De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 5. De boekhandel van de Republiek 1572-1795

(1978)–Isabella Henriëtte van Eeghen– rechtenstatus

Bijlagen

I Het archief van de Leidse boekverkopers Luchtmans

Verantwoording

Allereerst wil ik een verklaring geven, waarom in dit boek over de Amsterdamse boekhandel mij een bijlage over de Leidse boekverkopers Luchtmans (1683-1850) onmisbaar leek. Particuliere archieven van boekverkopers en boekdrukkers zijn uiterst zeldzaam, voor zover de tijd van de Republiek betreft. Op het Gemeente-Archief te Amsterdam zijn naast de hier uitvoerig behandelde papieren van Jean Louis de Lorme nog slechts het boekje met copieën van brieven van de boekverkoper Jacobus Loveringh (1739-1749), aangekocht in 1926, en ook twee archiefjes, van de bekende drukkerij De Erven Cornelis Stichter uit haar laatste jaren (1786-1796) en van de boek- en papierverkoper Zacharias Segelke (1788-1804), bewaard.

In de Bibliotheek van de Vereniging ter bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam is geen 18de eeuws Amsterdams boekverkopersarchief aanwezig, wel het bovengenoemde Leidse archief, dat door de laatste firmant, Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis, wiens moeder een Luchtmans was, na de opheffing van de firma in 1850 aan de Vereniging ten geschenke moet zijn gegeven. Ik gaf een korte beschouwing over de inhoud voor de werkgroep 18e eeuw in 1976. De tegenwoordige firma Brill was de min of meer officiële voortzetter en hoopt daarom in 1983 een gedenkboek te brengen, dat voornamelijk aan de boekverkopers Luchtmans zal zijn gewijd.

Daarop vooruit lopend, meende ik toch hier dit korte overzicht te moeten geven. Daarvoor waren drie redenen. In de eerste plaats krijgt men alleen uit dit archief enig algemeen inzicht in de boekhandel van de door mij behandelde periode en moest ik er in het voorafgaande vaak naar verwijzen. In de tweede plaats bracht de interne organisatie van de toenmalige boekhandel mee, dat men hier ook veel zuiver Amsterdamse gegevens aantreft, welke ik bij mijn voorbeelden uiteraard speciaal zal aanhalen. In de derde plaats trekt het archief Luchtmans steeds meer de aandacht en wordt het door vele onderzoekers geraadpleegd om iets meer over een speciale uitgaaf te weet te komen. Publicaties op grond van dergelijke uiteraard oppervlakkige onderzoekingen tonen nogal eens tekortkomingen. Dit korte overzicht is daarom mede bedoeld als handleiding voor gebruikers van dit voor Nederland unieke archief.

Alvorens daaraan te beginnen, wil ik hier nog het enige andere goed bewaarde 18de eeuwse archief noemen en wel dat van de firma Enschedé te Haarlem. De series gaan wat minder ver terug dan die van de firma Luchtmans. Een serie, genaamd ‘winkelboek’ begint met een deel van 1732-1737 om pas sedert 1748 volledig bewaard te blijven. De belangrijker serie boekverkopersboeken vertoont meer hiaten; bewaard bleven 1745-1747, 1749-1753, 1755-1757, 1763-1769, 1771-1780, 1784-1786, waarna pas in de 19de eeuw de serie volledig

wordt. Zoals bekend was de firma sedert 1737 eigenaar van de Oprechte Haarlemsche Courant en had daarvoor een eigen drukkerij. Het archief is wat dat betreft van groot belang, maar de betekenis voor de geschiedenis van de boekhandel is niet te vergelijken met die van het archief Luchtmans.

De familiezaak

Allereerst zal ik een opsomming geven van de achtereenvolgende leden van de familie, die aan het hoofd van de zaken stonden, met hun geboortejaren. Jordaen Luchtmans (1652-1708), zijn zoon Samuel Luchtmans (1685-1757), diens zonen Samuel Luchtmans II (1724-1780) en Johannes Luchtmans (1726-1809), die in 1755 de zaken van hun vader overnamen, Samuel Luchtmans III (1766-1812), die op den duur zijn jong gestorven vader en naamgenoot opvolgde, en tenslotte de bovengenoemde Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis, de kleinzoon van Johannes Luchtmans, die in 1819 in de firma kwam en deze in 1850 ophief. De boekverkopers Luchtmans, over wie nogal wat is gepubliceerd, zijn vooral bekend geworden door hun zogenaamde ‘auctores classici’, en waren sedert 1730 academiedrukker en stadsdrukker. Ze hadden desondanks nooit een eigen drukkerij, maar besteedden alles bij verschillende drukkers uit. Pas in de 19de eeuw bracht de vaste samenwerking met de drukkers Brill daarin een verandering. Slechts de befaamde zogenaamde stereotypedrukken naar de uitvinding van dominee Johannes Müller werden door de compagnie, die daartoe was opgericht en waarvan de familie Luchtmans ook deel uitmaakte, van vaste platen op een eigen drukkerij afgedrukt.

Balanzen 1714, 1747 en 1810

Reeds van de aanvang af hoorden de leden van de familie Luchtmans tot de belangrijkste boekverkopers van Leiden. Voor het zogenaamde familiegeld van 1715 werden daar 35 boekverkopers en beoefenaren van aanverwante beroepen aangeslagen, van wie 23 met f 5. -, 8 met f 10. - en 4 met f 20. -. Deze laatste waren Pieter van der Aa, Samuel Luchtmans, Daniel van den Dalen en de courantier Anthony de la Font. Om een beter inzicht te geven, vertel ik hier iets over de financiële omstandigheden van de familie Luchtmans. In het 18de eeuwse archief is slechts weinig aan algemene financiële overzichten bewaard. Men vindt er twee zogenaamde balanzen van 1714 en 1747. Pas met het jaar 1810 - misschien als gevolg van het sterven van Johannes Luchtmans - neemt het eerste rekening-en-verantwoordingboek een aanvang. Ik zal iets over deze drie overzichten vertellen, waarbij ik uiteraard de oudste bron - van buitengewone betekenis voor de geschiedenis van de boekhandel - het uitvoerigst zal behandelen.

Voor de balans van 1 augustus 1714 gebruikte Samuel Luchtmans als grondslag een gedrukte catalogus, die al van het einde van 1713 moet dateren: ‘Catalogus librorum, quos Samuel Luchtmans vel ipse typis mandavit, vel quorum major ipsi copia suppetit. Lugduni Batavorum. Apud Samuelem Luchtmans. 1714.’, van 24 pagina's, waarvan de laatste vier betrekking hebben op Nederlandse boeken. Tot en met pagina 20 vindt men uitsluitend Latijnse boeken, waarop slechts vier Franse titels - zoals gebruikelijk cursief gedrukt - een uitzondering vormen. Deze catalogus is met wit papier doorschoten en daarop is de ‘Cataloge van eyge sorteering’ van 1 augustus 1714 geschreven. In tegenstelling tot de gedrukte catalogus, waar alle titels uitvoerig vermeld staan, vindt men in de geschreven catalogus zeer verkorte

titels, ditmaal echter met opgaaf van het aantal voorradige exemplaren, meestal de prijs per stuk en steeds bij elke titel twee totaalbedragen, namelijk ‘prijs’ en ‘zuyver geit’. Daaraan zijn soms nog aantekeningen toegevoegd over het eigendom van het copierecht, dat Luchtmans in vele gevallen hetzij geheel, hetzij gedeeltelijk bezat.

Ik laat ter verduidelijking een voorbeeld volgen: Gedrukte catalogus pag. 11: ‘Jonstoni (Arturi) Psalmorum Davidis Paraphrasis Heroica. 12’. Geschreven catalogus: f 50. - à 125 Jonstoni Psalmi 12^o à 5 st. f 31.5. -’ en eronder toegevoegd: ‘Jonston behoort mij half met Wetstein gekogt bij Sr. Halma’. Op de twee bedragen, de eerste ‘prijs’, het tweede ‘zuyver gelt’ kom ik later terug.

Enkele titels van de gedrukte catalogus worden op de geschreven catalogus niet meer genoemd. De vermoedelijk weinige voorhanden exemplaren waren dus in de eerste zeven maanden van 1714 verkocht. Omgekeerd staan op de geschreven catalogus enkele titels van boeken, die in de eerste helft van 1714 waren verworven en dus niet op de gedrukte catalogus voorkomen.

Van de vier Franse titels van de gedrukte catalogus komen er maar twee op de geschreven catalogus voor. Het zijn 5 exemplaren van Pierre Poiret, L'Oeconomie divine, 7 tomes 8^o, à f 2. -, zuiver geld f 10. -, prijs f 15. - (een uitgaaf van H. Wetstein, Amsterdam 1687) en 148 Essais d'anatomie ou l'on explique clairement la constitution des organes & leurs operations mechaniques selon les nouvelles hypotheses, 12^o, par Mr. Bedevole, à 1 st., zuiver geld f 7.8. -, prijs f 20. -, met de aantekening dat Luchtmans het gehele copierecht bezat.

In totaal is bij de Latijnse boeken 67 × sprake van heel en 13 × van half copierecht en bij de Nederlandse boeken 16 × van heel copierecht. Daarbij kwamen nog de reeds genoemde compagnie van Ds. Müller en tenslotte nog enkele boeken, waarin Luchtmans een gedeeltelijk copierecht variërend van 1/3 tot 1/13 bezat. Ik laat hier enkele posten van de geschreven catalogus van 1-8-1714 volgen, waarvan uit de toevoeging bleek dat het copierecht oorspronkelijk uit Amsterdam kwam:

pag. 4:	‘f 100. -, 5 Blancardi Anatomia 't geheele regt van de copij van 't Latijnse en de plaaten met Nic. ten Hoorn in comp. voor zijn Duytse alwaer de plaaten berusten, heeft mij gekost f 100. -’ (op gedrukte: Blancardi (Stephani) Anatomia novissima, sive concinna corporis humani diffectio, plurimis tabulis chaleographicis illustrata, ejusdem de balsamatione nova methodus, cum fig.).
pag. 6:	‘f 5096. - 637 Corpus juris civilis met een derde regt a f 4.10. - f 2756.10. -’, eronder: ‘Corpus juris civilis apud Blaeu 8’ (op veiling 10-8-1706 van compagnie Blaeu te Amsterdam 767 Corpus juris civilis à f 4.19. - per stuk gekocht).
pag. 8:	‘f 160. - 200 Francii Specimen a 8 st. f 80. -, bij H. Wetstein 't geheele regt gekogt’ (op veiling 22-5-1714 50 à 8¼ st. f 20.12.8, - 155 à 8 st. f 62. - en 50 pars secunda de twee à 8 st. f 10. - gekocht; Francii (Petri) Specimen eloquentiae exterioris ad orationem M.T. Ciceronis pro A. Licin. archia accomodatum, in eerste druk verschenen bij Wetstein Amsterdam 1697 en volgende drukken).
pag. 12:	‘f 180. - 3 van Leeuwen Censura met 't halve regt en 2 verbeeterde exemplaaren van den auteur f 180. -’ (op veiling Erven Hendrik en wed. Dirk Boom 11-8-1710 op naam van Boutesteyn 8 Van Leeuwen Censura forensis à 28 gl. met halve regt f 224. - gekocht; Leeuwen (Simonis van) Censura forensis theoretico practica in folio).
pag. 12:	‘f 405. - 54 Leigh (Eduardi) Critica sacra folio f 4.8. - f 237.12. - met een portie

	in 't regt van de copy gekogt bij de wed. van Someren’ (op veiling 29-3-1712 59 à f 4.8. - f 259.12. -).
pag. 14:	‘Joh. Marckius...’ (na opsomming van een reeks werkjes van Ds. Johannes van Marck) ‘tot de werken van Mark hebbe ik zoo veel regt als ik of mijn zal. r. vaader bij Borstius heeft helpen koopen’.
pag. 18:	‘f 108. - 6 Thesaurus Philologicus a f 10. - f 60. -, met eenig regt van Borstius’ (Thesaurus theologico philologicus, sive Sylloge dissertationum elegantiorum ad selectoria Veti & Novi Testamenti, 2 vol. in folio).

Het totaal van de boeken van de geschreven catalogus bedroeg prijs f 65273.4. -, zuiver geld f 39210.11. -. Dan volgt de rest van de activa:

‘f 1800. - mijn winkel te Duysburgh is nog onverkogt, daer de vragt en staate licent is af betaalt. De boeken alle contant gestelt voor welk in geld stelle f 1000.-.

f 3000. - mijn winkel met gebonde boeken zoo folianten, quartijnen, octaavos en duodecimoos aan gelt waardig f 2300.-.

f 4000. - mijn vremde sortementen, zoo in als uytlandische te zaamen in geit waardig f 2500.-.

f 443.6. - van mijn winkel die te Lingen geleegen heeft en weeder te huys komt bij afreekening van de prof. r. Otto Verbrugge mij aan zuyver geit f 443.6.-.

f 6976.12. - mijn ¼ portie in de compagnie van juffr. Müller en juffr. Boutesteyn daar in deeze volgende boeken en plaaten gegooten (bijbel met volkoome annot. in folio, bijbel in 't Engels in folio, bijbel in 't Duyts in quarto, Syris testament en Lexicon 2 vol., Ars magna Pandectarum 8^o, Testamentum graecum et latinum, Havermans Gebeeden, Musiekpapier in folio, 4^o et 8^o) komt mij volgen 't accoord en daarop verdere gedaane onkosten f 6976.12.-.

f 1400. - in mijn oude burgerschuldboek bevinde in dato den 1 augusti 1714 nog onbetaalt de somme van f 2264.10. - en stelle daar maar voor f 1400. -, omdat verscheyde kwaade schulden zijn.

f 2500. - 't geen nog onbetaalt staat in mijn nieuw burgerschuldboek en kladboek tot den 1 augusti 1714, bedraagt omtrent te zaamen f 2645. - en omdat verscheyde schulden niet in mogte koomen zoo stelle f 2500.-.

f 250. - huys Korsteeg van grootvader Joost van Musschenbroek, komt mij voor een derden, reken ik hier voor f 250.-.

f 6000. - het huys, daar ik in woon, heeft gekost in inkoop f 6500. - en aan den opdragt en 't vertimmeren nog zaame f 9000. - en stelle hier nu voor f 6000.-.

f 1210. - 5 loten staatsloterij (gespecificeerd) f 900.-.

f 900. - 't oude boekverkoopers schuldboek bedraagt f 712.10. - 't nieuwe schuldboek f 1120.9. - = f 1832.19. -. Deeze somme komt mij of per slot van reekening, of in gelt of in boeken die in commissie zijn gezonde, en eenige wederom konde koomen, ook omdat er kwaade schulden onder mogte loopen, stelle daarvoor in zuyver gelt maer f 900. -’.

Optelling van ‘prijs’ in totaal f 93753.2. -, van ‘zuyver gelt’ in totaal f 64360.9. - (door Luchtmans fout opgeteld, moet zijn f 64380.9. -!). ‘Deeze begrooting van dit alles is mij waardig, waarom mijn zaalige vaader of ick dit gedruckt of gekogt hebben, als de almoogende God mij nog eenige jaaren in dit leeven liet, ik zegge waardig f93753.2. -. Als 't nu bij mijn afsterven moeste verkogt werden zoude ontrent gelden f 64360.9. -, zoodat bij verkoop de somme van f 29392.13. - minder daar van zoude koomen als 't ander door de tijd waardig zoude werden, dog 't zij ik leeve 't zij ik sterve ik beveele mij in de hande des Heeren’.

Daarna volgt een opgaaf: ‘de weynige lasten op mijn boedel zijn deeze’: een obligatie tegen 4% van 15-2-1698 van f 2000. - aan moei Musschenbroek (in margine 19-6-1715 hiervan f 1000. - afgelost, rest februari 1719 afgelost), idem van f 200. - tegen 4% aan oom Coenraad Bongaert, ‘hier teegens stelle 't geld van gelijke somme tegenswoordig bij mij in cassa leggende’. ‘Deeze balance van mijn wereldse goederen, die ik onder den zeegen des Heeren bezitte, hebbe ik opgestelt in dato den 1 Augusti 1714. Samuel Luchtmans’.

Ik ken geen duidelijker verklaring van de verschillende geldsoorten, waarmee de toenmalige boekverkopers plachten te rekenen, ‘prijs’ en ‘zuyver gelt’ (netto), dan deze van Samuel Luchtmans op zijn balans van 1 augustus 1714. Uit die balans blijkt ook, dat er geen vaste verhouding was tussen prijs en zuiver geld. Prijs was soms de helft, vaker 2/3 en in een heel enkel geval hetzelfde als zuiver geld. Bij het totaal van de balans was zuiver geld iets meer dan 2/3 van prijs. In de berekening van prijs had de persoon en ervaring van de boekverkoper een belangrijk aandeel. Uiteraard gold hetzelfde ook voor handel in andere producten, maar in veel minder sterke mate dan voor de boeken, waarvan de afzet langere tijd in beslag moest nemen.

Waarom Samuel Luchtmans op 33-jarige leeftijd, zes jaar na de dood van zijn vader en vier jaar na de dood van zijn moeder, Sara van Musschenbroek, deze balans opmaakte, is niet duidelijk. Pas in 1721 trad hij in het huwelijk met zijn nicht Cornelia van Musschenbroek; in verband daarmee kan de balans ook niet zijn opgemaakt.

Samuel Luchtmans bereikte een hoge ouderdom en kon een bloeiend bedrijf aan zijn twee zonen, die hem opvolgden in de boekhandel, overgeven. Van oktober 1747 dateert een taxatie van de boekhandel, net als die van 1714 aan de hand van een gedrukte catalogus: ‘Catalogus librorum quos Samuel Luchtmans vel ipse typis mandavit, vel quorum major ipsi copia suppetit anni 1747’. Het totaal van de boeken, vermeld op deze 16 pag., samen met de erachter geschreven ‘boeken die te Francfort leggen’ (f 191.2.8.) bedraagt f24034.1. -. Daarna volgt een opgaaf van ‘papier, perkement, drukkerspers, losse letters, en pourtraiten’ f 533.5. -. Hierop volgt een gedrukte catalogus pag. 1-5 ‘Nederduytsche boeken meest gedrukt bij Samuel Luchtmans’ f 25132. -. 12, pag. 6-8 ‘Autores classici Graeci et Latini ex officina Luchtmanniana’ f 37241.1. -. Totaal van het voorgaande f 86940.7.12. Daarna volgt een geschreven opgaaf van de verdere activa: ‘de plaat van de effigies van de Hr. Prof. Z. van den Honert’ f 200. -, ‘de boeken papieren en pers in de winkel’ f 3925. -, ‘de boeken op de tweede agterkaamer’ f 1110. -, ‘de stadsrekening’ f 680.3. -, ‘de universiteytsrekening’ f 404.3. -, ‘uyt de boekverkopersboeken’ f 6436. -, ‘voor 't geen mij komt van mr. J. Neaulme’ f 800. -, ‘de vreemde assortimenten op de voorkamer en agterkamer etc.’ f 10502.10. -, ‘uyt de particuliere boeken’ f 4722.18. -, ‘Mr. R. Boitet debet volgens handschrift’ f 425. -, ‘Markii Opera omnia in 4^o en 8^o’ f 60. -. Totaal bedroeg f 116206.1.12. -, waaraan toegevoegd wordt ‘voor een surplus van alles’ f 5000. -, dus f 121206.1.12.-.

Deze taxatie betreft uitsluitend de boekhandel in tegenstelling tot de balans van 1714. Ditmaal is er slechts sprake van één geldsoort, stellig zuiver geld. Waarvoor de surplus diende, is niet duidelijk. De goede gang van zaken in de 33 jaren, die sedert 1714 waren verlopen, blijkt echter uit alles.

