Van smeinscen lede

[p. 51]

Derde hoofdstuk

Stamverwante middelnederlandse geschriften

De twee geschriften die voor een vergelijkende studie in aanmerking komen zijn:

1)

Heimelichede der Heimelicheit van Jacob van Maerlant^(33). De inhoud van vers 955 tot vers 1258 stemt bijna woordelijk overeen met de inhoud van vers 1757 tot vers 2022 uit V. Sm. L.; d.i. een deel van de stof uit de pseudo-aristotelische brief aan Alexander, waarvan H.d.H. een uitgebreide berijming is, terwijl V. Sm. L. daaruit alleen het gedeelte dat op de lichaamshygiëne betrekking heeft, in berijmde vertaling brengt.

2)

Der Vrouwen Heimelijcheit van een onbekend auteur^(34). Van vers 823 tot vers 925 stemt de inhoud volkomen met vers 1580 tot vers 1681 uit V. Sm. L. overeen, daargelaten de verschillen die op de rekening van de kopist komen.

*^**

Welke van de twee teksten is de oudste en werd geplagieerd in de andere? Het kan, me dunkt, niet anders of de uit Thomas in V. Sm. L. vertaalde verzen hebben de auteurs van Vr. H. en H.d.h. een gerede tekst verschaft. Of is de schrijver van die tractaten wellicht dezelfde? Het motief der ‘heimelijkheid’ heeft in de medische geschriften van de 12de en 13de eeuw een voornaam aandeel gehad⁽³⁵⁾. Er heerst op dat gebied een

(33) Uitgave A.A. Verdenius, Amsterdam, A.H. Kruyt, 1917.

(34) Uitgave Ph. Blommaert, Maatschap. Vl. Bibliopbielen, Gent, Annoot, 1848.

(35) We herinneren in dat verband aan de Physiologus met zijn meer dan legendarische inhoud, aan de Rosengarten, Le Rosier des Secrets, Le Trésor des Mystères, aan Het Boek Sidrac met zijn eindeloze mystificatie (L. Willems, Versl. Med. Kon. Vl. Ac. T. Lett., 1926, blz. 197), aan de dialoog van Placides en Timeo, of Livre des Secrets aux Philosophes. Cfr. omtrent dit onderwerp Ch.V. Langlois, La Connaissance de la Nature et du Monde an Moyen Age, Paris, Hachette, 1911.

[p. 52]

nevel die niet bevorderlijk is voor het opsporen van de respectieve auteurs dier heimelijkheidsgeschriften⁽³⁶⁾. Wat werd er niet aan Aristoteles toegeschreven dat niet van hem is? Er staat een hele heimelijkheidsliteratuur op het krediet van Albertus Magnus die niet uit zijn pen kwam⁽³⁷⁾.

Het vaderschap van de Heimelichede der Heimelicheit werd door Van Mierlo en L. Willems aan Van Maerlant⁽³⁸⁾ ontzegd, nadat het door Clarisse⁽³⁹⁾, Verdenius⁽⁴⁰⁾ en W. de Vreese⁽⁴¹⁾ niet in twijfel werd getrokken, Later heeft Van Mierlo⁽⁴²⁾ toch het tractaat aan Van Maerlant toegeschreven.

Hoe ook, de onderlinge verwantschap van dit soort medische geschriften die de ‘heimelijkheid’ in hun titel voeren, met Van Smeinscen Lede blijft opvallend en strekt zich over zulke lange tekstdelen uit, dat de etiologie van die verwantschap nader verdient bestudeerd te worden.

Al die dertiende eeuwse geschriften lopen naar hoofdbronnen waaraan ook Thomas van Cantimpré voor zijn De Natura Rerum geput heeft. Zijn geschrift heeft de dietse gewesten met het motief vertrouwd gemaakt. Het verlegt om zo te zeggen de hoodbron van uit moeilijk genaakbare gebieden, naar het westen, naar de aan de Noordzee grenzende landen. Gelijkheid van inhoud wordt daaruit verkaard; gelijkvormigheid van tekst verplicht tot het onder het oog zien van andere factoren.

Een verwantschap tussen de drie bedoelde middelnederlandse geschriften is niet te negeren. Alhoewel het niet mogelijk is precies het moment te bepalen waarop zij geschreven werden, luidt onze stelling dat zij ontstonden nadat met De Natura Rerum van Thomas van Cantimpré een monumentale encyclo-

(36) Cfr. Lynn Thorndike. A History of Magic and Experimental Science, MacMillan, London, 1923-32, 4 vol.

(37) Cfr. P.G. Meersseman. Introductio in Opera Omnia B. Alberti Magni O.P., Brugge, C. Beyaert, 1931; cfr. Chr. Ferckel, op. cit. blz. 36.

(38) Geschiedenis der Letterkunde van de Nederlanden, Deel I, 1939, blz. 288.

