De Hollandsche Spectator

Aflevering 196-240: 11 september 1733 - 12 februari 1734

[p. 305]

N^o. 231. Den 11. January 1734. De Hollandsche Spectator.

Psittacus, Eoïs imitatrix ales ab Indis,
Praeditus humanâ mente, notanda refert.¹

Myn Heer.

UWen droom, ^* 't waer in gy met eene wysgerige Mugge te doen had, heb ik met veel plaizier gelezen. Ik wensch dat U nu en dan zulke droomen gebeuren mogen, dat gy die zo wel onthouden zult en ten algemeenen nutte mededeelen. Die leerzaam zyn zullen zoo wel van een Mugge als van een mensch willen onderwezen worden. My gelukt zulk droomen zoo wel niet; Maar onlangs heb ik wakende uit een ander dier, dat ook ver boven zyn zoort verstandig was, eenige aenmerkingen over zommige der hedendaagsche zeden gehoort, die ik uw hier overschryve. Zy zullen u mogelyk dienstig schynen gemeen gemaekt. Hoe: zult gy zeggen, te droomen dat een ander dier dan een mensch verstandig redenkavelt, kan nog gaen; Maer dat dit wakend geschied zou zyn, is niet mogelyk. ik antwoordde, dat het u vry staet de vertelling te gelooven of niet, welke vryheid yder een ook omtrent uwen droom gebruikt. Ik zal u met geen langer voorreden ophouden.

Onlangs by een' Heer met wien ik zeer gemeenzaam omgae, gelogeert zynde, was ik opgestaan vry vroeger dan zyn E. of zyn huisvrouw. Ik be-

1 De Papegaai, begaaft met menschelyke Reden, / Beschouwt als Filozoof, de hedendaagsche Zeden. // Eerste regel afkomstig uit: Ovidius, Amores II, 6, 1. Herkomst tweede regel onbekend.

* Zie den Spectator No. 192.

[p. 306]

gaf my naar 't vertrek daar wy gemeenlyk ontbeten, voor nemens om my daar vast wat bezig te houden met [162] uw papier van daegs te voren (No. 205.) nog eens met aandacht te herlezen, naerdien het zulks waerdig was: en de Courant van dien dag door te loopen. Eer ik echter een van beide by de hand nam, schikte ik my om eens te rooken, alzoo onder een pypje het lezen best valt. Maar naeuwlyks had ik gestopt of ik werd door iets zeer zonderlings van 't rooken weêrhouden. Op 't einde van de Tafel daer ik aanzat, was een Papegaei in zyn kooi, Deze staroogde op uw papier dat voor my lag, en begon daerop te zeggen, dat 's een mooi geschrift! Gy kunt wel begrypen dat ik hier over verbaast stond, even als ware ik voor 't hooft geslagen; doch, my bedenkende, stelde ik vast dat de Vogel zulks door dikwyls hooren zeggen, kon geleert hebben; maar op nieuws werd myne verwondering opgewekt en zeer vermeerdert, als ik den Papegaai in dezer voege hoorde voortgaen. Gy zult ongetwyfelt oordeelen Myn Heer, dat ik de woorden, die ik zoo terstond sprak, heb leeren klappen, gelyk al de rest die ik door den dag praet, doch hier in zyt gy bedrogen. Ik heb dat geschrift, dat hier tweemael ter week gebracht word, door den Heer van 't huis dikwyls zyne Vrouwe hooren voorlezen, en opgemerkt dat het fraei geschreeven is. Ik was opgetogen van verbaastheid en wist niet hoe ik het had. Overvloedige teekens verzekerde my dat ik, noch sliep noch droomde, waer aen ik anders zou getwyfelt hebben. Ik keek den Papegaei al aan, maar kon in 't eerst niet van my verkrygen hem op eene verstandige wyze toe te spreeken: dat zou te vreemt gedaan zyn, dacht ik. De Vogel, my zo beteutert ziende, vervolgde aldus. Gy verwondert u met recht daar over dat gy een Papegaei hoort zeggen dat hy verstaen heeft wat 'er in een voorgelezen geschrift vervat is, en over 't zelve zyn oordeel vellen; Het is ook heel zeldzaam, geloof ik, althans ven veele Papegaayen, in welkers gezelschap ik geweest ben, heb ik niet gemerkt dat 'er een was, wien het zelfde lot met my was te beurt gevallen. Myn lichaem is dat van eene Papegaai, maar myn ziel is die van een mensch. Deze heeft van tyt tot tyd in verscheidene Oostersche perzonen gewoont, meest allen liefhebbers van onderzoek en geleertheid. Gedurende die tyden heb ik my in veele kennisse en weten[l63]schap geoefent, byzonderlyk in 't nagaen van de hoedanigheden der menscbelyke ziele, der nature van goed en kwaed en veele andere zaken van dat zoort of daar toe betrekkelyk. Zeer nieuwsgierig is altyd myn aert geweest, zeer begerig om kennis te hebben wat 'er in de waareld al omging, en genegen om daar over by my zelve aanmer-