Als derde overzicht geef ik hier een samenvatting uit het laatst van het jaar 1810 uit het rekening-en-verantwoordingboek: ‘Rekening en verantwoording der administratie van de boeknegotie op de firma van S. en J. Luchtmans gedreven over den jaare 1810’.

Ontvangst verdeeld in 8 capittels: ‘1e cap. saldo der vorige rekening’ f 2771.5. -, ‘2e cap.

afrekeningen met boekverkopers binnen's lands’ f 8853.9.8. -, ‘3e cap. afrekeningen met boekverkopers buiten's lands’ f 1770.7. -, ‘4e cap. betalingen van particulieren’ f 4563.18. -, ‘5e cap. ontvangsten per wissel van den cassier te Amsterdam of op dezelve’ f 10689.3. -, ‘6e cap. van verkochte misdruk, koperen platen etc.’ f 2179.14.8. -, ‘7e cap. van de Letteroefeningen’ f 332.11. -, ‘8e cap. diverse ontvangsten’ f 613.10. -. Totaal f 31773.18.-.

Uitgaaf verdeeld in 9 capittels: ‘1e cap. betalingen aan boekverkopers binnen's lands’ f 3381. -. -., ‘2e cap. betalingen aan boekverkopers buiten's lands’ f 5461.16. -, ‘3e cap. betalingen aan den cassier of particulieren’ f 10327.9.8, ‘4e cap. betalingen aan drukken, binden etc.’ f 1596.6.2. -, ‘5e cap. weddens’ f 1207.16. -, ‘,6e cap. pakhuishuur, verpondingen’ f 157.4. -, ‘7e cap. vrachtlonen en kleine verschotten’ f 523.8.12. -, ‘8e cap. uitdelingen’ f 6000. -, ‘9e cap. saldo’ f 3118.17.10. Totaal f 31773.18.-.

Dan volgen opgaven voor einde 1810 van ‘inneschulden van particulieren’ f 4343. -, ‘inneschulden van boekverkopers’ f 40509.12. - en schulden van de firma zelf f 4777.19. -, van de getaxeerde waarde van het fonds f 40000. - en van de drie huizen f 1350.-.

De activa van de boeknegotie werden dus toen getaxeerd op f 86202.12. -. Er waren twee rechthebbenden voor de uitdelingen, Samuel Luchtmans voor de helft eigenaar en de Erven van Johannes voor de andere helft. Die uitdelingen bedroegen gemiddeld f 5000. - of f 6000. -, met laagtepunten in 1811 (f 3100. -) en 1813 en hoogtepunten van f 8000. - in 1816 en 1817.

De buitenlandse boekverkopers, die bij 3e cap. ontvangst vermeld worden, zijn in Livorno en Leipzig gevestigd, bij 2e cap. uitgaaf in Gent, Göttingen, Leipzig (5 ×) en Parijs (2 ×).

Drukken en aucties

In één serie van vier delen zijn gegevens omtrent de onkosten van nieuwe uitgaven en omtrent de aankopen op de grote veilingen van boekverkopers opgetekend. Het lijkt mij niet aan een toeval te wijten te zijn, dat deze twee onderwerpen hier samen zijn ondergebracht. Het resultaat van beide was vergroting van het fonds van de firma.

De onkostenrekeningen van het vervaardigen van nieuwe uitgaven sedert 1712 zijn niet compleet bewaard. Vaak zijn ook losse velletjes hiertoe ingevoegd. Zoals bekend zijn de grootste posten van elke rekening de uitgaven voor het papier en voor het zetwerk. Als voorbeeld geef ik hier de aantekeningen betreffende twee Franse boeken.

Het eerste is de bekende Dictionnaire historique et critique, par Mr. Pierre Bayle. Cinquième edition, revue, corrigée et augmentée. Avec la vie de l'auteur, par. Mr. Desmaizeaux, 4 delen folio, A Amsterdam, Chez P. Brunel, P. Humbert, J. Wetstein & G. Smith, F. l'Honoré & Fils, Z. Chatelain, Covens & Mortier, Pierre Mortier, F. Changuion, J. Catuffe, & H. Uytwerf; A Leyde, Chez Samuel Luchtmans; A la Haye Chez P. Gosse, J. Neaulme, A.M. Moetjens, G. Block & A. van Dole; A Utrecht, Chez Etienne Neaulme. 1740. Avec privilege.

‘Onkosten bij mij uytgeschoten aan de nieuwe druk van de Dictionnaire de Bayle voor mijn 1/12 portie:

‘1737
22 nov.	aan de Hren Stegmans voor papier	f 200.-.-
1738	voor 't vergaderen van het 2de alphabet van tom 2 van Bb tot bbb dat is 24 duernen	f 6.17.-

11 april	aan de Heeren Stegmans voor papier in f 2049.11.-	f 170.16.-
16 april	aan de Heeren Verduyns en Venendael in 194 riemen	f 64.-1.-
9 mey	aan Mr. Eel gesonden voor Z. Aa in Tom 1	f 76.-.-
	voor de ½ (sic!) in een exemplaar van de Dictionnaire de Bayle voor de privilegie	f 15.-.-
	voor de 1/12 portie in de privilegie van de Keyser	f 8.17.-
9 aug.	aan Mr. K. Eel gesonden voor Aaa en bbb in Tom 1	f 76.-.-
5 dito	aan de Hr. Chatelain bet. volgens quitantie voor 1/12 in f 333.16.- voor de Keyserlijke privilege	f 27.16.-
1 nov.	aan Mr. K. Eel gesonden voor bbbb tot cccc in Tom 1	f 76.-.-
14 nov.	aan de vergaarder van Bemmel gesonde	f 6.17.-
10 dec.	aan dezelve gesonden	f 6.13.-
27 dec.	aan de Heren Stegmans betaalt	f 198.-.-
1739
29 jan.	aan K. Eel voor 't drukken van E en F in Tom 3	f 76.-.-
24 febr.	aan van Bemmel voor 't vergaderen van dddd tot zzzzz in Tom 2	f 7.-6.-
2 maert	aan de Heeren Verduyns en Venendael voor papieren 1737 21 dec. 1738, 2 july, 26 aug., 9 oct., 6 nov., 11 dec. gelevert	f 260.13.-
14 dito	aan van Bemmel voor 't vergaderen van Tom 1 van dddd tot xxxx	f 3.-1.-
	voor 't lezen van de proeve van Tom 1 aan de Hr. Catuffe	f 34.-1.-8
	aan de Hr. de la Motte	f 34.-1.-8
	aan de heer Massuet	f 34.-1.-8
	aan de makelaar in papieren betaalt	f 7.-.-
5 mey	aan Mr. Eel ges. voor ff en gg in Tom 3	f 76.-.-
23 mey	aan de Heeren Stegmans	f 214.10.-
17 july	aan van Bemmel voor 't vergaderen van Tom 3 bb-ccc touw en vragten	f 7.10.-
20 july	aan Mr. K. Eel voor drukloon in Tom 3 ggg en hhh	f 76.-.-
22 oct.	aan van Bemmel voor 't vergaderen in Tom 4 bb-ccc	f 7.-2.-
30 nov.	aan Mr. K. Eel voor 't drukken in Tom 3 hhhh en iiii	f 76.-.-
17 dec.	aan de Heeren Stegmans betaelt	f 255.-1.12
1740
4 april	aan Mons. K. Eel drukloon in Tom 3 van Jiiii en kkkkk	f 76.-.-
26 april	aan de Heeren Stegmans betaelt	f 272.-5.-
1 juny	aan Mr. van Bemmel	f 9.13.-
	aan de Heeren Verduyns en Venendael de papieren gelevert den 11 april, 17 juny, 16 aug. en 11 nov. 1739 tesaamen 691 riemen a 4 gl. is	f 230.-6.-
	aan de Hr. Rudolph Westein voor drukloonen volgens memorie	f 710.11.12
	aan de Hr. P. Mortier te betaalen voor vignetten etc.	f 231.-6.-
	aan Mr. van Bemmel voor 't laaste	f 10.12.-
	aan de Hr. Mortier betaalt voor 1/12 in 't betaelde aan Mr. Desmazeaù	f 9.12.-8
	aan Mr. Eel 't drukken van de Dictionnaire de Bayle Tom 1

	duern (N) dans la Vie de Bayle		f 38.-.-
	aan idem nog in 't selve		f 16.-1.-
	nog te betalen
	aan Mr. la Motte	36.16.8
	Mr. Catuffe	36.16.6
	Mr. Massuet	36.16.8
	de makelaar	6.-4.-
	de Putter	3.-6.8
	des Maseaux	4.14.8
		_____
reets			f 124.14.-8
bet.	nog te betaalen aan de Heeren Stegman		f 157.17.12
	Venendael		f 71.18.-8
			_____
1741			f 3843.-3.-4
22 febr.	aan Hr. Haak voor 't stellen in de couranten bet.		f 3.-.-
Daar voor hebbe ontfangen 274 exemplaria a 14 gl. is			f 3836.-.-’.

De in vorige delen (III 53 en 255 en IV 179) vaak ter sprake gekomen Dictionnaire de Bayle, waarin Luchtmans deel ging nemen door aankoop van A. Moetjens (KS 962), vermoedelijk in 1722 of 1723, is zo'n belangrijk boek, dat ik daarom de 1/12 portie van Luchtmans als voorbeeld nam van een onkostenrekening van een uitgaaf in compagnie. De eerste druk van het later steeds uitgebreide werk dateerde van 1697, de tweede van 1702, de derde van 1720 en de vierde van 1730. Nadrukken waren in Genève in 1715 en 1724 verschenen. Bijzonderheden over het nieuwe privilege van de Staten van Holland vindt men in mijn vorige delen. Ditmaal werd aan Zacharias Chatelain en Jacobus Wetstein op 20 februari 1738 ook een keizerlijk privilege verleend. Hoe de verdeling van de porties over de op de titelpagina's van de 5de uitgaaf van 1740 genoemde compagnons lag, kan ik niet zeggen. Slechts blijkt uit de onkostenrekening van Luchtmans, dat de onderneming in totaal op ruim f 46000. - kwam en dat iets meer dan 3288 exemplaren werden gedrukt.

De onkostenrekening wekt de indruk, dat Luchtmans inderdaad voor elke verschillende handeling 1/12 van het geheel betaalde. Daarvan uitgaande komt men tot de volgende bedragen, die men uiteraard steeds met 12 moet vermenigvuldigen om het werkelijke bedrag te krijgen: Papier f 2111.19.8, drukloon f 1363.12.12 (Klaas Eel deel I en III, R. Wetstein deel II en IV, die ook achterin vermeldde ‘NB. Imprimé chez R. Wetstein avec les caractères de la fonderie’), correctie etc. f 227.1. - (een van de correctoren, Jean Catuffe, die in 1737 gildelid was geworden, had blijkens de titelpagina zelf ook een aandeel in de uitgaaf), vergaarder f 65.11. -, privileges f 51.13. -, vignetten f 23.6. -, advertenties couranten f 3.-.-.

Uiteraard is het bedrag van f 14. - per exemplaar geflatteerd, daar Luchtmans op deze onkostenrekening niet een bedrag voor verwervingskosten van zijn 1/12 portie heeft vermeld. Men werkte voor deze vijfde druk met de copie en vignetten van de vierde druk, waarin vrijwel geen wijzigingen werden aangebracht.

Deze vijfde druk van de Dictionnaire van Bayle werd onmiddellijk in Bazel nagedrukt met dezelfde paginering, slechts met weglating van privileges etc. als ‘Sixieme Edition’ met adres ‘A Basle, Chez Jean Louis Brandmuller 1741’ (exemplaar aanwezig Gem. Archief Amsterdam) in bijzonder slechte uitvoering.

Als ander voorbeeld laat ik de onkostenrekening van een Franse uitgaaf van Samuel Luchtmans volgen:

‘Onkosten gevallen op Essay de physique par P. van Musschenbroek in 4^o
130 bladeren 't drukloon a f 7.18.-	f 1033.10.-
roode titel	f 5.-.-
overzetting a f 7.10.- 't blad	f 975.-.-
briefporten	f 7.10.-
maaken der hoopen	f 19.10.-
't papier a f 3.- de riem de hoop a f 9.9.-	f 1228.10.-
't vergaderen de hoop a 7 st.	f 45.10.-
touw kruyen etc.	f 10.10.-
't drukloon der platen van de 30 platen a 8 st. 't 100 maakt f 4.10.- ieder plaat
't 100 maakt f 4.10.- ieder plaat	f 135.-.-
't papier daartoe 15 hoopen a 8 gl.	f 120.-.-
't papier tot de groote lugtpomp	f 9.-9.-
't papier tot de klijne lugtpomp	f 4.15.-
't papier tot de lange plaat	f 9.15.-
't drukloon der groote lugtpomp	f 13.15.-
't drukloon der kleyne lugtpomp	f 6.17.-8
't drukloon der lange kaart	f 9.12.-8
aan 't opsnijden der plaaten en nieuwe plaaten te maaken	f 138.-.-
	_____
	f 3772.04.-
1350 exemplaren gerekent a f 2.16.- maakt f 3780.-’.

Deze Essai de physique... Avec une description de nouvelles sortes de machines pneumatiques et un receuil d'experiences par Mr. J.v.M., die Samuel Luchtmans in 1739 publiceerde was een vertaling door Dr. Pierre Massuet van een boek van Luchtmans' zwager en neef, waarvan in hetzelfde jaar de tweede druk in het Nederlands verscheen: Beginsels der natuurkunde beschreeven ten dienste der landgenooten, door Petrus van Musschenbroek, Waar by gevoegd is eene Beschryving der nieuwe en onlangs uitgevonden luchtpompen met haar gebruik tot veele proefnemingen door J.V.M. Tweede Druk. Te Leyden, Bij Samuel Luchtmans, 1739 Ordinaris Stadsdrukker.

Ook van deze druk is een onkostenrekening opgenomen. Het totaal van onkosten bedroeg daar f 3310. -, zodat Luchtmans de onkosten per exemplaar op f 3.3. - voor de oplaag van 1050 exemplaren stelde. De omvang was iets groter dan die van de Franse vertaling, namelijk 132 bladeren, en hier waren 32 platen opgenomen. Het drukloon was hier f 7. - per blad (vertaling f 7.10. -), het papier f 8.2. - per hoop (vertaling f 9.9. -). Voor de correctie werd 18 st. per blad betaald. Daar die bij de vertaling niet in rekening werd gebracht moet die daar inbegrepen zijn geweest bij het salaris van Massuet van f 7.10. - per blad. De andere onkosten varieerden iets, maar een flinke post van f 363.7. - voor gebonden exemplaren voor de auteur, voor het maken van zijn portret van f 250. - en voor papier en afdrukken daarvan van f 60. - belastten deze uitgaaf zwaar. Tenslotte maakte hier Luchtmans nog een afzonderlijk overzicht van de onkosten per exemplaar, wat hij anders nooit deed: 132 bladeren f 6.12. -, 32 quartoplaten f 2.8. -, de lange plaat f -.5.-, de groote lugtpomp f -.6.-, de klijne lugtpomp f -.4.-, effigies f -.13.-, totaal f 10.8. - (bedoeld moet hiermee zijn de verkoopsprijs voor particulieren).

Een interessant overzicht van 29 juni 1736 tot 14 februari 1743 van onkosten voor de Nederlandse vertaling en uitgaaf van Noël Chomel, Dictionnaire Oeconomique, samen met de Amsterdamse boekverkoper H. Uytwerf (likwidatie 11-9-1743) geeft als totale uitgaaf voor de 2 delen in 4^o f 9486.12. -. Het aantal exemplaren lag vermoedelijk wat onder de 1650, welk getal wordt opgegeven bij het afdrukken van de eerste 10 platen 1-4-1742.

De verkopingen van de boekverkopers, die in hetzelfde deel als de onkostenrekeningen van nieuwe uitgaven opgetekend staan, met opgaaf van de boeken, die Samuel Luchtmans daar kocht, en de betaling daarvan, zijn van groot belang. Er zijn vier delen bewaard, 1706-1742 en 1742-1755 van Samuel Luchtmans zelf, 1751-1780 en 1780-1806 van zijn opvolgers. In bijlage IV heb ik over een langere periode en in ruimer verband over deze verkopingen geschreven. Hier wil ik meer in het speciaal het nut van deze vier delen in het archief Luchtmans aantonen.

Elke stad heeft zijn verschillende bronnen voor deze verkopingen. Vooral over Den Haag is veel gepubliceerd door Kossmann. In Amsterdam zijn de bewaarde gegevens schaars. De almanakken in het gildearchief, die sedert 1711 met enkele hiaten bewaard zijn, bevatten een summiere vermelding. Aan de hand daarvan kan men trachten een advertentie in een van de couranten te vinden, die meer bijzonderheden geeft.

In de bovengenoemde delen in het Luchtmansarchief vindt men een uitstekend overzicht van de grote verkopingen, waar Luchtmans aankopen deed, te beginnen met 1706. Als voorbeeld van het grote nut van deze serie noem ik hier twee verkopingen. De eerste, die van Jean Host van 28 november 1729, was ik in de Amsterdamse gildealmanak wel tegengekomen, maar de vermelding had mij niets gezegd. Pas hier bleek mij dank zij een toevoeging en ook door de titels van de boeken, dat het befaamde fonds van de Huguetans, 25 jaar na de stopzetting van de boekhandel, werd verkocht. Het tweede geval betreft de eerste grote verkoping na het overlijden van de bekende Franse boekverkoper Hendrik Merkus te Amsterdam, waarnaar ik te Amsterdam steeds tevergeefs had gezocht: de weduwe veilde op 8 augustus 1774 in Den Haag!

De plaatsen, waar geveild werd, zijn op zich zelf al merkwaardig. Helaas worden ze niets steeds met name genoemd en moet men vaak raden daarnaar. Luchtmans kocht buiten de provincie Holland alleen te Utrecht, vrij geregeld. In Holland zijn het in de eerste plaats Leiden (in herbergen en ook op de gildekamer) en Den Haag, maar uiteraard ook vrij vaak Amsterdam. Met de toen nog zeer beperkende bepalingen van de gilden was Delft, waar slechts heel enkele boekverkopers gevestigd waren, een zeer gezochte plaats voor verkopingen van boekverkopers van buiten de provincie. Ook veilden daar boekverkopers van andere Hollandse steden, zowel van kleinere als ook uit de grote steden. Tenslotte vond ik drie veilingen elders, 22 november 1713 aan de Dam Mons. Albertz, 21 mei 1720 Mons. Vivié te Veur(n) en 18 juli 1754 J. Neaulme te Alphen.

Het zogenaamde insteken, d.w.z. verkopen van boeken op verkopingen van anderen, waartegen de gildereglementen altijd hadden geijverd, blijkt openlijk te gebeuren. Samuel Luchtmans, stellig een boekverkoper van onbesproken reputatie, deed dit al in 1718 en sedertdien telkens weer. Vaak kocht Luchtmans daar ook voor anderen of omgekeerd anderen voor hem. Of dit nog een bepaalde bedoeling had, is mij niet duidelijk. Uiteraard kochten vaak op de verkopingen in andere steden boekverkopers, die daar gevestigd waren, voor hem. Maar ook gaat hij zelf of een andere Leidenaar naar elders, zoals voor de verko-

ping 11 aug. 1710 van de Boom's te Amsterdam. Voor de reis daarheen brengt Boutesteyn aan Luchtmans de helft van f 8. - in rekening. Vaak werd ook in compagnie met anderen gekocht, vooral wanneer het copierecht bij de koop was inbegrepen. Meestal gebeurde dit in compagnie met andere Leidse boekverkopers, maar ook zijn aankopen met boekverkopers in andere steden en zelfs in andere provincies in compagnie genoteerd.

