoenge ware,

 

Alsoe den wijnt trect te hare

 

Wast soe, ende alsoene weder zent⁺

 

Mindert soe, dit es bekent.

 

Dattie herte altoos slaet

990

Comt hier bi, dat uerstaet,

 

Dattie meinsce hem ontsiet⁺

 

Iof hoopt altoos, ende anders niet.⁺

 

Wat zo wandert ende leift⁺

 

Ende ademt, weit dat longere heift⁺

995

Omte vercoelne de hitte

 

Vander herten, nu merct ditte.

 

Maer beesten die zijn zonder bloet

 

Ende zonder nattheit, alsic verstoet,

 

Ne hebber wat doen, want haer geest⁺

1000

Heuet der coutheden meest;

 

Maer wat zo leuet, dat bekinnet,

 

Ende dat zine gelike winnet,

 

Heift longere ende bloet, nader scrifture,⁺

 

Om die hitte vander nature;

1005

Maer wat zo waert vanhem geboren⁺

 

Heuet droge longere, als wijt horen,

 

Ende bedi ne darst hem niet⁺

+ v. 987: alsoene, als zij hem.

+ v. 991: hem ontsiet, vreest; is westvlaams.

+ v. 992: hoopt is de juiste schrijfwijze en vertaling; Th N geeft spirat, Th B daarentegen sperat.

+ v. 993: wandert, gaat heen en weer, wandelt.

+ v. 994-6: cfr v. 854-66.

+ v. 999: ne hebber wat doen, hebben ze niet vandoen.

+ v. 1003: heift longere ende bloet, Th N habet pulmonem sanguineum magnum.

+ v. 1005: dit vers zou moeten de vertaling zijn van Th N vero animal; van hem, (sic) is wellicht de corruptie van ei of van een woord dat de vertaling is van ovans; dit laatste moet een homoloog zijn van oviparis, eierenleggend; deze betekenis vloeit voort uit Th N die bijvoegt sicut avis.

+ v. 1007: darst, heeft dorst.

[p. 127]

 

Ende drinken zelden als men ziet,

 

Want hare hitte nes niet groot.

1010

Bidesen zaken eist albloot

 

Dat zij vanden lichame zijn clene,

 

Want naturlike hitte allene

 

Es van wasdomme zede,⁺

 

Ende vele bloets es tekin mede

1015

Van naturliker hitten echt.

 

Ende hitte maect creaturen recht,⁺

 

Ende hier bi es de meinsce allene

 

Van naturen recht, ende onder gemene

 

Alre hande creaturen

1020

Van zire grote, bi naturen

 

Heift hi meest bloets, weit ditte:

 

Dats die zaken der hitte,

 

Ende tvier wille vp waert ende niet weder;

 

Dus gaet de meinsce vp ende neder.⁺

1025

Plinius zeit vander longere mee:

 

Longere van visscen vander zee,

 

Men strijcse an houte, alsoe clare

 

Barnet ioft geoliet ware,

 

Ooc maect mer of olie claer.

1030

Dat sonder longere leuet vor waer,

 

Heuet gheen luud, zeit aristotiles.

 

Plinius zeit: zo soe minder es,⁺

 

So snelre zijn de creaturen

 

Diese hebben bi naturen.

Milte, scriuet aristotiles,
Dat een let inden meinsce es,
Lanc ende smal, also gedaen⁺

+ v. 1013: zede, corruptie voor rede; Th N causa crementi.

+ v. 1016-7: Th N calor rectificat corpus animalium, et propter hoc est tantum recti corporis.

+ v. 1024: gaat de mens rechtop en niet naar de grond gebogen; Th N rectus fit homo et erectus ad celum.

+ v. 1032: zo soe minder es, hoe kleiner de long is.

+ v. 1037: lanc ende smal, Th N strictum et longum, twee eigenschappen die de menselijke milt niet bezit. De dwaling is des te erger daar de mnl. en de latijnse tekst naar het zwijn verwijzen waar de milt inderdaad lang en smal is; galenische anatomie, of wellicht een echo uit Salerno; de bekendste anatoom uit deze school, Copho, schreef een Anatomia Porci.

[p. 128]

 

Als in een zwijn es, zonder waen,

 

Ende andie luchter zide leget.

1040

Die milte, leist men, dat pleget

 

Te purgierne tquade bloet.

 

Es datsoe enen wee doet,

 

So es tlaten ande luchter hant

 

Of anden arem, best te hant.⁺

1045

Mirthus es gagel, ic wane,⁺

 

Die vrucht die soe heueut ane,

 

Ghezoden ende genut mede,

 

Es goet iegen de moielichede⁺

 

Van leuere ende van milte mede.

1050

Melancolie heuet hare stede

 

In de milte, seit galien:

 

Dats bloet daermen of ziet gescien;⁺

 

Den man zijn drouue ende gherne allene,

 

Swighende, peinsende ende in wene,⁺

1055

Swaer ende traech, ende herde bloot,

 

Sorgende ende ander quaetheit groot.

 

Plinius seit: de milte belet

 

Dat lopen meer dan enich let;

 

Des salmen den lopers laten

1060

De milte adere, thare baten.

Bvuc es recht als I zac gescepen
Daer die vitaelge ines begrepen;⁺
So wort hi somwile so groot
Datter somwile of comt de doot.

+ v. 1044: te hant, onmiddellijk.

+ v. 1045: gagel, mirtedoorn, muisdoorn, steekpalm.

+ v. 1048: moielichede, bezwaren.

+ v. 1052: dit vers brengt in herinnering dat de zwarte gal welke in de milt voortgebracht wordt, uit het bloed komt.

+ v. 1054: in wene, gauw gaan schreien.

+ v. 1062: vitaelge, voedsel.

[p. 129]

1065

Aldat leuet, draget sonderlingen⁺

 

Ouer een van enen dingen,

 

Dat al buuc heuet, sonder waen,

 

Daert voetsel in mach ontfaen,

 

Ende enen huutganc, daert mede

1070

Vut werpt doueruloiechede;

 

Al heueut blase dat buuc heuet,

 

Sonder tuogelte dat leuet,⁺

 

Dat dranc ende spise te mate⁺

 

Vut laet naren tenen gate.⁺

1075

Plinius bescriuet, de wise:

 

Die gansich es van sire spise,⁺

 

Datti es van dulre maniere.⁺

 

Onuersadelic zijnde dieren

 

Die recht tgedaremte neder uaert

1080

Enter kele ten fondemente waert:

 

Dats die wulf, als ic can verstaen,

 

Die dukere entie pellicaen.

Rebben zijn daer toe geset⁺
Datsi den buuc behouden bet,
Want anders ware de huut te dinne
Te bescermene dattie buuc heift inne.⁺
Achte heifter ande zide de man,⁺
Ende zulc tiene, daer es wonder an.
Staercst zijn de rechtere, als wijt horen,
Ende alle dander been te voren.⁺

+ v. 1065: al het levende heeft in het bijzonder dit ene kenmerk gemeen.

+ v. 1072: sonder, behalve.

+ v. 1073: te mate, te zamen.

+ v. 1074: naren, van achteren.

+ v. 1076: er staat gansich; de copist heeft hier een slordigheidje te meer op zijn kerfstok. Er moest blijkbaar gauwich staan, Th N avidissimus.

+ v. 1077: van dulre maniere, dwaas, Th N minus sollertes.

+ v. 1083: het hoofdstuk van de ribben wordt door Th B achter dat van de darmen geplaatst.

+ v. 1086: te, om te.

+ v. 1087-8: het komt er bij die middeleeuwse anatomen op enkele ribben onder of boven niet op aan.

+ v. 1090: en overtreffen alle andere ribben in beensterkte.

[p. 130]

 

XIII hebber gehorende diere,

 

Ende hets der serpenten maniere

 

Dat sire hebben XXX tsamen,

 

Want zij zijn lanc van lichamen.

Darmen, seit sinte clement,⁺
Es een bedarflic instrument;⁺
Den meinsce die heuet nature⁺
In also menighe figure
Gekeert, datsi de verduwede spise
Neder zenden na hare wise,
Ende donuerduwede bouen laet,
Datter andre niet ne staet,⁺
Entie spise alte zaen⁺
Vuten buuke niet wert gedaen;
Bouen der mage es darem ghene
Nu scriuic van hare allene.

Maghe dat es een der lede
Dat meest helpt der meinscelichede,
Want soe es die de spise ontfaet
Ende versiet, als daer toe staet,⁺
So datsoe verduwet es.
Ons seit aristotiles
Datsoe binnen rou ooc zij,⁺
Om te verwarmene daer bi
Die spise, ende om te lettene mede
Datsoe niet zaen rume de stede.

+ v. 1095: sinte clement, cfr nota bij v. 927.

+ v. 1096: bedarflic, onontbeerlijk, Th N spreekt van propria instrumenta humano corpori.

+ v. 1097: den meinsce, is een datief.

+ v. 1102: zodat zij de andere spijzen niet hinderen; Th N non impediantur; ne, waarschijnlijk corrupt voor na.

+ v. 1103: alte zaen, al te snel; Th N ad subitum.

+ v. 1110: versiet, er op let.

+ v. 1113: rou, oneffen, ruw.

[p. 131]

 

Ene darme, zonder dander gemene,

 

Comter vuter mage allene:

 

Jeiunium es zine name.

1120

In hem ne gaet niet, hoet came,⁺

 

Ghene grouue spise, ne ware tnatte:⁺

 

Trucket vuter magen datte;

 

Die groufheit vander spisen gaet

 

Enen andrem wech, dat verstaet,

1125

Daert die nature weder vut driuet.

 

Andie daermekine, zo men scriuet,⁺

 

Sijn vijf aderen die de vaert

 

Nemen toter leuere waert;

 

Daer vute trect zij dat natte⁺

1130

Ende zenden der leuere datte,⁺

 

Die leuere verziedet dan,⁺

 

Ten nieren waert keret dan,

 

Van danen comt ter blasen mede.