[p. 307]

kingen te maken volgens myne beginzelen. In den burgerlyken wandel nogthans openbaarde ik weinig daer van aen een' ander: maar praette van dagelyksche dingen gelyk yder een die omtrent my was. Met luiden echter van onderzoek en die voor goede redeneringen vatbaar zyn, sprak ik nog wel eens naer myn beste bekwaemheden; Maer die waren in 't land daer ik woonde zeer weinig. Toen de laetste in wien myne ziel gewoont heeft storf, is deze in het lichaem dat gy hier ziet overgegaen. En deze myne tegenwoordige staet komt wel overeen met den aert van myne ziele. Nu moet ik evenwel gelooven. schoot ik hier op in, dat gy een menschelyke ziel hebt anders zoud gy zo niet kunnen redeneren. Maer hoe versta ik dat uwe tegenwoordige staet met uwen aert wel overeenkomt. My dunkt dat uwe ziel nu in ongelukkiger omstandigheden is dan te voren, en waarschynelyk tot straf van vorig misdryf, gelyk de leer van de zielverhuizinge medebrengt. Ik geloof wel, hervatte de Papegaai, dat myne ziele tot haer straf in dit lichaem is; maer tot eene ligte straf: Want immers kan ik in dezen staet het gedrag der menschen leeren kennen en daer over by my zelven redenkavelen; ook volg ik (en daar toe word ik nu ook bepaelt) myn aert van stilzwygenheid, pratende alleen 't geen men my voorzegt. Dat ik tegen u ga redeneren, is om dat ik heb aengemerkt dat zulks aen u besteed zal zyn. Wel zoo: zeide ik, 't is my lief dat gy goede gedachten van my hebt: Maer vertelt my dan zoo 't een en ander van uwe wetenschap. Ik ben ook vry nieuwsgierig en een liefhebber van kennisse en onderzoek. Vertelt my eens uwe lotgevallen, en de zeden der Oostersche volkeren, de grondbegindzels waer uit gy gezegt hebt dat gy by u zelven redeneert, wat gy hier te land al hebt opgemerkt en wat gy 'er over oordeelt. Gy zoud wel zoo veel willen weten, kreeg ik tot antwoord, ook meer dan ik zelf weet. Meent gy dat men alles onthoud? [164] Behalven dit is alles niet van aengelegenheid voor u, maar alleen myne beginzels en 't geen ik over de zeden van dit volk heb aengemerkt. Myn lot gevallen zedert myne laetste verwisseling van lichaem wil ik echter wel vertellen om dat die eenige betrekking hebben op het geen waarvan ik zoek te praten. Maar dewyl myn grondbeginzels nog van ouder tyd zyn, moet ik daar van beginnen. Als gy maer wilt, sprak ik: daar verwacht ik wat goeds van, uit hoofde uwer beschryvinge van uwen aert, tot onderzoek genegen. Hier op begon hy dus. Ik stel by my zelven vast dat 'er een oorsprong van myn wezen en van alle dingen is. Hoe ik eerst aen dat denkbeeld gekomen ben, weet ik niet. Dit weet ik dat het by onderzoek, my is gebleken zoo zeker te zyn als eenig denkbeeld wezen kan.

[p. 308]

My is ook geleert dat dit wezen wys is en van de verstandige schepzelen gedient moet worden, en door 't zelfde onderzoek heb ik de waarheid daar van begrepen. Uit dezen hoofde scheen 't my noodzakelykst, te overwegen waerin dat dienen bestond: en vond ik wel haest dat het bestaen moest in eene behoorlyke achting voor het zelve en in zulk een gedrag waer door allermeest deszelfs oogmerken bevordert wierden. Ik oordeelde voorts dat het voornaemste oogmerk was dat 'er verstandige schepzels zyn zouden, die meer en meer geraken in zulken staet als voor hunne nature allerwenschelykst is.