Onder het hoofd van elke verkoping vindt men een preciese opgaaf van het aantal van gekochte exemplaren van elk boek, dat Luchtmans had gekocht, vrijwel altijd met de vermelding van de prijs per exemplaar en van het totaalbedrag. Bij het bieden was de prijs per exemplaar namelijk het uitgangspunt.

In de eerste jaren, toen Samuel Luchtmans blijkbaar nog niet over heel veel kapitaal beschikte, betaalde hij in de toen bij de boekverkopersverkopingen gebruikelijke termijnen. Maar al spoedig zien wij, dat hij steeds meer gebruik gaat maken van de mogelijkheid tegen rabat of korting het verschuldigde ineens te betalen. Naar mate de som van aankoop groter was, waren ook de termijnen van afbetaling langer en werd het rabat bij betaling ineens groter. De termijnen wisselden af van 16 halfjaarlijkse over 8 jaar tot 4 over 2 jaar en er werd dan gesproken over koop op acht jaren dag tot en met koop over twee jaren dag. Het rabat bij betaling ineens was over 8 jaar 25.10%, over 7 jaar 22.10%, over 6 jaar 19.10%, over 5 jaar 16.10%, over 4 jaar 12.10%, over 3 jaar 10%, over 2 jaar 7.10%. Daarnaast werd wel eens een enkel maal meer rabat verleend, zoals op een Haagse verkoping: ‘rabat van 4 jaaren 13.10’. De uiteraard veel ingewikkelder berekening van rente over alle 16 termijnen kwam neer op 6%, zoals bij de verkoping van de compagnie van de weduwe Muller, de wed. Boutesteyn en Luchtmans zelf van hun compagnie, die boven werd genoemd, blijkt. Luchtmans kocht daar de 4^o bijbel c.a. en kreeg over de koopsom van f 5849.10. - f 1140.13. - rabat (‘gaat af 't rabat van 6 jaaren a 6 percento komt van 't hondert f 19.10. - maakt zaamen f 1140.13. -).

Ik laat hier verkopingen met vermelding van boekverkopers, die in de vorige delen van mijn werk - uiteraard dus meest Amsterdammers - werden genoemd, volgen. Bij enkele zal ik iets meer vertellen, o.a. over aankoop van copierecht, van betaling etc. Ook neem ik een enkele aantekening over een onderhandse aankoop van exemplaren en copierecht, die tussen de verkopingen genoteerd staat, over. Ik begin met als voorbeeld de tekst van de allereerste verkoping in zijn geheel af te drukken en van enig commentaar te voorzien.

‘1706 aug. 10. In de compagnies verkooping van Amsterdam gekogt den 10 aug. 1706 op de naam van C. Boutesteyn

25 Biblia Leusdeni a f 4.4.-	f 105.-.-
25 Biblia dito a f 4.-	f 100.-.-
10 Capelli Critica folio a f 3.4.-	f 32.-.-
166 J. Caesar Vossii met 1/3 regt a f 3.2.-	f 514.12.-
2 Ciceronis Opera omnia a f 23.15.-	f 47.10.-
6 Ciceronis Orationes a f 8.10.-	f 51.-.-
767 Corpus juris a f 4.19.-	f 3796.13.-
3 Cartesii Opera omnia a f 13.5.-	f 39.15.-
50 Cartesii Principia et meditationes a f 2.7.-	f 117.10.-
25 Cartesii idem a f 1.18.-	f 47.10.-
187 Plautus Variorum 8^o a f 2.11.-	f 476.17.-
2 Vossii Opera omnia a f 36.-	f 72.-.-

2 Vossii Gr. pap. a f 42.5.-	f 84.10.-
13 Claubergii Opera omnia 4^o a f 2.13.-	f 29.18.-
	_____
	f 5539.19.-
aan rabat getrokken a f 25.10.- percento	f 1412.13.-
	_____
blijft in geld dit betaalt den 1 Nov. 1706 volgens quitantie’.	f 4127.-6.-

Dit verslag van de aankoop door Samuel Luchtmans leert ons iets over de verkoping van de befaamde compagnie van Blaeu, waarvan ik vroeger alleen de advertentie terugvond (deel III 26). De betaling ineens met het gebruikelijke rabat geschiedde vanzelfsprekend niet direct, maar 2½ maand na de verkoping. Men ziet, dat Luchtmans niet zelf naar de verkoping ging, maar door Boutesteyn liet kopen. Dit hing ongetwijfeld samen met het feit, dat Boutesteyn met Luchtmans en Adriaan Beman uit Delft op deze verkoping drie werken in compagnie, ieder dus voor 1/3, aankochten. Slechts bij één wordt daarvan melding gemaakt. Dat was de uitgaaf van Caesar met aantekeningen van D. Vossius, een uitgaaf van 1697. Hetzelfde gold echter ook voor het Corpus Juris en de Plautus Variorum. Hierover werd uiteraard een accoord gemaakt en op grond van dat accoord namen Luchtmans en Beman na de dood van Cornelis Boutesteyn bij ‘voorpresentatie’ op 16 juni 1713 van de weduwe, die op 28 augustus 1713 tot een publieke verkoping overging, haar 1/3 in deze drie uitgaven over. De Caesar was toen net herdrukt en kwam volgens de bewaarde afrekening van 13 maart 1713 op f 1.10. - per exemplaar. Volgens contract werd dit verhoogd met 20%, zodat de 616 exemplaren van de weduwe samen met 70 exemplaren van Plautus Variorum a f 3.10. - en 587 Corpus juris a f 4.5. - met 6% rabat voor contante betaling van de drie termijnen van ieder zes maanden in totaal f 3617.13. - bedroegen. Beman en Luchtmans deden de koop van dit 1/3 van het Corpus juris op dezelfde voet over aan de Leidse boekverkoper Dirk Haak, maar behielden het 1/3 in de beide andere werken, zodat ze die voortaan voor de helft in compagnie hadden. Op de balans van 1714 vindt men 886 exemplaren van Caesar à f 2.10. - en 98 exemplaren van Plautus à f 3.10. -, beide met het halve copierecht en 637 exemplaren van het Corpus juris met 1/3 recht à f 4.10.-.

20-8-1707 verkoping Schouten:

laatste betaling van de 4 termijnen 5 sept. 1709, gekocht onder naam van Waesberge.

10-8-1708 verkoping wed. Waesberge:

gekocht op naam van Boutesteyn voor f 13.15. - met rabat a 5.15 percento, op naam van mrs. Wetstein voor f 113.12. - met rabat à 22.10 percento.

18-3-1710 verkoping François Halma:

gekocht op naam van Vivié voor f 463.9.4, betaald in 8 termijnen van 1 mei 1711 tot en met 1 dec. 1714. Onkosten: voor 7 pakken à 3 st. f 1.3. -, voor 6 st. percento voor reiskosten, teergeld etc. f 2.11.-.

11-8-1710 verkoping erven Hendrik Boom en wed. Dirk Boom:

gekocht op naam van Boutesteyn voor f 1047.14.12, verschot voor reis etc. f 5.10. -. Hier werden door hen samen vier werken met copierecht gekocht. Luchtmans kreeg voor zijn

helft: 130 Coetsii Euclides Latijn à 14¼ st. f 92.12.8, 7 Coetsii idem in 't Duyts à 14¼ st. f 4.19.12, 8 Van Leeuwen Censura forensis à 28 gl. f 224. -, 55 Perizonii Animadversiones 8^o à 1.15¼ f 96.18.12 en 65 Ruyschii Observationes in 4^o à 3.11. - f 230.15. -, alle met het halve recht van copie en het laatste ook met recht van platen. Boutesteyn kreeg 1 Perizonii Animadversiones meer dan Luchtmans, die in verband met het copierecht niet voor het bedrag van aankoop, maar voor 18 st. werd berekend, waarvoor Luchtmans dus nog 9 st. moest geven. Daar gebruik was gemaakt van het ‘rabat a 25.10 percento getrokken teegens 8 jaaren dag’ betaalde Luchtmans op 3 jan. 1711 aan Boutesteyn f 1053.13.14.

29-3-1712 verkoping wed. Johannes van Someren:

gekocht op naam van Jan Boom, ‘die als principaale in de obligatie voor 1179.14. - staat vermelt, daar ik borg voor ben, om in vier jaren te betaalen’ (deel IV 130), betaald in 8 termijnen van 30 aug. 1713 tot febr. 1717 aan Jan Boom.

5-1-1714 verkoping Wolters:

gekocht op naam van Jacobus Borstius voor f 133.4.8, met 't rabat van 4 jaren a f 12.10. - voor contante betaling f 16.12.8. Deze f 116.12. - aan Borstius betaald per assignatie op Mons. Wolters van f 117. - de 4 febr. 1714.

22-5-1714 verkoping Hendr. Wetstein:

gekocht op naam van Jan Boom voor f 538.10. -, betaald aan Jan Boom van 5 juli 1715 tot en met 1723 in 16 termijnen.

11-11-1715 verkoping Michiel Bohm te Delft:

gekocht door Adriaan Beman voor f 1322.18.8, direct aan Bohm betaald op verschillende manieren van jan.-april 1716.

30-3-1717 verkoping wed. Schelte:

via Jan Boom werd op 13 juni 1717 de aankoop van f 195. - (met aftrek van f 11.3. - rabat) betaald, aan hemzelf f 39. - voor aankoop van het gekochte in de Appendix, waarvoor geen rabat werd gegeven.

21-7-1721 verkoping van Hero Nauta door François Halma te Delft:

Luchtmans kocht hier voor f 89.4. - en betaalde met het rabat à 7.10 voor 2 jaar op 16 aug. 1721 aan Halma f 82.10. -, terwijl hij blijkens een betaling van f 35.14. - aan Adriaan Beman voor het gekochte in de Appendix van 22 juli daar zelf ook van zijn sortering had verkocht (hetzelfde was reeds gebeurd op verkopingen van 25 juli 1718 te Utrecht voor f 1678.19. - en van 21 mei 1720 te Veur voor f 123.16.-).

6-10-1722 verkoping weduwe Halma:

Luchtmans kocht hier voor f 391. -, verkocht voor f 385.12. - (waarvoor hij 5% provisie aan Vivie betaalde) en betaalde aan geld aan de weduwe Halma f 4.8. - (van de ontbrekende f 5.8. - werd f 1. - aan rabat afgetrokken, daar de verkoopscondities blijkbaar op zes jaren dag waren gesteld). Na afloop van de verkoping kocht hij tegen hetzelfde rabat voor f 180. - van de weduwe.

22-8-1725 verkoping Erven weduwe Halma te Delft:

Luchtmans voldoet gekochte van f 2489.4. - met rabat à 19.10, dus f 2003.17. - op 5 nov. 1725.

11-11-1726 verkoping R. & G. Wetstein:

Luchtmans koopt hier verschillende boeken met recht van copie, enkele samen met Haak, 1 met Poolsum, 8 Mytographi Latini Var. met ½ copy & plaat a 21 f 168. - (Wetstein en Smith de andere helft) en 79 Francii Posthuma 8^o stuk a 8¼ st. met de geheele copy f 32.11.12. Het totaal van f 2500.11.4 met aan rabat 25% (men gaat langzamerhand ophouden met de oude omrekening van rabat tegen 8 jaren dag à 6% = f 25.10. -) werd na verschillende betalingen op 4 maart 1727 geheel afgerekend.

9-8-1728 verkoping Schoonenburg te Delft:

Luchtmans koopt voor f 145.7. - met rabat à 7.10, verkoopt zelf 46 Ruimig 2de deel a 13 st. (provisie voor verkopen 5%).

3-3-1729 koopt hij uit de hand van de wed. Adriaen Moetjens 1/6 part in het recht van copie van Morery Dictionnaire en Supplement 6 tomes 4 vol. in folio. Hij ontvangt 117 exemplaren (nader gespecificeerd) a f 62. -, waarvan aan rabat f 19.10. - voor zes jaren afgaat, totaal f 5839.10. -. Daarbij komen voor 1/6 van verbetering en vermeerdering van de copie over de jaren 1725-1728 f 294.7. -. Op 20 juni 1729 doet Luchtmans de helft van deze 1/6 portie over aan de Heren Wetsteins en Smith, zodat hij 1/12 overhoudt.

5-8-9-1729 verkoping van Adriaan Beman te Delft:

Luchtmans verkoopt voor f 1578.15.8, rabat voor de kopers, die allen worden genoemd, 12½% (Amsterdammers zijn Boom, Mortier, Schouten, van Septeren, Tirion en Uytwerf).

28-11-1729 verkoping van Jean Host, ‘zijnde 't goed van Hugetan’:

Luchtmans kocht voor f 2150.3.6 in totaal 38 kopen, waarbij 6 van Franse boeken. Bij 3 is het recht van copie inbegrepen: 227 Curtius Freinshemii met ½ regt en platen à 6. - f 68.2. - (andere helft aan Wetstein), 40 Turretini Compendium 4^o met 't regt van copy à 3. - f 120. - (met Wetstein, Kallewier en Paddenburg ieder 1/4), 176 Willis Opera omnia in 4^o met copy en platen sonder titelpl. à 4.4. - f 739.4. - (van Sr. Kallewier geheel betaelt). Aan rabat van 8 jaren werd 25% gegeven, aan beschadigde boeken werd voor f 137.10. - teruggegeven, verder werd betaald in assignaties op Boom, Wetsteins en Smith en op Luchtmans zelf, op 10 mei 1730 geliquideerd. Luchtmans had hier ook voor van der Linden, Wishoff, Langerak en Haak gekocht.

Jean Host was een Amsterdamse koopman, die een enkel maal in notariële akten voorkomt. Hij verkocht (deel IV 274) 30-31 mei 1730 de drukkerij van de Huguetans. Men krijgt uit de volgende advertentie in de Leidsche Courant van 29 mei 1730 de indruk, dat deze niet in gebruik was gebleven: ‘Op Morgen, zijnde Dinsdag den 30 Mey, zal te Amsterdam ten Huyze van J. Westhuyzen, op de Cingel in de Witte Molen, verkogt worden een schoone en groote Boekdrukkerij, bestaande uit elf fraaye Drukparsen en 6 Plaatparsen, en al wat tot een wel-geconditioneerde Boekdrukkerij behoord. De catalogus van de Proeven der Letteren is te bekomen te Utrecht bij Pieter Muntendam boekdrukker te Utrecht en te Amster-

dam bij S. Schouten boekverkooper in de Sta Luciesteeg’.

5-9-1729 verkoping Erven F. en H. Halma:

Luchtmans kocht hier voor f 187.13. - en nog 1/3 portie in de koop van 1538 Nouveau testament par Martina 1.4. -, welke 1/3 op f 563.18.12 kwam te staan. Rabat 12½%, geliquideerd 20 nov. 1729.

23-7-1731 verkoping Schoonenburg te Delft:

Luchtmans koopt voor f 314.5. - (rabat 10%), verkoopt voor f 15. - (provisie 16%) en betaalt de verschuldigde f 270.5. - met een assignatie op Boom op 6 okt. 1731.

20-8-1731 verkoping weduwe Pieter de Coup:

Luchtmans koopt 512 de Pays 12^o 2 vol. Amitiés amours etc. met copy en plaatje à 6¼ st. f 169. - (andere helft aan D. Haak) en 270 Cluverii Geographia 4^o à 3.8. - f 918. - (dit betreft de helft van de ½ copie en platen van dit werk, waarvan Pauli de andere helft bezit, die Luchtmans hier samen met Dirk Haak koopt, dus voor zich ¼; bij accoord wordt het rabat van 6 jaren gerekend à 19.2½ in plaats van 19.10).

15-6-1734 verkoping van Schoonenburg en S. Schouten:

Luchtmans koopt voor f 53. - en trekt aan rabat 7.10%, verkoopt 10 Calmets Bijbels Woordenboek voor f 355. -, waarvan 10% aan rabat afgaat.

23-4-1737 verkoping van A. Schoonenburg te Delft:

Luchtmans koopt voor f 552.13.8 en trekt aan rabat 7.10% en verkoopt 26 halve Calmets, die verrekend worden voor f 360.-.

27-5-1738 verkoping Boom te Amsterdam:

Luchtmans koopt voor f 130.2. - en trekt aan rabat 7.10%.

28-29-7-1738 verkoping Pauli cum sociis:

Luchtmans koopt voor f 264.9. - en trekt aan rabat 8%.

24-11-1738 verkoping van P. Brunel:

Luchtmans koopt voor f 203. - en trekt aan rabat 7.10%.

20-5-1739 verkoping bij executie te Amsterdam:

Luchtmans koopt voor f 123.2. -, die hij op 22 mei aan Boom betaalt (Blijkens advertentie in Amsterdamsche Courant: ‘Op Pinxter Dingsdag den 19 May zullen t' Amsterdam op 't Rokkin bij de Olieslagerssteeg agter het Pand bij executie onder de boekverkopers verkogt worden, een considerable partij ongebondene Latijnsche, Fransche en Hoogduytsche boeken, waaronder eenige aenziennelijke werken (een weynige gebonden)’. Catalogus bij de boekverkopers in de buitensteden en bij Salomon Schouten. Uit de afrekening van de concierge (D.B. 26, 20-8-1739) blijkt, dat op last van schepenen werd verkocht ten name van Johan Ludwig Koning en dat na aftrek van onkosten f 2504.17. - werd afgedragen).

31-3-1739 verkoping van Antoni Schoonenburg:

Luchtmans koopt voor f 338.6. -, waarbij enkele werken met copierecht, o.a. 1 Callimachus Gr. en Lat. E. Spanhemi met 't ½ regt van copy en kopere platen f 92. - en los daarvan nog samen met Waesberge en S. Schouten 366 Pomey Pantheum Mythicum 8^o met 1/3 copy en pl. f 256.4. -. Trekt aan rabat 10.10%.

17-8-1739 verkoping van Janssoons van Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 1685.5.2, waarbij 2 Braunius de Vestitu 4^o met de copy en koperen platen voor f 26.10. -. Trekt aan rabat 25%. Zelf verkoopt hij hier 70 Lucanus met noten van Oudendorp a 6. - f 420. - en 98 Wissenbach ad Instituta 4^o met copy a 18½ f 90.13.-.

17-8-1739 verkoping Waesberge:

op naam van Haak koopt Luchtmans hier ook nog 11 Ovidius Burmanni in 4^o a 17. - f 187. - met 1/3 regt van 1/4 copie. Trekt aan rabat 25%.

14-11-1740 verkoping Wetstein en Smith:

Luchtmans koopt voor f 547.17. -, waarbij Castelli Lexicon Medicum zonder Esempl. met copy f 81. - en 1 Juvenalis et Persius Hennini met ½ regt van copy f 40. - (de andere helft behoorde hem reeds). Trekt aan rabat 12½%.

27-2-1741 verkoping Boom:

Luchtmans koopt voor f 569.19.12 en koopt bovendien nog op naam van Poolsum voor f 72.6. -. Trekt aan rabat 10%.

4-9-1741 verkoping Wetstein en Smith:

Luchtmans koopt voor f 142.1. -. Trekt aan rabat 12½%.

14-8-1741 verkoping Jacobus Borstius:

Luchtmans koopt voor f 652.3. -, verkoopt zelf voor f 671.19. - (waarvan afgaat 4% aan vertering en 2½% aan de vendumeester samen f 39.17. -). Trekt aan rabat 10%.

14-8-1741 verkoping van Roman de Jonge:

Luchtmans koopt voor f 98.16. - en verkoopt voor f 192. - (3 Dictionnaire de Bayle in folio à 25. - f 75. - en 45 Gargon Catechismus a 2.12. - f 117. -).

9-7-1742 verkoping juffrouw Smith:

Luchtmans koopt voor f 324.11. - en verkoopt 14 Florus Graevii in 8^o voor f 14. -. Trekt aan rabat 12½%.