 

Tupperste vander natthede⁺

1135

Dat wort bi naturen bloet

 

Dat alle die leden voet,

 

Ende vanden bloede tupperste deel⁺

 

Keert ter herten waert geheel,

 

Met aderen die de vaert

1140

Neimt vander leuere ter herten waert.

 

Twee zaken si geuet ditte:

 

Teen es naturlike hitte,⁺

+ v. 1120: in hem ne gaet niet, in hem vindt men niet; Th N a corpulentiis ciborum semper est jejunum.

+ v. 1121: grouue spise, de vaste, niet vloeibare bestanddelen van de spijsbrei, die de faeces zullen uitmaken, in tegenstelling tot tnatte dat de urine zal worden.

+ v. 1126: daermekine, d.i. het jejunum; die, dat; Th N in isto ergo intestino.

+ v. 1129: daer vute, d.i. uit het jejunum; zij, d.i. de natuur, cfr v. 1125.

+ v. 1130: zenden, corrupt voor zendet.

+ v. 1131: verziedet, Th N decoquitur, in de betekenis van klaarmaken voor de vertering (verduwing).

+ v. 1134: tupperste, Th N cujus vero pars purior; upperste is een verkeerde vertaling van purior. Heeft schr. niet verward met superior? Th B zegt ook purior.

+ v. 1137: zelfde opmerking als voor v. 1134; Th N cujus sanguinis pars purior per venam ad cor deducitur, ofschoon dient aangestipt dat de bovenste laag van het bloed, het helderste deel is.

+ v. 1142: naturlike hitte, Th N calor naturalis, bij Galenos calor innatus geheten.

[p. 132]

 

Ende tander heet een geest

 

Die inde herte, bi namen meest

1145

Leuen mach geheeten wesen,⁺

 

Ende inde leuere heet men desen

 

Den geest bi namen der naturen;⁺

 

Indie hersene, nader scrifturen,

 

Heet het des zinnes geest bi namen.⁺

1150

Desen geest es een middel tsamen

 

Ende een bant, alsic verheessche,⁺

 

Tusscen der ziele enten vleessche,

 

Die niet ne mochten ouer een⁺

 

Ne dade een middel van hem tween,

1155

Want die ziele onuerderflic es,

 

Menne zietse no tast, nu merke des,

 

Ende dit vleesch es vander erden;

 

Dus es de geest de middewerde.⁺

Blase dats tnederste let
binnen den meinsce gezet,
Daerin word die orine ontfaen
Die vander nieren comt gegaen;
Haren crop die rect ooc mede⁺
Toter wertele vanden vede;
Daer vute toget die orine
Weder de meinsce heuet pine
Binnen, ende oft hi heuet gezonde,⁺
Als men noch ziet te menigen stonden.
Sonder blase es tgeuoghelte al,

+ v. 1145: leuen, Th N spiritus vitalis, die volgens de oude physiologie zijn oorsprong en woonplaats in het hart heeft.

+ v. 1147: der naturen, Th N spiritus naturalis, in de lever gelegen.

+ v. 1149: des zinnes geest, Th N spiritus naturalis, in de hersenen gelegen.

+ v. 1151: verheessche, te weten kom.

+ v. 1153: die anders niet samen zouden te brengen zijn (daar zij heel verschillend van aard zijn).

+ v. 1158: middewerde, schakel.

+ v. 1163: haren crop; in de oudere anatomische geschriften is dit een zeer onduidelijk begrip; men kan er evengoed de betekenis van orificium internum vesicae, als van urethra posterior aan hechten.

+ v. 1167: heuet, waarschijnlijk corrupt voor levet.

[p. 133]

1170

Daeromme ne pissen zij groot no smal.

Matrix es dat naturlike let
an die vrouwe geset
Als die vede es anden man;
Matrix es properlike nochtan,⁺
Dat let dat een deel binnen staet
Ende des mans zaet ontfaet
Dat bider porten in wert gezent,⁺
Die elc meinsce bi namen kent;
Die hout dat zaet in bi naturen⁺
Ende formeert tere creaturen,⁺
Ende zendet vut ter rechter tijt.
Ooc willic dat ghijs zeker zijt
Dat wijf ende mannen mede
Al eens hebben alle lede,
Sonder matrix entie vede;
Aristotiles lyets mede.⁺
Te hare waert lopen adren vele
Om de lust van naturliken spele;⁺
Haer wertele comt vander nauele zaen,⁺
Gheliker wijs als wij verstaen
Dattie wertel vanden vede
Van den nieren comt mede;
Des es de niere in den man⁺
De stede van luxurien dan,⁺
Ende inde nauele, zonder blijf,
So heuet licgende dat wijf.
Somigen geuallet mede

+ v. 1174: properlike, eigenlijk; nochtan, evenwel.

+ v. 1177: porten, vulva.

+ v. 1179: die, dat is de matrix.

+ v. 1180: tere creaturen, de menselijke vrucht, Th N foetus; tere zou ook kunnen staan voor tot eenre.

+ v. 1186: lyets, bevestigt het.

+ v. 1188: Th N ad lusum generationis. Het mnl. vers geeft meer weer dan de vertaling van het latijn; het is een dichterlijke noot middenin een saai tractaat.

+ v. 1189: wertele, Th N radices; hiermede wordt de vasculaire steel bedoeld.

+ v. 1193: des, derhalve.

+ v. 1194: luxurien, wellust.

[p. 134]

 

Datsi hebben bede dese lede,

 

Bede lieden ende beesten,

1200

Als men leist in plinius ieeste.⁺

Vede, dats een instrument
Daer men den man bi tusscen kent;⁺
Die wertel comt bi manieren,⁺
Als ic eerst zeide, vander nieren;
Ende al daderen vanden lichame
Houeden daer ante zamen.
Bi naturen es die vede
Vutganc der oueruloiechede
Der nattheit, ende daer vte gaet
Dat naturlike meinsce zaet.
Gheformeert zo es die vede
Van vleessce ende van crostele mede:⁺
Als hi bi naturen staet
So toocht dat crostel zine daet,
Want dan wast hi alre meest;
Dat doet die leuenlike geest⁺
Die beroert wart bi manieren
Met gepeinse ende met visieren.⁺
Somwile waert ooc die nature
Allene beroert bi humure
Van dranke ende van heeter spise:
Dat doetene slapende risen.⁺

Smeinscen niere zijn als der coe;

+ v. 1200: ieeste, beschrijvingen.

+ v. 1202: bi tusscen kent, aan onderscheidt; cfr. het huidige westvlaams.

+ v. 1203: wertel, cfr v. 1189 en 1191 en nota bij v. 1189.

+ v. 1212: de opvatting dat in de penis kraakbeen aanwezig is, was in de Oudheid algemeen; de verklaring vindt men in vv. 1213-5.

+ v. 1216: leuenlike geest, Th N spiritus vitalis, die in het hart woont, cfr vv. 1144-5 en v. 1237.

+ v. 1218: visieren, verbeelding.

+ v. 1222: doetene, doet hem.

[p. 135]

 

aristotiles seget daer toe⁺

1225

Dattie rechter niere hoger leget⁺

 

Dan die luchter te liggene pleget,

 

Nochtan heift hi vetheden min;

 

Luxurie die leichter in⁺

 

Vanden man; merct ende verstaet,

1230

Ene adere es die vander herten gaet⁺

 

Toter leuere bi hare nature,

 

Want die leuere es stede van hitten,

 

Daerin es der minnen zitten.⁺

 

Die zelue adere die gaet weder

1235

Vander leuere ten nieren neder

 

Ende brinct met hare zaen

 

Dinc die de herte heift uerstaen,⁺

 

Entie leuere minnet mede;

 

Dus werden verwaremt daer ter stede

1240

Die niere daer de hitte vut gaet,

 

Daer die vede mede staet;

 

Dus vloeit de nattheit toten nieren,

 

Ende tedel bloet daer bi manieren

 

Die verstandelike cracht van minnen⁺

1245

Wort geordonneert van binnen

 

Sendt vut hemelike dat zaet

 

Biden vede, daert dure gaet.⁺

Arsbillen heuet de man,
Niet zonder redene; merct dan,
Wel naer alle vieruoete diere

+ v. 1224: daer toe, met betrekking erop.

+ v. 1225-6: de anatomie leert dat het in werkelijkheid andersom is.

+ v. 1228: luxurie, cfr. v. 1194.

+ v. 1230-47: de ader waarlangs de wellust gevoerd wordt uit de nier naar de lever en het hart en tenslotte in de penis, is een vrucht van de verbeelding der Ouden; bovendien is het niet zeer duidelijk of schr. daarmede geen zenuw op het oog heeft.

+ v. 1233: zitten, woonplaats.

+ v. 1237: verstaen, opgevangen, vernomen.

+ v. 1244: Th N apprehensiva vel intellectiva amoris virtus.

+ v. 1248: Arsbillen, in 't latijn nates, bij Th B anchae; man, mens.

[p. 136]

 

Hebben sterten na haer maniere,

 

Om te deckene die stede

 

Daermen den buuc bi zuuert mede;

 

Daer ouer, als die nature wille,

1255

So heuet de meinsce arsbille;

 

Dat start wort in andre diere⁺

 

Wart uleesch anhem, na de maniere

 

Daer hi die leelichede bi dect

 

Der stede daer donsuuerheit toe trect.

Lanken nemen hare stede⁺
Omtrent leuere ende milte mede,
Ende comen ande lendine gegaen;⁺
Lanken der wijf die ontfaen
Die vrucht die men wint daerane,
Ooc plegen zij mede tontfane⁺
Tversodene bloet van smeinscen lede
Ende verkeerent in vetheiden.
Lanken dogen pine ouermate
Van ouerdranke, van ouerate,
Ende meest van spisen daer rooc of comt:⁺
Dats datmen tlanc euel noemt.⁺

Lendine dats een let⁺
Daeronder die dien zijn gezet,⁺
Die knien daerna, ende scinkelen twee
Als II colommen min no mee,

+ v. 1256: dat, dat wat.

+ v. 1260: Lanken, flanken, liezen, heupen, onderlijf, buik.