(39) J. Clarisse. Werken Maatsch. Ned. Lett. Leiden, IV, 1938, Dordrecht.

(40) Op. cit.

(41) Biographie Nationale, T. XIII, 1894, blz. 76.

(42) Jacob van Maerlant, Turnhout, 1946, bl. 39-47.

[p. 53]

pedie over de natuurwetenschap ter beschikking van de ontwikkeide stand was gesteld.

*^**

De Natura Rerum moet bij de ‘clergie’ opgang hebben gemaakt. ook buiten Nederland. Zien we Vincent van Beauvais (omstr. 1190 - omstr. 1264) geen belangrijke fragmenten onveranderd overnemen in zijn Speculum Naturale dat nog voor 1250 verscheen⁽⁴³⁾? De grote franse encyclopedist citeert toch talloze keren de nederlander. Albertus Magnus schreef zijn biologische en natuurhistorische werken eerst na 1250, en het ligt voor de hand dat hij die Thomas te Keulen en te Parijs als leerling had gehad, de geschriften van zijn nederlandse ordebroeder kende⁽⁴⁴⁾. En Jacob van Maerlant die de bronnen zijner dietse berijming van het grootste natuurwetenschappelijke tractaat uit die tijd aangeeft, vergist zich toen hij dichtte: ‘die materie vergaderde recht / Van Coelne broeder Albrecht’ /⁽⁴⁵⁾; bij Thomas had hij in eigen land gading voor zijn vertaalzucht.

De twee vermelde ‘heimelijkheden’ bevatten elk belangrijke gedeelten die men in Van Smeinscen Lede weervindt. Deze gedeelten zijn identiek met de stamtekst, wat kopistengebroddel daargelaten; somwijlen zijn er zeer kleine tekstverschillen, maar ze leiden feilloos naar De Natura Rerum.

Derhalve vernemen we de verwantschap van die geschriften het best weer te geven door te concluderen dat Thomas van Cantimpré de stamtekst voor alle middelnederlandse bewerkers was, dat Van Smeinscen Lede daaruit vertaald werd, dat Van Maerlant om aan zijn rijmduivel gehoor te geven gretig naar dit laatste heeft gegrepen en daaruit genomen heeft wat voor zijn opzet paste.

Zo deed ook de schrijver van Der Vrouwen Heimelijcheit. Hij dichtte voor zijn geliefde het toenmaals zeer gegeerde

(43) Cfr. L. Delisle in: Histoire littéraire de la France. t. XXX, Paris, Impr. Nationale. 1888, blz. 378.

(44) Zie daaromtrent J. Bormans. op. cit. blz. 139-146.

(45) Der Naturen Bloeme, proloog v. 13-14; ibid. Boek III. vers 1504-05.

[p. 54]

heimelijkheidstractaat, luchtte het op met een charmante idylle en onderbrak de eentonigheid van het wetenschappelijk betoog door de opgetogenheid van zijn verliefd gemoed.

Zo deed Jacob van Maerlant, de schrijver van Heimelichede der Heimelicheit, die nog andere motieven in zijn tractaat verwerkte. Hij had die gevonden in allerlei bronnen: de pseudoaristotelische brief aan Alexander, de legende van het giftmeisje, het Regimen Sanitatis uit de salernitaanse school. Al deze motieven wentelen rondom een middenpunt van heimelijkheid. Hij vond geredelijk in Thomas' eerste boek de passende stof om een tractaat op te stellen dat handelde over opvoeding, hygiëne, en wat al niet, dat voor zijn heer⁽⁴⁶⁾ bestemd was.

*^**

Onder dat subtiel afwegen van het feiten- en argumentenmateriaal zal men zich allereerst afvragen: wanneer werd Van Smeinscen Lede geschreven? Noch uit de tekst van het brussels manuscript dat van de 14de eeuw is, noch uit Dols' fragmenten die uit de 15de eeuw dateren, valt iets dienaangaande te concluderen.

In het voorafgaande zal men zien hoe we op goede gronden de redactie van de meeste middelnederlandse anatomisch-physiologische verhandelingen in de dertiende eeuw plaatsten, en die van Van Smeinscen Lede na 1250.

Dat was het tijdstip waarop als het ware door een soort van consensueel reflex, binnen een kort bestek van enkele lustra al de belangrijke encyclopedieën over de natuurwetenschap in Europa tot stand kwamen. Niet ten onrechte maakt C.V. Langlois in zijn boek La Connaissance de la Nature et du Monde au Moyen-Age de vaststelling dat al wat daaromtrent in Frankrijk geschreven werd, omstreeks met het midden van de dertiende eeuw voor een goed aanvang neemt⁽⁴⁷⁾.

En was het anders gesteld in de andere centra van geestelijke activiteit over heel Europa?

Alexander Neckam (1157?-1217) met een De Naturis

(46) Graaf Floris V, heer van Voorne.

(47) Introduction, blz. X en XI.