17-11-1746 verkoping S. Schouten:

Luchtmans koopt voor f 115.17. - en verkoopt 4 Flavius Josephus voor f 56. -, waarvan f 7. - onkosten afgaan. Trekt aan rabat 5%.

4-4-1747 verkoping S. en P. Schouten:

Luchtmans verkoopt voor f 581.5. - (af 2 × 5% of f 29.1. - voor vendumeester en S.

Schouten en f 1.12. - vracht).

20-3-1749 verkoping Dusauzet bij Schouten:

Luchtmans koopt voor f 123.12.-.

25-8-1749 verkoping J.H. van Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 393.3. -. Trekt aan rabat 7.10.-.

8-8-1750 verkoping Jean Neaulme:

Luchtmans koopt voor f 753.13. - ‘tot afkorting van een obligatie van Mr. le Cène, waarvan hij (Neaulme) garandeur is’ (op de inventaris na het overlijden van M.C. le Cène 1743 komt Samuel Luchtmans voor als crediteur als het recht bekomen hebbende van Jean Neaulme). Van een aankoop door Luchtmans op de verkoping van Neaulme van 18 dec. 1747 is nog f 40. - onbetaald: ‘ergo rest nog f 40. - als zijnde 5% van 800 gl. die mij als crediteur gepermitteert was te kopen’. Op 8 okt. 1751 kocht Luchtmans tot afkorting van een obligatie als boven voor 4% of f 36.4. -. Vermoedelijk staat hiermee ook in verband de verkoop door Luchtmans op een verkoping te Utrecht van 18 Bible de Le Cène fol. a 2.16. - f 50.8. -, welke bijbel Le Cène in 1741 had uitgegeven.

16-11-1750 verkoping Erven H. van Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 63.15. -. Trekt aan rabat 5%.

8-3-1751 verkoping weduwe P. de Coup:

Luchtmans koopt voor f 67.19. -. Trekt aan rabat 7.10. -. Voldaan 2 mei 1751 met assignatie op A. Wor.

5-4-1751 verkoping H.G. Borstius:

Luchtmans koopt voor f 400.12. -. Trekt aan rabat 10%. Hij betaalt met 3 assignaties 26 juni op J. Wetstein en 5 juli op A. Wor en M. Uytwerf.

16-8-1751 verkoping Erven Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 20.8. -. Trekt aan rabat 5%.

21-8-1752 verkoping Erven Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 34.9. -. Trekt aan rabat 5%.

2-4-1753 verkoping Erven Waesberge:

Luchtmans koopt voor f 11.3. -. Trekt aan rabat 5%.

7-8-1753 verkoping Chatelain en Zoon:

Luchtmans koopt voor f 304.3. -. Trekt aan rabat 6%. Geliquideerd op ordinaire rekening in geld.

11-6-1754 verkoping Erven van Pauli:

Luchtmans koopt voor f 181.8. -. Trekt aan rabat 6%. Luchtmans koopt in Appendix voor f 194.3. - en verkoopt in Appendix via P. Schouten voor f 512.13. -, waarvan aan onkos-

ten f 68.12. - afgaat.

10-9-1754 verkoping weduwe Uytwerf:

Luchtmans koopt voor f 442.16. -. Trekt aan rabat 6%.

10-9-1754 verkoping Meinard Uytwerf:

Luchtmans koopt voor f 570.4. -. Trekt aan rabat 6%. Hierbij 315 Les agrémens de la campagne, ou remarques particulières sur la construction des maisons de campagne, waarvan 195 met ½ recht van copie, voor f 488.5. -. In het onkostenboek vindt men de rekening van onkosten betreffende deze uitgaaf, een vertaling van Ds. de Calair, die f 280. - ontving, Massuet f 191. -. De 1080 exemplaren, die Luchtmans voor zijn helft kreeg, kwamen op f 1.14. - per stuk. Het drukken geschiedde bij Claes Eel te Amsterdam. (1744).

20-1-1755 verkoping Schouten:

Luchtmans koopt voor f 85.4.-.

1-4-1755 verkoping Schoonenburg:

Luchtmans koopt voor f 63.12.-.

28-7-1755 verkoping van Samuel Luchtmans:

Luchtmans koopt van Isaac Tirion de helft van de afgegoten foliobijbel met kaarten en platen voor f 1500. -. Trekt aan rabat 12½%, blijft over f 1312.10. -, met kosten etc. f 1418.18. -, die op 22 oktober 1755 voldaan worden met een assignatie op Wetstein.

Burgerschuldboeken en boekverkopers(schuld)boeken

Van 1702 tot 1839 bleef een serie van negen van de eerstgenoemde boeken bewaard, welke echter door waterschade gedeeltelijk onleesbaar zijn en soms bovendien nog moeilijk te raadplegen door het verdwijnen van de folionummers.

Elke burger- of particuliere klant, die op rekening bij Luchtmans kocht, had hier zijn debetrekening. Deze boeken werden behalve als burgerschuldboeken later ook aangeduid als particulierenboeken en bij Elsevier als studentenboeken (deel III 116 en 119). Het waren bij Luchtmans in de eerste plaats Leidenaren, onder wie nogal wat studenten (vaak met adressen), daarnaast vroegere studenten, die later elders woonden. Onder hen vindt men vrij veel predikanten.

Ook vindt men hier de auteurs, correctoren etc., die boeken kochten. Omgekeerd hadden zij wel eens een vordering wegens verrichte werkzaamheden. Slechts bij grote uitzondering werd in zo'n geval ook een creditrekening voor hen geopend. Als voorbeeld noem ik uit het oudst bewaarde boek Ds. Matheus Gargon te Vlissingen. Ds. Johannes Muller te Leiden, die samen met Samuel Luchtmans en Cornelis Boutesteyn de hiervóór genoemde compagnie had, komt alleen met een debetrekening voor. Ook voor de huizen was in deze boeken een debetrekening geopend.

De prijzen, die voor de particulieren gerekend werden, waren in doorsnee meestal gelijk. Men ziet echter toch vrij vaak bevoorrechten, die bepaalde boeken goedkoper dan andere particulieren kregen. Vergelijking is vaak moeilijk, omdat de niet veel gevraagde boeken soms op den duur goedkoper worden en de veel gevraagde boeken op den duur, wanneer

de verkoop goed was gegaan en ze uitverkocht dreigden te raken, hoger in prijs werden gesteld.

Tenslotte wil ik hier nog wijzen op de post op de balans van 1 augustus 1714. Daar stond toen nog f 2264.10. - aan onbetaalde schulden, die Luchtmans op f 1400. - stelde, daar hij niet meer dacht binnen te krijgen. Of dit in een universiteitsstad speciaal ongunstig lag, durf ik niet te zeggen. Zeker is dat de studentenboeken van Daniel Elsevier na zijn overlijden in 1680 geen gunstiger beeld geven.

De boekverkopersschuldboeken, die ook wel boekverkopersboeken werden genoemd - niet overal had de familie Luchtmans geld te vorderen - vormen een serie van 32 delen over de jaren 1697-1845 (alleen het eerste deel, dat in 1683 begon, is niet bewaard). Met de jaartallen, die later op elk deel zijn gezet, moet men uiteraard voorzichtig zijn. Kleinere rekeningen-courant werden soms nog lange tijd, wanneer een nieuw deel in gebruik was, in een ouder boek vervolgd.

Hier vindt men in doorsnee voor elke boekverkoper een debet- en een creditzijde. Er zijn natuurlijk uitzonderingen, waarbij hetzij alleen een debet-, hetzij alleen een creditpost te vinden is. Ook enkele delen van deze serie hebben waterschade gehad, maar gelukkig in veel mindere mate dan de vorige serie. Ze zijn vrijwel alle gemakkelijk te raadplegen, althans voor zover de indices, die soms los voorin liggen, nog leesbaar zijn en volledig bewaard bleven.

Daar deze serie, voor zover mij bekend, geen enkele tegenhanger heeft uit een ander Nederlands boekverkopersarchief vormt ze een geheel unieke bron voor de kennis van de 18de eeuwse boekhandel. Vrijwel elke andere grote boekverkoper in ons land kan men hier met meer of minder succes volgen, terwijl ook nog een klein aantal buitenlandse boekverkopers vertegenwoordigd is. Tenslotte zijn hier ook nog de papierverkopers opgenomen. Hoewel soms verwezen wordt naar het kladboek, zijn de boeken van deze serie in onze ogen bijzonder slordig. Men heeft met het dure papier zo zuinig mogelijk willen omspringen. Alle hoekjes en gaatjes zijn gevuld en debet- en creditzijde van een rekening-courant staan vaak niet tegenover elkaar of zelfs niet bij elkaar. Soms zijn de prijzen niet vermeld, vrij dikwijls wordt niet opgeteld en vaak is de uiteindelijke afrekening niet ingeschreven of zelfs niet vermeld. Dit stond mede in verband met het feit, dat het eigenlijk nog een voortzetting was van de oude ruilhandel. Men krijgt de indruk, dat met een gelijkwaardige boekverkoper als tegenpartij de familie Luchtmans zoveel mogelijk trachtte debet- en creditzijde op eenzelfde bedrag te houden. Bij belangrijke relaties werden afrekeningen soms pas na jaren gehouden. Wel vindt men nogal eens tussentijdse optellingen.

Om de rekeningen-courant precies op hun waarde te kunnen schatten, zou men de afspraken, die eraan ten grondslag lagen, moeten kennen. Slechts een enkele maal wordt daarover iets meegedeeld, meestal in geval van wijziging. Op credit- en debetzijde van één rekening-courant blijkt men soms met verschillende grootten van rabat te werken.

Een van de moeilijkheden daarbij voor ons is de verrekening van het wederzijds geleverde in verschillende reële of fictieve geldsoorten. Een enkel maal is aangetekend, welke waarde bedoeld was. Zelfs dan moet men echter nog voorzichtig zijn; geld bijvoorbeeld staat soms voor contant geld, soms voor zuiver geld. Er zijn rekeningen-courant, waarbij men het wederzijds geleverde in drie kolommen naast elkaar verrekende. Bij de uiteindelijke afrekening werden de verschillen dan alle tot zuiver geld omgerekend. Ik zal daar later enkele voorbeelden van geven. Hier laat ik een opsomming volgen van de verschillende mogelijkheden, die ik in de eerste twee boekverkopersboeken aantrof. Van ruilen blad tegen blad (=

vel tegen vel) vond ik slechts één voorbeeld: op 7 april 1705 leverde Ant. Smits te Arnhem 6 P. van IJsel Over psalm CX voor f 5.8. -, welke Luchtmans voldeed met ‘Groenewege’, stellig een werk van Ds. H. Groenewegen, misschien Over de Catechismus (Leiden 1698).

Nogal eens vindt men in de boeken, vooral in het eerste, de vermelding à 3, 4 of 5 duiten. Dat wilde zeggen, dat de prijs berekend werd op dit aantal duiten per vel. Bleef er bij de afrekening van de beide zijden een bedrag over, dan werd er 30% afgetrokken om dit tot geld te maken. Om contant geld tot zuiver geld te maken, kortte men 10%. Hoe andere bedragen voor commissiegoed, ‘voor nieuws’ en op rekening uiteindelijk werden verrekend, kan ik niet met zoveel zekerheid zeggen. Kort na 1710 wordt vaak bij de afrekeningen aangetekend, dat na de uiteindelijke afrekening de debiteur zijn schuld, voor zover die onder de f 50. - is, voortaan in geld moet voldoen en niet in boeken. Over het algemeen ziet men in de boeken de neiging steeds meer in geld, al of niet met rabat, te gaan werken. Slechts enkele grote boekverkopers, met wie veel wordt gehandeld, hebben omstreeks 1750 nog twee kolommen op beide zijden van hun rekening-courant: geld en op rekening. Het rabat, dat voor het laatste wordt gegeven, loopt nogal uiteen bij de verschillende boekverkopers.

De twee hiervoor besproken balansen van 1714 en 1747 spreken beide van bedragen, die in geld zijn omgerekend. De balans van 1714 houdt rekening met kwade schulden en boeken in commissie, die kunnen worden teruggezonden, zodat in zuiver geld maar f 900. - in plaats van f 1832.19. - wordt gesteld als saldo van het boekverkopersschuldboek. De balans van 1747 geeft geen uitleg van een bedrag van f 6436. - van het boekverkopersboek. Zeker is echter, dat de berekening van dit bedrag dank zij de veel eenvoudiger methode, die men langzamerhand was gaan volgen, veel gemakkelijker was dan in 1714, toen nog gewerkt werd met de talrijke verschillende afrekeningen.

Als slot wil ik hier nog een concreet geval behandelen om aan te tonen welke voetangels en klemmen in het gras van het archief Luchtmans schuilen. Het bekende tijdschrift De Boekzaal van P. Rabus, dat in tweemaandelijkse afleveringen sedert 1692 tot 1701 bij Pieter van der Slaart in Rotterdam verscheen, en na een ruzie tussen uitgever en schrijver werd voortgezet als Twee maandelijke uittreksels bij Barent Bos in Rotterdam en later bij François Halma te Amsterdam, werd door Luchtmans aan een aantal particulieren geleverd, meestal onder de oude titel Boekzaal. Dr. Vromans, die correctiewerk voor Luchtmans deed, betaalde steeds 9 st. per exemplaar. Anderen, zoals de rector van de Rijp en Ds. Rouveroy, betaalden steeds 10 st., zoals uit het burgerschuldboek blijkt. Blijkens het boekverkopersschuldboek was het bedrag van aankoop door Luchtmans bij de uitgever-boekverkoper steeds 10 st. per exemplaar. Hoewel er niets boven de kolommen op de rekeningen-courant van Luchtmans met de bovengenoemde boekverkopers vermeld is, is uit het voorgaande duidelijk dat daar dus geen sprake van zuiver geld en zelfs niet van contant geld geweest kan zijn. De feitelijke prijs, die Luchtmans bij de uitgever voor een exemplaar betaalde, komen wij alleen door een toeval te weten. In 1708 liet François Halma deze uitgaaf over aan zijn zoon Samuel, die jong zou sterven. Die had uitsluitend een creditrekening in het boekverkopersschuldboek, op fol. 314. Daar wordt vermeld als enige leverantie in 1708: ‘13 Boekzaale iedere maand 't stuk 8 st. in gelt f 31.4. -’. Daar een exemplaar over twee maanden liep leverde Samuel 13 × 6 exemplaren. Hieruit blijkt dus, dat aan de andere boekverkopers, die dit tijdschrift hadden geleverd, op het bedrag van 10 st. een rabat van 20% moet zijn gegeven. Uit de betreffende rekeningen-courant is dit nergens op te maken.

Omtrent de verkoopsprijs van een eigen uitgaaf van Luchtmans, ditmaal een kostbaar werk in 4 foliodelen, kan ik ook nog iets meedelen. J.J. Hofmann (1635-1706), hoogleraar in grieks en geschiedenis te Bazel, had daar in 1677 zijn Lexicon universalis in twee delen en in 1683 een supplement bij J.H. Widerhold laten verschijnen. Omdat het werk niet goed verkocht, weigerde de uitgever een tweede druk te brengen. Hofmann wendde zich daarop tot de Leidse boekverkoper Haak en in 1698 verscheen daar de tot vier foliodelen verwerkte en vermeerderde Lexicon universale, historiam sacram et profanam... explanans. Editio absolutissima, Lugduni Batavorum, apud J. Hackium, C. Boutesteyn, P. van der Aa et J. Luchtmans. De verontwaardiging van Widerhold bracht de auteur er toe hem een derde gewijzigde druk toe te zeggen, die door het overlijden van de auteur niet tot stand kwam.

Over de productie van dit werk in Leiden zijn geen gegevens bewaard. Op de balans van 1714 staan met ‘'t geheele recht’, dat Luchtmans dus blijkbaar van de drie andere Leidenaren had gekocht, 201 exemplaren à f 33. - en 8 defect à f 20. - genoteerd, wat in geld neerkwam op f 6633. - en f 160. -, in prijs op f 8484. - en f 200. -. Op de balans van 1747 worden nog 7 exemplaren à f 20. - vermeld, dus f 140. - en terzijde staat f 24. -, wat toen blijkbaar de verkoopsprijs was. Voor particulieren blijkt de normale prijs aanvankelijk f 50. - te zijn (Coymans 1705 en Ds. Beerevelt 1712, Ds. Kouwenhoven in Goeree f 57. -, misschien wegens transport, en van der Masch f42. -, beiden 1708). Op de boekverkopersboeken vindt men aanvankelijk steeds f 42. - (meestal onder hoofd ‘geld’ of ook ‘à 4 duyten’ berekend), waarmee contant geld gedoeld moet zijn (zo vermeld onder 26 aug. 1698 Lucas Cloppenburg). Slechts eenmaal blijkt hier de verkoopsprijs in zuiver geld, bij J.B. de Brigode Dubois, namelijk f 38. - (zie hierachter op zijn naam). Leers krijgt het ook voor f 42. -, soms in ruil tegen een Dictionnaire de Bayle, die meestal op f 42. - wordt gezet. Zijn opvolgers, Fritsch en Bohm, krijgen het daarvoor nog in 1712 en 1713. De Chatelains in Amsterdam wordt in februari 1710 al f 45. - berekend, febr. 1712 f 45. - contant geld of f 50. - boekenrekening. Op de debetzijde van de Waesberge's vinden we het tot 1709 voor f 42. -, in 1714 f 48. - en 1716 f 50. -. De broers Wetstein wordt in 1714 in geld f 40. - berekend, op 8 juni 1717 f 50. - en op 1 maart 1719 f 56. -, de twee laatste vermoedelijk op de boekenrekening. In het volgende slecht leesbare deel is het moeilijk zoeken. Ik vond daar nog 27 juli 1726 3 exemplaren voor Thomas Fritsch in Leipzig f 210. - en 30 aug. 1729 Pieter de Coup 1 exemplaar f 65. -, met toevoeging ‘zelfs geord(onneerd)’.

Ik ging zo uitvoerig op de prijs van dit ene boek in, omdat het door zijn kostbaarheid opvalt. De prijs van de Hofmann bracht mij vaak op het spoor, in welk soort van geld was gerekend. Ik laat hier nu een opsomming volgen van de Amsterdamse boekverkopers, die ik in de delen I-IV behandelde, met zo mogelijk vermelding van de jaren, dat zij in de boekverkopersboeken van Luchtmans voorkomen, vergezeld van enkele bijzonderheden die mij als merkwaardig troffen. Slechts bij uitzondering geven de boeken plaatsnamen. Ik beperkte mij mede daarom tot de boekverkopers, aan wie ik in deel II en III een apart hoofd wijdde. Ik geef hier dezelfde volgorde als ik daar deed. Uiteraard vindt men in de indices van de boekverkopersboeken zelf de persoon in kwestie een enkel maal op een andere letter terug. Het derde boekverkopersboek, beginnend met 1721, heeft veel waterschade. Van de index is leesbaar B, C (half), D (half), E, H, L, O, P, S, U, V (half), W, Z en onleesbaar A, F, G, J, K, M, N, R, T. Uitvoeriger gegevens kan men daarom slechts uit de beide eerste boeken verwachten; uit latere delen neem ik alleen de jaren over. De inrichting van de boeken wordt dan overzichtelijker.

Men blijve er op geattendeerd, dat er veel meer Amsterdammers in de boekverkopersboeken van Luchtmans zijn te vinden dan ik hier vermeld. Als voorbeeld noem ik Antony Schoonenburg (1712-1751), die hiervóór heel vaak bij de veilingen te Delft is genoemd.

Arentsz (wed. Pieter), 1699-1713

Alleen in 2de boek.

Bernard (J.F.), 1711-1744

De laatste vereffening of likwidatie vindt plaats met Humbert.

