De Hollandsche Spectator

Aflevering 31-60: 8 februari 1732 - 23 mei 1732

[p. 219]

N^o. 56. Den 9. Mey 1732. De Hollandsche Spectator.

Decipimur specie recti.

hor.¹

HEt volgende Vertoog is my door eene onbekende hand toegekomen; dewyl ik in het zelve vind eene bondige redeneering, en den geest van een onpartydig onderzoek, voor dewelke ik altyd de grootste hoogagting heb gevoelt, heb ik goedgevonden het zelve 't licht te doen zien, in verwagting, dat de stellingen daar in vervat, aan de welken ik volkomentlyk myn zegel hange, den oordeelkundige Lezer zullen behagen en tot nut strekken.

HOewel ik, als een regtschape Protestant, ten uitersten afkeerig ben van de dwalingen en 't misverstant der Roomsche Kerke, zo kan ik evenwel niet inschikken dat onze yveraers, met die zelve domheit meenigmael, die men den Roomschen te last legt, alle hunne Godsdienst-oeffeningen ten quaden duiden, zonder 't oogmerk van derzelver instellingen na te vorschen of te beredeneren. Het is de Waerheit dat het Gebouw der Roomsche Kerke niet anders rust dan op valsche gronden van verdraeide uitleggingen en menschelyke overwegingen, en dat het opgetimmert is door vonden van Bygeloof en opgeschikt met den sleep van uiterlyke Plechtigheden: Maer 't is aen de andere zyde t'eenemael onredelyk dat men alles afkeurt, wat niet naer onze wyze ge[202]schikt is; en, zoo lang men de doolende door een gezonde redenering noch niet heeft kunnen te recht brengen, is het vooral hatelyk dat men hen in hunne gemeende Godsvrucht stoort; het welk genoegsaem dagelyks geschied als men gelegenheit maekt van zynen yver voor de waerheit te doen uitblinken. Onder anderen vinde ik vreemt dat

1 Wij worden door de schijn van het goede bedrogen (de schijn is machtig). Horatius, Ars Poetica 25.

[p. 220]

men het den Roomschen tot een misdaet rekent dat zy vlytiger ter Misse gaen dan in 't Sermoen; als of men dagt dat in hun Sermoen of onze Predikatie het wezentlykste deel der uiterlyke Openbare Godsdienst-oeffening bestont, en dat men om de Predikatie alleen ter kerke komen moet. Een waen, zeker, die ik by ons Protestanten, onder alle gezintheden, zoo algemeen vinde, dat het te beklagen is; te meerder noch, wanneer men overweegt hoe lichtelyk een verkeert begrip ontrent het waernemen van onzen uiterlyken en Openbaren Godsdienst een quaed gevolg van onachtzaemheit na zich sleept in 't oeffenen van onzen byzonderen en huisselyken Godsdienst. Het zal ongetwyfelt velen vreemt schynen dat ik hier het Pausdom op de baen breng; om myne Lantgenooten te leeren wat gebruik men maken moet van ons te Kerk gaen; maer men zoude my verongelyken, als men waende dat ik door het ophalen van zulke oeffeningen, die de Roomsche Kerk tot Godsdienst schikt, in 't minst haer styven wilde in hare wangevoelens. Ik zoek alleen slechts uit haer voorbeelt op te helderen wat een Christen als 't voornaemste heeft te schatten van zyne Openbare devotie, en ten dezen einde aen te toonen dat men qualyk doet een Roomschgezinden te berispen over zynen yver tot de Misse; want hier in bestaet het plegen van zyne publique devotie, dit wort hem ingeprent van kindsbeen aen als een dienst, dien hy verschuldigt is aen zynen Heer, welken hy, naer zyne [203] gedachten, opentlyk met de geheele Vergadering aenbid en eert. In het Sermoen of de Predikatie, 't is waer, kan hy onderwezen en opgewekt worden; maer in de Misse, volgens de gronden hem ingescherpt, dient hy zynen God, en quyt zig van een' plicht, die hem duurder is aenbevolen dan de bevordering van zyne kennisse. In tegendeel schynt het by de Protestanten dat zy een goeden kerkgang doen, wanneer zy een Predikatie gaen hooren, en hun aendacht aen dezelve leenen. Ik wil hier geensins twisten over 't nut en voordeel dat men uit de Predikatien kan trekken, veel min dezelve van onze Godsdienstige Vergaderingen afzonderen, want ik erken ze als een middel tot opheldering van ons Verstant in de Heilige Schriften, tot vermeerdering van ons Geloove, en tot opwekking van onze Godsvrucht. Wanneer de Predikatien tot dit oogmerk geschikt zyn, zoo kunnen zy van een heilzaem gevolg wezen, en een Predikant is machtig om door zyne gaven de harten te bewegen tot een betere betrachting van den Christelyken plicht; ook ontbreekt het niet aen voorbeelden van luiden, die eerst uit nieuwsgierigheit te kerk gaende, naderhand Godsdienstiger zyn geworden, en by hun Burgerlyk gedrag een God-