+ v. 1262: lendine, lenden, geslachtsdelen, hypogastrium; Th B ylia (ylia).

+ v. 1265-8: geven de oudere opvatting weer omtrent het ontstaan van de vetlaag op de bekkengordel, meteen van de lumbago en andere kwalen die achter de verzamelnaam van lanceuel schuil gaan: pleuritis, nierkoliek, spit, appendicitis, enz...

+ v. 1270: Th N et maxime in hiis que fumositates generant.

+ v. 1271: lancenel, zijdewee; cfr nota bij v. 1265-8.

+ v. 1272: Lendine, hier weer te geven door heupen; Th N spondilia.

+ v. 1273: dien, dijen.

[p. 137]

 

Die dat werc van bouen al⁺

 

Algader dragen zonder ual.⁺

 

In dese scinkelen, in dese knien,

 

Ende daer toe in dese dien,

1280

Sijn starke been ende zenewen mede,⁺

 

Die houden der meinscen lede

 

Die neder toter planten gaen;⁺

 

Nederst zijn de voeten gestaen

 

Als basen onder die colomme,

1285

Dese dragen alde somme;⁺

 

Vijf teen zijn daer huute geleet,⁺

 

Vooren met nagelen gecleet,

 

Niet geclaewet als ander diere:

 

Hier toget des meinscen maniere

1290

Datti zochte zoude wesen.⁺

 

Hielen menen, als wijt lesen,⁺

 

Dattie meinsce niet achterwaert valle;

 

Vier voeten hebben gene alle.⁺

 

Planten van voeten heift zulc plat,

1295

Sulc man hol; best prist men dat,

 

Dat meinsce hebben tusscen tween;

 

De huut es daer harder ouer een,

 

Ende harts an die baeruoet gaen;

 

Ende dits wonder, zonder waen,

1300

Ende groot tekin der naturen:⁺

 

Yser ende stael mocht niet geduren

 

Daer altoos des meinscen huut⁺

 

Ongescaet bliuet, vut ende vut.

+ v. 1276: werc, het maaksel, d.i. het lichaam.

+ v. 1277: zonder ual, zodat het niet valt.

+ v. 1280: zenewen, d.i. pezen, banden, zenuwen.

+ v. 1282: planten; voetzolen.

+ v. 1285: somme, de totale massa van het lichaam.

+ v. 1286: geleet, tot gestalte gekomen.

+ v. 1290: zochte, zacht van aard.

+ v. 1291: menen, beogen.

+ v. 1293: gene alle, alle andere dieren, cfr v. 1288.

+ v. 1300: tekin, kunstwerk.

+ v. 1303: vut ende vut, tot het einde toe.

[p. 138]

Tweede deel

Hoort hier vanden zade voort,
Dat sperma heet in latine woort.
Onder alle creaturen
Heuet de meinsce bi naturen
Meest zaeds, ende dit zijn de zaken⁺
Datti meest wiue mach genaken.⁺
Aldat es pijnt hem daer toe⁺
Sijn zaet te werpene in de zoe,⁺
Entie zoe werpet thare
In hare matrice openbare.
Aristotiles zeit te waren⁺
Dattie man tote LXX iaren
Vrucht wint, ende zulc daernaer
Seget tote XC iaer.
Tote L iaren, als men vint,
So mach de vrauwe dragen kint.
Des mans zaet meent ende begaert,⁺
Alst vaert ter matricen waert,
Dat formeert gelike des⁺
Daert of versceeden es,
Want daer es in I naturlic geest⁺
Die dengenen gelijct meest
Die de plante wassen doet;
Alsoe begaert dat zaet albloot⁺
Dattie man vut geift naturlike,
Dat vanhem wasse zijn gelike;

+ v. 1308: de zaken, de oorzaak.

+ v. 1309: genaken, geslachtelijke omgang hebben.

+ v. 1310: pijnt, beijvert zich.

+ v. 1311: zoe, elk vrouwelijk wezen van de soort, vrouwelijke geslachtspartner.

+ v. 1314: te waren, voorwaar.

+ v. 1320: meent ende begaert, Th N intentio (spermatis masculi).

+ v. 1322-3: Th N formare ad similitudinem ejus a quo separatum est.

+ v. 1324: naturlic geest, spiritus naturalis, cfr nota bij v. 1147.

+ v. 1327-32: deze verzen herhalen wat reeds in v. 1320-3 werd gezegd. Zij leggen de nadruk op de aristotelische opvatting volgens dewelke de man de gedaante, en de vrouw het stoffelijk substraat voor de menselijke vrucht schenken.

[p. 139]

1330

Maer des wijfs zaet, dat bekent,⁺

 

Es materie ende fundament

 

Vante winne creaturen.

 

Drierande lieden, bi naturen

 

Verliesen des winnens gewout:⁺

1335

Doude, want hi es te cout,

 

Die zieke, want hi es te cranc,

 

Kinder, want des zaets ganc⁺

 

Hem al in wasdome staet.

 

Ontfanght een wijf smans zaet,

1340

Ende VII dagen bliuet in hare,

 

Aristotiles zeit openbare

 

Datsoe daer of, zonder waen,

 

Emmer kint heuet ontfaen.

 

Merct hoe wijf ontfanget kint,

1345

Ne let in hare niet I twint⁺

 

Dat kint te dragene verbiet

 

Ende zoe danne mannes pliet,

 

Ende zoe danne mannes pliet,⁺

 

Ende getempert es dat zaet⁺

 

Van coude, van hitten, dat verstaet,

1350

Van natheden ende van droocheden;

 

Datsoe daer ontfaet ter stede,

 

So luuct die matrice na das,⁺

 

Also ons zeit ypocras,

 

So uaste datter niet na dan

1355

Ene naelde in gecomen can;

 

Want es tsaet ongetempert yet,

 

Weit wel, soe ne ontfanget niet.

 

Dies zeit zulc dat tsaet vanden man⁺

 

Allene, de vrucht winnen can,

+ v. 1330: dat, dat is.

+ v. 1334: winnen, verwekken; gewout, eigenschap.

+ v. 1337: ganc, ontwikkeling.

+ v. 1345: als haar hoegenaamd geen letsel hindert.

+ v. 1347: pliet, zich overgeeft aan.

+ v. 1348: in doelmatige verhouding gemengd, d.i. de passende bestanddelen bevattend.

+ v. 1352: luuct, sluit dicht.

+ v. 1358: Dies, op gelijke wijze.

[p. 140]

1360

Maer dats fauel ende gedwas.⁺

 

Ne geen dier, nu merct das,

 

Ne laet zine hie totem gaen⁺

 

Nadien dathet heuet ontfaen,

 

Sonder recht dat wijf allene;

1365

Dies nes te lachterne niet clene⁺

 

Die meinsce, die men heet zo vroet

 

Ende redene weet, ende dus mesdoet.

 

Als die wijf hebben ontfaen,

 

Wert zij daer naer verzwaert zaen,

1370

Ende ooc ziet men vp haer ogen

 

Ene donkerheit vertogen⁺

 

Ten tienden dage, ende anhem zomen⁺

 

Sietmense ooc bet spader comen.⁺

 

Jan seget, die philosophien,⁺

1375

Ene dinc daerment ooc bi mach zien,

 

Want als die vrouwen hebbn ontfaen,

 

Hem cesseert alsoe zaen

 

Hare menstruum, dats dat bloet

 

Dat elkenter maent baren moet.⁺

1380

Hoort die redene twi het zij:⁺

 

Elke heete vrauwe, gelouet mi,

 

Es couder dan de coutste man

 

Die noit ter werelt lijf gewan,⁺

 

Dies ne mach zoe gelijc den man⁺

1385

Hare spise niet verduwen dan,

 

Haer ne bliuet oueruloiende bloet,

 

Daer soe haer telker maent of moet

+ v. 1360: gedwas, dwaasheid.

+ v. 1362: hie, mannelijke partner.

+ v. 1365: dies, derhalve; te lachterne, te misprijzen.

+ v. 1371: vertogen, verschijnen.

+ v. 1372: zomen, somwijlen.

+ v. 1373: bet spader, iets later.

+ v. 1374: Jan, d.i. Johannes Hispalensis, bekend vertaler van wetenschappelijke werken uit het arabisch in het latijn (1ste helft van de 12de eeuw te Toledo); was van joodse afkomst.

+ v. 1379: baren, te voorschijn komen.

+ v. 1380: twi het zij, hoe het ineenzit.

+ v. 1383: noit, ooit.

+ v. 1384: dies, derhalve.

[p. 141]

 

Purgieren ende dat niet mesquame,⁺

 

Ende dit heet menstruum bi name.

1390

Maer na tontfaen, merct ditte,

 

So dobbeleert in hare de hitte

 

Dattie vrucht in deser wise⁺

 

So verduwet in hare de spise;

 

Ooc weit wel dat dat zelue bloet⁺

1395

Dat kint inder moeder voet.

 

Na dien dat matrix heuet ontfaen

 

Dat zaet, ende zoe haer luuct toe zaen,

 

Leget ter rechter zide dan,

 

So bediet daer of een man,⁺

1400

Want daer es de leuere naer,⁺

 

Daert of ontvanget de hitte daer;

 

Eist datter luchter zide leget,

 

So wart een wijf, als men zeget,

 

Ende dat doet de coude stede

1405

Die verre es vander leuere mede;

 

Eist ooc dat tsaet niet wel ne leget

 

Ter rechter zide, maer dat dreget⁺

 

Meest ter rechter zide waert,

 

So wert een bloot man ende veruaert;

1410

Ende dat zaet vander luchter zide,

 

Eist datter rechter hant iet tide,⁺

 

So wart een manlic wijf ende stout.

 

Als tsaet dus leicht in zijn gewout,⁺

 

Maect dicken die nature ditte,⁺

1415

Ende dat bider matricen hitte;⁺

 

Ende zoe cledet tere somme⁺

+ v. 1388: ende dat niet mesquame, opdat het geen kwaad zou berokkenen.

+ v. 1392: dattie, omdat.

+ v. 1394: dat zelue bloet, d.i. het menstruele bloed.