Boeteman (P.), 1711 (alleen credit)

Levert 12 Philaletes Brieven 8^o f 12. -, 3 bet. 11-4-1712, 9 gerestitueerd door Van Dalen.

Boom (Hendrik of wed. Dirk en Hendrik), 1697-1709

Likw. op 12-10-1699 tot en met einde 1698 en daarbij genoteerd: ‘dese rekening heb ik int uytschrijve tot cont. gelt gebracht en komt f 393.11. - en het teruggesonde comisie goet hebben van de rekening afgelaten’. Op debetzijde 1699 gaat ‘à 4 duyten’ in december over in ‘geld’ en vindt zonder meer een optelling van deze twee soorten plaats. Likw. 3-9-1709 over 1707 en 1708 debet- en creditzijde: f 942.7. - tegen f 738.1. - met 10% rabat, f 9.10.12 tegen 74.16½. - zonder rabat. Boom staat dan debet f 118.12. - en geeft een briefje voor f 115. -. Laatste likw. 17-11-1710 over 1709, waarbij het tekort van Boom van f 139.5. - wordt verrekend met zijn geldcredit f 43.16. -, vreemde sortimentrekening van 19-5-1710 f 27.11. -, gekochte boeken in zijn auctie f 14.19. - en aan geld f 50. -, totaal f 136.6.-.

Boom (Jan), 1710-1740

Deze rekening heeft net als de vorige aan beide zijden twee geldkolommen. Laatste likw. 11-4-1741.

Borstius (Gerardus), 1697-1706

Likw. op 8-8-1700 tot en met 1699. Debet- en creditzijde hebben ieder 3 kolommen, waarop heel vaak geen bedragen ingevuld zijn. Op 21-7-1707 wordt op debetzijde aangetekend (fol. 280): ‘Het comisie goet wederom gesonden voor de verkooping, siet opt kladboek en dat hier te plaetsen en de prijse hier voor te stelle’. Pas op 21-8-1711 rekent Luchtmans af met de Erven G. Borstius over 1700-1706 (fol. 348):

Credent	geld	à 5 duyten	contant
1700-1703	....	1408.19.-	894.1.-
1704	8.10.-		369.14.-
1705	5.-		274.8.-
1706	2.12.-		303.10.-
	_____	_____	_____
	11.7.-	1408.19.-	1841.13.-
Ga naar voetnoot*		422.14.-	184.3.-
	_____	_____	_____
	11.7.-	986.5.-	1657.10.-
		11.7.-
		1657.10.-
		_____
		2655.2.-
aan geld ontfangen		32.-.-
		_____

Debent	geld	à 5 duyten	contant
1700-1703	....	1499.13.-	721.19.-
1704-1706	6.8.-		1004.17.-
	_____	_____	_____
	6.8.-	1499.13.-	1726.16.-
commissie goed
terug gezonden		16.19.-	58.18.-
voor abuyzen		6.-.-	7.-.-
	_____	_____	_____
	6.8.-	1522.12.-	1792.14.-
om tot geld
te maken		456.15.-	179.6.-
	_____	_____	_____
	6.8.-	1065.17.-	1613.8.-
		6.8.-
		1613.8.-
		_____
zuyver geld		2685.13.-

Men ziet, dat de afrekening rustig tot 4½ jaar na de dood van Gerardus Borstius kon wachten, hoewel het hier over bedragen van enige duizenden liep: debet- en creditzijde waren uiteindelijk ongeveer gelijk.

Borstius (Jacobus), 1707-1747

Hij rekende op de bovengenoemde 21-8-1711 ook voor zichzelf over 1707-1710 af, alleen in contant en geld (het eerste met 10% rabat), in totaal moest Borstius f 573.19. - betalen als tekort op f 1653.5. -. In 1711 en 1712 volgden likw. per jaar, daarna over langere perioden.

Borstius (Gerardus), 1748-1761

Braakman (A.), 1706-1707

Op 15-10-1706 debet voor 4 Gargon over Timotheus 4^o f 14. -, op 18-2-1707 credit voor 1 Theatre Italien 6 vol.

Brigode Dubois (J.B.), 1706-1710 en 1740

Likw. 3-5-1707 over 1706-1707, waarbij aan de debetzijde is aangetekend: ‘in gelt te betalen’. Dat dit zuiver geld is blijkt uit de prijs van Hofmann Lexicon 20-12-1706 2 exemplaren voor f 38. - per stuk. De volgende likw. van 1707-1710 heeft blijkens de prijs van de Hofmann Lexicon, f 42. -, niet in zuiver geld plaats. In 1740 wordt wel weer in geld gelikwideerd.

Brunel (P.), 1700-1740

Laatste likwidatie door Chatelain.

Changuion (Fr.), 1725-19de eeuw

Voor zijn eerste jaren met Duvillard, zie aldaar. Zijn zoon geassocieerd met den Hengst.

Chatelain (Z.), 1707-1710

Chatelain (frères), 1711-1715

Voor volgende jaren met L'Honoré, zie aldaar. Leveren 21-9-1711 1 Atlas Hist. compl. f 45. - contant (f 50. - geld).

Chatelain (Z.), ± 1726-1771

Niet precies (wegens onleesbaarheid van het boekverkopersboek) is uit te maken, wanneer Z. Chatelain weer voor zichzelf begon, later als Z. Chatelain et fils.

Coup (P. de), 1708-1750

Voortzetting van Kuyper, zie aldaar, na zijn dood in 1730 voortgezet door weduwe de Coup en Kuyper. Hij levert o.a. 30-8-1717 1 Voyage de Chardin 12^o 10 vol. f 11.10. - en 2 Amours de Daphne et Chloé 12^o f 1.6. -. Om het jaar of 2 jaar likwidatie, in 2 kolommen.

Covens en Mortier, ± 1725-1782

Desbordes (Jacques), 1715-1739

In 2 kolommen, o.a. levert hij in geld kokertjes voor almanakjes.

Desbordes (wed. Jacques), 1720

Alleen debet: 30 juli ½ briefport van Fricx uit Brussel 3 st. en 6 aug. 1 idem 6 st.

Dusauzet (H.), 1715-1719

In 2 kolommen, een met 20% rabat, likwidatie 25-6-1720, betreft ook Den Haag.

Duvillard en Changuion, 1719-1725

Zie hierachter.

Groot (wed. G. de), 1705-1758

Gaat februari 1717 over in Erven de wed. de Groot en van Dam, later in Gijsbert de Groot Keur. In 1705 wordt vermeld, dat de rekening-courant uit het oude boek komt.

Halma (Fr.), 1699-1710

Aan het begin in 1699 staat François Halma ‘of Jan van Oosterwijk’ (zijn zusterszoon). De zeer omvangrijke handel met Luchtmans werd voortgezet, toen Halma in 1710 naar Leeuwarden verhuisde, na zijn dood in 1722 door de weduwe en zijn zoon Hendrik. Gedurende de Amsterdamse periode waren er ook nog rekeningen-courant met ‘Mons. Halma Franc. filius’ te Franeker 1702-1703 en met Samuel Halma 1708 (alleen debet en in geld), op wiens naam toen de Tweemaandelijke Uittreksels verschenen. In dit jaar had Luchtmans blijkbaar bemoeiingen met het drukken van de Dissertatio de poenis militaribus Romanorum, Amst. 1708 in 12^o van Gerrit Sichterman. Op de debetzijde van Halma's rekening vindt men o.a. f 8. - voor ‘groot mediaan papier voor werk Sigterman 10 vellen van 25 bladen a 15 st. 't boek’ en f 7.10. - ‘voor 't teekenen, etzen en 't koopere plaatje van de Hr. Zigtermans boekje’, uiteraard in de geldkolom.

Hardenberg (Jac.), 1702-1722

Eerste likwidatie 1710, later elke vier jaar.

Heekeren (Jan van), 1709-1722

Alles wordt berekend in ‘zuyver gelt’, likwidatie elke één, twee of drie jaar. Van Heekeren levert heel veel gebonden boeken, vooral bijbels, die soms direct worden afgerekend. Op 2-1-1721 zendt Luchtmans ter betaling van 2 juchtleren banden folio f 12. - 4 Gargon Catechismus 4^o à f 12.-.

Hoorn (Nic. ten), 1700-1728

Aanvankelijk af en toe, later steeds 2 kolommen. Bij likwidatie 1710 10%, 1711 15% en op het laatst 20% rabat. Met de vader Jan ten Hoorn had Luchtmans een rekening-courant

1700-1709. Bij de laatste likwidatie 16-3-1713 debet f 75.7. - en credit f 33. - noteerde Luchtmans: ‘aan rabat mij afgeperst van f 42.7. -’ f 10.7. -, ‘aen gelt ontfangen naa lang loopens’ f 32.-.

Huguetan (messieurs), 1697-1705

In de 2 kolommen (meestal werd blijkbaar in duiten gerekend, een enkel maal in geld) zijn vaak geen bedragen ingevuld. Dit geldt ook voor de opening van de debetzijde: ‘komt van 't jaer 1690, 91, 92, 93, 94, 95, 96’. Debet en credit openen beide met 1697. Debet eindigt met 19-2-1705, credit met 9-6-1705. Een laatste likwidatie vond blijkbaar niet plaats. Ofschoon slechts enkele malen prijzen zijn toegevoegd, is deze rekening-courant bijzonder belangrijk voor de uitgaven van de broers Huguetan, b.v. 1697 12 Malpichi Opera posthuma f 57.-.

Humbert (Pierre), 1708-1768

Gaat later over in Humbert en Zoon, in 1771 D.P. Humbert.

Jordan (Claude en Marc Antoine), 1708-1717

Zie hierachter.

Kuyper (Gerrit), 1703-1708

Van 1707-1708 weduwe G. Kuyper, die hertrouwt met P. de Coup, zie aldaar.

Lakeman (Balth.), 1722-1733

Le Cène (M.M.), 1718-1739

Bij de laatste likwidatie wordt o.a. het gekochte in zijn auctie 20-2-1742 verrekend.

L'Honoré (Fr.), 1704-1705, 1711-1715 en 1727-1747

Sedert 1738 Fr. l'Honoré en Zoon. Later steeds twee kolommen, geld en op rekening, de laatste met 25% rabat.

L'Honoré (Fr.) en Chatelain, 1715-1726

Lombrail (Thomas), 1700-1710

De debetzijde in geld begint met 1704, er is geen uiteindelijke optelling of likwidatie.

Lorme (J.L. de), 1704-1711

Zie hierachter.

Lucas (Et.), 1730

Alleen credit: 21-3-1730 ‘aan vragt voor 't goed van Mons. Rollin et fils de Paris f 5.15. -’. Voldaan 23-8-1730.

Marchand (Prosper), 1711

Alleen credit: 15-9-1711 6 Symbalum Mundi 12^o f2.8. -. ‘Deeze verrekent aan de Messrs Vaillant et Prevost den 27-3-1722’.

Marret (David), 1717

Alleen credit: 5-4-1717 4 Bibliothèque Angloise 12^o à 8 sous f 1.12. -. ‘NB Hierop betaelt vragt van 4 Hoffmanni Lexicon terug 8 st.’.

Mortier, Covens (en Zoon), 1784-1802

Zie Covens, voor de eerdere periode.

Mortier (David), 1710-1720

Hij had te Londen een rekening-courant over 1706, die in 1708 werd gelikwideerd. Likwidatie later om het jaar of 2 jaar. Hij levert 24-9-1720 2 Recueil Newton en Leibnitz voor f 4. -. Wegens onleesbaarheid van het derde boek is niet te zien, wanneer de rekening-courant precies een einde neemt.

Mortier (Pieter), 1700-1711, 1728-1753

Na de dood van Pieter Mortier in 1711 werd handel met David Mortier gedreven. De wed. Pieter Mortier komt slechts voor met een credit 22-12-1717 Flavius Josephus in fol. f 13. - geld. Wegens onleesbaarheid is niet te zien, wanneer de zoon Pieter Mortier een rekening-courant opent.

Onder de Linden (G.), 1710-1728

De weduwe hertrouwt 1728 Adriaan Wor, zie aldaar. Likwidaties elk jaar of 2 jaar.

Oosterwijk (Johannes), 1705-1706, 1712-1737

Zie ook bij zijn oom F. Halma, op wiens rekening-courant zijn naam enkele malen wordt genoemd. Likwidaties elke 2 jaar.

Oosterwijk en Gaete Comp., 1712

Hendrik van Gaete alleen vindt men nog 1715 en 1717-1718.

Ottens (Josua en Reinier), 1727-1779

In latere jaren ook op namen van andere familieleden.

Pain (Daniel), 1698-1701

Likwidatie 18-6-1702.

Pauli (J), 1721-1737

Aanvankelijk op naam van zijn moeder wed. Wolters en Pauli, ook nog enige jaren na haar dood, zie aldaar.

Petzold (Sebastiaan), 1700-1701

Likwidatie 6-3-1703.

Petzold de Jonge (Christiaan), 1706-1707 en 1709-1715

In 1732 ook nog rekening-courant met Martinus Petzold.

Picart (B.), 1720-1722 en 1725

Hij levert actieprenten, waarvan enkele exemplaren aan David Mortier worden teruggezonden en Luchtmans adverteert voor hem in Leidse Courant 14-8-1721 en 9 en 21-1-1722. Op 6 maart worden de zes prenten voor de inschrijving door bemiddeling van de broers Wetstein teruggezonden.

Plaats (F. van der), 1700-1716

Bij de likwidatie 31-3-1713, waarbij Luchtmans zijn saldo van f 90. - in boeken betaald krijgt, wordt besloten een volgend maal in geld te betalen; bij de volgende likwidatie over de jaren 1713-1716 betaalt Van der Plaats toch weer het saldo van f 79.19. - in boeken.

Potgieter (Nic.), 1730-1732

Ofschoon geen voornaam is genoemd, moet deze boekverkoper, die sedert 1720 de zaak van zijn oom voortzette, bedoeld zijn.

Ratelband (J.), 1709-1752(?)

Na de dood van Johannes Ratelband hertrouwde de weduwe met de papierkoper Bern. van Gerrevink en haar zoon Jeronimus begon in 1740. Onder welke naam in het derde onleesbare boek, 1720-1727, de rekening-courant is opgenomen, kan ik niet zeggen, evenmin hoe lang deze nog na 1752 werd vervolgd.

Roger (Est.), 1699-1716

De creditzijde (bijna steeds zonder bedragen) begint 1699, de debetzijde 1703, geen likwidatie, wel bij debet lijst van teruggezondene van 9-7-1716. Met brieven van 28-6-1707 (‘Hier neevens sende aen UE voor nieuws 2 Voyages de Schouten a 42 st., 2 Chirurgien d'Hopital a 25 st., 2 Lettre de Cyprianus a 9 st.’) en 18-9-1717 (ter begeleiding van teruggezonden commissiegoed: ‘Mijn handeling zijnde weinig in latinse goed.’).

Rotterdam (J.), 1728(?)-1747

Ofschoon deze boekverkoper niet apart in de voorgaande delen wordt behandeld, alleen is vermeld onder het hoofd van een naamgenoot, noem ik hem hier van wege het belang van zijn uitgaven van Balth. Bekker.

Sceperus (Pieter), 1699-1707

Likwidaties 12-5-1701 en 22-9-1712.

Schagen (Marten), 1723-1738

Schelten (Erven Anth.), 1699-1701

Debetzijde opent: ‘Komt uyt mijn out boek van de jaren 1694-1698’ f 182.1.5 en f 24.8. -. Onder 18-10-1700 genoteerd: ‘Al dat daer bij was wederom gesonden, was niet bestelt’. Likwidatie 6-11-1702.

Schelten (Henr.), 1702-1714

Aanvankelijk ieder jaar likwidatie, later over langere perioden. Bij likw. 16-11-1709 ‘en voortaan geaccordeert bij slot onder de vijftig gl. aan boeken en booven die som aan geld te voldoen’.

Schouten (Sal.), 1711-1712 en 1719-1750

Zijn nakomelingen blijven voortgaan met rekeningen-courant.

Septeren (J. van), 1721-1729

Debet- en creditzijde beide uitsluitend in geld. Likwidaties 31-7-1725, 22-8-1727 en 24-8-1729. Op 12-2-1729 4 Historie der reformatie van Amsterdam fol. f 30. - voor boeken geruild, op 6-9-1729 1 Historie etc. terug door H. van Damme f 7.10. -. Levert laatste op creditzijde 18-11-1729, geleverd laatste op debetzijde 15-8-1730.

Someren (A. van), 1697-1701

Debetzijde sedert dec. 1699 à 4 duyten. Likwidatie op 11-2-1701 met de weduwe, die

hertrouwde met Hendrik. Wetstein. Op 19-3-1698 levert hij 2 Leigh Critica Sacra fol. f 15.-.

Steenhouwer en Uytwerf, 1715-1722

Rabat aanvankelijk 15%, later 1719 etc. 20%.

Strik (H.), 1710-1725

Likwidatie o.a. 8-8-1721 over debet f 529.13. -, credit (na aftrek van 15% rabat) f 365.1. -, geeft aan geld een briefje van f 164.14. - ‘op vier maanden te betalen’. 1744 Leeuwarden.

Tronchin (J.P.), 1778-1780

Troyel (Isaac), 1708-1712

Alleen credit, slechts eenmaal een bedrag ingevuld.

Uytwerf (Herm.), 1722-1750

Van 1743-1759 ook een rekening-courant voor Meyndert Uytwerf.

Valat (Etienne), 1722

Alleen credit, levert 17-1-1722 2 Oeuvres de Capistron 2 vol. à 30 st.

Waesbergen (Johannes en Gillis Janssonius van), 1700-1751

Zowel debet- als credit zijde wordt voortgezet uit het ‘oude boek’; wanneer precies deze naam vervangen wordt door Johannes en later Hendrik van Waesbergen (tenslotte Erven Hendrik van Waesbergen) is niet te zeggen. Over deze enorme rekening-courant werd aanvankelijk nooit gelikwideerd. Pas in 1725 geschiedde dit de eerste maal over mei-juli: ‘Dit zedert den 5 mey afgerekent en geliquideert, sullende vervolgens jaarlijks afrekenen ende prijsen gestelt werden, soo als aen alle boekverkopers gestelt worden en malkanderen bij slot van rekening in gelt betaalen, ongeprejudiceert de oude rekening te Amst. 30 july 1725’, waarna inderdaad jaarlijkse likwidaties volgen. De eerste van 26-3-1726 over de rest van 1725, waarbij enkele kleine geldbedragen direct verrekend werden, had een credit van f 504.1.8, waarvan over f 316.12. - aan rabat 20% of f 66. - werd getrokken, tegen een debet van f 187.19. -. Op 4-4-1726 betaalde Luchtmans f 250. - aan geld.

Wetstein (H.), 1698-1702

Likwidatie 23-9-1702. Boven debet staat à 5 duyten.

Wetstein (Rudolph en Ger.), 1701-1726

De creditzijde opent 2-2-1701 met de aantekening ‘In comisie’, de debetzijde 10-11-1701 met de aantekening ‘in gelt’ op naam van Sr. Wetstein de Jonge, de eerste likwidatie vindt plaats 27-2-1702 en daarna wordt steeds hetzij in februari, hetzij in maart gelikwideerd. Bij de likwidatie van 21-2-1720, die te Leiden plaats vindt, accorderen ze in het vervolg boven f 30. - per slot van rekening in geld te zullen betalen. De broers Wetstein blijken dan veel meer aan boeken af te nemen dan te leveren. Zij moeten bij deze likwidatie aan geld f 240.9. - boven een som van f 851.2. - betalen en blijven per slot van rekening aan boeken f 528.7. - boven f 498.14. - schuldig. Op 17-3-1721 werd besloten voortaan de eerste f 200. - in boeken, de rest in geld met 20% rabat te betalen.