[p. 55]

Rerum⁽⁴⁸⁾, Bartholomeus Anglicus (omstr. 1250) met zijn De Proprietatibus Rerum⁽⁴⁹⁾, Robert Grosseteste (omstr. 1175-1253) die de boeken van de griekse philosofen vertaalde en de medische werken uit de school van Salerno bekend maakte⁽⁵⁰⁾, zelf een beoefenaar van de physica en kanselier van Oxford waar hij het natuurwetenschappelijk onderwijs invoerde, de reeds vermelde Vincent van Beauvais (gest. 1264) met zijn Speculum Naturale⁽⁵¹⁾, Roger Bacon (1210-1292)⁽⁵²⁾ en Albertus Magnus (1204-1280)⁽⁵³⁾; voorts Willem van Moerbeke (omstr. 1204-1280) die Aristoteles' natuurhistorie voor alle geleerden ter beschikking stelde door zijn commentariërende paraphrasen⁽⁵⁴⁾ en Arnoldus Saxo (omstr. 1230) op wiens actief een merkwaardig tractaat over de mineralen en een Liber de Naturis Animalium staan⁽⁵⁵⁾; en bovenal Frederik II (1194-1250), de roerige Hohenstaufer die elkeen tegen het lijf stiet die de rechten van een dogmavrije beoefening en kritische verklaring der natuurwetenschap maar enigszins in de weg stond⁽⁵⁶⁾, volstaan om het ‘consensueel’ samentreffen van de interesse in de wetenschap van de natuur te demonstreren. Dat samentreffen is een merkwaardig verschijnsel uit de dertiende eeuw die overigens bij uitstek de broei- en groeieeuw van de Middeleeuwen is.

Dát was het ogenblik waarop ook in de Nederlanden de activiteit losknalde en zich uitte in een weergaloze geschriftenproductie welke naast de spiritualiteit, o.m. met Hadewych omstreeks 1250⁽⁵⁷⁾, de natuurwetenschap op de korrel van

(48) Uitg. van Thomas Wright, London, 1863.

(49) Uitg. van Johannes Koelhoff, Coloniae, 1481.

(50) Cfr. L. Baur, Beitr. z. Gesch. der Philos. des Mittelaters, Bd. IX, Munster, 1912.

(51) Speculum Quadruplex, Duaci, 1624.

(52) Cfr. Arhivum Franciscanum, III; Opera hactenus inedita, Edit. J.S. Brewer, London, 1859; Opus Majus, Edit. J.H. Bridges, London, 1900.

(53) Opera Omnia, Ed. A. Borgnet, Paris, 1890-99, 38 volumes.

(54) Cfr. M. de Wulf, Hist. Philosophie Médiévale, Louvain, 1924, T. I, blz. 230.

(55) Cfr. V. Rose, Zeitschr. f. Deutsch. Alterthum, Bd. XVIII, 1874, blz. 323 en 451; cfr. Chr. Ferckel, op. cit., blz. 34.

(56) Cfr. M. de Wulf, op. cit., T. II, blz. 101 en 264; F. Nève, L'Empereur Frédéric II et la Pbilosopbie musulmanne, Louvain, Fonteyn, 1853; Reliqua Librorum Frederici II, Aug. Vindelicorum, Jo Praetorius, 1601.

(57) Cfr. J. van Mierlo, afzonderlijke bijdragen in Versl. en Med. K. Vl. Ac. T. Letterk., 1928 en 1934.

[p. 56]

haar bijzondere werkzaamheid nam. Thomas van Cantimpré was ten onzent de voornaamste coryphee; hij was de grootste onder alle andere,

Met een hoogtepunt van economische welvaart in onze gemeenten treft het hoogtepunt van de intellectuele activiteit samen. De meest van geestelijke zelfstandigheid getuigende activiteit op het medisch gebied viel evenwel in het begin van de veertiende eeuw met Yperman en Scellinck die als het ware reeds verzadigd zijn met de innerlijke zwakheden van het vorige, Zij rukten zich los uit een overvloed die met luttel waarheden en veel phantasieën tot in het merg van het geleerde publiek was binnengedrongen.

Naarmate de veertiende eeuw vorderde, nam dat intens geestelijke bedrijf niet af, maar sloeg het geleidelijk een andere richting in; niet het cerebrale, maar het esthetische en het emotionele gingen overwegen. Het was uit de, meer cerebrale, dertiende eeuw dat de opgang naar wetenschappelijkheid stamt, waarvan men de sporen in de vele middelnederlandse geschriften terugvindt.

Overwegingen van die aard verstevigen in ons de overtuiging dat Van Smeinscen Lede een product van de dertiende eeuw is. Wanneer belangrijke gedeelten daarvan in Heimelichede der Heimelicheit van Jacob van Maerlant verwerkt werden, kan het niet anders dat het eerste uit dezelfde periode stamt, of zelfs iets ouder is.