+ v. 1399: bediet, waarschijnlijk corrupt voor gediet, groeit.

+ v. 1400: naer, dichtbij.

+ v. 1407: dreget, zich richt, aanleunt.

+ v. 1411: datter, dat het ter; iet tide, een beetje afglijdt.

+ v. 1413: in zijn gewout, naar wens.

+ v. 1414: maect dicken, verdikt; Th N inspissat.

+ v. 1415: zoe, d.i. de natuur.

+ v. 1416: ter somme, in zijn geheel.

[p. 142]

 

Met ere liese, omme ende omme,⁺

 

Ende also bescermet tsaet

 

Datter an minge geen quaet;⁺

1420

Secondine heet dat bi namen⁺

 

Ende wast metten kinde tsamen,

 

Ende als tkint wart geboren

 

Comet mede, ende niet voren.

 

Ten VII sten dage, bescriuet dus

1425

De vroede macrobius,⁺

 

Vertogen hem liesen van bloede⁺

 

Ant vel dat vanden zade es hoede,⁺

 

Die hem mingen metten zade

 

Bider houesscer naturen rade⁺

1430

Inden XXXI daghe.⁺⁺

 

VII dagen daerna, dits gene zage,⁺

 

Wort het verstot bider nature⁺

 

Tusscen bloets ende vleeschs figure,

 

Ende wart teenre massen, also⁺

1435

Geformeert wort embrio.⁺

 

Dat embrio, hout v hier ane,

 

Heuet noch geens kints gedane;

 

Dat ghinder of es droge of cout,⁺

 

Dat verkeert in beens gewout;⁺

1440

Dats cout ende nat bi naturen⁺

+ v. 1417: ere, ene; liese, vlies.

+ v. 1419: an mingen, zich mee bemoeie.

+ v. 1420: secondine, vruchtvlies, nageboorte.

+ v. 1425: Macrobius, romeins geleerde. omstreeks het begin van de 5de eeuw na Chr., neo-platonisch wijsgeer en natuurkenner.

+ v. 1426: liesen van bloede, bloederige vlokjes; Th N guttae sanguinis.

+ v. 1427: es hoede, is beschermer, beschermt.

+ v. 1429: houesscher, deugdelijk, geschikt. Dit pareltje werd door de dichter uit eigen inspiratie bijgevoegd.

+ v. 1430: Th B spreekt van vicesimo primo die.

+ v. 1430-1: die zeven dagen slaan op het verschijnen van de bloedvlokjes aan de vrucht; het is een nadere verklaring van de 31 dagen die v. 1430 aanstipt.

+ v. 1431: zage, verzinsel.

+ v. 1432: wort het verstot, wordt het verhard, corrupt voor verstoct; Th B coagulatur.

+ v. 1434: teenre massen, een gelijkmatige massa.

+ v. 1435: wort, wordt het; Th N Exinde incipit virtus formativa et formatur embrio.

+ v. 1438: Dat ghinder, wat daaraan.

+ v. 1439: beens gewout, Th N in substantiam ossis.

+ v. 1440: dats, dat es.

[p. 143]

 

Wort longere na der scrifture,

 

Ende datter droge es of heet

 

Dat wert herte an datmen weet,

 

Ende datter heet es ende nat

1445

Ter leueren verkeert hem dat

 

Met zo wonderliker manieren

 

Dat niement leuet diet can visieren.⁺

 

Dan comt die dorborende nature⁺

 

Die handen ende voeten geuet figure,

1450

Ende nuese gaten duerbort, ende horen,⁺

 

Ende ander gaten, als wijt horen,

 

Ende aderen maket, datsoe bloet⁺

 

Achter die leden lopen doet.

 

 

 

Als al vulmaect zijn de leden

1455

Bi ons heren muegenthede,

 

Bi zire ghiften, verstaet dat,⁺

 

Wart de ziele gezent int vat;⁺

 

Ende danne beghint I domende rooc

 

Te loopene achter daderen ooc,

1460

Ende geuet hem porringe ende leuen.⁺

 

Dese porringe, es bescreuen,

 

Beghint des LXX daechs, ic wane,

 

Vanden beghinne van zinen ontfane.⁺

 

Aristotiles heuet bescreuen⁺

1465

Dattie ziele wart gegheuen

 

Allene bider ghiften ons heren;

+ v. 1447: visieren, bevroeden.

+ v. 1448: dorborende nature, de natuur die alles van holten voorziet; Th N virtus concavativa.

+ v. 1450: horen, oren.

+ v. 1452: datsoe, zodat zij.

+ v. 1456: bi zire ghiften, door de gave van God; Th N divino munere.

+ v. 1457: vat, lichaam; deze betekenis van vat ontmoet men vaak in bijbelteksten, o.m. Paulus, 1 Thess., 4, 4.

+ v. 1460: porringe, beweging.

+ v. 1463: ontfane, ontvangenis.

+ v. 1464-82: in deze verzen wordt op het gezag van Aristoteles die hierin door Augustinus ondersteund wordt, de schepping van de ziel door het Opperwezen verdedigd tegen sommige ketterse stellingen in, die volhouden dat de ziel (intellectus rationis. id est anima rationalis, Th N) uit de ziel van de ouders ontstaat, zoais het vlees uit hun vlees (cfr. v. 1477).

[p. 144]

 

Ooc mogen wijt verstaen ende leren

 

Vanden goeden sent augustine,

 

Die dus zeit inde worden zine:

1470

Die ziele, seit hi, wert puur ende rene⁺

 

Van gode int vat gestiert allene

 

Ende insturtende geformeert.

 

Nu merct danne ende deuiseert,

 

Beede dat insturten ende tmaken

1475

Dat zijn euen oude zaken;

 

Dus zendt de ziele god met vliten.⁺

 

Nochtan seget zulc erite,⁺

 

Ghelijc dat vleesch van vleessce comt

 

Van manne, van wiue alst es vornomt,⁺

1480

Secgen zij, comt ziele van ziele;

 

Maer weit datsi in dhelle vielen

 

Diet geloueden ende eerst screuen.

 

Bedi willix begeuen.⁺

 

Daerna moet tkint voetsel ontfaen

1485

Dat ziele ende lijf heift zonder waen:

 

Die tijt moet in hem geduren,

 

In hem ende in alle creaturen

 

Die leuen tote andes leuens ende.

 

Nu merct hoe ic dit bekende⁺

1490

Dat tkint inder moeder wert geuoet:

 

Een daremkin gaet, alsict verstoet,

 

Vter matrice vander vrauwe

 

Ant kints nauele, mach men scauwen,

 

Daerof comt dat rodende bloet

1495

Vander leuere, alsic verstoet;

 

Dat bloet voeder ende geuet hem echt

 

Cracht, na der naturen recht,⁺

 

Want dat bloet gezuuert es

+ v. 1470-3: Th N anima a deo infundendo creatur et creata infunditur; diviseert, leert grondig.

+ v. 1476: met vliten, in zijn zorgzaamheid.

+ v. 1477: erite, ketter.

+ v. 1479: vornomt, vroeger medegedeeld.

+ v. 1483: hier wil ik het bij laten.

+ v. 1489: bekende, tot het inzicht kwam.

+ v. 1497: na der naturen recht, naar het bestel van de natuur.

[p. 145]

 

Bider leuere; nu merct des,

1500

Sone heuet geen noot daer ter stede⁺

 

Hem te purgierne beneden.

 

Alle filosophen, ende niet zom,

 

Secgen dat bi menstruum

 

Dat kint inder moeder wert geuoet;

1505

Ende dats vtermaeten quaet bloet,

 

Maer die heete leuere, die zoete,

 

Die purgiert met goeder moete;⁺

 

Camt pur ten kinde, ende zonder hare,⁺

 

Het zoudt eer doden openbare

1510

Eer voeden, ende dat merct bet,

 

Sulke lieden zijn besmet:

 

Dat men heet honich mael of sproeten,⁺

 

Of vleesch mael, ende dat doet tonsoete

 

Menstruum dat den kinde moiet,⁺

1515

Dat somwile so ouer uloiet

 

Dat het druupt vp die kinder;

 

Ne ware de secondine niet ghinder,

 

Dat vel dat tkint bescermet wale,

 

Het duerviele tkint te male;⁺

1520

Doch bliuet smitte, zonder waen,

 

Die men mach nemmermeer of dwaen.

 

 

 

Daer na, alst kint vuldragen es,

 

Naect die gebornesse na des;⁺

 

Die termine als men waent

1525

Es de VII of negende maent;

 

Ende twi het bet inde VII ste maent zij⁺

 

Dan in die achtste, dats bi di:⁺

+ v. 1500-1: Th N non indiget egestione superfluitatum.

+ v. 1507: met goeder moete, rustig, op zijn gemak.

+ v. 1508: ende zonder hare, zonder die zuivering.

+ v. 1512: mael, vlek; cfr de uitdrukking ijzermaal, d.i. roestvlekken op linnen, enz.

+ v. 1514: moiet, kwelt.

+ v. 1519: het duerviele tkint te male, het zou het kind al vallend terzelfdertijd doordrenken.

+ v. 1523: gebornesse, geboorte; Th N virtus nascitiva.

+ v. 1526: twi, waarom.

+ v. 1527: bi di, hierom.

[p. 146]

 

Vor de zeuende maent ne mach

 

Gheen kint ter werelt zien den dach

1530

Ende bi naturen leuen lanc,

 

Want voor die tijt eist te cranc.

 

Als de zeuende maent gewint,⁺

 

So wart zere roerende dat kint⁺

 

Ende maect hem besich bi naturen;⁺

1535

Breict het dan ter zeluer vren

 

Die zenewen diet met gewout⁺

 

Binnen inde matrice hout,

 

So wort geboren ende comt vort,⁺

 

Ende starc genouch zo men hoort.

1540

In dachtende maent macht zijn geboren,

 

Maer niet leuen, als wijt horen.

 

Want zo vermoit es, als men waent,

 

Van roerene in de zeuende maent,

 

So vercranct ooc bi naturen

1545

Dat niet te liue mach geduren,

 

Maer van zire pinen groot

 

Heuet al die maent rustens noot

 

Ende gemaex, ooc bi naturen.

