De Hollandsche Spectator

Aflevering 196-240: 11 september 1733 - 12 februari 1734

[p. 76]

N^o. 200. Den 25. September 1733. De Hollandsche Spectator.

Suave mari magno turbantibus ae quora ventis
E terra alterius magnum spectare laborem;
Suave etiam belli certamina magna tueri
Per campos instructa, tui sine parte pericli.¹

lucretius

LAngen tyt hebbe ik niet kunnen begrypen, wat ter gelegenheit der openbare strafoeffeningen des Gerechts de oorzaak mocht wezen van een toeloop zoo veler aenschouweren, die in het lyden van hunne medemenschen een welgevallen schynen te zoeken; en daer in eene verlustiging te vinden, die zelf zoo verre gaet, dat, indien by geval aen een' misdadigen het leven onverhoeds op 't schavot wiert geschonken; men de toegevloeide meenigte, met dezelve neerslagtigheit zou zien te rug keeren, als of de vertooning van eene beloofde Klucht op een Quakzalvers Stellaedje by toeval werd verhindert. Het is by my 't eenemael onwaerschynlyk dat de grootste hoop naer die vertoningen zig begeeft om het baerblykelyk oogmerk der Overheit te beantwoorden, die tot afschrik en spiegel van anderen den booswichten in 't openbaer hunnen verdienden loon doet erlangen: want die reets boosdoenders zyn, zoeken doorgaens veel eerder beweegredenen om zich in het quaet te styven, dan om van 't zelve te worden afgewendt; en de overige aenschouwers hebben in 't gemeen te [154] goede gedachten

1 Door 't geesten van den Wint, wanneer de Zee, gemartelt, / Met graauwen, tegens 't zwerk en jagt der wolken spartelt; / Is 't zoet te zien, van duin oft booven af, hoe dat, / De Bootsman worstelt met de doodt in 't holle nat. / Men schept geen vreugt nochtans uit iemandt zyn bedroeven; / Maar 't zien van anders ramp, doet best ons welvaart proeven.// Lucretius, De rerum natura II, 1 en 2, 5 en 6 (vert. P.C. Hooft).

[p. 77]

van zich zelven, om het byna mogelyk te achten dat zy in zulke verfoeylyke misdaden zouden vervallen. De liefde tot Gerechtigheit, en de afkeer voor ondeugt, hoewel zy veel al tot voorwendsels dienen, worden hier ook zonder grond als een oorzaek van den toeloop tot deze naere vertooningen by gebracht, dewyl die treffelyke hoedanigheden der ziele zich vergenoegen met de zekere kennis dat een misdaet behoorlyk gestraft word, zonder het getuigenis van 't eigen oog daer toe te vereisschen. Belachelyk vond ik bovenal het voorgeven van iemant, die betuigde dat hy het uitvoeren der dootvonnissen ging zien om zich de sterflykheit der menschen te erinneren; waer op hem wiert toegevoegt, dat hy hier toe nutter alle dagen op 't kerkhof kon gaen, daer het hem geenzins aan voorbeelden van de nietigheit van 's menschen leven zou ontbreken, en dat wel in voorwerpen, die by onderzoek zyn aendacht beter verdienden.