Al wat daer toe strekte rekende ik goed, al wat 'er tegenstrydig was kwaad: En op dezen voet, de byzondere daden der menschen vergelykende met het geene de naturelyke en noodzakelyke gevolgen daer van moesten zyn, hield ik die voor deugden waer door goed, die voor zouden waer door kwaed veroorzaakt wierd. Ik begreep ook dat de menschen geschikt waren om in maetschappye te leven, want ik vond hunne maetschappye van die nature dat uit het ophouden van dezelve noodzakelyk veel kwaed voor elk ontstaen moest, en daer door veel goeds vervallen. Daer hebt gy nu myn grondbeginzels. Zoo ras ik nu Papegaai geworden was en groot genoeg om alleen te vliegen, ben ik in handen van iemand geraekt die meer zulke Vogels had en, zoo ik dacht, dezelve verkogt. Ik was te voorzichtig om my te laten vangen, maar genegen eens van naby te beschouwen het [165] gedrag dat de menschen by zich zelven hielden, vloog ik van zelf ter plaetze daer ik merkte dat hy my grypen zou. Hy verkogt my aen een Hollandschen Matroos, met welken ik op een groot Schip raekte. Door op te merken 't geen ik hoorde en zag en de byzondere woorden van dien Hollander met de zaken, waer van ik merkte dat hy sprak te vergelyken, heb ik deszelfs tael leeren verstaen; het spreken met zoodanige werktuigen als dit lichaam daar toe te baet heeft, is my door hem geleert. De reis herwaerts duurde zeer lang: hier aengekomen, werd ik wel haest verkocht en 't lot van op die of andere wyze te veranderen van meesters is my verscheide reizen overgekomen, door verschillende toevallen in de huisgezinnen daer ik geweest ben. Maer hebt gy, vroeg ik, in allen dien tyd niet getoont wat edele geest in u woonde? daer mede zoude gy uwen eersten eigenaer, die 't misschien wel noodig had, zeer verrykt, en u zelven wel haest in 't hof van den een' of andere doorluchtigen Persoon, in een ruimer staet gezien hebben. Neen, hernam de Vogel, en ik wil het ook nog niet doen, althans voor eerst nog niet verder dan aen u. Een ryker Heer, ja een Vorst zelfs, kan my, zoo

[p. 309]

lang ik als Papegaei leef, niet gelukkiger maken dan ik nu ben. Ik moet myne speculatiën over de menschelyke natuur en de zeden van dit volk nog wat vermeenigvuldigen en dat zou ik niet doen kunnen als men wist dat ik meer dan Papegaeyen verstand had. Maer, sprak ik weder, op die wyze zullen uwe speculatiën weinig nut doen, of zoo uwe ziel, eer zy deeze dingen vergeten heeft, weer in een' Mensch gaat, alleen nut zyn voor u zelven. Ik weet wel, wert my geantwoort, dat deze natie aen myne aenmerkingen misschien meer gelegen ligt dan my, doch zy hebben hulpmiddelen buiten my: onder andere dat geschrift dat voor u ligt. Maer ik wil, zoo by gelegenbeid met iemand, wiens Character ik zoo wel ken als het uwe (door Myn Heer dikwyls aen zyne goede Vrienden beschreven) wel wat spreken van 't geen ik zie en hoor en denk. Alleen echter onder voorwaerde van diep stilzwygen. Ik hou u voor oprecht en als gy my trouwlyk belooft myn verstand niet te zullen ontdekken, zal ik voortgaen. Anders, dit zeg ik 'er by, zal ik my voorts jalours houden, (gelyk men hier zegt) Papegaei blyven in allen schyn, en nooit meer dan Papegaeyen verstand laten blyken. Hierom, dat ik dus altyd in myne macht heb al wie anders van my spreekt leugenachtig te maken, heb ik, zonder belofte derwege te vorderen, tot nog toe met u gepraet. Maer nu zal ik niet voortgaen zonder belofte, en zoo gy die breekt (dat ik evenwel niet verwacht) zult gy nooit meer iets van my horen. Ik beloof u, zeide ik daer op, [166] volkomen 't geen gy begeert. Maer als ik u in 't byzonder niet openbaer, mag ik evenwel, denk ik, van uwe aenmerkingen wel gebruik maken voor my zelven en anderen. Och ja, sprak de Vogel, al wilden gy die den Spectator overschryven. Hoor dan toe. Myne bezitters zyn luiden van verscheelenden rang in de weereld geweest. In verscheidene zaken, die my redeloos voorkomen, kwamen zy overeen, in andere verscheelden zy. Op reis was ik van 't gezelschap der menschen te afgescheiden om op hun gedrag veel te kunnen letten. Dit staet my echter voor dat zy die het schip bevolkten, in vele opzichte niet zeer naar redelyke schepzels geleken. Daar was eene gedurige tegenstry-digheid in hun gedrag, voor zoo veel het tot myne kennisse kon komen. Meenigmael schenen zy alle plagen en straffen, alle onweer dat schrikkelyk is over zich zelven en elkanderen te wenschen, daer zy ondertusschen, zoo ras het 'er maer wat bang begon uit te zien, eene groote lamentatie maekten. Het laetste, dacht ik, is goed: Elk heeft, naturelyker wyze, zyne eigene behoudenis lief, en daer is niets redelijker, dan in onheilen die men zelf niet matigen kan, zich tot Hem te keeren die alles vermag, gelyk ik merkte