 

Ter negender maent, echt bi naturen,

1550

Wort het roerende ende bezich zere;

 

So alst wille god onse here,

 

Breict de zenewen ende comt vort

 

Ende wenen es zijn eerste woort.

 

Hort waerbi tes, ic maex v vroet:

1555

Die stede daert was geuoet

 

Es bi naturen warem ende nat,

 

Ende alst heuet geruumt tvat,⁺

 

Vint het buuten de lucht cout,

 

Ende dit es des weenens scout:⁺

+ v. 1532: gewint, bereikt.

+ v. 1533: zere roerende, zeer beweeglijk.

+ v. 1534: maect hem besich, maakt zich druk.

+ v. 1536: zenewen, vliezen; met gewout, krachtig.

+ v. 1538: comt vort, komt te voorschijn.

+ v. 1557: vat, baarmoeder.

+ v. 1559: scout, de oorzaak.

[p. 147]

1560

Dus es rauwe ons eerste luut.

 

Sulc kint ooc eert comt vut,

 

Weent ende maect mesbaer,

 

Want die gebornesse es zwaer,

 

Ende dat merct ende verstaet ghi zomen.

1565

Es dat kint ter porten comen⁺

 

Sidelangen of ricgelange, of voeten voren,⁺

 

So eist vrese het ne mach zijn verloren

 

Of der moeder costen tlijf;

 

Maer die heifmoeder, tvroede wijf,⁺

1570

Mochte haer met zinne doen groot goet.⁺

 

Maer arme! lettel zijnre vroet,⁺

 

Dies bliuet menich kint verloren;

 

Ende want si niene werden geboren,⁺

 

Sone muegen zi niet genesen,⁺

1575

Noch ter glorien comen bi desen;⁺

 

Ende dit claeget plinius, de vroede,⁺

 

Jamerlike met drouuen moede.

 

 

 

Nv wie dit leist, neimt vor goet,⁺

 

Hets scamelic, maer dat wesen moet.⁺

1580

Ic sal v wisen heifmoeder wesen,⁺

 

Also al wijt bescreuen lesen

 

Van cleopatra, die wilde⁺

+ v. 1565: comen, gekomen.

+ v. 1566: sidelange, in zijdeligging; ricgelange, in rugligging.

+ v. 1569: heifmoeder, vroedvrouw.

+ v. 1570: met zinne, met beraad; haer, d.i. de barende.

+ v. 1571: aerme, och arme! eilaas!

+ v. 1573: ende want, doordat; nie, nooit.

+ v. 1574: genesen, in het leven blijven; Th N nasci ad vitam.

+ v. 1575: bi desen, naar aanleiding hiervan.

+ v. 1576: dit claeget plinius, de heidense schr. betreurt niet het teloor gaan van de ziel, maar het feit dat zoveel kinderen sterven wegens baringsverwikkelingen, veroorzaakt door de onkunde van de vroedvrouwen.

+ v. 1578: neimt vor goel, becritisere het niet.

+ v. 1579: hets scamelic, men schaamt er zich voor; maer dat wesen moet, het is onvermijdelijk.

+ v. 1580: wisen, aantonen, leren.

+ v. 1582: Cleopatra. Deze is de bekende koningin van Egypte niet. G. Sarton vermoedt dat zij een vroedvrouw uit de 4de of 5de eeuw na Chr. was (Introduction to the History of Science, vol. I, 1927, blz. 433). De teksten waarop vv. 1582-9 slaan, vindt men in de oude verzameling van gynaecologische geschriften: Gynaeciarum, Sive de Mulierum Affectibus et Morbis, auct. Israel Spachius, Argentinae, Zetneri, 1597. Zij luiden op blz. 27: ‘Utile praevidi vobis scribere de passionibus matricis: supervenientibus enim plurimis et diversis saepius passionibus matrici, ex quibus aliquae periculosae et insanabiles fiunt, propter confessionem turpitudinis: aliae vero sanabiles ad mediocritatem aegritudinis. Quapropter ratio pendat, quae verecundia celat.’ En voorts: ‘Desideranti tibi, filia charissima, et habere volenti contrarium curationis mulierum facere laboravi. Et eligens praeclaros libros magno ac diligenti studio ex Graeco in Latinum transtuli, quia huiusmodi sunt in memoriam durare. Memineris autem, me tibi saepius praecepisse, et iusiuranduam a te exegisse, est nulli tam gloriosam rem facile credideris. Nunc ergo si eam perdideris, tuae culpae queraris. Cupiditas vero hominum non habens certam fidem. Patiar, o Theodate, dici medicina Reginarum, Cleopatra soror Arsenoes, quae remedia medicinalia, quibus saepe usa sum, et utique experta, conscripsi et populo tradidi ut posteritas beneficio huius artis apud faeminas duret’.

[p. 148]

 

Dat mense ouer zo wijs hilde,

 

Dat mense vander medicine tsamen

1585

Coneghinne hiete bi namen.

 

Dus heift zoet hare dochter bescreuen:

 

‘Ghi vrauwen alst gaet an v leuen,⁺

 

Weist niet te scamel no te bloot,⁺

 

No ne belget, clene nog groot’.⁺

1590

Hets vrese, alst wijf es te smal,

 

Of met smere geladen al,⁺

 

Of als de porte te nauwe es,

 

Of verdrawen, nu merct des,⁺

 

Of alst kint thooft heift te groot,

1595

Of ter porten comt aldoot,

 

Of bulrichde, of ongeformeert,⁺

 

Hoort ghi, heifmoeder, wien deert,⁺

 

Hoe ghi zult hier mede doen:

 

Dits v een nuttelic sermoen.

1600

Comt metten hoofde int vutwaert tiden⁺

 

Ende dander leden gestrect ter ziden,

 

Steict v hant ter porten inne

+ v. 1587: an, om.

+ v. 1588: scamel, schroomvallig.

+ v. 1589: belget, maakt u niet boos.

+ v. 1591: als de vrouw te vetlijvig is.

+ v. 1593: verdrawen, gekromd, misvormd.

+ v. 1596: bulrichde, met een bult op de rug; de westvlaamse inslag is aan dit woord goed merkbaar; ongeformeert, verkeerd liggend, Th N contra naturam positum.

+ v. 1597: wien deert, die hierbij last ondervindt.

+ v. 1600: vutwaert tiden, buiten treden.

[p. 149]

 

Ende formeert zine leden met zinne⁺

 

Dat het rechte ter porten come.

1605

Met beeden voeten comen zi vort zome;

 

Dan salse die heifmoeder houden⁺

 

Ende ne laten hem niet gewouden⁺

 

De handen te scedene tien tiden,⁺

 

Si mochten scueren der moeder ziden,⁺

1610

Maer an skints zide darmen strecken,

 

Ende dus zalment vort dan recken.⁺

 

Eist dat kint thooft heift te groot,

 

Men salder moeder tsulker noot

 

Maken I bedde dat hart zal wesen;⁺

1615

Ooc moetse haer getroosten in desen,⁺

 

Ende zo sal houden, des gelooft,

 

Ene ander vrauwen thooft,

 

Entie heifmoeder sal

 

Tkint mettenhanden voort halen al.

1620

Eist dat kint voort steict de hant,

 

Die heifmoeder zal te hant

 

Die hant weder doen keren al,

 

Want het mochtse verliesen el;

 

Maer sette de vingeren metter vaert

1625

Andie scouderen ende drijfse inwaert,

 

Ende lecgen hem de hant ande zide,

 

Ende dan brinct voort in corten tiden

 

Metten houede, dat es goet.

 

Steket voort den enen voet,

1630

Pinet vut te bringen nemmere,⁺

 

Maer met uwen vinger, alsic lere,

 

Die zuldi an zine hersbillen zetten;

+ v. 1603: formeert, schikt het met een handgreep.

+ v. 1606: houden, vasthouden, tegenhouden; se, di.i de vrucht, Th N eum teneat.

+ v. 1607: laten niet gewouden, niet gedogen; hem, d.i. de vrucht.

+ v. 1608: tien tiden, onder het voortkomen, op dat ogenblik; tien, te dien.

+ v. 1609: scueren, scheuren; ziden, zijde, hier baarmoeder.

+ v. 1611: vort recken, voort regelen.

+ v. 1614: hart, in Vr. H. dat grote tekstdelen uit V. Sm. L. overneemt staat op deze plaats, v. 859 sachte; Th N durus stratus.

+ v. 1615: dit vers werd door schr. bijgedicht; staat in Th niet; se, d.i. de vroedvrouw; haer, de barende.

+ v. 1630: zwoegt niet langer om het naar buiten te brengen (door te trekken).

[p. 150]

 

Daermede zuldijt keren ende letten⁺

 

Tote dat ghi hebt den andren voet;

1635

Ordonneert danne ende doet,⁺

 

Of ghi muecht ten zeluen tiden,

 

De handen strecken lancs der ziden;⁺

 

Dus mach ment best vut winnen.⁺

 

Heuet ooc bede de uoeten binnen

1640

Versceeden, zo steict in de hant,⁺

 

Ende vouchtse te zamen te hant,

 

Ende bringet voort alst es geleert.

 

Heuet thooft ooc verkeert,

 

De heifmoeder zalt te rechte keren

1645

Ende biden scouderen, als wij leren,

 

Ghemackelic tkint vuthalen,

 

Dattie matrix altemale⁺

 

Niene volge no gequets ne zij.

 

Toget eerst de knien, hoort na mi,

1650

Drivet weder in ende ordonneert⁺

 

De voeten, alst v es geleert,

 

Ende bringet zo met zinne voort.

 

Toget dersbillen eerst, zo hoort:

 

Keert zochte ter ziden waert

1655

Ende ordonneert met groter vaert

 

Dat thooft voren ter porten come.

 

Esser mee dan I, als vrauwe zome

 

Ghedragen hebben, ende zij te samen

 

Danne vor de poorte quamen,

1660

Die heifmoeder zal tentiden⁺

 

Teen kint driuen teenre ziden

 

Ende daer na tander bringen voort

 

Ende wachten wel, na mine wort,

+ v. 1633: letten, dralen.