Ik heb verstandige mannen, ondersteunt door 't gezag van beroemde Schryvers, hooren beweeren, dat die genen, dewelke met zoo eenen hevigen yver de uitvoeringen des Gerechts naloopen, door eene natuurlyke wreetheit gedreven worden om ten minste dat gene te beschouwen, 't welk zy zelf zouden plegen, indien zy door de Wetten niet wierden weerhouden; of afgeschrikt van de bediening van Scherprechter waar te nemen om de schandelykheit, die 't gemeen vooroordeel daer aen hecht. Doch dit gevoelen is vry liefdeloos, en schynt voornamelyk daer op te rusten, dat men, 't zy uit ongewoonte, 't zy uit eene lafhartigheit, die men dikwils te onrecht voor goedaerdigheit aanziet, zich buiten staet bevint om zulke naere vertooningen by te woonen. Ik wil niet ontkennen dat de bygebrachte reden plaets kan hebben in sommige wangedrochten, [155] die van kintsbeen aen berooft van alle menschelykheit, zelf zonder gramschap of wraekzucht, aen de wreetheit uit enkele liefde voor de wreetheit zich hebben overgegeven en bequaam zyn den zoetsten wellust te vinden in het bitterste lyden aen anderen te veroorzaken: doch hoe verbastert het menschdom ook mag gerekent worden, het blyft zeker dat het quaed om het quaed zelve te beminnen onder de menschen eene zeldsame boosheit is, die men aen het grootste gedeelte derzelven te onrecht zoude toeschryven, en het is eene hoedanigheit die als eene eigenschap der booze geesten wort aangezien.

Met grooter schyn van reden houden sommige staende dat het vermaek in dusdanige vertooningen spruit uit eene te rug stuitende gedagten des toezienders van den lyder op zich zelven, waer door hy zich verheugt

[p. 78]

dat, terwyl een ander aen een onmydelyk gevaer is bloot gestelt, hy zelf niet te vreezen heeft. In sommigen, die gewoon zyn wat meer dan 't gemeen overwegingen te maken op het gene hunne uiterlyke zinnen treft, kan dit waer zyn; maer om hen derwaerts te lokken komt my die reden voor als te vergezogt; en, myns oordeels, kan de natuurlykste en algemeenste oorzaek van 't gene wy hier navorschen het best gevonden worden door te onderzoeken, wat soort van menschen zich meest onder den toeloop bevinden, en wat gebruik zy maken van 't gene zy hebben opgemerkt. Men zal, zonder veel moeite, gewaer worden, dat de toezieners luiden zyn die by gebrek van tyt, lust en aengeborene of opgequeekte bequaemheit het minst in staet zyn hunne aendacht werk te verschaffen. Het zyn luiden, in welke wy eene ledigheit der ziele kunnen ontdekken en eene behoeftigheit van stoffen, die hunne gedachten bezig kunnen houden. Eene hoedanigheit, die wel meest plaets heeft in 't gemeene [156] Volk; maer waer van echter vele luiden van geboorte en burgerlyker opvoeding mede gansch niet vry zyn. Ontrent den gemeenen man is dit ten volle bevattelyk, om dat hy tot het verzorgen van zynen daeglykschen nootdruft verslaeft is aen eenen gedurigen arbeid, die hem geen gelegenheit overlaet om anders te leren denken dan door uiterlyke voorwerpen. In luiden van hooger rang straelt die inwendige onbequaemheit, veel minder door; dewyl zy door hunne opvoeding een vernis van uiterlyke beschaeftheit verkregen hebben. Dat echter het najagen van zulke ysselyke vertooningen onder luiden van allerlei standen uit een zelve grontbeginsel spruit, is klaerlyk af te nemen uit de vertellingen, die na de uitvoering onderling verwisselt worden, en welke doorgaens hier op uit komt: De Kerel is met eene buitengewoone onverschrokkenheit ter doot gegaen, of wel, hy heeft zich lafhertig en mismoedig in zyn laetste oogenblikken gedragen, en hy was al half doot, eer hy van de ladder wiert gesmeten; De Scherprechter heeft zyn ampt met eene behoorlyke afgerichtheit geoeffent: of wel, zyne plompe onbedrevenheit is oorzaek dat de lyder een langsamen en harden doot heeft gehad; en dit, gevoegt by de vertelling der misdaden, waer over echter minst geredeneert wort, is al wat men 'er van t'huis brengt, 't welk hondert-mael op een zelven dag op verscheide plaetsen wort herhaelt, en, noch halve weken tot een praetje verstrekkende, de armoede der harsenen te hulp komt, terwyl het geduurende dien tyt het gebrek van denkbeelden tot voedsel der ziele vervult. Hier uit mag men dan met recht besluiten dat de graegte naer voorwerpen, die de gedachten in beweging houden, alleen oorzaak is