Wetsteins en Smith, 1727-1741

William Smith is vermoedelijk ook identiek met de Hr. Smith, die op 4-12-1725 met een debetpost genoteerd staat. Hij handelde daarna in compagnie met zijn schoonfamilie. Rudolph Westein had van 1733-1740 een eigen afzonderlijke rekening-courant, waarin met ‘suyver geit’ werd gerekend en die mede betrekking had op zijn drukkerij. Op 27 juni 1740 is sprake van de meester-knecht Lodewijk Kok. Op de rekening-courant van de compagnie vindt men voordien ook posten betreffende de drukkerij, o.a. 17-1-1727 uiteraard bij de kolom geld voor het drukloon van de Dictionnaire Bayle 4 bladen R en S f 76. -. Vorderingen op de debetzijde op Wetstein worden onder meer gelikwideerd tegen de druklonen van een volgende druk van Bayle op deze rekening van 1733-1740 en verder staan daar steeds 25 4^o bijbels à f 85. - met een 26ste exemplaar als toegift genoteerd, die Luchtmans aan Wetstein leverde. Aan de creditzijde staan o.a. de 25ste tot 33ste inlaag door Wetstein voor Luchtmans, verm. in de Dictionnaire van Moreri 8 vol. 1740, een grote gezamenlijke onderneming van vele boekverkopers in verschillende plaatsen, vermeld. Rudolph Wetsteins zoon Jacob krijgt na de opheffing van de compagnie met zijn vader en zwager in 1741 een eigen rekening-courant, die na zijn verhuizing naar Leiden in 1758 werd voortgezet.

Wolters (Joannes), 1697-1720

Na de dood van Joannes Wolters werd de zaak gedreven door de weduwe Wolters en Mons. Pauli, haar zoon uit een eerder huwelijk. Deze zette tot hij op zijn eigen naam in 1721 begon de zaak ook zo voort na de dood van zijn moeder in 1718. De debetzijde opent begin 1697 met een bedrag van f 1040.13. - van de jaren 1690-1696, de creditzijde, die nooit werd opgeteld op 22-10-1697. Op 22-2-1705 wordt gelikwideerd over de jaren tot en met 1699, de debetzijde bedraagt dan totaal netto f 1430.7. - en geld f 132.11. - en de creditzijde wordt ondanks de likwidatie niet opgeteld. In latere jaren vinden vaker likwidaties plaats, elk jaar of 2 jaar. Bij de likwidaties van 1711 en 1713 wordt resp. genoteerd: ‘20 jan. 1710 verscheidene nova teruggezonden volgens 't eind van 't kladboek van 't jaar 1710’ en ‘8 dec. 1712 hierbij 't nieuws uyt Duysland terug als in 't kladboek te zien is’.

Wor en Onder de Linden, 1729-1750

Adriaan Wor trouwde in 1728 de weduwe van G. Onder de Linden en zette sinds 1729 de zaak onder de bovengenoemde naam voort. Van 1750-1755 had hij een rekening-courant

op eigen naam. Zijn stiefzoon Dirk Onder de Linden kreeg in 1747 een eigen rekening-courant, die behoudens enkele onderbrekingen in het begin tot 1802 ook op naam van zijn nakomelingen doorging.

Papierhandel (1ste drie boekverkopersboeken)

In de boekverkopersboeken staan ook de rekeningen-courant met de verschillende papierverkopers. Niet verwonderlijk is te constateren, dat deze vrijwel allen Amsterdammers waren. Op 6-8-1708 en 23-10-1708 staat Mons. Keyser met een credit van totaal f 252.10. - voor geleverd papier vermeld. De toevoeging ‘op de papiermolen’ maakt wel zeker, dat de papiermaker Cornelis Keyser bedoeld moet zijn. Blijkens de beide boeken van H. Voorn was hij in ieder geval reeds in 1709 van de molen de Kok te Oostzaandam naar de molen van het Vliet te Zoeterwoude verhuisd. Gezien de bovengenoemde post lijkt mij waarschijnlijk, dat dit reeds in 1708 het geval was. Hij is de enige papiermaker, van wie de familie in de periode tot 1728 papier kocht. In 1714 werd hij om papier te mogen verkopen lid van het Leidse boekverkopersgilde.

Op 16 juli 1700 was een zekere Jan Pietersz Verduyn als papierverkoper lid geworden, die stellig identiek was met Jan Verduyn, die in 1714-1715 voor het eerst met papierleveranties in het boekverkopersboek van Luchtmans voorkomt. Zijn zoon Jan Verduyn Jr. werd althans tegelijk met de compagnon Klaas Veenendaal, notaris te Boskoop, in 1745 lid, Nic. Veenendaal Jr. in 1751 en Anna Veenendaal in 1770, welke laatste toetreding door de firma Luchtmans in orde werd gemaakt. Van 1721 tot 1770 zijn deze papierverkopers uit Boskoop de grote papierleveranciers in de boekverkopersboeken van Luchtmans: Jan Verduyn gaat in 1734 over in Verduyn en Veenendaal, in 1745 in K. Veenendaal, waaraan later ‘en Zoon’ en tenslotte ‘weduwe’ wordt toegevoegd. Zij waren de grote leveranciers van Zuid-Holland en daardoor vindt men op beide namen ook uitvoerige gegevens in het werk van Kossmann over Den Haag, waar vader en zoon Veenendaal ook lid van het gilde waren. Kossmann geeft ook bijzonderheden over het aandeel, dat zij in de eigenlijke boekhandel hadden. Zijn mededelingen vinden bevestiging in de boekverkopersboeken van de familie Luchtmans. Een onderzoek naar de activiteiten van deze papierverkopers in Boskoop zou ook voor de boekhandel van grote betekenis zijn. Sedert 1721 verdwijnen de grote Amsterdamse leveranciers van papier uit de boekverkopersboeken. Slechts met kleine leveranties - vaak van bijzondere papiersoorten - komen zij daar nog af en toe voor. Na het verdwijnen van de familie Veenendaal in 1770 keren de Amsterdammers weer terug: Sebille, Ketel en Wassenbergh (in 1754-1755 Sebille en Wend met een kleine leverantie), Stegman en Van Diepen en Wolbrink.

Ik laat hier een korte opsomming van de Amsterdamse papierverkopers van 1697-1728, zo mogelijk ook nog met latere toevoegingen volgen.

Corff en Gijsbertz, 1698-1703, Corff (Hendr.) 1710-1714, Corff (juffr. de weduwe) en Ligthart, 1718 (alleen debet!), Couterier (Reynier) 1701-1710 (12-1-1710 betaald met een assignatie op mons. de Lorme van f 34.12. -), Duisbergh (Jan van) 1700-1707, Gerrevink (van) 1721-1727 (levert papier en krijgt ook papier terug), Gijsbertz (Paulus) 1705-1706, Hoven (Gilles van) 1708-1715, Kanjewile (Abr.) 1702-1705 (levert ‘bort’) en 1710-1712 (beide periodes vermoedelijk Leiden, waar hij in 1691 lid van het gilde werd; hij nam ook boeken van Luchtmans af), Ligthart (J.) 1723-1775 (met hiaten, levert vooral gevlekt en gemarmerd papier), Raket (Josias) 1700-1709, Ranson (Jacques) 1727-1731, Stegman (Pau-

lus) 1698-1708 (op 13 juli en 17 aug. 1705 geleverd papier voor f 266.3. - wordt door Luchtmans 21-11-1706 betaald met assignaties op Tonson f 120.2. -, op Dr. Voogt f 16.6. -, op Mrs. Wetstein f 104.9. - en op Waesbergeen Hiole f 25.5. -), Stegmans, later Stegman en Van Diepen, 1723, 1728 etc. tot 1778 (met grote tussenpozen), Vincent (IJsbr.) 1698-1708, 1711-1712, Vincent (wed. IJsbr.) en Zoon, 1721-1728, Vincent (L. en IJ.) 1729-1734.

Sedert 1728 wordt ook een enkel maal papier geleverd door Charles Campbell in Rotterdam, later ± 1745 als Campbell en Van Gijsen. In deze tijd leveren ook J. en C. Honig (Zaandijk).

Varia

In de boekverkopersboeken komen een enkel maal rekeningen-courant met drukkers voor. Ik noem hier Van der Mijn te Leiden (1711 etc.) en Muntendam te Utrecht (1709-1712) en als enige Amsterdammer Boeteman, die 9 mei 1699-18 aug. 1700 voor Luchtmans en Boutesteyn tezamen drukt en daarvoor geld, assignaties en papier ontvangt. Mogelijk hangt het hiermee samen, dat de weduwe Voskens te Amsterdam op 2 maart 1700 voor letters f 150. - betaald krijgt. Hetzelfde geldt voor een betaling van f 250. - van 18 aug. 1699 tot 27 maart 1701 aan Antoni Winter, kaartsnijder te Amsterdam. De weduwe Nicolaas Visscher vindt men van 1711-1721 met een credit voor het illumineren van kaarten à 5 of 9 st. per stuk.

Voor het verzorgen van transporten vindt men telkens de naam van de Rotterdamse koopman George Pennington, uiteraard vooral naar Engeland. Blijkens een rekening-courant van 1723 krijgt hij voor vervoer van een baal Rouen mede betaald in foliobijbels met platen. De Amsterdamse firma Benelle vindt men sedert 1727 vaak met een rekening-courant in het boekverkopersboek in verband met de door haar verzorgde transporten.

Buitenlandse boekverkopers

Blijkens de eerste twee bewaarde boekverkopersboeken hadden de boekverkopers Luchtmans in de periode tot 1720 directe contacten met enkele boekverkopers in Duitsland, Engeland, Frankrijk, Italië, Zuidelijke Nederlanden en Zwitserland. Hierbij moet ik wel een voorbehoud maken. De changeboeken waarnaar in deze periode op het boekverkopersboek af en toe wordt verwezen, zijn niet bewaard gebleven. Slechts drie delen over de jaren 1741-1787 zijn in het archief aanwezig. Hierin werden ruiltransacties genoteerd, waarvan slechts een enkel maal ook uit het boekverkopersboek iets blijkt. Ik geef hier een lijst van buitenlandse steden en namen van boekverkopers uit het eerste changeboek 1741-1755 (juni); daarnaast vindt men in dit boek 30 boekverkopers uit het eigen land.

Duitsland: Augsburg (Martin Veith), Dresden (G.C. Walther), Hamburg (C. Herold), Leipzig (J.F. Gleditsch; wed. Weidmann), Nürnberg (Endters consorten und Engelbrecht), Tübingen (C.H. Berger; J.G. Cotta).

Engeland: Edinburgh (Hamilton et Balfour), Glasgow (Robert Foulis), Londen (G. Darrez et Comp.; R. Maby; Jean Nourse; Paul Vaillant et J. Nourse, toevoeging van 1758).

Frankrijk: Parijs (Cavalier père; Debure et Tilliard; C.H. Jombert), Straatsburg (J.G. Bauer), Lyon (J.M. Bruyset, t.v. 1758).

Italië: Luca (Salvator Maria Venturini), Napels (Johannes de Simone), Turijn (Ant. Raby).

Zuidelijke Nederlanden: Antwerpen (Wed. C. Verdussen et Comp.; J. Bapt. Verdussen), Brussel (P. Foppens; Georgius Fricx).

Zwitserland: Basel (J.R. Imhoff; Emanuel Tourneisen), Genève (Albert Gosse et Comp.), Lausanne et Genève (Marc Michel Bousquet et socii. N.B. 15-6-1744 via M.M. Rey).

Dezelfde landen vindt men in de oudste boekverkopersboeken vertegenwoordigd. Uiteraard had de firma Luchtmans niet een eigen omvangrijke handel op het buitenland. Uit de boekverkopersboeken blijkt, dat er telkens min of meer incidentele contacten met de bovengenoemde landen bestonden. Alleen Duitsland maakt daarop een uitzondering. Ik zal de verschillende landen weer achtereenvolgens behandelen.

Duitsland: Zoals uit de balans van 1714 blijkt waren er toen winkels in de universiteitssteden Lingen en Duisburg. In Lingen verkochten de uit Leiden afkomstige professor Otto Verbrugge en in Duisburg de pedellen Ovenius. Het betrof blijkbaar verkoop in commissie tegen een vast percentage en de afrekeningen Lingen 1700-1708 (1714) en Duisburg 1721-1739 vindt men niet in de boekverkopersboeken, maar in de auctieboeken.

In 1747 is er blijkens de balans nog sprake van boeken, die te Frankfurt liggen, zij het voor een bescheiden bedrag, wat echter toch wijst op zaken daar. In Leipzig vindt men gedurende de hele 18de eeuw de nauwste contacten. Het is ook de enige plaats, die in de eerste boekverkopersboeken vermeld wordt. Men vindt daar Thomas Fritsch in 1700 met aan de debetzijde de volgende notitie: ‘26 mey 1700 aan mons. Boutesteyn betaelt 40£ francforts goet a 2 st. f 4. -. Noch aen Abraham van Someren betaelt 80£ dat Mons. Frits aen hem hadden voor mijn medegegeven a 2 st. f 8. -. N.B. Dit goet most mijn alle franco werde gelevert, alsoo mijn dat manqueerde uyt een cangie die mijn volgens sijn eyge hand in Holland franco most worde gelevert f 12. -. Dit is vereffent met een Pausanias 1706 door de broeder’. Deze ruiltransacties moeten ingeschreven zijn geweest op de verloren gegane changeboeken. Van 1706-1722 vindt men Thomas Fritsch met een rekening-courant op het boekverkopersboek. In 1724 opent de rekening-courant van J.G. Gleditsch, de halfbroer van Thomas Fritsch. Tot in de 19de eeuw vindt men vrijwel zonder hiaten leden van de families Fritsch en Gleditsch in de boekverkopersboeken.

De bovengenoemde broeder, die in 1706 een Pausanias leverde, was Caspar(us) of Gaspard Fritsch, die tot 1709 in nauwe samenwerking met zijn broer Thomas in Leipzig handelde. Dit blijkt o.a. uit het afwisselend gebruiken van beider namen. Van 1707-1709 had Casparus ook een eigen rekening-courant. Men kent zijn verdere geschiedenis als opvolger van Reinier Leers in Rotterdam, die ook zijn weerslag in de boekverkopersboeken van Luchtmans heeft: Leers' rekening-courant eindigt met 1713, Fritsch & Bohm opent 25-6-1709 en eindigt met 1715 (voortzetting Rotterdam Bohm et Levier 1715, Michel Bohm 1716-1718, Den Haag Charles Levier 1716-1721 en 1729-1734), Caspar Fritsch 1715-1719 in Den Haag (likwidatie 1720). Ook in de Rotterdamse en Haagse periode waren de relaties van Caspar Fritsch met zijn broer Thomas Fritsch in Leipzig nauw, wat in de rekeningen-courant met Luchtmans weerslag vindt.

Engeland: In de oudste boekverkopersboeken worden alleen boekverkopers in Londen vermeld. Bij de papierhandel onder Paulus Stegman bleek echter al van contacten van Luchtmans met Jacob Tonson, waarvan men hier geen spoor terugvindt. Het is waarschijnlijk, dat dit een ruiltransactie betrof. Op de boekverkopersboeken vindt men de volgende Londense boekverkopers genoemd, behalve de laatste alle met kleine bedragen: David Mortier 1706 (zie hiervóór), Sam. Smith en Benj. Walfort 1706 (alleen credit: f 72. - voor

12 Newton's Critica en f 18. - voor 2 Hooke's Posthumous Works), Varenne 1707-1709 (aan debetzijde o.a. 27-12-1707 aankoop op veiling bibliotheek door Van der Linden f 19.4. -, waarbij aan pacht f -.12.- en ‘op Amst. aen de Lorme aentijke’ f -.1.- komt), Guillelmus Innys en Benj. Walfort, 1709-1710 (likwidatie 1716), Guilelmus Innys 1717-1719 (debet- en creditzijde lopen tamelijk gelijk op, maar wel wordt meer commissie-goed naar Engeland teruggezonden, o.a.: ‘komt mij per slot van rekening f 61. - voor teruggezonden commissiegoed, 't geen in 't change boekje den 23 sept. 1719 is geliquideerd’), Timothy Childe 1718-1720 (leveranties van Luchtmans worden verzonden door Pennington en er wordt geaccordeerd op 6 maanden te betalen. Daar Childe slechts weinig terugzendt, geschiedt dit grotendeels door wisselbrieven, getrokken door Isaac Vaillant, £ à f 10.15. -. Over 1720 staat Childe debet in geld f 757.18. -, credit slechts f 37.10. -, wat niet meer verrekend wordt, zodat hij op de lijst van kwade schulden komt. Hij stierf blijkens procuratie van Luchtmans van 12-8-1721 voor notaris Wetstein te Amsterdam op Paul Vaillant te Londen om met de Erven af te rekenen. Er kwam echter niets binnen.)

Frankrijk: Te Lyon staat Anisson (ook als Posuel et Anisson of Anisson et Posuel) sedert 1699 in het boekverkopersboek. Vrijwel elk jaar vinden er tot 1713 toe op de rekening-courant transacties plaats, waarbij o.a. in 1707 en bij de likwidatie in 1717 naar changes wordt verwezen. In 1704 is er meermalen sprake van de Lorme, die boeken naar Lyon of vandaar transporteert. Te Parijs vindt men alleen Mons. Monicart 1720-1721, die 9 Les Versailles immortalisées I en II levert, totaal f 234. - frans geld. Aan de debetzijde is de vracht ‘door de Mrs. Wetstein’ van Parijs genoteerd voor f 5.15. - en de betaling per wisselbriefje aan hollands geld f 100. - (volgens de cours tegenwoordig aan frans geld f 293. -).

Italië: Te Venetië vindt men Franciscus Strijcker, consul van de Hollandse natie aldaar, 1700-1701 (likwidatie met Pieter Schacht of Schaft 20 april 1706), totaal f 332.5. -: ‘Al dese boeke heb ik op ordere van de heer Strijcker gesonden wel ingebaleert tot Amsterdam op Francisco Grandi, Italiaens koopman bij de Beurs. Mijn is te kort gesonden in de eerste cangie...’ (voor f 10. -). Op de debetzijde is op 7 sept. 1700 genoteerd: ‘Hierbij dat nog tot een vorige changie hoort’.

Zuidelijke Nederlanden: Te Antwerpen vindt men op het boekverkopersboek de weduwe Foppens 1700 (die 22-11-1700 12 Telemacomania 12^o 15 vellen voor f 7.4. - in commissie zendt en 13-11-1710 bij de likwidatie er 4 terugkrijgt met 2 Blancardi Lexicon medicum 8^o voor f 5. - en 4 st. daarop toebetaalt), Jan Baptist Verdussen 1718-1729 (aan debetzijde 2 kolommen, betaald met boeken die van 20% rabat, betaald ‘per assignatie door J. Verduyn ontfangen’ f 76.10. - zuiver geld), wed. Henrico Verdussen 1725-1726. Te Brussel vindt men F. Foppens 1701 en 1718, Guilelmus Fricx 30-11-1706/27-5-1709 (‘dit door den vader Sr. Eugenius Henricus Fricx voldaan in boeken den 15 april 1723’), E.H. Fricx 1718-1729, Simon t' Serstevens, sedert 1723 Simon en François t' Serstevens, Messieurs t' Serstevens, 1710-1731 (met brieven 1718-1730 van Simon, 1738 van François, 5 st., likwidatie 1741). Te Leuven worden genoemd Aegidus Denique 1707 en 1714-1715 en mons. t' Serstevens 1707-1709 (likwidatie 24-6-1710).