+ v. 1635: ende doet, en beproeft,

+ v. 1637: lancs der ziden, d.i. van de vrucht.

+ v. 1638: vut winnen, naar buiten halen.

+ v. 1640: versceeden, uiteen; stemt overeen met de huidige westvlaamse uitdrukking.

+ v. 1647: altemale, geheel en al.

+ v. 1650: ordonneert, schikt.

+ v. 1660: ten tide, thans.

[p. 151]

 

Dat soe dit doe met zulken zinne⁺

1665

Dat matrix, daer 'tkint es inne,

 

Altoos niet gequets ne zij.

 

Entie poorte, hoort na mi,

 

Salmen beghieten ende dwaen

 

Maer waermer olien, wildijt verstaen,⁺

1670

Iof men zal maken den zieken

 

Metten zappe van fenigrieken,⁺

 

Van malewen, ende van lijnzade,⁺

 

Te gader ghezoden bi rade,⁺

 

Ende daer mede de poorte dwaen

1675

Lichtelike ende herde zaen.⁺

 

So rusten die wijf na desen

 

Alsi van kinde zijn genesen,⁺

 

Ja, als ons aristotiles seget,

 

Dat waer die eens knechtkins leget,⁺

1680

Maer vanden magedekine niet lichte.

 

Bedi hebbic in mijn gedichte

 

Dit ghezet, dat ic begheere⁺

 

Dat ment vroede wiuen leere,

 

Ende zij daer bi helpen der cracht⁺

1685

Die bi naturen gene macht

 

Ne heuet, datsoe haer helpen mach.

 

Alsoe alsic bescreuen zach,

 

Hebbict gedicht geloues mi;

 

Nu biddic dat uerholen zij.⁺

+ v. 1664: zinne, kunde.

+ v. 1669: maer, corrupt voor met.

+ v. 1671: fenigrieken, bokshoorn, soort van venkel, een geneeskrachtige plant.

+ v. 1672: malewen, malve.

+ v. 1673: bi rade, zoals 't hoort.

+ v. 1675: herde zaen, met grote spoed, kort na de bevalling.

+ v. 1677: zijn genesen, zijn bevallen.

+ v. 1679: dat waer die, indien zij; leget, is bevallen.

+ v. 1682: dat, omdat.

+ v. 1684-7: zodat zij, met behulp van deze kennis, de kracht van de natuur ondersteunen die, op zichzelf, niet in staat is de barende helpen.

+ v. 1689: met dit vers wordt uiting gegeven aan het verlangen dat onbevoegden van het geschrift geen inzage zouden krijgen, cfr v. 1579, v. 1718. Th N en B spreken dezelfde wens uit, na het hoofdstuk over de geslachtsorganen.

[p. 152]

Derde deel

Hier muechdi voort leren an⁺
Hoe dat daghelix de man⁺
Leuen sal, daerhi bi can,⁺
Vp dathem god der eren ian⁺
Sonder euel bi mach wesen.⁺
Aristotiles, als wij lesen,
Screeft zinen discipel vut vercoren,
Alexanders, als wijt horen,
Ende noomde den bouc ooc mede:
Bedect van alre hemelichede,⁺
Want hine node wilde openbaren.
Sident vant men den bouc te waren⁺
In eens Jupiters outaer,
Ende al ghescreuen, weit vor waer,
Met letteren van finen goude.⁺
Dus screef aristotiles doude
Tote alexander, zinen clerc,⁺
Doe hi beghinnen zoude twerc.

Alexanders den coninc
Send aristotiles dese dinc,
Want dat vleesch bederflic es⁺
Ende hem bederuenesse, merct des,
An leget biden humueren,

+ v. 1690: hier begint het derde deel van het tractaat. Het is volkomen vreemd aan de verloskunde en aan de anatomie die in de vorige delen behandeld worden.

+ v. 1691: man, mens.

+ v. 1692: daerhi bi can, zo ver en telkens hij kan.

+ v. 1693: up dat, mits, op voorwaarde; god der eren, God de Heer; Th N conditor; ian, gunne.

+ v. 1694: bi, corrupt voor hi; sonder euel, Th N evadere egritudines.

+ v. 1699: de opvatting dat deze aangelegenheden schroomvallig dienden geheim te blijven, vindt men herhaalde malen uitgedrukt, cfr v. 1579, v. 1689, v. 1718. Jacob van Maerlant geeft aan zijn boek, dat een gelijksoortige stof behandelt, de titel: Heimelichede der Heimelicheit.

+ v. 1701: sident, naderhand; te waren, bewaard.

+ v. 1704: Th N gewaagt niet van de gulden letters, Th B wel; d.i. ons inzlens geen afdoende bewijs dat de auteur zijn werk niet op Th N heeft vertaald.

+ v. 1706: clerc, leerling.

+ v. 1710: bederflic; Th N corruptibile.

[p. 153]

 

Die in hem zijn bi naturen.

 

Sone willic niet laten bliuen,

1715

In wille indit werc scriuen⁺

 

Some dinc die nuttelic es

 

Ende orborlic; nu merke des,

 

Vuter hemeliker medicine

 

Salict nemen met mire pine;

1720

Beziestu desen exemplare wel

 

Ende dudus leues, ende niet el,⁺

 

Dune heues wat doen van ficisiene,⁺

 

En zij van zaken die te gesciene⁺

 

Gezet zijn, die gheen man

1725

Met luste gescuwen can.⁺

 

 

 

Alexanders, nu onthout,

 

Alstu vanslape vp staen zout,

 

So zoutu een lettel wanderen,

 

Ende effene recken elc let van andren,⁺

1730

Ende danne cammen dijn houet,

 

Bedi dat recken, des gelouet,

 

Geuet den lichame cracht,

 

Entie dome die alden nacht⁺

 

Vp waert inde hersene slaen

1735

Sullen metten cammene vut gaen.

 

In zomer tide zalt zijn cout

 

Daer dudijn houet mede dwaen zout,

 

Ende warem in wintertijt.

 

Want dat geuet apetijt

1740

Tetene, ende ooc heuet ditte⁺

 

Binnen des lichaamen hitte.

 

Hier naer zoutu dan

 

Doen zuuerlike cleder an,

+ v. 1715: in wille, Th N visum est michi; in, voor ic.

+ v. 1721: ende dudus, en zo gij aldus.

+ v. 1722: heues wat doen van fisiciene, hebt gij geen uitstaans met artsen.

+ v. 1723: en zij, tenzij.

+ v. 1725: met luste, met list; gescuwen, vermijden.

+ v. 1729: effene recken, Th N equaliter extendere.

+ v. 1733: dome, dampen.

+ v. 1740: heuet, verhoogt.154

[p. 154]

 

Niet vule, want dits delijt⁺

1745

Daer smeinscen moet zere in verblijt⁺

 

Ende wart gestarct ende ooc dat lijf

 

Verblijt daer mede, zonder blijf.

 

Danne dwach ogen, mont ende handen.⁺

 

Ende wrijf ooc dine tanden

1750

Met ene scortse die bitter es,⁺

 

Eist alrene of ander, merct des,⁺

 

Dat maect di zuuer tant ende mont;

 

Danne neimt de flueme in corter stont,⁺

 

Het zuuert tonge ende sprake,

1755

Ende daer toe eist ene zake⁺

 

Die di geuet wille ter spise;

 

Aldus zecgen ons de wise.

 

Danne werpt specie inden viere,⁺

 

Ende ontfanc den rooc sciere,⁺

1760

Maer dattie specie zij in saison⁺

 

Alsic di hier na cont sal doen,

 

Dats ene dinc die nuttelic es.

 

Soe ondoet, des zijt gewes,⁺

 

Die hersene ende ooc als ende als⁺

1765

Maect so grouf arem ende hals;⁺

 

Ooc maect soe den meinsce vet⁺

 

Ende tansichte verclaert zoe bet,

 

V zinnen maect soe starc ende claer

+ v. 1744: delijt, genot, te weten het aantrekken van zuivere klederen.

+ v. 1745: moet, gemoed; verblijt, op gesteld is.

+ v. 1748: dwach, was.

+ v. 1750: scortse, schors.

+ v. 1751: alrene, alruin, mandragora.

+ v. 1753: neimt de flueme, verwijdert het slijm; Th N fleuma. De latijnse tekst aanziet het verwijderen van het slijm als een gevolg van het tanden reinigen; subtrahunt fleuma is gelijkwaardig met mundant dentes; de mnl. auteur neemt het voor een afzonderlijke handeling.

+ v. 1755: daer toe, daarenboven.

+ v. 1758: specie, welriekend kruid.

+ v. 1759: sciere, vlug.

+ v. 1760: in saison, overeenkomstig het jaargetijde; Th N presenti tempori congruis, cfr v. 1772.

+ v. 1763: ondoet, opent.

+ v. 1764: als ende als, volkomen.

+ v. 1765: grouf, sterk.

+ v. 1766: vet, struis, weelderig gezond.

[p. 155]

 

Ende doet mersen tgraeuwe haer;⁺

1770

Bestrijc di met specien dan,

 

De beste die men vinden can

 

Die in saisoene es ende riect wel,

 

Want bigenen zaken el

 

Sone wort de zieke geuoet,⁺

1775

Sonder bider roken goet:⁺

 

Alle zoete roke es hare spise.

 

Alsoe gevoet es derre wise⁺

 

So werter bi dat herte vro

 

Entie lichame gestarct also,

1780

Ende tbloet loopt de aderen dure

 

Onder zielen blide nature.⁺

 

Danne zoutstu nutten dese twee,

 

Latuarie van aloe⁺

 

Ende van reubarbere, zeit tgedichte,

1785

Viere ingelsce penninc gewichte;⁺

 

Dat truct de flueme in corten dagen⁺

 

Vuten croppe vander magen,⁺

 

Ende wect de hitte des lichamen,

 

Ende verdrijft de wijnden tsamen,

1790

Ende maket goeden mont.