[p. 221]

vruchtig leven gevoegt hebben. 't Is derhalven pryslyk dat men door een naerstig en aendachtig Gehoor alle brave Leeraeren aenmoedigt om hunne reets verkregene gaven en bequaemheden verder aen te queken, en hunnen lust op te wakkeren tot voortplanting van den Godsdienst: Maer het oogmerk onzer Vergaderingen bestaet hier in alleen niet, en wy komen ook tot een ander einde te samen. In alle Godsdiensten vont men ten allen tyde een Openbare Dienst, geschikt ter eere van de erkende Godheit, en waer door men zyne onderwerping en afhanklykheit aen een [204] hooger en volmaekter Wezen wilde bewyzen; het zy door Offerhanden, Gebeden, Lofzangen of andere Plechtigheden, in welke de Priesters en andere Tempeldienaers wel voorgangers en aenleiders waren; maer het geschiede, of in den name des Volks, of tot zynen nutte, of het Volk had 'er zyn deel in. Sedert de komst van onzen Heilant en zyne Goddelyke Openbaring zyn wel de meenigvuldige plechtigheden te niet gedaen; maer daer bleef in de Eerste Christen-kerk een Openbare Dienst, gericht naer de Leere van 't Evangeli en naer het voorbeelt der Apostelen; doch die naderhant, wanneer de rykdom en weelde met de Keizeren ter Kerke indrong, verbasterde in Bygeloof en prachtige Plechtigheden, die 't Gemeen aen den uiterlyken schyn deed blyven hangen; tot dat een heilzame Reformatie een redelyker Liturgie of Kerk-dienst vast stelde, die voor Gode betamelyker is, en meerder overeenstemt met het geen wy wegens de eerste Christenen vinden aengeteekent. In alle Landen was dit evenwel niet eveneens. In de Nederlanden hielt men zich aen 't eenvoudigste gebruik; dat ook, wanneer 'er een behoorlyke aandacht toe verleent wort, allen prael en luister overtreft. Onze Kerk-dienst namelyk bestaet in het Lezen van Gods Woort; het Zingen van Psalmen en Lofzangen, de Openbare Gebeden en de Algemeene Belydenis der zonden: In de twee laestgenoemde Godsdienst-oeffeningen volgen wy de stem van den Dienaer met onze gedachten, en voor zoo ver wy 'er Amen op zeggen kunnen, is het onze plicht de gemoederen ten hemel op te heffen om als met één harte en ééne ziele die weldaden te verwerven, die wy van den hemel afbidden. Dat nu in het wel waernemen dezer Godvruchtige oeffeningen eigentlyk onze Openbare uiterlyke Godsdienst bestaet zal men [205] bevinden, wanneer men overweegt: dat de betrachting van een' wezentlyken plicht zekerlyk hooger te waerderen is dan de vordering in kennis, terwyl, het de Voorzienigheit om wyze redenen, behaegt heeft niet evenveel bequaemheit of gelegenheit aen alle menschen te schenken om hunne kennisse te vermeerderen; maer wy

[p. 222]