Zwitserland: Te Genève vindt men op het boekverkopersboek de heer Ritter, 1701-1704 (hij zendt voor f 855.5. - in 1701, Luchtmans van 29-7-1701/10-4-1704 zesmaal, bij de laatste zending is aangetekend: ‘waermede dese cangie is voldaen’), Perachon, Cramer, Ritters en andere compagnons, 1708 (aan beide zijden geleverd voor f 45.16. -, 31-7-1709 likwidatie met een brief).

Rekeningen-courant De Lorme, Jordan en Du Villard

Boekverkopersboek 1697-1708, fol. 249:

‘Mons. de Lorme credit
1707
24 Nov.	1 Sections conique d'Hopital 4^o		f 8.-
7 Dec.	1 idem		f 8.-
4	1 Bible in folio (dit terug gezonden 28 Mey)
1710
27 mei	1 Harduini Opera in folio		f 15.-
	6 Basnage Histoire des Juifs 5 voll.		f 42.-
		fr. geld
	1 Amusement de la campagne 12^o Paris	f 4.10
	2 Avantures de Sadeur 12^o	f 3.10
	1 Baluzii Miscellanea 8^o 5 voll.	f 15.-
	2 Caracteres d'Epictete 12^o	f 2.-
	1 Frasse disquisitio 4^o	f 6.-
	2 du Cerceau Carmina 12^o	f 4.-
	1 Traité des tumeurs 12^o	f 1.10
		_____
		f 36.10
	20 percent rabat voor de lage	f 7.6
		_____
1704		f 29.4	f 29.4
1 Sept.	2 Clerici Opera philosophica 12^o		f 8.-
			_____
			f 110. 4

Mons. de Lorme debet tot Amsterdam
1704
31 Oct.	24 Buxstorfi Epitome gram. 8^o		f 10.16.-
	4 van Til Comp. theol. 4^o		f 7.-.-
	2 Bachman Theol. nat. 12^o		f -.16.-
	2 Hottingerus Discursus 4^o		f 1.6.-
	2 Vitriarii Jus nat. et gent. 8^o		f 3.-.
	2 Bidlo Exsercit. Anat. 8^o		f 1.8.-
1705
26 Juni	2 Essé d'anatomie 12^o		f -.14.-
	3 Voyages de Monconys 12^o		f 18.18.-
	2 Blankardii Lexicon medicum 8^o		f 4.10.-
1706
25 Mey	25 Buxstorfi Epitome gram. a 9 stuy.		f 11.5.-
	hier bij wederom het franse goet van de cangie om dat het beste wiert terug gehoude
1707		59.13
11 Janu.	2 Trigelandi Biblioteca 8^o		f 1.-.
	3 Gronovii Filicitas Romansensis fol.		f 2.5.-
7 Oct.	24 Buxstorfi Epitome door Boutestyn		f 10.16.-

3 Nov.	6 van Til contra Joncoert		f 3.12.-
1708
19 Janu.	1 Hulsii Melchisedecus in 8^o door Vivie		f -.14.-
	1 van Til Malachias illustratus in 4^o		f 2.12.-
2 Aug.	2 Bidloo Exercitationes in 4^o		f 4.4.-
	2 Rudolphi Progymnasma 8^o		f -.10.-
	2 Snellen Defensio 8^o		f -.4.-
4	9 Rudolphi Progymnasma 8^o door Vivie		f 2.5.-
	4 Bidloo Exercitationes in 4^o		f 8.8.-
	4 Snellen Defensio 8^o		f -.8.-
1709		96.11
2 Mey	2 Minutius Felix Gronovii 8^o		f 4.-.
	6 Gulielminus de Idearum vitiis 8^o		f -.16.-
17 Dec.	2 Spanhemii Laudatio 4^o		f -.16.-
	1 Triglandius de Josepho 4^o		f -.6.-
	2 Gronovius de Origine Romuli 8^o		f -.8.-
	1 Gronovius Resp. ad Fabr.		f -.4.-
	1 Gronovius de Ratione stud.		f -.4.-
	1 Saubertus de Sacrificiis 8^o		f 2.6.-
1710		107.9
10 Janu.	6 Noodt Julius Paulus 4^o		f 3.-.
		110.9
			_____
			f 110.9.-
	aldus geliquideert 1710 27 May’

Boekverkopersboek 1709-1719, fol. 79:

‘1710 monsieur de Lorme credit:
21 Aug.	1 Clerici Opera Philosophica 4^o	f 4.-
12 Sept.	1 Elemens de mathematique par Lamy 12^o	f 2.8.-
	1 Elemens de mechanique 12^o	f 2.8.-
28 Oct.	1 Traité des tumeurs 12^o	f 1.-
	1 Traité de l'antimoine 12^o	f 1.10.-
1711
1 Aug.	1 Voyage Chardin 12^o	f 1.10.-
	2 Clerici Vita et opera 12^o	f 1.10.-
15 Sept.	4 Clerici idem	f 1.10.-
3 Oct.	4 Clerici Opera philosophica 4 voll.	f 1.10.-
9 Oct.	4 Clerici Vita et opera 12^o	f 1.10.-

‘Monsieur de Lorme debet:
1710
23 Oct.	6 Markius contra Episcopium 4^o	f 1.10.-
	1 Loeffii Zedebia 8^o	f -.8.-
	hierbij 't goed van de change
17 Juny	2 Vitriarius de Jure N. & Gent. 8^o	f 3.-

24	6 Vitriarius idem		f 9.-
8 Dec.	2 Gronovii Decreta 8^o		f 1.-
	2 La Mortii Chymiae facies 8^o		f 1.16.-
	2 Bidloo Jesus Leeraar 4^o		f -.6.-
		f 17.-’

Voorin dit boekverkopersboek ligt een vel met opgaven van de niet verrekende bedragen met opschrift: 't extract van het boekverkoopersboek van de jaren 1709 tot 1719 incl. nagezien 17 oct. 1747’. Dit moet geschied zijn met het oog op de toen opgemaakte balans. Mons. de Lorme f 17. - debet (een credit wordt niet vermeld). J. Troyel komt hier voor met f 2. - credit, Tim. Childe te Londen met f 757.18. - debet en f 37.10. - credit. Waarom hier niets op het credit van de Lorme wordt vermeld en waarom de bedragen van het door hem geleverde in 1711 niet meer zijn ingevuld, kan ik niet verklaren.

Boekverkopersboek 1697-1708, fol. 196:

‘Mons. Claude Jordaan credit:
1708 4 Sept.	6 Nouvelles de Cervantes 2 voll. cum fig.		f 8.2.-
1709 26 Maart	4 Choix des bons mots 8^o		f 1.16.-
			_____
			f 9.18.-
		geeffent den 31 Mey 1709

Mons. Claude Jordaan debet:
1708 5 Sept.	6 Buxtorfii Epitome in 8^o		f 3.-
(1709 31 Mei)	voor effening
	3 Testamentum Graecum in 12^o		f 3.12.-
	1 Essais de anatomie 12^o		f -.5.-
	2 Anatomie des plantes 12^o		f 1.4.-
	van 't commissiegoed wederom 4 Choix des bons mots 8^o		f 1.16.-
			_____
		geeffent den 31 Mey 1709	f 9.17.-
1717 24 Nov.	Mons. Claude Jordan debet
	4 Histoire de Virginie 12^o door mons. Langerack gerestit. volgens quit’.

Boekverkopersboek 1697-1708, fol. 196:

‘Monsieur Marc Antoine Jordaan cred.:
1710 8 Nov.	12 Memoires de Mad. D***		f 4.4.-
1711 3 Maart	12 Curieux impertinant		f 1.16.-
1711 29 Juli	12 Joseph Tragedie		f 1.16.-
1711 19 Sept.	2 Traité contre l'impureté 8^o		f 1.10.-
			_____
		geliquideert den 24 Nov. 1717	f 9.6.-

Monsieur Antoine Jordan debet:
24 Nov.
door Mons. Langerack teruggezonden
	9 Memoires de Mad. D***	f 3.3.-

	9 Curieux impertinent	f 1.7.-
	9 Joseph tragedie 12^o	f 1.7.-
	2 Osterval contre impureté 8^o tot liquidatie	f 1.10.-
	3 Oudini Dissertationes 8^o	f 1.19.-
		_____
		f 9.6.-
	geliquideert den 24 Nov. 1717’.

Boekverkopersboek 1709-1719, fol. 334:

‘Mess.rs du Villard et Changion credent:
1719 2 Mey	1 Description de la France 6 voll.		f 6.-
	2 Lettres de Filtz Moritz 12^o		f 1.4.-
	2 Polysynodie 12^o		f 1.-
	1 Bibliotheque des dames compl. 2 voll.		f 1.16.-
	1 Bibliotheque tome II apart		f -.16.-
	1 Histoire de Perou 2 voll.		f 2.-
	1 Histoire de Ceylon 12^o fig.		f 1.4.-
	2 Principes de philosophie 12^o		f 1.10.-
	2 Daphnis et Chloe 12^o fig.		f 1.6.-
	1 Memoires sur le commerce 12^o		f -.18.-
1720 18 Juli	3 Bibliotheque des dames a 1.17.-		f 5.11.-
1720 11 Sept.	6 Recueil de Leibnitz 2 voll.		f 12.-
7	3 Recueil idem		f 6.-
1721 14 Jan.	4 Femmes des XII Cesars 12^o	41.5.-	f 4.-
	2 Theatre de Boursault 12^o		f 4.-
	2 Histoire de Guillaume III 12^o		f 4.-
	1 Examen de l'esprit 12^o		f -.18.-
	2 Etat de la Suede 8^o		f 1.16.-
			_____
			f 55.19.-
	geliquideert den 7 Aug. 1721’

‘Mons. du Villard et Changion debent:
1719 2 Nov.	1 Gargon gekruyste Christus 4^o door Janssoons van der Aa	f 3.3.-
	1 Ruimig H. Zinbeelde 4^o	f 3.-
1720 5 Oct.	2 Herodotus Gronovii folio	f 24.-
		_____
		f 30.3.-

den 2 Aug. 1721 teruggezonden

	1 Description de la France 12^o	f 6.-
	1 Lettres de Filtz Moritz 12^o	f -.12
	2 Polysinodie 12^o	f 1.-
	1 Bibliotheque des Dames tom. I	f -.18
	2 Principes de philosophie 12^o	f 1.10
	1 Memoires sur la commerce 8^o	f -.18
		_____

	over te teekenen op nieuw credit	f 10.18.-
	4 Femmes des XII Caesars 12^o	f 4.-
	2 Theatre de Boursault 12^o	f 4.-
	2 Histoire de Guillaume III 12^o	f 4.-
	1 Examen d'Esprit 12^o	f -.18.-
	2 Etat de la Suede 8^o	f 1.16.-
		_____
		f 55.15.-
	geliquideert den 7 Aug. 1721’.

Boekverkopersboek 1720-1728, fol. 117:

‘Mess.rs du Villard et Changion credent:
1721 7 Aug.	bij afrekening in commissie overgetekent (zie hierboven)	f 14.14.-
13 dito	4 Bibliotheques des dames 2 vol.	f 7.4.-
1722 7 Jan.	1 Contes à rire avec fig.	f 3.-
	1 Contes à rire sans fig.	f 1.10.-
	1 Femmes des XII Caesars 12^o 2 vol.	f 1.7.-
1722 7 Mei	3 Bibliotheques des dames 2 vol. 12^o	f 5.11.-
1722 23 Dec.	2 Memoires de Anne d'Autriche à 5.10	f 11.-
1723 22 Sept.	2 Oeuvres de Segrais 2 voll.	f 2.16.-
1724 22 Juli	4 Babillard 12^o	f 4.-
22 Dec.	2 Bibliotheque des dames tom. 3	f 1.16.-
	6 Bibliotheque dito	f 5.8.-
		_____
		f 58.3.-
	geliquideert den 30 Juli 1725’.

‘Mess.rs du Villard et Changion debent:
1721 18 Aug.	2 Wesselii dissertationes 4^o zelfs geord. door Boom teruggezonden		f 5.4.-
	3 Femmes de douze Cesars 12^o	f 3.-
	1 Theatre de Boursalt 12^o	f 2.-
	1 Histoire de Guilliaum 12^o	f 2.-
	1 Examen d'esprit 12^o	f -.18.-
		_____
			f 7.18.-
1722 6 Febr.	2 Herodotus Gronovii in folio door Haak		f 24.-
1722 30 Juni	2 Pomp. Mela Gronovii 12^o door deselve		f 10.-
			_____
		f 47.2.-
teruggezonden den 24 July 1725 door Wetst.
	1 Femmes des douze Cesars 12^o		f 1.7.-
	1 Memoires d'Anne d'Autriche 12^o		f 5.10.-
	1 Oeuvres de Segrais 2 voll.		f 1.8.-
			_____
			f 55.7.-

per slot gezonden den 7 Aug. door Wetst. 1 Blancardi Lexicon	f 2.16.-
	_____
	f 58.3.-
geliquideert den 30 Juli 1725’.

Taxaties van boeken verschenen begin 1710

Boekverkopersboek 1709-1719, achterin:

Hier heeft Samuel Luchtmans ingeschreven de prijzen der nieuw uitgekomen boeken in het Latijn en in het Frans, die getaxeerd moesten worden in gevolge de overeenkomst tussen een aantal boekverkopers te Amsterdam, Leiden, Rotterdam, 's-Gravenhage en Utrecht van 8 maart 1710 (afgedrukt in deel II, 268-269). Uit de hier volgende opgaaf blijkt, dat men alleen boeken, die na 1 januari 1710 waren verschenen, taxeerde en dat men in ieder geval op 5 februari in verband hiermee bijeen was. Tot hoe lang men deze taxatie voortzette, blijkt niet. Uit het volgende lijkt mij aannemelijk, dat het na 8 maart 1710 niet meer is geschied en dat de overeenkomst tussen de 54 boekverkopers dus inderdaad, zoals steeds werd aangenomen, een dode letter is gebleven. Merkwaardig is hier de productie van de 54 boekverkopers in de eerste maanden van 1710 te zien, waarbij alleen Amsterdamse uitgaven met uitzondering van één Rotterdamse (Fritsch en Bohm) worden genoemd.

‘Taxatien der prijsen begonnen met 't jaar 1710:

Roger	Avantures granadiennes 16^o 11 bl. 1 kop. 1 roo t.	f -.9.-
Wetstein	L'Art de bien parler françois par la Touche groot 12^o, 38 bl. 6½ duyt 2 roo t. a 6 duyten 2 vig. a 3 duyten	f 1.13.-
Schelte	Bibliotheque choisie torn 19, 19 bl. 1 roo tijt.	f -.11.-
Bernard	Buttini Histoire de la vie de J.C. 4^o 51
tot	bl. 1 r.t.	f 1.-
Genève	Buttini Histoire dito in 12^o 50 bl. 2 r. tijt.	f 1.-
Roger	Bellegarde Art de connoitre les hommes 12^o schilt 8 blad. 1 kop 1 r.t.	f -.5.-
Waasberge	Beuchem Apparatus ad hist. litterar. 12^o brevier 19½ blad.	f -.16.8
Schelte	Burmanniana 1 bl.	f -.-.12
- - dito	Bibliotheque choisie tom. 20 12^o 10 bl. 1 r.t.	f -.6.-
Lombrail	Chaceverel Sermons 8^o 4 bl.	f -.2.-
Compagnie	Dictionnaire Fr. et Flam. par Danet 4^o 138 bl. 1 r.t. 2 vign.	f 7.3.-
Mortier	Dictionnaire duyts et ital. en ital. en duyts 4^o vereert aan de Comp. omdat voor 1 Jann. 1710 uyt is geweest, niet getaxeert.
De Coup	L'Esprit de Guy Patin 12^o groot 12 bl. 1 kop. t. 1 r.t.	f -.10.-
L'Honore	L'Esprit des cours de l'Europe 10 bl. zijnde is gereesolveert den 5 Febr. 1710 6 st. te moeten stellen.
Waasberge	Freind Praelectiones chymicae 8^o 7. bl. 1 r.t.	f -.4½.
De Coup	Horace de Tartaron 12^o groot 36 bl. 2 k. 2 r.t. 2. vig.	f 1.14.-
Pauli	Histoire de Portecarero 12^o 15½ bl. 1 r.t. 1 fig.	f -.9.-
Waasberge	Journal des scavans kl. 12^o is den 5 Febr. 1710 gereesolveert a 4½ duyt het blad te geeven

Marret	L'Amy Elemens mathematiques groot 12^o 22 bl. garmt. 2 fig. 1 k. 1 r.t. 1 vig.		f 1.2.-
	Lucas Morale de l'Evangile 8^o 22 bl. 1 k. 1 r.t.		f -.12.-
Chatelain	Memoires et negotiations secretes de Munster batard 8^o med. letter a 5 duyten is 3.3 de 100 bl. 1 r.t. per consideratie		f 3.5.-
	Memoires idem in folio 101 bl. 1 r.t.		f 3.15.-
	Memoires touchant Mr. de Thou 8^o 7 bl. 1 fig.		f -.4.-
Brunel	Negoce d'Amsterdam 4^o 50 bl. 1 r.t.		f 1.10.-
Bernard	Pictet Prieres pour les jours de la semaine 12^o 10 bladen.		f -.4.-
Mortier	Republique des lettres 12^o is den 5 Febr. 1710 gereesolv. 5 bl. op 2½ st. gelt en 3 st. op reekening te moete geeven.
- - - dito	Republique des lettres December 1709 en Jann. 1710		f -.6.-
- - - dito	Republique des lettres dito Febr.		f -.3.-
Chatelain	Science de la cour 12^o 6½ duyt 't blad 43 bladen 9 vell. fig. 2 r. 2 k.t.		f 3.13.-
	9 velle fig. a 4 st.	f 1.16.-
	2 roode tijtels a 6 duyt	f -.1.8
	2 fig. dezelve	f -.1.-
	43 bladen	f 1.15.-
Brunel	Sermons de Martin 8^o 78½ blad		f 1.18.-
Roger	Teissier Abrege de la vie des divers princes groot 12^o 9½ bl. 6 fig. 1 roo tijt.		f -.13.-
Fritsch en Bohm	Testamentum graecum Millisii in folio
	't griex tot 1½ st. 't blad 158 bl. gr. et lat., de prologomena a 1 st. 50 blad, de vignette a 2 stuyvers 7 vig. 1 r. tijtel.		f 15.-
Roger	Tyrannie des fees 12^o 8½ bl. 6 kl. fig. 1 k. 1 r.t.		f -.7.-
	Testament de Mons 8^o 43½ bl. 1 fig. 2 r. tijt. item 5½ vel a 1 st.		f 2.15.-
Humbert	Voyage de Port Royal groot 12^o 10 bl. 1 k. 1 r.t.		f -.9.-
	Voyage de Mogol per Bernier groot 12^o om 't slegt pap. 3 bl. voor 2 st. 2 sl. kop. tyt. a 3 duyten 2 roo tijt. a 6 duyten 2¼ vel fig. a 6½ st. 29 bl.		f 1.8.-

Wegens het belang van deze unieke opsomming geef ik hier korte bijzonderheden over de verschillende uitgaven, waarvan meer dan de helft reeds in mijn vorige delen genoemd zijn. Les Aventures Grenadines, van Mademoiselle la Roche Guilhem, was een oorspronkelijke uitgaaf (Gay noemt de uitgaaf van Roger; Chatelain had er echter vermoedelijk ook geld in gestoken). (N.J.) de la Touche, L'art de bien parler François qui comprend tout ce qui regarde la grammaire et les façons de parler douteuses (Riemens 236), stelde deze grammatica samen in verband met zijn lessen aan de jonge Duke of Gloucester in 1694, maar liet die in 1696 in 2 delen in Amsterdam - ik neem aan bij de vader Wetstein - verschijnen. Dit werd nu door de zonen herdrukt. De 5de uitgaaf van 1737 werd door Neaulme in 1743 voor f 2.10. - verkocht (KS 458).