 

Danne ganc ter zeluer stont⁺

 

Met dinen vrienden die zijn vroet

 

Sitten spreken, dats di goet,

 

Van zaken daer redene an es.⁺

1795

Alsti lust eten, merke des,

 

Pline een lettel, gaende of ridende,

+ v. 1769: mersen, doen toenemen; 'tgrauwe, het grijze haar, Th N tardare facit caniciem; mersen is corrupt voor merren, vertragen.

+ v. 1774: ziekte, corrupt voor ziele, Th N anima, cfr Boon, blz. 67.

+ v. 1775: sonder, tenzij.

+ v. 1777: derre wise, op die wijze.

+ v. 1781: onder ziele blide nature, Th N ex leticia anime qua dilatata est.

+ v. 1783: latuarie, likkepot.

+ v. 1785: zoveel als overeenkomt met het gewicht van 4 engelse penningen, Th N quatuor argenteos.

+ v. 1786: de flueme, Th N fleuma; in corten dagen, na een korte wijle.

+ v. 1787: croppe van der magen, eigenlijk de hals van de maag, d.i. de maagmond, cardia.

+ v. 1791: ganc, ga.

+ v. 1794: daer redene an es, Th N de hiis quae rationem habere videris.

[p. 156]

 

Of tenigen ander dingen tidende,⁺

 

Ende dat sal di nuttelic wezen,

 

Want die winde breken mettesen,⁺

1800

Het starct ende licht den lichame ditte,⁺

 

Ende het meerst der magen hitte,⁺

 

Het verdrijft de quade humure,

 

Ende die spise vint ter cure⁺

 

De mage ontsteken ende heet.

1805

Danne zij dine spise gereet;

 

So setse danne vor di, ende eit

 

Van dat v genouget bet,⁺

 

Alsoe vele als het vouge di,

 

Met broode dat wel geheuen zi;⁺

1810

Ende danne hout I stic dine ruste,⁺

 

Onthier ende die echt etens luste⁺

 

Van andren gerechte daer naer;⁺

 

Want eist dat mens te vele ontfa

 

Spisen, het breict barst ende zin⁺

1815

Ende de mage verziedse te min,

 

Dus bliuet soe min in haren gront.⁺

 

Wacht die mede talre stont

 

Te drinkene vp dine spise

 

Vele borrens in alre wise,⁺

1820

Eer soe verduwet wel naer,⁺

 

Want dat water, dats waer,

+ v. 1797: tidende, volbrengend, Th N vel simile quid agendo.

+ v. 1799: breken, opbreken, zich verwijderen.

+ v. 1800: licht, maakt minder drukkend.

+ v. 1801: meerst, vermeerdert, cfr v. 1769.

+ v. 1803: ter cure, in juiste mate, naar wens.

+ v. 1807: van hetgeen u best aanstaat.

+ v. 1809: geheven, opgegaan door zuurdesem.

+ v. 1810: stic, is duidelijk westvlaams.

+ v. 1811: onthier ende, totdat; die = di; echt, opnieuw, nog; Th N cessare a comestione donec adhuc voluntas et desiderium remanserit comedendi.

+ v. 1812: naer, omwille van het rijm was na beter; waarschijnlijk een slordigheid van de kopist.

+ v. 1814: breict, beklemt; Th N angustiatur pectus et animus.

+ v. 1816: dus, op die wijze; min, in mindere mate; in haren gront, Th N in fundo stomachi, d.i. de plaats waar de spijsvertering drukst is.

+ v. 1819: borrens, water; in alre wise, hoe dan ook.

+ v. 1820: Th N donec cibi in consumptione veniant; wel naer, bijna.

[p. 157]

 

Als ment vul buucs drinct zere,⁺

 

Vercout de mage zo lanc zo mere,⁺

 

Ende niet nes argher den lichame.

1825

Waert ooc dat alsoe came⁺

 

Dat ment moeste drinken dor noot,

 

Waert om hitte zwaer ende groot,

 

Waert dattie mage ware verhit,

 

So drinkets lettel, merct dit,

1830

Ende dat danne wel cout zij.

 

Alstu hebs gheten, hore na mi,

 

Daert sochte es nem dine ruste,

 

Maer niet slaep vul dine ruste;

 

Slaep eerst vp rechter zide,

1835

Onlange, ende in corten tide⁺

 

Keerdi ter luchter zide daer naer

 

Ende vul maec dinen slaep daer;⁺

 

Ende dat zultu vorwaer weten

 

Dat dat slapen vor dat eten

1840

Maghert ende drooght den lichame;

 

Maer na male es slapens became,⁺

 

Want hi voet wel smeinscen lijf;

 

Ende wacht di wel, sonder blijf,

 

Tetene echt dune best zeker des⁺

1845

Dattie mage geydelt es

 

Ende gepurgiert vander eerster spise;

 

Dat zoutstu kennen inder wise

 

Als di lust etens, dits ene conde,

 

Ende di claer spu comt te monde;⁺

1850

Bedi teten es vrese groot⁺

 

Sonder lust ende zonder noot,

+ v. 1822: vul buucs, terwijl de buik vol is.

+ v. 1823: so lanc zo mere, hoe langer hoe meer.

+ v. 1825-6: Th N Quod si non potest fieri quin aqua libatur et necesse fuerit.

+ v. 1835: onlange, Th N una hora.

+ v. 1837: vul maec, voleindig; daer, op die wijze liggend.

+ v. 1841: became, heerlijk.

+ v. 1844: echt, andermaal; dune, tenzij ge; best, zijt; des, daaromtrent.

+ v. 1849: spu, speeksel.

+ v. 1850-1: es vrese groot, deze zinsnede dient voor het goed begrip na v. 1851 geplaatst; vrese, gevaar.

[p. 158]

 

Want teten vint de mage cout

 

Ende zonder verziedens gewout;⁺

 

Maer als enen lust ende dan eit gereet,

1855

Danne vint de spise de mage heet.

 

Weltijt zo di wel etens lust⁺

 

Ne leit niet langher no ne rust,⁺

 

Dune eits wel saen na desen,

 

Die mage zal veruullet wesen

1860

Van vtermaten quader humuren

 

Die so trect van slichamen naturen,⁺

 

Entie emmer zal destorberen⁺

 

Der hersene ende haer zere deren;

 

Ende eitstu dan, dit mogestu kinnen,

1865

Die spise vint laeu de mage binnen

 

Ende ne vroemt den lichame niet.⁺

 

 

 

Nu hoort wat men v hier bediet:

 

Vier tiden telt men int iaer⁺

 

Die dus sceeden, horter naer,

1870

Te halfmarte comt lentin in

 

Ende geduert, no mee no min,

 

Danne tote alf wedemaent;⁺

 

Danne eist zomer, als men waent,

 

Tote alf pietmaent recht an;⁺

1875

Die herfst die comt dan

 

Die tote december gaat;

 

Dan comt winter, dat verstaet,

 

Ende gaet tote alfmaerte voort.

 

Nu merct wel vp dese woort

+ v. 1853: niet tot verteren in staat; verziendens, inwendige koking, d.i. de spijsvertering.

+ v. 1856: Wel tijt, wanneer.

+ v. 1857: leit, draal.

+ v. 1861: so, zij, d.i. de maag; Th N Quos substrahit stomachus de superfluitate corporis; het vers stemt niet heel juist met Th overeen.

+ v. 1862: destorberen, in de war brengen.

+ v. 1866: vroemt, baat.

+ v. 1868: tiden, jaargetijden.

+ v. 1872: wedemaent, juni.

+ v. 1874: pietmaent, september.

[p. 159]

1880

Ende wacht dese tide, ic radu dat,⁺

 

De lentin es warem ende nat,

 

Entie lucht van temperingen goet,⁺

 

Danne verwect smeinscen bloet,⁺

 

Danne es goet getemperde spise

1885

Als dese, van deser wise:

 

Hennen, kiekene, quackelen mede,

 

Ende eieren, met genouchlicheden,⁺

 

Nemmee dan VI, na mijn eten;⁺

 

Wilde latue ende melc van gheten,⁺

1890

Ooc nes ghene tijt zo goet

 

Daer het beter vp laten doet,⁺

 

Hets goet bezich zijn in dat⁺

 

Enten lichame hebben gerat,⁺

 

Baden ende zweeten zijn in saison,

1895

Danne eist goed nemen pusoen⁺

 

Ende laxatiue spise ontfaen;

 

Want zo int iaer es mesdaen

 

In medicine in roukeloosheden,⁺

 

Ende ooc inden latene mede,

1900

Die tijt macht beteren dan.

 

Dan comt die zomer daeran

 

Die beede droge es ende heet;

 

Houti dan na mijn geheet:⁺

 

Wacht di van dranke ende van ate

1905

Ende en eit niet tongemate⁺

 

Dattu niet verblus dine hitte;⁺

+ v. 1880: wacht, geef acht op.

+ v. 1882: temperingen, juiste dosering van verschillende bestanddelen.

+ v. 1883: verwect smeinscen bloet, Th N in eo excitatur sanguis.

+ v. 1887: met genouchlicheden: met matigheid; Th N non superflua.

+ v. 1888: na mijn eten, staat voor na mijn heten, volgens ik uitdrukkelijk verklaar.

+ v. 1889: latue, latuw.

+ v. 1891: laten, bloedlaten; vp, hoort bij daer.

+ v. 1892: bezich zijn, het druk hebben, bewegen; Th N motus corporis.

+ v. 1893: gerat, rad, flink; vult de zin van het vorige vers aan.

+ v. 1895: pusoen, purgerend drankje.

+ v. 1898: Th N erroris medicinae ex incuria.

+ v. 1903: houti = houtu; geheet, uitdrukkelijke verklaring.

+ v. 1905: tongemate, overmaat.

+ v. 1906: verblus, uitblus.