[p. 310]

dat zy deden. Maer is het dan geen razerny, wanneer men zich verbeeld buiten gevaer te zyn, al wat schrikkelyk is uit te dagen? Dit zou ik spotten met die zaken noemen, had ik niet gemerkt dat het wangedrag meest onbedachtheid was: doch die onbedachtheid is zoo redeloos als groot: De voorwerpen zyn 'er niet naer. Wyders vertelden zy elkander onderling zo vele kwade stukjes, die by hen (door algemeenen schuld, gis ik) voor geen kwaed gehouden werden, dat ik my verwonderde. Misschien zal 't in dit alles aen land even erg gaen, by menschen van gering zoort, doch ik heb, byna van den beginne af dat ik hier aen land geweest ben, toebehoort aen luiden die van geen ruw leven konnen beschuldigt worden, maar niet te min een gedrag hielden dat in velen opzichte ver afweek van het spoor der reden. Ik heb zeer vele zaken aengemerkt die ik naderhand, den Spectator ook hoorde doorstryken.¹ Met zulke zal ik u niet ophouden, ten zy ik van zommige meende dat zy nog wel onder andere gedaenten bevestigt of nader toegepast mogen worden.

Hier hield de Papegaei wat stil, en scheen zeer ernstig naer iets te luisteren. Waerop ik, die een onbeschryflyk vermaek in deze vertellinge had, en hoe langer hoe nieuwsgieriger werd, inzonderheid door die laetste woorden, hem te gemoet voerde: Ga maer voort, als gy wilt, ik verlang al naer het geen gy belooft. Neen, sprak hy, dat kan nu niet zyn. My dunkt ik hoor hier boven stommelen, ik geloof dat myn Heer opstaet, en wil geenzins dat hy immer [167] wete dat ik meer dan Papegaeien verstand heb. Koom morgen weêr zoo vroeg hier, dan durf ik myne vertelling vervolgen. Dewyl ik den Papegaei niet zocht kwaed te maken, en ook niet dwingen kon, moest ik my te vrede houden. Ik antwoorde daerom dat ik doen zou 't geen hy gezegt had: en dan meende ik voor dien morgen te zullen genoeg hebben, wanneer ik den Vogel nog eens hoorde beginnen. Daer is even zoo veel tyd om nog iets dat nu best te pas komt te zeggen. 't Is op verre na van zoo veel belang niet als het geen gy morgen hooren zult, maer 't is evenwel iets dat wel eens gezegt mag worden. Gy denkt alterminst, geloof ik, dat het u raakt, en 't is echter zoo, maer 't raekt u alleen niet. Ik zie daer naest u liggen uwe Tabaksdoos. Zoo 't my toeschynt zyn 'er twee Letters in Cyfer door malkander opgesneden met een kroon daer boven. De letters zyn ongetwyfeld de eerste van uw' voor en toenaam: Maer wat wil die kroon doch zeggen? Een kroon althans van zulk een