[p. 79]

van den toeloop naar de Strafoeffeningen des Gerechts. Dit zal noch klaerder blyken, wanneer wy de gesteltenis van 't menschelyk gemoed met aendacht overwegen, waer aen de werkzaemheit zoo eigen is, dat niets voor 't zelve verdrietiger valt dan van binnen niets te doen te vinden, wanneer de zinnen door uiterlyke voorwerpen niet gaende gemaekt worden. Niets verveelt ons op eene gevoeliger wyze dan dat onze aendacht zich besloten vindt in een geringen kring van afgesloofde gedachten; van dezelve walgt en tevergeefs nieuwe denkbeelden zoekt om de slaepzucht der ziele te verdryven. In zoo eenen onaengenamen toestant quynt de boezem by gebrek van gemoedsbewegingen: men is van zich zelven moede, en aen zich[157]zelven ondraeglyk. Maer wordt aen eene ziel dus quynende eenig nieuw voorwerp door de uiterlyke zinnen aengeboden, dan ontwaekt de verbeeldingskracht, en 't is 'er bykans mede gelyk met iemant, die door een soort van stilstant in 't bloed als versuft, en van zich zelf vervreemt, door het inslurpen van eenige vlugge geesten zyne sappen voelt vloeibaer worden en de liefelyke levenswarmte, door alle aderen en vaten zich verspreiden, waer door hy zich zelven om zoo te spreken met het grootste vermaek wedervint. Hier omtrent is het volkomen zeker, dat zulke, die den meesten voorraed van denkbeelden door het oeffenen van hun verstant hebben opgedaen, het minst zullen weggerukt worden, door eenige vertooningen van yselykheit; door welken in tegendeel de ongeslepenste vernuften op het krachtigste gaende raken; en waer toe zy gedreven worden tot het opwekken hunner hartstochten, zonder te denken dat hun eigen teerhartigheit zich zal aenkanten tegens die bloedige vertoningen. Dit ziet men in vrouwen in wier boezem onder 't aenschouwen der strafoeffeningen twee tegenstrydige hartstogten menigmael eenen burgerlyken oorlog voeren; vermits zy met zoo gretige als betraende oogen den doodelyken slag beschouwen; en somtyds door het droevig gezigt, als door denzelven slag getroffen, ter neer storten en in een langdurige bezwyming vallen. Een onfeilbaer bewys, dat de beweegreden die haer derwaerts henen dreef geen wreetheit kan geweest zyn. De voorbeelden van oude tyden en van andere Volkeren leeren ons insgelyks dat men de bloedige Schouwspelen voor sommigen kan aenmerken als middelen tot verpoozing van den Geest die tot zyn bestaen eene verwisseling van denkbeelden noodig heeft. Dit blykt onder anderen uit de Schouwspelen der Romeinen, in welke wreetheden gepleegt wierden, waer van het bloot verhael het ongevoeligst hart doet yzen, en dit zag men niet alleen in de ruwste eeuwen en in 't aenzien

[p. 80]