[p. 160]

 

Ende coude spise, als es ditte,⁺

 

Caluerin vleesch met aisine

 

Ende gemeste kiexkine

1910

Met gherstine mele gemest,

 

Suere boom vrucht es best,

 

Pume garnaten zijn dan goet;⁺

 

Die gehuwet es ende zo wesen moet

 

Wachte hem zere van ouer spele;⁺

1915

Niement ne late dan vele⁺

 

Ende doe de noot van bloede;⁺

 

Rust uele ende hef dijns lijfs hoede,⁺

 

Ende ne bade te dickent niet.

 

Nu comt de herfst, ende dat beziet,⁺

1920

Die tijt es cout ende droge;

 

Danne pijndi ende poge

 

Tetene dat van naturen es

 

Warem ende nat, merct des:

 

Kiekine, lammer, vrucht van wijnghaerde

1925

Die du vints van zoeten aerde;

 

Drinc danne goeden wijn ende claer;

 

Het betert danne, weit vor waer⁺

 

Pinen inden zomer es;

 

Baden zijn goet, merke des,

1930

Purgatien zijn dan in saisoen.

 

Daerna comt des wijnters doen;⁺

 

Die tijt es dan nat nede cout;

 

Danne secghic dattu nutten zout

 

Bede medicine ende spise

1935

Die du vints van heeter wise:

+ v. 1907: Ende staat voor eet, Th N et comedatur quicquid frigidum fuerit.

+ v. 1912: pume garnaten, granaatappelen.

+ v. 1914: Th N copulum parce petant; ouer spele, moet in de etymologische zin opgevat worden: te veel.

+ v. 1915: late, cfr v. 1891.

+ v. 1916: ten zij de nood dwingt, Th N nisi necessitas fuerit.

+ v. 1917: hef dijns lijfs hoede, verhoog de zorg voor uw lichaam.

+ v. 1919: ende dat beziet, en let er wel op.

+ v. 1927-8: nu bewegen is beter dan des zomers, Th N motus corporis plus expedit quam in estate; danne, hoorde vóór pinen te staan.

+ v. 1931: doen, toestand, aangelegenheid. In deze betekenis wordt het woord in het huidig westvlaams nog gebruikt.

[p. 161]

 

Duue iongen ende wederin vleesch,⁺

 

Harsten ende alrande dat heesch;⁺

 

Et vigen, nueten, drinc goeden wijn,

 

Den alre besten die mach zijn;

1940

Heete latuarie die et,⁺

 

Ende wacht di inden tiden bet⁺

 

Vardigh te zinen inden lichame,⁺

 

Endoe di grote mesquame,⁺

 

En doe noot, ne laet geen bloet;⁺

1945

Warmen te viere es danne goet,

 

Constu gewinnen oengement,⁺

 

Bestrike di daermede omtrent,⁺

 

Ende danne nes niet onbequame⁺

 

De roeringe inden lichame.⁺

1950

Alexander, nu hout wel⁺

 

Ende merc dit diere bispel:⁺

 

Hout de hitte vander naturen⁺

 

Want also lange alsoe gedure

 

Wel getempert inden man,⁺

1955

Entie humuren mede dan

 

Niet oueruloien, merc ditte,

 

Want die humuren voeden de hitte,

 

So heuet de man leuen gezont.

+ v. 1936: wederin, hamel.

+ v. 1937: harsten, rugstuk; dat heesch, zou moeten de vertaling zijn van Th N universa pigmenta calida. Waarschijnlijk heeft de auteur zulks niet op het oog gehad, en luidt de betekenis: alles wat naar ‘de eis’ van 't jaargetijde is, ten zij heesch een corruptie is van heet es, maar dan komt het rijm in het gedrang.

+ v. 1940: die et, eet die.

+ v. 1941: in den tiden, op dat tijdstip; bet, meer.

+ v. 1942: vardigh, loslijvig, Th N solutio ventris.

+ v. 1943: en doe, zo niet doet.

+ v. 1944: en doe noot, tenzij in geval van nood.

+ v. 1946: gewinnen, verkrijgen; oengement, zalf.

+ v. 1947: omtrent, aan alle kanten.

+ v. 1948: nes niet onbequame, komt niet ongelegen; Th N nec impedit in hoc tempus.

+ v. 1949: Th N motus corporis.

+ v. 1950: hout, onthoud.

+ v. 1951: bispel, lering, zedeles.

+ v. 1952: hout, bewaar, draag zorg voor

+ v. 1954: man, mens.162

[p. 162]

 

Tweer sins, makic di cont,⁺

1960

Gebreict de meinsce ende wert out:⁺

 

Eens, bider naturen gewout,

 

Als de droochte inden meinsce comt

 

Entie lichame breict ende verdomt;⁺

 

Andersins, bi quader hoede,⁺

1965

Als men ziet an die onvroede⁺

 

Die hem veroukelosen met allen,⁺

 

Ende in qualen ende in euele vallen.

 

Nu zie dit, ende merke bet,

 

Dese dinc maect den meinsce vet:⁺

1970

Ruste, dats zinnes zekerhede,

 

Soete spisen heten mede,⁺

 

Gedronken warme zoete melc

 

Ende zoete wijn, dit merke elc,

 

Ende dat lopen na dat eten,⁺

1975

In wacken steden, wilmen weten,

 

Daer het niene zij te heet;

 

Bade helpen mede gereet,

 

Vp dat menre lange in zitte⁺

 

Dat niet dat water entie hitte⁺⁺

1980

Humuren vten lichame trecke,

 

Maer na dattie lichame lecke⁺

 

Een deel vandes baeds wachede;

 

Goede roke rieken mede

 

Van goeden crude alretiere;

+ v. 1959: tweer sins, op tweeërlei wijze.

+ v. 1960: gebreict, verslijt; Th N deficit.

+ v. 1963: breict, verzwakt; verdomt, te niet gaat.

+ v. 1964: bi quader hoede, door onbehoedzaamheid.

+ v. 1965: onvroede, de dwazen.

+ v. 1966: veroukelosen, een roekeloos leven leiden

+ v. 1969: vet, flink, gezond.

+ v. 1971: heten, eten.

+ v. 1974: lepen, corrupt voor slapen, Th N dormitio post comestionem.

+ v. 1978: vp, tot op het ogenblik, juist zolang dat: deze betekenis leidt men uit Th N af, et sedere in illis modicum.

+ v. 1979: dat, zodat.

+ v. 1979-82: Th N ne accipiat balncum ex humiditate corporis, sed magis corpus ex humiditate balnei recipiat.

+ v. 1981: na, naar; lecke, overhale, overneme.

[p. 163]

1985

En ware indes zomers maniere⁺

 

Soude heete cruden nosen.⁺

 

Danne rieken violetten, rosen.⁺

 

In elker maent spuwe ene warf,⁺

 

Ende inden zomer alst bedarf,⁺

1990

Bedi dat spuwen dat dwaer

 

De mage van humuren quaet;

 

Ende als de mage ghezuuert es

 

Verwaremt zoe, des zijt gewes,

 

Ende wort te verduwene heet,

1995

Dit sterct den lichame gereet.⁺

 

Van humuren ende van vetheden

 

Houti wel na dese zede,⁺

 

So zoutu blide ende vro wesen.

 

Hore genouchlike bouken lesen,

2000

Ende hore zingen zoeten zanc,

 

Ende mit dine vrienden ganc.⁺

 

Hier ieget verdroget de lichame⁺

 

Ende vercrancse te samen

 

Dat een alte lettel eit,

2005

Ende vele pinet ouer wet;⁺

 

Dicken vander zonne durscinen,⁺

 

Vele verwandelingen pinen,⁺

 

Vor maeltijt slapen, merct des,

 

Vp een bedde dat hart es,

2010

In baden zitten ouerlanc

+ v. 1985: en ware indes zomers maniere, Th helpt de zin begrijpen, Th N unicuique tamen congruit temperatum et hoc maxime in estate; Th B spreekt van temperamentum.

+ v. 1986: nosen, schaden.

+ v. 1987: danne, derhalve.

+ v. 1988: spuwe, braking opwekken.

+ v. 1989: alst bedarf, als 't behoeft.

+ v. 1995-6: Th N confortabitur et rigabitur corpus humiditate et pinguedine; humuren, staat waarschijnlijk voor natheden.

+ v. 1997: zede, gewoonte; Th N dispositione.

+ v. 2001: Th N cum dilectissimis conversari.

+ v. 2002: hier iegel, daarentegen.

+ v. 2005: pinet, zich afslooft; ouer wet, buitensporig; Th N ultra mensuram.

+ v. 2006: Th N frequenter ad solem stare.

+ v. 2007: verwandelingen, wandelingen; Th N ambulare.

[p. 164]

 

Daer vulnesse in es ende stanc;⁺

 

Soute spise, bitter ende cout

 

Dickent eten met gewout,⁺

 

Vele drinken ontvarweden wijn⁺

2015

Ende ongansen, hoet mach zijn,⁺

 

Menisoen dicke ende vtermate,⁺

 

Ende ooc alte dicken laten,

 

Vele met wiue te zine mede,⁺

 

Sorge ende zerichede,⁺

2020

Maer met ander quade gepeinsen,⁺

 

Die dicwile de lieden veinsen,⁺

 

Dit magert ende verteert den man;

 

Wie zo mach, hi scuwet dan.

 

Nu late ons god alle dinc scuwen,

2025

Daer quade dingen in vernuwen,⁺

 

Ende moet ons bringen zonder sneuen,⁺

 

Daer wij ewelike leuen.

 

amen.

+ v. 2011: daer vulnesse in es ende stanc, Th N in acquis sulphureis.

+ v. 2013: met gewout, met aandrang, met gulzigheid.

+ v. 2014: ontvarweden, ontkleurde.

+ v. 2015: ongansen, waaraan iets ontbreekt, niet meer fris; Th N corruptum.

+ v. 2016: menisoen, purgeren.

+ v. 2018: Th N in venere mensuram excedere.

+ v. 2019: serichede, hartzeer.

+ v. 2020: Th N metuere et cogitationes pessimas habere; maer = mare, angst kwade bedenking.

+ v. 2021: veinsen, verzinnen.

+ v. 2025: in vernuwen, uit voortspruiten.

+ v. 2026: sneven, struikelen, in zonde vallen.

[p. t.o. 164]