1 Onder handen nemen, hekelen.

[p. 311]

maekzel, is een teeken van Koninklyke of Vorstelyke waerdigheid. Ik heb ook wel hooren verhalen dat men, in Vorstelyke huizen, der Heeren naem dus geschildert vind met een kroon daer boven, ten teeken wiens huis het is: en dat op een vorstelyk Landhuis, het Loo genoemt, zulks iets in den grond van een Fonteinkomme is. Diergelyke dingen schynen dan, even als eene schildery te strekken om iemants gedachten op den Koning te brengen. Maer zyt gy ook van Koninklyken bloede? Indien ik 't zoo algemeen niet gevonden had als nu moch ik zulks denken. Maer zoo ik snel verstaan heb, zyt gy zelfs geen Edelman. Behoudens uwe gunst, komt my die manier als eene zekere malligheid voor, hoewel ik 'er geene schadelyke gevolgen van te gemoet zie. Deze laetste woorden sprak de Papegaei zeer schielyk, al zoo de Heer van 't huis reeds in de gang aenkwam: die, uit de dienstboden verstaen hebbende waer ik was, zich terstond naer my toe begaf. Dit had de Vogel gehoort en zich daerom zoo verhaest, waer op hy, zoo ras myn Vrient het vertrek intrad, de gewone morgengroet die men hem had geleert, hard op begon; Goe morgen Myn Heer, en voorts het bekende geklap: Papegaaitje zal trouwen.

Ik twyfele niet, of 't geen my, in deze aardige versiering, aanstotelyk is voorgekomen, zal op veele oordeelkundige Lezers het zelfde effect doen; ik spreek van de onderstelling der leere van Pythagoras (ontleend aan de Indische Philosophen) raakende de ziel-verhuizinge in verscheide lichaamen, tot straf, of tot belooning van 't vorige gedrag, strekkende. Indien men my echter afvroeg of ik het zelfde bestek wat het weezentlyke betreft, behoudende [168] een waarschynelyker draai 't zelve zou hebben kunnen geeven, zou ik moeten belyden, dat ik het te vergeefs bezogt heb. Ik heb nogtans niet kunnen goedvinden het gansche stuk te verwerpen eensdeels, om dat die fictie, schoon in dit opzigt gebrekkelyk, een wyd en aangenaam veld voor nadere heilzame aanmerkingen opent; anderdeels, om dit het gezegde Systhema, schoon deszelfs ongegrondheid, door de Goddelyke openbaring ons word aangeweezen, geen verderfelyke ongerymtheden, voor de menschelyke t'zamenleeving, in zig besluit; Niemand waarlyk onder de heidensche wysgeeren heeft treffelyker en grootscher denkbeelden gegeeven, betreffende de Godheid, en de deugd, dan Pythagoras, die gemelte verhuizing der ziele blotelyk beschoude, als een middel om de zelven meer en meer te zuiveren, op dat ze eindelyk, in haare natuurlyke schoonheid hersteld, in staat gebragt wierden, om tot haare eerste oorsprong weeder te keeren.

[p. 312]

Ik heb hier doen begrypen, dat ik nogtans dit gebrek getracht zou hebben weg te neemen, in geval ik daar toe een gelukkig middel had kunnen bedenken, en ik wil hoopen, dat de vernuftige maker my zulks ten beste zou gehouden heben. Veelen en zelfs zommigen myner beste Correspondenten toonen in dit opzigt eene edelmoedige gezeggelykheid, en beantwoorden de stoudheid myner veranderingen, met betuigingen van een leevendige erkentenis. Dog anderen beklagen zig desweegen bitterlyk, en beweeren, gelyk het aan de vaderlyke liefde van een Autheur voor zyne schriften niet oneigen is, dat het geen is overgeslagen of verandert, het in 't ligt gebrachte ver overtreft. Zulks is geenzins onmooglyk, dog ik moet, niet naar hun oordeel maar naar het myne, te werk gaan, en het is, myns bedunkens, zeer natuurlyk, dat ik my wagte myne gasten voor te dienen, 't geen my zelf als smakeloos voorkomt. In diergelyke geleegentheid, derhalven, vind ik my verpligt, het gebrekkelyke te verbeeteren of uit te schrappen, ofwel de gansche stukken, hoe verdienstig ook, daar te laaten. Myne klagende meedehelpers kunnen kiezen, welk van beiden hun het best aanstaat. Het recht van dusdanige behandeling schynt my toe als onbetwistbaar aan een schryver van myn soort, door een stilzwygende, conditie toe-behoorende. Die 't zelfde echter in my niet goedvind te erkennen word verzogt zyne Correspondentie, als voortaan vrugteloos, af te breeken. [169]