Op deel 19 en 20 van de Bibliothèque Choisie van Schelte hoef ik hier niet in te gaan. Het werk van Pierre Butini, Histoire de la vie de Jésus-Christ, Genève 1710, vindt men net als de andere uitgaaf van J.F. Bernard van Benedict Pictet, Prières sur chaque jour de la semaine & sur divers sujets bij J. Senebier (Histoire littéraire de Genève, 1786, III 32 en II 249). Bernard

was wel al in 1709 lid van de Waalse Gem. hier geworden en woonde dus te Amsterdam, maar werd pas in 1711 gildelid. Hij was dus vermoedelijk nog facteur de la société des libraires de Genève en hoorde niet tot de 54 ondertekenaren van de overeenkomst van 1710, maar werd te Amsterdam blijkbaar geaccepteerd, zodat zijn boeken werden getaxeerd. Het waren beide originele uitgaven, die vermoedelijk in Genève waren gedrukt.

J.B. Morvan de Bellegarde, L'Art de connoître les hommes, 3e édition, Amsterdam 1710, moet een nadruk van Roger zijn geweest. Bij welke Franse uitgever en wanneer het origineel verscheen bleek mij niet. Met adres H. Schelte Amsterdam en jaar 1712 verscheen de 5e édition.

Het laatste deel van Cornelii à Beughem Apparatus ad historiam literariam novissimam verscheen met adres: Amstelaedami, apud Janssonio-Waesbergios 1710. Zij voltooiden hiermee de reeks, die in 1680 door hun vader was begonnen.

Burmanniana seu calumniarum P. Burmanni specimen. Amst. 1710, wordt door A.F. Aude (Bibliographie critique et raisonné des ana, 1910, p. 23) met vraagteken toegeschreven aan Le Clerc. De vermelding van de Sermons van H. Sacheverell, 8^o 4 bl., van Lombrail, die op 2 st. werden gesteld, is voor mij niet duidelijk. Ik behandelde dit geval uitvoerig (deel II 223) en noemde de beide 12^o uitgaven van de beruchte preek, van R. Roberts Londres 1710 en van T. Lombrail Amsterdam 1711. Het waarschijnlijkst lijkt mij uit de taxatie van 1710, dat het jaartal 1711 van de Amsterdamse uitgaaf onjuist is.

De Dictionnaire Fr. et Flam. par Danet van de Compagnie, die op f 7.3. - werd getaxeerd als een uitgaaf van de Compagnie, is stellig identiek met de Dictionnaire de l'abbé Danet, François & Latin, & Latin & François, 2 vol. 4^o, die ik o.a. in de Catalogue des livres nouveaux van de Memoires de la vie de Jacques-Auguste de Thou, een uitgaaf van F. l'Honoré van 1713, te koop aangeboden vond. Hetzij de copiist van Luchtmans, hetzij de taxateur hebben zich hier dus vergist. Van de Dictionnaire van Danet verschenen vele uitgaven. In 1710 waren er in Frankrijk twee boekverkopers, die een locaal privilege hadden, Deville in Lyon en De Mercier in Parijs. Bijzonderheden gaf ik in deel I naar aanleiding van een bestelling van de Lorme bij Deville. De Amsterdamse uitgaaf van 1710-1711 is geen zuivere nadruk, maar een nieuwe bewerking. Een avertissement deelt mee, dat toevoegingen zijn voorzien van een * en vierkante haakjes en dat deze van de hand van een bekende geleerde zijn, gemaakt uit zijn exemplaar van Tachard en gemerkt met L.C. Stellig zal dat Jean le Clerc zijn geweest! Op de U.B.A. is alleen het tweede deel van 1711 aanwezig: Magnum dictionarium Latino-Gallicum... M. Petrus Danetius... Editio nova, auctior & emendatior. Amstelodami, sumptibus societatis. 1711. Het vignet op de rood-zwarte titelpagina, een gravure van J. Mulder naar tekening van J. Goeree met de spreuk ‘Labor omnibus unus’, leert ons, wie toen de compagnons waren. Hun vignetten zijn aangebracht, links Wetstein, L'Honoré en Wolters (die de overeenkomst van 1710 niet had getekend, wel zijn stiefzoon Pauli) en rechts Boom, Schelte en Janssonius van Waesberge. De vignetten van Wetstein en Waesberge, die de rij openen en sluiten, zijn beneden nog eens groter herhaald, wat blijkbaar wilde zeggen dat zij de directie van de compagnie hadden. Hoe lang deze compagnie bleef bestaan en of er nog meer uitgaven kwamen, blijkt niet. Uit het feit, dat Pierre Mortier zijn Ital.-Nederl. Woordenboek aan deze compagnie vereerde, maak ik op dat deze zich speciaal op woordenboeken toelegde. Dit woordenboek werd weliswaar niet getaxeerd, omdat het vóór 1 januari 1710 was verschenen, maar toch laat ik de beschrijving volgen. Il grande dittionario Italiano et Hollandese... da Mose Giron. I Parte. Amsterdam, appresso Pietro Mortier 1710. Met privilegie van de Ed. Gr. Mog. Heeren Staaten van

Holland en Westvriesland. (1080 p.). Het Groot Italiaansch en Nederduitsch Woordenboek ... door Moses Giron. II Deel. T'Amsterdam bij Pieter Mortier, boekverkooper op den Vijgendam, bij den zelven werd verkogt alderhande muziek, goet koop. 1710. (860 p. met achterin: Nieuwe Italiaense spraakkonst). De titelpagina's van de beide delen, die uiteraard de titel telkens in de twee talen geven, zijn rood-zwart. Van deel I heeft de U.B.A. ook nog een exemplaar met zwarte titelpagina en zonder vermelding van privilege. Moses Giron droeg deel I op aan Arnoldus van der Waeyen, deel II aan Jan André Jager. Moses Giron was boekhouder te Amsterdam en geboren in Padua 1667/68, zoals blijkt uit zijn ondertrouw op 7 mei 1694, en in 1739 bij de ondertrouw van zijn dochter Esther vermoedelijk reeds gestorven. Het gezin behoorde tot de Portugees-Joodse Gemeente. Zeker is, dat dit een oorspronkelijk woordenboek was.

L'Esprit de Guy Patin, tiré de ses conversations, de son cabinet, de ses lettres, & de ses autres ouvrages. Avec son portrait historique. A Amsterdam, Chez Pierre de Coup marchand libraire à Côté de la Maison de Ville. 1710. De Coup drukte dit werk na van een royalere uitgaaf met dezelfde titel, die het volgende adres draagt: A Amsterdam, Chez Henry Schelten, prés la Bourse 1709. Ik neem aan, dat dit een gefingeerd adres was, niet alleen van wege de druk, die Frans zou kunnen zijn, en vanwege de n achter de naam Schelte, maar ook omdat De Coup niet een uitgaaf van een van de medeondertekenaren van de overeenkomst kon nadrukken. Daar ik geen exemplaar van de originele uitgaaf bij G. Cavelier te Parijs in 1709 onder ogen had, kan ik niet zeggen, hoe de uitgaaf met het adres van Schelte met dezelfde paginering zich tot deze verhield.

L'Esprit des cours de l'Europe, geschreven door Gueudeville, dat van juni 1699 tot april 1710 eerst in Den Haag later te Amsterdam verscheen, wordt uitvoerig besproken door Hatin (p. 190, zie ook Sauvy 957). Het werk van J. Freind was in 1709 in Londen verschenen en dit dus blijkbaar een gewone nadruk met dezelfde titel: Praelectiones chymicae, in quibus omnes fere operationes chymicae ad vera principia et ipsius naturae leges rediguntur, Oxonii habitae. A Johanne Freind, M.D. Amstelodami, apud Janssonio-Waesbergios 1710. Achterin hadden zij drie pagina's gebruikt voor hun ‘Catalogus aliquot librorum medicorum, praeter innumeros alios in omne facultate ac lingua Amstelodami venalium in officina Waesbergiana’, waarbij enkele oude drukken. Les Oeuvres d'Horace, traduites en françois par le P. Tarteron, 4e édition, revue et corrigée, avec des remarques critiques sur la traduction, par Pierre Coste, dat P. de Coup in het licht gaf, was een bewerking van het origineel, zoals de titel aangeeft.

Histoire politique et amoureuse du cardinal Louis Portocarero archevêque de Tolède wordt door Gay (II 574) in drie uitgaven vermeld, 1704 chez Jeune le Sincère à la Sphère, 1710 en 1734, welke laatste uitgaaf de compleetste is. Het laatste had het adres van Jean Pauli. Of dit ook reeds het geval was met de uitgaaf van 1710, betwijfel ik, daar ik pas sedert 1715 uitgaven met zijn adres aantrof.

De nadruk van de Parijse Journal des sçavans behandelde ik bij de broers Janssonius van Waesberge, die deze alleen uitgaven van deel XXXIII af. Elemens des mathematiques ou traité de la grandeur en general, qui comprend l'artihmetique, l'algebre, l'analyse, et les principes de toutes les sciences qui ont la grandeur pour objet. Par le R.P. Bernard Lamy, prêtre de l'Oratoire. Quatrième edition revuë & augmentée, dat Paul Marret met titelplaat van W. Jonckman uitgaf, was een nadruk van een gezochte Parijse copie, waarvan D. Du Puis de derde druk van 1704 op zijn naam heeft staan. De Lorme bestelde deze en noemde ze ten onrechte Elemens mecaniques (mathematiques is in de copie van de brief doorgehaald).

In 1715 verscheen in Parijs bij P. de Bats uiteraard weer een vierde druk.

Het volgende werk was een uitgaaf van Pierre Brunel van 1710, La Morale de l'Evangile, traduite de l'anglais, van Richard Lucas, een vertaling van een gezochte Engelse copie, Practical Christianity, die in 1686 voor de eerste maal was verschenen bij Pierre Savouret, in 1698 opnieuw bij Pierre Brunel; dit was dus een herdruk (Sauvy 993). De B.U. vermeldt onder Lucas, dat er in 1710 ook in Gex (Zw.) een druk kwam. Memoires et negociations secretes de la cour de France touchant la paix de Munster. A Amsterdam, chez les freres Chatelain 1710, verscheen tegelijk in folio en in 4 delen in 8^o, waarvoor vrijwel uitsluitend hetzelfde zetsel gebruikt kon worden. Beide hebben achterin een catalogus, die ik in deel III 70 uitvoerig besprak. Daar wordt ook het andere boek van de broers Chatelain, dat getaxeerd werd, besproken: La Science des personnes de la cour, de l'épée et de la robe, par demandes et par réponses... par le sieur de Chevigny, waarvan het origineel in 1706 bij J. de Nully in Parijs was verschenen. Barbier geeft in zijn supplement hierover bijzonderheden. Uit deze catalogus blijkt ook, dat de volgende uitgaaf, waarbij geen naam van een boekverkoper is vermeld, niet van de broers Chatelain kan zijn. Barbier (III 261) noemt als auteur van dit anonyme werk: de la Roque. De titel luidt: Memoires touchant Mr. de Thou, ou l'on voit ce qui s'est passé de plus particulier durant son ambassade d'Hollande. Par Mr. D.L.R. A Cologne, Chez Pierre Marteau 1710. De titelplaat is gesigneerd G. Schouten del. et f., een graveur die niet vaak voor de Amsterdamse boekverkopers werkte. Gijsbert Schouten, plaatsnijder, 23 jaar en geboortig van Utrecht, ging op 4 maart 1707 in ondertrouw te Amsterdam met Pieternella Vonk van Linde en bleef daar wonen. Zij stierf in 1736, hij werd 16-9-1737 in de Nieuwe Kerk begraven. Volgens de opgaaf van Waller werkte hij tot 1715 voornamelijk voor Utrecht. Het is dus mogelijk, dat dit een Utrechtse druk is. In Amsterdam vinden we hem in 1707 werkzaam voor Lombrail, in dezelfde tijd voor een uitgaaf van Brunel, Le Vassor, L'Histoire de Louis XIII, die in 1710 werd voltooid. Welke boekverkoper achter deze Pierre Marteau schuilde, is dus niet met zekerheid te zeggen. Brunel, van wie ook de volgende uitgaaf is, ligt misschien het meeste voor de hand. Hij had in 1694 Le Négoce d'Amsterdam ou Traité de sa banque, de ses changes, des compagnies orientales et occidentales... par le sieur Le Moine de Lespine uitgegeven en kwam nu met een tweede druk, ‘augmenté d'un Traité des arbitrages et des changes’.

De drie volgende uitgaven op de taxatielijst zijn reeds behandeld, de maandelijkse Nouvelles de la Republique des lettres bij Pierre Mortier (Sauvy 20). Waarom hiervoor als enige twee prijzen (2½ st. geld en 3 st. op rekening) worden vermeld, kan ik niet verklaren. Daar aan het einde de 3 of 6 st. op rekening worden vermeld, neem ik aan, dat alle andere taxatieprijzen hier op rekening zijn.

David Martin, L'Excellence de la foi et de ses effets, expliquée en vingt sermons sur le chapitre XI de l'Epitre aux Hébreux, Pierre Brunel 1710, 2 vol. in 8^o, was een originele uitgaaf. Of dit ook het geval was met de volgende uitgaaf van Roger, kan ik niet met zekerheid zeggen, vermoedelijk echter wel. Abregé de la vie de divers princes... par Antoine Teissier, réfugié in Pruissen, behandelde ik reeds in deel III (p. 70) bij de uitgaven van Chatelain. Het verscheen zonder adres en blijkens catalogus hadden de broers Chatelain er geld in gestoken. De titelplaat was van Lamsvelt.

De vermoedelijk belangrijkste uitgaaf van de lijst, in ieder geval de hoogst geprijsde, was een Rotterdamse: Novum Testamentum Graecum cum lectionibus varientibus... studio et labore Joannis Millii S.T.P.... collectionem Millianam recensuit... Ludophus Kusterus. Roterodami, apud Casparum Fritsch et Michaelem Böhm, 1710. De Praefatio van Ludolph

Kuster was gedateerd 8-12-1709. Ik deelde deel III 129 mee, dat er ook exemplaren zijn met adres ‘Amstelodami et Lipsiae sumptibus Thomae Fritsch’. Deze vermeerderde nadruk van de Oxfordse uitgaaf van 1707 was in feite een onderneming van de Leipziger boekhandel. Ludolph Kuster had in 1708 te Amsterdam een contract gesloten met J.F. Gleditsch, dat hij voor f 1200. - het Griekse Nieuwe Testament van Mill zou bewerken. Daarbij was bepaald, dat drie achtereenvolgende proeven door een ander gecorrigeerd zouden worden en dat hij voor het lezen van de vierde en laatste proef nog eens f 150. - extra zou ontvangen (Goldfriedrich II 203). Dit alles is een bewijs te meer, dat Fritsch en Bohm, die het fonds van Leers in Rotterdam overnamen, hier in feite zaten als voorpost van de boekhandel van de familie van Fritsch in Leipzig.

La Tyrannie des fées détruite. Nouveaux contes. Dédiés à Madame la Duchesse de Bourgogne. Par Madame la Comtesse D.L. A Amsterdam. Aux dépens d'Estienne Roger, marchand libraire, chez qui l'on trouve un assortiment général de toute sorte de musique. 1710. Achterin vindt men een catalogus van 4 pagina's en daaruit blijkt, dat dit boekje zonder inhoudsopgaaf en zonder voorwerk eigenlijk als onderdeel van een serie moest dienen, namelijk Les Contes des Fées, les Nouveaux Contes de Fées, Les Fées contes des contes & La Tyrannie des Fées 4 vol. in 12^o. Het waren alle nadrukken naar de originele Franse uitgaven van de populaire boekjes van M.C. le Jumel de Baronville baronne d'Aulnoy, maar het merkwaardige is, dat Roger niet de enige was die ze nadrukte. Van het boekje, dat direct vóór de Tyrannie kwam, bezit de U.B.A. (1493 C 32) een exemplaar, Les Fées contes des contes. Par Mademoiselle de ***. A Amsterdam, Chez Pierre Mortier, Libraire, chez qui l'on trouve toute sorte de musique. De titelplaat is gelijk aan die van Roger, maar van een andere koperplaat gemaakt. In hun door mij vroeger besproken concurrentiestrijd over muziek, die tot 23-5-1709 en misschien nog langer duurde, waren ze dus ook overgegaan elkaar op ander gebied te hinderen.

Het Testament de Mons was een druk van de Waesberge's (zie noot 334).

Pierre Humbert adverteerde op 21-1-1710 (zie deel III 180) zijn uitgaaf Relation du voyage du Port-Royal de l'Acadie, ou de la Nouvelle France... par M. Diéreville. Het was een nadruk van een uitgaaf van J.B. Besongne in Rouen van 1708. Humbert nam ook de approbation van 6-11-1704 te Parijs op. In zijn Catalogue des livres nouveaux achterin dit werk vindt men verschillende uitgaven van de Lorme opgenomen.

Het laatste boek, dat zonder naam van boekverkoper wordt genoemd, was een uitgaaf van Paul Marret en wel een herdruk van een eerdere uitgaaf van hem van 1699. De eerste originele Franse uitgaaf was in 1670 bij Barbin in Parijs verschenen. Blijkbaar waren de exemplaren van deel II eerder uitverkocht en werd dit als eerste herdrukt; het heeft althans het jaar 1709 op de titelpagina, deel I het jaar 1710. De titel luidt: Voyages de François Bernier, docteur en medecine de la Faculté de Montpellier, contenant la description des Etats du Grand Mogol. Tome Premier. A Amsterdam, Chez Paul Marret, Marchand Libraire dans le Beurs-straet, à la Renommée. 1710. Idem: Tome Second. A Amsterdam 1709. Blijkens de opgaaf van twee rode titels en 29 bladen of vellen, waarvoor wegens het slechte papier maar 2 st. per vel mocht worden gerekend, werden de beide delen getaxeerd. Het was de enige van de uitgaven, waarvan het papier als slecht werd bestempeld.

Ik laat hier nog een alphabetische recapitulatie volgen: Bernard 2 originelen, echter beide van Genève, Brunei 1 origineel, 1 vertaling en 1 herdruk, Chatelain 1 origineel, 1 nadruk en 1 bewerkte nadruk, Compagnie 1 bewerkte nadruk, de Coup 1 nadruk en 1 bewerkte nadruk, Humbert 1 nadruk, l'Honoré 1 origineel, Lombrail 1 vertaling (nadruk?), Marret 1

nadruk en 1 herdruk van nadruk, Mortier 2 originelen, Pauli 1 herdruk van nadruk en 1 nadruk of herdruk, Roger 2 originelen en 2 nadrukken, Schelte 1 origineel, Waesberge 1 origineel en 1 nadruk, Wetstein 1 herdruk, tenslotte nog Pierre Marteau 1 origineel en verm. Gaspard Migeot 1 herdruk, Fritsch en Bohm te Rotterdam 1 bewerkte herdruk.

Van de 31 uitgaven waren er 2½ klassieke talen, 1 Nederl.-Italiaans en 27½ Frans.

De overeenkomst maakt onderdeel uit van een serie gebeurtenissen, die nooit goed is beschreven. De belangrijkste persoon daarin is de Leidse boekverkoper Pieter van der Aa, die in het voorgaande slechts een enkel maal ter sprake kwam. Daar er evenmin een goede beschrijving van zijn werkzaamheden bestaat en daar hij voor de geschiedenis van de boekhandel van ons land van grote betekenis was, meen ik goed te doen aan dit stuk tenslotte nog een beschouwing over Pieter van der Aa en zijn verhouding tegenover zijn collega's toe te voegen.

voetnoot*: Om tot geld te maken 30% van 5d. per b., 't contante 10% af.

Vorige Volgende