van 't Gemeenebest,¹ ja in de tegenwoordigheit van de grootste mannen, en zelf van de Vestaelsche maegden. Dit getuigen ook in later tyden de kampgevechten en steekspelen, die menigmael droevige rampen na zich sleepten, gelyk Vrankryk dit ondervondt in zynen Koning Hendrik de Tweede, die op eene dezer Feesten doodelyk gequetst wiert. Zoo schept Spanje noch ten huidigen dage vermaek in Gevegten met [158] verwoede Stieren, in welke men somtyts meer gevaer loopt dan in het bestormen van een bres.² En zoo zien wy eene noch durende gewoonte in een naburig Koninkryk, daer schermvegters en somtyts ook wel vrouwen voor weinig gelt op Theaters elkander met de bloote Sabel aen stukken houwen, en voor brave en doordringende slagen, niet alleen van 't slechte volk, maer van de grootsten van 't Lant worden toegejuicht; tot zoo verre dat hoe 'er meerder bloed gestort wort, hoe men het schouwspel vermakelyker schat. Maer hoe is het te begrypen, zal men zeggen; indien de gemoederen niet door eene natuurlyke wreetheit tot die schouwspelen getrokken worden, en dat zulks alleen ontstaet om de ledigheid der ziele met nieuwe denkbeelden en driften te vervullen: hoe is het te begrypen dat de zinnen niet liever uitgelokt worden tot voorwerpen van vrolykheit en blydschap. De reden van het tegendeel zal men ligtelyk beseffen als men aenmerkt dat de uitspanning der gedachten des te aengenamer is hoe zy langer byblyft; en het is zeker dat 'er in de verscheide natuur der blydschap en der droefheit zelve een wezentlyk onderscheit ontrent hare duurzaemheit gevonden wort. Het is namelyk de blydschap eigen dat zy vlugger zal verdwynen door de tusschenkomst van andere voorwerpen; terwyl in tegendeel de droefheit langer zal nablyven, en weder opwellen, schoon 'er de oorzaek in de redenen van wordt weggenomen, en schoon een wezentlyk geluk het hart tot vreugt behoort te neigen. De aendoeningen der droefheit zyn ook wesentlyk in allen deele krachtiger, en, 't geen verwonderlyk schynen zal, van dien aert dat zy zwaermoedige gemoederen meer verlichting geven kunnen dan vrolyke voorwerpen; en door bange zuchten uit den benepen boezem te rukken, en bittere traenen uit de oogen te doen uitbersten, ontlasten zy menigmael de droefgeestige harten van eene klemmende benauwtheit, zoo dat men met Vondel in zyn Jefta wel zeggen mag:

1 De republiek.

2 Opening in een muur of wal van een vesting.

[p. 81]

 

Het schreyen is ook aengenaem en zoet,

 

Zet harteweê, lang aengegroeit by droppen,

 

Met kracht van 't hert na 't langzaem innekroppen.

Wy zien dat hier uit (wat 'er ook de oorzaek van wezen mag) dat de droefheit zoo zeer niet tegen de menschelyke natuur stryd en dat droevige vertooningen ook wel een aengenamen indruk maken op geoeffende verstanden en edele [159] gemoederen, die (om hier van een bewys te nemen uit het aenschouwen der Tooneelspelen) meesten tyd meer door Treurspelen dan door Blyspelen worden aengedaen. Doch dat hunne verlustiging doorgaens uit eenen gansch anderen bronader vloeit, dan die van 't gemeen, blykt uit het onderscheit der smaek van beiden voor de stukken, die vertoont worden. Om den slaepzuchtigen geest van boeren en huns gelyken op te wekken moet alles uiterlyk zyn, en met het verstant en overweging niets te doen hebben: de wreedste moorden, de bitterste dootangsten, verzelt met een verwart getier en gewoel, maken het eenigste uit dat ten dien einde vereischt wort; doch een beschaefde geest en gevoelige ziel heeft zulke grove aendoeningen niet van nooden, zyne hartkunde doet hem doordringen tot in de inwendige gemoedsgestalte der verbeelde personaedjen; en aen derzelver lot een gevoelig deel nemen, en 't geen de bron van zyne verlustiging uitmaekt, is dat hy door den ganschen loop van het stuk een levendig gevoel heeft van zyne grootmoedige liefde voor de deugt, met dezelve lyd, naermate zy onderdrukt wort; zich verheugt, naer mate zy gelukkig is, en wegens zyne loffelyke belangneming¹ zyne eigeliefde streelt en als geluk wenscht. Om hier niet tot voorbeelden by te brengen vreemde stukken, die op onze Schouwburg vertoont worden, zal ik 'er twee aenhalen, die ons Vaderlant eigen zyn. Het eene is Aran en Titus dat uit de harssenen eens Dichters van lage geboorte gewrongen is; en het ander is Arzases, dat uit het edel vernuft eens Dichters van deftigen huize is voortgevloeit. Gelyk nu het eerste met recht op den voorgang van den maker zelven een wanschepsel genoemt wort; zoo mag men zonder andere Dichteren of den Dichter zelven omtrent zyne overige Treurspelen te kort te doen, het laetste billyk noemen het pronkstuk der Nederlantsche Treurspelen van eigene vinding. Wat edelaerdige ziel is 'er, die geen behagen scheppen zoude in die tedere bewegingen, die de deugt van Arzases, ver-

