Van smeinscen lede

[p. 47]

Tweede hoofdstuk

Fragmenten en varianten van Van Smeinscen Lede

W. Dols publiceerde in 1942 Een handschriften-fragmentje van een middelnederlandsch dichtwerk over ‘menschkunde’⁽²⁸⁾ dat in zijn bezit was gekomen. Het was als een snipper gebruikt in een of ander boekband. Zeer nauwgezet beschrijft hij de perkamentjes en hun inhoud. Hij heeft in de medische didactische geschriften van vóór 1500 gezocht en besluit dat de fragmentjes nergens kunnen ingepast worden ‘niettegenstaande verscheidene overeenkomsten, ook in détails’⁽²⁹⁾. W. Dols geeft een photocopie van de gevonden fragmenten.

In 1951 heeft J. Descamps de fragmentjes van Dols geïdentificeerd⁽³⁰⁾. Zij behoren ‘tot een physiologisch, gedicht, Van Lede geheten en 2027 verzen lang, waarvan ons in hs Brussel, Kon. Bibl. 19308 een volledig afschrift is bewaard gebleven’.

We geven hier Dols' fragmenten tegenover de corresponderende verzen uit het brussels manuscript.

1ste fragment	v. 844.
Van hare gaet tallen leden in	Van hare gaet, tallen leden in,
Die ghifte van hare cracht	De ghift van hare cracht;
Therte is beghin gheacht	Therte es beghin gheacht
Daer die begheerte of coemt te waren	Daer die begherte of comt, te waren,
Van alre dinc die wy begaren	Van alre dinc die wij begaren.
Dat bloet dat die herte heuet inne	Dat bloet dat therte heuet inne

(28) Leuvensche Bijdragen, XXXIV, 1942, hlz. 110.

(29) Ibid., blz. 114.

(30) Leuvense Bijdragen. XLI. 1951, blz. 50.

[p. 48]

Es subtiel claer ende dinne	Es subtijl, claer ende dinne.
Longre is bouen der herten gheset	Die longere es bouen der herten gezet,
Ende waer omme dat merket bet	Ende waer omme het es, dat merct bet:
Die longre is sochte ende licht	Die longere es zochte ende licht
Ende is als een waye ghesticht	Ende es als ene waie gesticht
Tedelste in die edelste stede	Bouen der herten, merct ditte,
Negheen bloet en comt mede	Dattie herte van hare hitte

Tweede fragment	v. 579
Die scouderen siin van starken bene	Die scouderen zijn van starken beene
Gheformeert bede ghemene	Gheformeert, beede gemeene,
Omme te draghene sulken last	Omte dragene zwaren last;
Daertoe siin scouderen bladen vast	Daer zijn de scouder bladen vast,
Breet ende dinne die de wide	Breed ende dinne, die de wide
Ouerdecken an elke side	Ouer decken in elke zide
Ende die tfleesch onthouden mede	Entie tvleesch onthouden mede,
Dat behoert te sulken lede	Dat behoort te zulken lede.
Bughende arme heuet vortwaert	Bughende arme heift vorwaert
Die mensche also natuere begaert	Die meinsce, als nature beghaert.
Welna alle andre diere	Wel naer alle dander diere
Bughen afterwaert na hare maniere	Bugen achterwaert, na haer maniere.
Die arme siin van starken bene	Darme hebben in starke beene;

Derde fragment.	v. 607
Een luttel bouen den ellemboghe	Een lettel bouen den helleboge
Die ghene wonde mach ghedoghen	Dat gene wonde mach gedogen,

[p. 49]

Menne bliitter emmer omme doot	Men blijfter emmer omme doot;
Nochtan seit die boec albloot	Nochtan, seit de bouc albloot,
Slaetmen den arm af altemale	Slaetmen den arm of altemale
Dat men tliif ondraghet wale	Dat men tlijf ontdraget wale;
Oec segghen meesters ouer een	Ooc seggen meesters menich een
Dat sulke muus es in die been	Dat zulke muus es inde been,
Mer men is so seker niet	Maer men es zo zeker niet
Dat sulke dinc daer of ghesciet	Dat zulke dinc daer of gesciet.
Aristoteles doet verstanden	Aristotiles doet uerstanden
Van den menscheliken handen	Vanden meinsceliken handen
Dat si ghemaect siin ter stede	Datsoe gemaect zijn ter stede.

Vierde fragment	v. 813
Ende daer of coemt smensche zaet	Ende daer of comt meinscelic zaet.
Mer melc is natheid dat verstaet	Melc es nattheit, dat verstaet,
Bede in menschen ende in dieren	Beede in meinscen ende in dieren
Als si vrucht draghen na hare maniren	Als zij vrucht dragen na haer manieren,
Dat vanden vleesche hem scedet dan	Dat vanden vleessce hem sceed dan.
Die melc is beter merct hier an	Beter es de melc, merct hier an,
Die tswarte wiif gheuet dan die witte	Die tzwarte wijf geift, dan de witte;
In gheten so falgiert al ditte	In gheeten faelgiert alditte.
Beda seghet dattie melc	Bedi seget dattie melc
Ende smenschen saet dese ij elc	Ende smeinscen zaet, dese II elc
Hebben beghin van eenre stede	Hebben beghin van eener stede;
Die phisissiene liens mede	Die fisiciene liens mede.
Aristotiles die seit datmen vint	Aristotiles seit datmen vint

[p. 50]

In de fragmenten van Dols die hoop en al 52 verzen behelzen, zitten stijl- en tekstverschillen die de vergelijkende lezing aan beide zijden van de verticale middellijn laat aan het licht treden. Er is dezelfde inconsequentie in de schrijfwijze van sommige woorden, zoals ook door Dols werd aangetoond⁽³¹⁾. Deze auteur houdt het met de vlaamse aard van de fragmenten; ze zouden van het eind van de 15de eeuw zijn; de brusselse codex is van de 14de eeuw⁽³²⁾.

Ons komt het voor dat de kopist der fragmenten minder slordig is te werk gegaan dan die van het brussels manuscript. We wijzen daarop in de tekstverklarende nota's telkens waar het van pas komt. We stippen terloops aan hoe in v. 821 Bedi corrupt is voor Beda; dank zij die lezing kan het vers uit het brussels handschrift juist begrepen worden. Over de vlaamse oorsprong van zijn fragmenten zijn we het met Dols eens. We onderstrepen dat ze westvlaams zijn, en dat er geen fundamenteel verschil is met de brusselse codex.

Er zijn geen redenen om te vermoeden dat de brusselse codex het enig exemplaar is geweest van de middelnederlandse vertaling uit Thomas van Cantimpré's eerste boek van de De Natura Rerum. Het blijkt dat er exemplaren met tekstvarianten in omloop zijn geweest; men kan alvast op dat tweetal wijzen met een eeuw verschil in de copie.

De inzage van de middelnederlandse medische en physiologische geschriften heeft aangetoond dat er ook andere varianten zijn geweest die in de redactie van die geschriften verwerkt werden.

(31) Op. cit., blz. 112-113.

(32) Cfr. A. Boon, op. cit. F. de Tollenaere geeft in Leuvense Bijdragen, XLII, 1952, blz. 67, de mening van G.I. Lieftinck hieromtrent weer: volgens deze laatste zou het handschrift van iets latere datum zijn.