hebben alle gezond oordeel genoeg om ons zelven te overtuigen dat wy schuldig zyn onzen Schepper te eeren, te loven, te dienen en te gehoorzamen, ook hebben wy maer weinige aendacht van nooden om te weten dat wy zonder den Goddelyken bystant niets vermogen, en dat wy by gevolg dat Opperwezen moeten aenbidden om alles, waer in wy te kort schieten, en waer uit ons zyn Almacht kan redden. Daer en boven is een Predikant maer een Uitlegger van dat Woort, het welk wy hooren voorlezen, en waer op wy voor al onze aendacht behoorden te vestigen. De ondervinding leert ondertusschen dat 'er in 't algemeen op die voornaemste plichten minst gelet wort. Men beschouwe dit eens met opmerking in de Kerken zelve, en men zal, zoo men al by zich zelf zyn pligt hier in voldoet, dit genoegzaem in anderen gewaer worden, en ondervinden dat men meest om de Predikatie in de Kerk gaet; en dat men het Voorlezen van Gods Woort en 't Zingen van den Psalm eerder schynt aen te zien als een tydkorting voor zulken, die vroeg komen, dan voor een wezentlyk stuk in de oeffening van Godsdienst. Men lette dan eens op hoe men toeluistert naer den Voorlezer, en hoe menigmael zal men zien dat 'er weinig acht op geslagen wort, maer dat men zich veel al bezig houd met malkander aan 't oor te fluisteren en een buurpraetje. Ik wil wel bekennen dat hier de redenering kan vallen over Godsdienstige zaken, en dan zou men mogen denken dat het tot [206] nut en stichting kan gedyen; maer men zal my ook wel toestaen dat de praet niet zelden valt over stoffen, welke geen gemeenschap hebben met de Godsvrucht. Wat behoeft men ook zoo oplettende te zyn om in de Kerk naer den Voorlezer te luisteren? Men heeft den Bybel in huis en kan daer met meer aendacht lezen en door zyne overdenkingen grooter vrucht hebben van 't gene men leest: Het gewoel der menschen belet telkens 't gehoor en maekt dat men den Voorlezer niet kan volgen. 't Is de waerheit: maer bedenkt men wel dat als elk het zyne toebracht om de stilte en aendacht te vermeerderen, en te dien einde ook wat vroeger in de Kerk quam, de zaek dan gevonden was en de algemeene stichting hier door kon bevordert worden? Het Lezen van den Bybel in huis is niet alleen waerlyk goed, maer ook yders plicht, als behoorende tot onzen byzonderen huisselyken Godsdienst; gelyk ook de verdere Godsdienst-oeffeningen, welke alle wy zoo wel in huis als in de Kerk moeten verrichten; en indien men in huis zynen plicht daer ontrent wel waerneemt zal men ook in de Kerk meerder Godsvrucht toebrengen: Maer gebeurt het niet wel dat in het lezen der H. Schrift in huis de keure valt op zulk een deel dat

[p. 223]

meest van onze smaek is, of als 'er geen verkiezing plaets heeft, dat men dan begint daer het boek open slaet? ik zou denken ja. En zou het daer en tegen wel onmooglyk wezen, dat ons in de Kerk, daer de Voorlezers meerendeels hunnen gewoonen loop houden, stoffen ontmoetten, waer over men voorhenen weinige bedenkingen gehad heeft, en die eene aendachtige overweging verdienen? Zoude ook een opmerkend Toehoorder, als hy hier en daer plaetsen hoort voorlezen, waer uit andere gezintheden hare verschillende gevoelens beweren, niet wel eens tot gedachten van [207] meerder Liefde en Verdraegzaemheit voor zyn evennaesten kunnen gebracht worden, als hy ziet en hoort dat de tegenparty zich, zoo wel als wy, op uitgedrukte Texten kan beroepen? Dus doende zou men leeren kunnen, dat de verschillen meest bestaen in menschelyke uitleggingen, die feilbaer wezende, eer medelyden dan afkeer behoorden te verwekken over de doolingen van onzen medemensch, met wien wy in het tydelyke niet weigeren gemeenschap te hebben zoo om eigen belang, als uit achting en genegenheit. Maer wy zullen mogelyk meer devotie vinden in het Zingen van den Psalm; ten minsten yder slaet zyn boek open en volgt den aengeheven toon met luider stemme. Dit doet het gedruisch in de kerk merkelyk verminderen of liever verdooven, en 't zoude ook ongemakkelyker vallen als men wilde voortpraten: Hoe verre men ondertusschen hier in zyn eigen en de algemeene stichting op het oog heeft, behoeft men maer te onderzoeken in de wezens, en hoe menigmael zal men gewaer worden dat het oog ginds en herwaerts gaet weiden om te zien wat 'er al omgaet. De komst van een achtbaer man in de Kerk, die van een' vrient, de fraeye of slechte opschik van dezen of genen, zyn yder genoeg tot storingen der aendacht. 't Is ook geen wonder, zal men zeggen, want men kan de oogen niet in zyn zak steken, en men heeft 'er dikwils zelve genoeg hinder van: Maer de nette kennis, die al een zeer groot deel der kerkgangers hebben van de zaken, die rontom hen voorvallen, bewyst genoeg dat de nieusgierigheid en oplettendheit op dingen, welke niets om 't lyf hebben de gemoederen meer gaende maekt, dan de aendacht, die tot alle Godvruchtige oeffeningen vereischt wort. Ontrent het Gebed wil ik gaerne myn oordeel voor een groot gedeelte opschorten; want gelyk het onmogelyk is der menschen harten te doorgronden, zoo kan men niet wel verder oordeelen als op 't uiterlyk gezigt; en al wie eenigzins van goede opvoeding is, heeft geleert zich stil en zedig te gedragen, en een gevoeglykheit waer te nemen, die naer een behoorlyke aendacht zweemt. Daer en boven begint de man dan te spre-