1 Belangstelling.

[p. 82]

steken van een Rijksstaf,¹ die hem wettig toekomt, kunnen veroorzaken? Wie deelt niet in de rampen, die door de staetzucht van eenen Varanes den onschuldigen jongeling dreigen? Hy ziet zich verlaten, naer zyne gedachten van alles, wat hem lief en waerd is. Hy ziet zich bemint van een voorwerp dat zyne verachting verdient, om dat zy 't kroost is van zynen verdrukker. Een voorwerp echter, dat zyne [160] liefde waerdig wezen zoude om hare liefde tot de deugt, dewyl Arsinoë het recht van kroon en Scepter zou willen afstaen, mocht zy slecht in stille kalmte zich verlustigen in die deugden van haren beminden Arzases. Varanes zelve, die dwingelant, verwekt onze deernis, wanneer wy zyn lot verandert zien, en hy is ons medelyden waerdig, omdat zyn gansch gedrag ons doet wenschen dat zyne deugt voor zyne staetzucht niet geweken ware; immers zien wy door het gantsche Treurspel henen, dat hem niets ontbreekt zelf om een loflyk Vorst te wezen, dan een wettig Vorst te wezen. Het zyn voorwerpen van dien aert, die op het Tooneel moeten gebracht worden om in beschaefde vernuften en grootmoedige zielen eene behaeglyke ontroering te veroorzaken. Grove harten in tegendeel moeten verbryzelt worden door de gruweldaden van eenen wreeden Aran en van eene verfoejelyke Thamera. Gewelt, Vrouweschennis, moort en gruwelen hebben eerst recht vermogen op de gemoederen van Boeren en ander gemeen Volk. De wederwraek van Andronikus is van hunnen smaek. Zy verlustigen zich in zyne meer dan Lykaons maeltyt, waer in Thamera's zonen aen hunne moeder worden opgedischt; in het verbranden van Aran; en het vermoorden van genoegsaem alles wat op 't tooneel te voorschyn quam. Maer wat medelyden verdient dit? Wat deugt straelt hier uit, die het zielstrelend gevoel van onze liefde voor dezelve kan wakker maken? Het is niet genoeg dat Andronikus en zyn huis lyden: het is niet genoeg dat zy onschuldig lyden: hunne deugt moest onze erberminge verdienen. Zy verdienen eerder alle de rampen, die hun overkomen; om dat hunne lust tot gruwelen en wreetheden in de dolle wederwraek met zoveel onbesuistheit opborrelt. Dewyl nu diergelyke voorwerpen de meeste kracht oefenen op onbeschaafde gemoederen, om dat 'er 't minst over te redeneren valt, kunnen wy lichtelyk zien wat de oorzaek zy, die luiden van deze gesteltenis doet vermaek scheppen in de bloedige vertooningen des gerechts. Het is geensins een inwendig behagen in wreetheit; maer bloote-

1 Heersersstaf.

[p. 83]

lyk eene verdrietige ledigheit der ziele; eene daer uit ontstaende slaepzucht des gemoeds. [161]