[p. 224]

ken, waerom men in de Kerk komt, en als deze by zyne Toehoorders voor af in gunst staet, of een gaef heeft van de harten te roeren, is 't wel te denken dat men in 't Gebed meerder devotie toebrengt, en 't zou schynen dat men de luiden verongelykte, zoo men dacht dat het niet als een voornaem deel van den uiterlyken Godsdienst wiert geschat. Maer ik heb eene aanmerking, die my doet twyfelen of men niet de Predikatie een wezentlyker deel stelt van den Kerkdienst als wel [208] 't Openbaer Gebed. Want hoe menigmael gebeurt het dat men zyne Dienstboden of anderen, welker hulp men spoedig denkt noodig te hebben, beveelt of verzoekt van voor het Gebed uit de Kerk te gaen om zoo veel tydiger by der hant te wezen, en dat men ook wel zelfs heenen gaet om 't een of 't ander voornemen te volvoeren. Of dit alleen geschied van luiden, die niet heel kerkagtig zyn, dan of men dit gebruik mede vint by zulke, die veel werk maken van het bywoonen der Vergaderingen late ik over aen yders ondervinding. Ik wil gaerne bekennen dat 'er omstandigheden in de oeffening van de gestelde uiterlyke Openbare Godsdienst-plichten zyn, waer door de algemeene stichting zeer verhindert wort: maer dit neemt het gewigt der zake zelve geenssins weg. Het is waer namelyk dat de bediening van Voorlezer en Voorzanger niet zelden wort waergenomen door menschen van gemeener opvoeding, die door hun misselyk geschreeuw en aengewenden dreun de Toehoorderen meer tot lachen dan tot opmerking bewegen, en hier heeft de Gemeente maer een gering denkbeelt van den Dienst, waer in zy de Gemeente tot Voorgangers strekken. Het is ook waer, dat de berymde Psalmen, die in 't algemeen gebruikt worden, veel berisping zyn onderworpen, en velen doen verlangen dat zy voor eene vloeyender en krachtiger beryming mochten verwisselt worden. Maer wat zou het veel baten, al quam 'er in beide deze gevallen eene wenschelyke verandering? Hoe licht zou de gewoonte de aendacht verminderen! waer van men maer een voorbeelt heeft te nemen in de Bediening van den Doop, een Plechtigheit, die als wezende van Goddelyke instelling, gelyk ook 't Nachtmael, te waerdig is om met zoo weinig oplettendheit by te woonen, gelyk meest al geschied. En schoon het somtyds kan gebeuren dat een Predikant het Formulier met zulken verheven toon niet voorleest, als hy zyne Predikatien uitspreekt; de Gemeente, zoo zy wil, heeft gelegenheit genoeg om haer aendacht in dit geval te kunnen opwekken, terwyl het Formulier in alle Kerkboeken na te lezen is: derhalven mag men zyne onoplettendheit den Predikant niet byzonderlyk wyten; maer men behoorde zich zelven eerst te onderzoeken, en

[p. 225]

dan zou men zyne onaendachtigheit in dit stuk, zoo wel als in alle de anderen, te voren aengehaelt, lichtelyk ontdekken; en gewaer worden dat men zich door de gewoonte laet vervoeren, zonder tot het wezen der zake behoorlyk in te dringen; 't welk in Geestelyke zaken voor al geen plaets moest hebben, terwyl aen 't wel betrachten van den Godsdienst de eeuwige zaligheit gehegt is. [209]